Қазақ әдебиеті - күні бүгінге дейін халықтың ауыз әдебиетімен біте қайнасып дамыған әдебиет
Мазмұны
Кіріспе 3
І-тарау. С.Сейфуллин және фольклор 8
ІІ-тарау. С.Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық сарындар 15
Қорытынды 35
Әдебиеттер тізімі 39
Кіріспе
Қазақ халқының көне заманнан бергі мәдени және әдеби мұрасы бай
болған. Ол – халықтың фольклоры мен ауыз әдебиеті.
Қазақ әдебиетінің өткен дәуірі – негізінен алғанда, қазақ поэзиясының
дәуірі. Бұл дәуірдің бұрынғы тарихы – ХV ғасырда өмір сүрген, аты аңызға
айналған Сыпыра жырау, Асан қайғы, бергі ХVІ-ХVІІ ғасырларда өмір сүрген
Шалкиіз, Ақтанберді өлеңдерінің, ХVШ ғасырда жасаған Бұхар мен ХІХ ғасырдың
бірінші жартысындағы Махамбет поэзиясының, Дулат пен Шортанбай, беріректегі
Базар т.б. жыраулар поэзиясының Абайға дейінгі бұл дәуірі – ауызша поэзия
дәуірі.
Өткен заман шертер ғаламат шежірелерді зерттей, жинап, халық
игілігіне айналдырушы ғалымдар оқымыстылары В.Радлов, Ә.Диваев, Г.Потанин,
П.Мелиоранский, Семенов-Тяньшанский, М.Ж.Көпеев т.б. Олар қазақ
шығармаларын өткен ғасырда зерттеп жазған, қағазға түсірген. Қазақ
фольклорын жинаушылардың ішінен екі адамның есімі ерекше аталады. Олар
А.В.Затаевич пен А.А.Диваев.
Қазақ халқының тұңғыш ағартушы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уалихановтың
тарих, этнография тақырыбына жазған Жоңғар очерктері, Қырғыздың ата
тегі, Шона батыр, Тәңір шамандары туралы т.б. еңбектрінде қазақ ауыз
әдебиеті шығармаларының мысалдары көптеп кездеседі. Осы еңбектер Шоқанның
фольклорист екендігін айтпай-ақ танытады. Фольклор материалдарын жинауға
Ыбырай Алтынсарин да ертеден – Торғай мектебінде 1860 жылдары орыс тілінен
сабақ беріп жүрген жас мұғалім кезінен-ақ айналысқаны байқалады.
Қазақтың осы ауызша поэзиясы әдебиеттану ғылымында шығарушыларын
(авторларын) сақтау – сақтамауына қарай екі жүйеге жіктеліп, қаралып жүр:
бірі, авторсыз, не шығарушысы аңызға айналған нұсқалар яғни фольклор (халық
шығармасы) аясында, екіншісі, авторлары сақталған нұсқалар – тарихи әдебиет
немесе көркем әдебиет аясында сөз болады.
Ауызша шығарылған ертегі, аңыздар, тұрмыс-салт жырлар, мақал-
мәтелдер, эпостық жырлар, тағы басқалар – фольклорлық жанрлар.
Қазақтың кейінгі бірнеше ғасырдағы көшпелі, жартылай көшпелі өмір
жағдайында шайрлық әдебиеттен гөрі ақындық (суырып салмалық) әдебиеттің
аудиториясы басымырақ болғаны да ақиқат. Бірақ, бұл жәй ескі жазба
әдебиетті жасыра алмайды.
Тарих, археология, тюркология ғалымдары ата-бабамыздың жазу-сызуды
біздің заманымыздан бұрынғы, сонау V ғасырда білгенін анықтап отыр. Оның
бірде дамып, бірде баяулай, ғасырлар бойы жасалып келгенін, мәдениеті
болғанына көз жеткізген.
Тағы бір айта кететін жай, Алматы маңындағы Есік қорғанынан табылған
(Алтын киімді адамң) материалдар қазақ халқының көне дәуірлеріндегі
аталары – сақ, үйсіндердің, тіпті біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырда
жазуының болғандығын дәлелдеп отыр. Сонымен, қазақтың арғы ата-бабаларының
бірі – көне түріктердің, біздің заманымыздың V ғасырында жазу-сызуы
болғандығы жұрттың бәріне белгілі болды.
Дала кезіп, сабылып өткен қазақ халқының жомарт жүрегі, жомарт
мұрасын қалдырды. Өшпес рухын ән, жырмен жетеледі. Асқақ арман, қиялын
әнмен ұзартты. Ғасырлар құрдымына кеткен көне дәуірдің бейнесі халқымыздың
өлең-жырларында, аңыз-әңгімелерінде яғни фольклорда (халық шығармаларында),
ауыз әдебиетінің үлгілерінде қалды. Шайрлық әдебиеттен гөрі қынаптан қылыш
суырғандай табан аузында суырып салып айтуды машық еткен замандағы халық
творчествосында, сол бір дәуірдегі қазақ халқы өзінің замана бойы басынан
өткен өмір, бақытты дүние туралы үміт, армандары, тәуелсіздігі жолындағы
ерлік күрестері, тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, қуанышы мен күйініші
барлығын халықтың мақал-мәтелдерінде, аңыз-ертедегі дастандарында
бейнеленген. Бұл айтылғандарды ауызекі айту күйінде тудырған. Халық
феодалдық заман жағдайында қандайлық ауыр азапта болса да өзінің өлең-
жырын, ән-күйлерін шығарып айтуды ешбір тоқтатқан емес. Солар, бұл күнде,
дарынды халқымыздың әдеби қазынасының інжу-маржаны боп қосылды.
Осыдан 200 жыл бұрын ағылшын оқымыстысы Вильям Томастың ұсынуымен
ғылымға енген Фольклор деген атаудың халықаралық терминге айналып
кеткені мәлім. Бұл терминнің сөзбе-сөз мағынасы халық білімі, халық
даналығың деген ұғымды қамтыса керек.
Филология ғылымының докторы М.Дүйсенов өзінің Фольклор ма, әдебиерт
пе? деген ойласу ретінде жазған мақаласында: Авторы белгісіз, ел ішінде
толып жатқан варианттары бар шығармалардың барлығы – фольклорға жатады, -
деп фольклор мен ауыз әдебиетінің жігін ашады [1].
М.Дүйсеновтың мақаласында фольклор, ауыз әдебиеті және жазба әдебиеті
жайлы, олардың өзіндік табиғаты туралы, ақындық өнердің шарттары жөнінде
біраз пікірлер қозғалады. Бұл мақала ізімен әдебиетші ғалымдарымыз, қалың
оқырмандар пікірлерін білдіре отырып, Б.Кенжебаев, Т.Кәкішев, С.Негімов,
Б.Абылқасымов, Н.Төреқұлов, К.Сейдеханов және тағы басқалары мақала
авторының қазақ фольклорстикасы мен әдебиеттану ғылымындағы бірігіп
ойласатын, анықтауды керек ететін мәселелерге тоқтала келіп, игі ниетін
құптайды.
Сонымен, әдебиеттің қайсысы болса да фольклордан өрбиді, фольклоры
неғұрлым бай болса, әдебиет те соғұрлым жемісті болмақ. Қазақ фольклоры
үнді, скандинав, француз фольклорының қайсысынан болса да кем түспейді.
Кемеңгер А.Пушкиннің Қозы Көрпеш-Баян сұлу қиссасына қайран қалып,
сюжетін жазып алуы тегін емес. Кім біледі, бәлкім ол қазақ аңызынан Руслан
мен Людмиладан да артық бір поэма жазып шығаруды ойлаған да болар.
Қазақ халқының ғасырлар бойы қорланған бай фольклоры мен ауыз
әдебиетінің қазынасы оның қай заманда болмасын рухани мәдениетінің қайнар
бұлақ көзі боп келеді. Ол бұлақтан сусындап, өмірлік нәр, қуат алмаған
бірде-бір ақын, жазушы болған емес.
Қазақ әдебиеті – күні бүгінге дейін халықтың ауыз әдебиетімен біте
қайнасып дамыған әдебиет. Жазба әдебиеттің негізін қалаушы, ұлы классик
ақынымыз Абай творчествосының қайнар бұлағының бірі – осы халықтың
шығармасы (фольклоры). Абай фольклордың асыл қасиеттерін меңгере отырып,
оның дәрежесінде қалып қоймай, жазба әдебиеттің үлгілерімен берік ұштастыра
білді, сөйтіп қазақ әдебиетіне үлкен жаңалық енгізді. Абайдың үлкен жаңалық
туғызуына себепші болған басты фактор - ұлттық ауыз әдебиетінің бай
мұраларының болуы, шығыс әдебиетінің және орыс әдебиетінің озық үлгілерінің
әсері болғанын айтуымыз керек.
Фольклорлық шығармалардың оқиғалық мазмұнын өндеп, жетілдіріп, жаңа
заман талабына сәйкестендіріп жазу да қаламгерлерден үлкен жаңашылдық,
зеректікті талап ететін проблема. Отызыншы жылдар қазақ әдебиетіндегі
көркемдік, эстетикалық және жауапты мәселенің бірі осы болды. Ғасырлар
бойында халық даналығын жиған үлкен эпостардың қазақ әдебиетіне нәр беруі,
тамаша туындыларға негіз болуы ғажайып құбылыс.
Қазақ әдебиеті, ең алдымен, осы ұшан-теңіз бай фольклор негізінде
туып дамыды. Қазақтың фольклоры сан алуан жанрларынан (батырлар жыры,
ертегілер, салт өлеңдер, мақал-мәтелдер т.б.) бастап, осы күнге дейін
сақталып дамып отырған ақындар айтысына дейін барлығы да біздің рухани
творчествомыздың тамаша байлығы. Бұл байлық барлық елдердің ақын-жазушылары
мен ғалымдарын қайран қалдырған, қазақ халқының ауыз әдебиеті мұрасының
көркемдік ерекшеліктерін танытады.
Әңгіме форманың ескі-жаңасында емес, соны орнымен игере білуде.
Бұқараның жаңа санасының қалыптасу процесінде, әсіресе, жиырмасыншы-
отызыншы жылдарда, қазақ фольклорының негізгі жанрларының жаңа сипаттары
пайда бола бастады. Кейіннен бұл сипаттар қалыптаса отырып, дами берді.
Қазақ фольклоры дәстүрлі жанрлардың неғұрлым өміршең түрлерін бойына сіңіре
білді. Жаңа мазмұнға сәйкес жаңа түрге енді.
Көптеген халықтың фольклоры өз жазба әдебиетінің арналы саласы болып
отыр.
Әдебиет пен фольклордың жақындасуы барлық жерде олардың бағытын
өзгертіп, түрін, мазмұнын толықтырады. Барлық халық фольклорында лирикалық
өлеңдерінің (айтыс, тақпақ, рубаят) атрықшылығы байқалды. Жиырмасыншы
жылдардан бастап халық фольклорының дидактикалық жанрының өсу шамасы едәуір
жақсарды. Барлық, халықтарда үндеу өлең, терме өлең, ғибрат өлең сияқты
жаңа арнау өлеңдер қаулап өсе бастады.
Фольклор өкілдері өмір құбылыстарын саралап, жинақтап көрсетуді
жаңаша меңгере бастады. Жазушылар фольклордың нағыз халықтық қуатын
сезінді, творчестволықпен пайдаланды.
Әдебиет пен фольклордың ара қатынасы Абай тұсында-ақ қалыптаса
бастаған. Абай фольклорды және оның өкілдерін әдебиеттегі нағыз халықтық
нышаны деп бағалаған [2.368].
Жиырмасыншы жылдардың ақыры мен отызыншы жылдардың орта шені қазақ
әдебиеті мен халық поэзиясының байланысының таралып, өскен шағы болды. Бұл
жылдарда халық поэзиясы жөнінде М.Горький принципі үстемдік етті. Қазақ
жазушылары реализмнің негізгі принциптерін осы кезде игерді. Олар
фольклорды әсіресе пьеса, өлең, поэма жанрларында көбірек қолдана бастады.
Жас қазақ әдебиеті халықтық эпос пен лириканы профессионалдық жазба
поэзияның стилистикалық, образдық және тақырыптық сапасын жаңарта, жақсарта
түсу мақсаты тұрғысынан пайдаланды. Жаңа қалыптасып, буыны бекіп келе
жатқан ұлттық поэзия, драматургия мен проза ең алдымен фолклордың өміршең,
прогресшіл дәстүріне еркін сүйенді. Әуел бастан дәстүрлі фольклормен халық
ақындарының творчествосын білу, содан өзіне нәр алу қазақ әдебиеті
өкілдеріне тән құбылыс болды. Жазушылардың ежелгі фольклор дәстүріне
сүйенуі қазақ әдебиетінің ақындары мен халық творчествосының өкілдеріне
айтақаларлық ықпалы болды. Жазып шығаратын ақындар мен халық ақындары
арнау өлеңін бұрынғыдай жеке адамға емес, әлеуметтік қауымға арнап шығара
бастады. Бұған мысал Сәкен Сейфуллиннің Жұмыскерлерге деген арнау өлеңі.
Жиырмасыншы жылдардың екінші жартысында жазылған С.Сейфуллиннің
Көкшетау поэмасында дәстүр ерекше көрінді.
Ақынның қуатты, мол әсерлі өлеңін халықтық дәстүрлі поэзиясындағы
образбен береді. Сондай-ақ Сәкен Сейфуллиннің Көкше тақырыбы циклінен Тау
ішінде өлеңін де ерекше атауға болады. Бұдан ақын-жазушылардың фольклордың
игі дәстүрінен үйрене отырып, оның өкілдерін құрметтегені көрінеді.
Фольклордың ұсақ жанрға қалай әсер еткенін Асқар Тоқмағамбетовтің,
Сәкен Сейфуллиннің, Сәбит Мұқановтың, Бейімбет Майлиннің тағы басқа
ақындардың үгіттік өлеңдерінен көруге болады. Жиырмасыншы жылдарда
әдебиетте фольклорды пайдалану әдісіне өзгешелік болды. Ақын-жазушылар өз
өлеңдерінде екі заман көрінісін қарама-қарсы қойып, толғау сарынында
шығарды да теңеу, айшықтау құралдарын ептілікпен игерді. Атап айтқанда бұл
түрге Сәбит Мұқановтың Кешегі жалшы мен бүгінгі жалшы поэмасы, Бейімбет
Майлиннің Сағындық атты толғау поэмасы және Ілияс Жансүгіровтің
Толғауы т.б. жатады.
Эпостық жырлардың тақырыбы мен сюжеті жазба ақындардың әлеуметтік-
тұрмыстық материалдарды жете игеруіне мүмкіншілік туғызды. Міне, осыған
байланысты қазақ халқының әр түрлі аңыздары мен толып жатқан эпостарының
сюжеті оларға белгілі бір тақырып болды. Мысалы, Сәкен Сейфуллиннің
Көкшетау, Әбділдә Тәжібаевтың Оркестр, Сәбит Мұқановтың Сұлушаш,
Ілияс Жансүгіровтің Күй, Күйші, Құлагер, Иса Байзақовтың Құралай
сұлу поэмалары осындай шығармалар.
Фольклорды жаңа әдіспен, творчестволық шеберлікпен өңдеп, игерген
шығармалар - қазақ әдебиетінің жаңа арнаға, жаңа мазмұнға көшуіне себеп
болды. Сөйтіп, қазақ халқының ғасырлар бойы қорланған қазынасы оның қай
заманда болмасын рухани мәдениетінің қайнар бұлақ көзі боп келді. Ол
бұлақтан сарқылмас қуат, таптырмас дүние және өмірлік нәр алмаған ақын-
жазушы кемде-кем. Олар осы бір қайнар бұлақ, тірілік көзінен сіміре жұтып,
өз поэзиясын байытты. Фольклор бізге асыл мұра, жыр мұрасын мирас етті.
Фольклордың әдебиет тарихында алатын орны өте зор. Ол өзінен кейін
туған көркем әдебиетке негіз болып, сюжет құру, образ жасау, тіл байлығын
пайдалана білу туралы жол сызды. Фольклор жазушыларда лиро-эпиканың халық
формасын игеруге, сол арқылы халық этикасының, халық эстетикасының озық
үлгілерін өз шығармаларында молынан пайдаланып, жаңа образ жасауына дем
берді.
Сол себепті фольклор деген ұғымның өзі бізде жаңғырып, жаңа белгі беріп
отыр.
Фольклор сарқылмас мол байлық, түпсіз терең дария, көркем шығармаға
нәр берген әдебиет анасы екенін тек бір ғана С.Сейфуллин шығармаларын
талдай отырып анық байқауға болады.
Бітіру жұмысында С.Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық мотивтерге
байланысты көптеген мәселелер көтеріледі. Алғашқы бөлімде өршіл ақынның
халық мұрасын игеру, жинау, жариялау, зерттеу туралы еңбектері сөз болса,
екінші бөлімі толығымен С.Сейфуллиннің өз өлең, поэмаларында халық мұрасын
қалай пайдаланды деген мәселесі талданған.
І-тарау. С.Сейфуллин және фольклор
Сәкен Сейфуллиннің ғылыми қайраткерлігі ауыз әдебиетінің үлгілері мен
жекеленген ақындардың мұраларын жинап, жазып алып, жариялауынан бастау
алады.
Халық шығармашылығына құмарлық оның жастай алған тәрбие, көрген-
білген өнегесіне, тәлім алған ортасына, өнер үйренген мектептеріне
байланысты екені даусыз.
Оның ең алғаш бастауы - әке мен ана мектебі. Сәкен өзінің өмірбаяндық
Мен қалай жаздым атты мақаласында былай дейді: Әкем саятшы, аң аулағыш,
домбырашы, ақжарқын жайдары адам. Шешем әңгімені жақсы айтушы еді. Әкем мен
шешемнің үлгісі бойынша, ел аузындағы әңгіме, қызықты ертегілермен де бой
ұрып қиялды жүгіртуші едім [3.210]. Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілесің
деген ғой халық. Сәкен де халықтың бай мұрасына деген ілтипатты ұядан,
өнерпаз әке мен ана бауырынан алады. Бала Сәкенге ана мен әке үлгісі
өшпестей із қалдырып күшті әсер етті. Сәкеннің ақындық талантының тез
есейіп, ертерек қанат жаюына оның жанұясында алған тәжрибесінің де пайдасы
аз болған жоқ. Әкей Сейфолланың ауыз әдебиетіне құмарлығы, оларды көптеп
жинап, ауыл адамдарына ұзақ кештер бойы оқып берушілігі жас Сәкеннің
ақындық қуатын күннен күнге оятып, қанаттандыра түсті, көркемдік, поэзия
туралы ой дүниесін тәрбиелеп, жетілдіре берді. Бұл айтылғандардың қайсысы
да, Сәкеннің өз орнының поэзияда екенін ерте танытып, сол жолға жастайынан-
ақ, тайсалмай бел шеше кірісуіне жол ашты, жағдай жасады.
С.Сейфуллин жас кезінде үлкендерден естіген өлең, тақпақтарды жаттап
алуға зерек болған. Өзіне ұнаған өлең-жырды ол бір-екі естігеннен-ақ қағып
алатын ұғымталдығы сезілген-ді. Ол домбыра сырын жете білуге, оны тартуға
құмар болды. Сол кездің өзінде-ақ фольклор, ауыз әдебиеті үдгілерін жақсы
біліп, оны жаттап алып, домбыраға қосып айтуға дағдыланған. Сөйтіп ол өз
жанынан өлең шығарып, ауылда өтетін той-думандардан қалмай, кейде қыздармен
айтысып та қалып жүрген.
Қазақ ауыз әдебиеттерінің үлгілерін жинауға кіріскенде Сәкеннің
алдында белгілі мақсаттардың болғандығын айту орынды. Біріншіден, халықтық
асыл мұралардың жоғалып, із-түссіз кетуден сақтау, оны хаттап, қағазға
түсіру; екіншіден, талғап-таразылап, ой-елегінен өткізіп, уақыт кәдесіне
жарайтындарды тасқа бастырып, жарыққа шығару, көпшілікпен жүздестіру;
үшіншіден, заман талабы мен өскелең өмір алға тартып отырған
қажеттіліктерді өтеу, яғни мектептер мен жоғарғы оқу орындарының ашылуына
байланысты оқушыларды, жас шәкірттерді жеке ақындардың мұрасынан құралған
жинақ - хрестоматиялармен, қазақ әдебиетінің тарихын баяндайтын оқулық
еңбектерімен қамтамасыз ету; төртіншіден, ауыз әдебиеті үлгілерін өз
шығармаларында кеңінен пайдалану.
С.Сейфуллин қалдырған ақындық мұраның көлем жағынан аса мол, салмақ
жағынан анағұрлым басым саласы поэмалар. Тегінде ол поэманы көп жазған және
өзінің жарқын ақындық мәдениетін, талантының күшін, көркем сөздің көрнекті
ұстасы екендігін поэзияның көлемді формасында, поэмада, талассыз танытқан
ақын. Дау жоқ, оның таңдаулы поэмалары біздің ұлттық поэзиямызға өзгеше бір
жаңа сапа, мәдениет әкеледі.
Кезінде ол Оқжетпеске, Бурабайға, Жұмбақтасқа байланысты ұмытылмай ел
арасында айтылып жүрген аңыз әңгімелерді, ертегілерді көптеп жазып алып
отырды. Кәрі құлақ шежірелерді сондай-ақ ақындар шығармаларын, ауыз
әдебиетінің үлгілерін, кейбір қиссаларды да өнер десе ішкен асын жерге
қоятынң көкірегі ояу азаматтарға айтқызып, аса қажеттілерін қағаз бетіне
түсіре берген.
Мәселен, балуандылығымен, ақын-әншілігімен, композиторлық өнерімен
халқының жүрегіне мәңгілікке жазылып қалған Балуан-Шолақтың, әншілік,
салдық өнерді асқақтата көтерген Біржан салдың ұрпақтарымен және олардың
білетін өнерін көріп, таңдай қаға тамсанған азаматтарды жолықтырып мол
мағлұматтар алу Сәкеннің бұл іске жүрдім-бардым, бей-жай қарай алмай шындап
кіріскеннің болса керек.
Ақынның жан-жары Гүлбаһрам Сейфуллинаның: Сәкеннің Көкшетау
дастанының көп материалдарының қалай жиғанын еске алған естелігі осыны
растайды. Осы сарындас мағлұматтарды Е.Ысмайыловтың және Е.Байболатовтың
еңбектерінде кездестіреміз. [3.70].
Поэмада Көкшетауға байланысты ел ішінде айтылып, ауыздан-ауызға көшіп
келе жатқан аңыз-әңгімелердің жігін ажырағысыздай жындастырып, ақындық
құдіретпен көсіле айта білді.
Бұлардан басқа ақын-әңшілердің өлең-әндерін, өмірі туралы деректерді
де халық арасынан көптеп жинады. Майкөт, Қарақожа, Ақан Сері, Кенен сықылды
халық ақындарымен кездесіп, сол өңірдегі, яғни Жетісуға аты мәлім өзге жыр
сүйерлерінің сөздерін де ерінбестен жинап, хаттап отырған.
С.Сейфуллин кезінде әртүрлі жағдайлармен Өзбекстанның астанасы
Ташкент шаһарында болғандығы белгілі. Алғаш рет 1922 жылдың көктемінде
Орталық Қазақстанға келеді де, осы сапарында жолай Ташкентке де соғады.
Онда өмір сүріп жатқан бауырлас, қандас екі елдің, өзбектер мен қазақтардың
өмірін, күн-көрісін өз көзімен көріп танысады. Бұл Сәкеннің Ташкентке
тұңғыш келуі еді. Ал 1928 жылы Қазақ-Қырғыз педагогикалық институтының
директоры болып тағайындалып, Ташкентке ауыстырылды. Сол жердегі қазақ
жастарының өтініштері бойынша әдебиет үйірмесін ашып, басшылық жасай
отырып, бірқыдыру мәдени-әдеби бағыттарда жұмыс жүргізеді. Қазақ
әдебиетінің хал-ахуалы, жай-күйі жөніндегі мазмұнды лекциялар, баяндамалар
жасап, білімге сусундап жүрген жастардың шөлінң қандырып, әдебиетпен
өнердің оларға мәлім емес қырын, құпиясын білуге жол ашады.
С.Сейфуллин - қазақ әдебиетінің қайнар бұлақ көзі болған қазақтың
дәстүрлі әдебиетінің, яғни халық шығармасының бай мұрасын зерттеп, оны
творчестволық жолмен игеру керектігін де үнемі қадағалап, ол жөнінде пікір
айтып, оған қамқоршы болған әдебиетші. Халық шығармасын, ескі заман күйін
шертер аңыз-әңгіме, жырларына ерекше назар аударып, оны өзінің
творчествосына пайдалануды да С.Сейфуллин басқаларға үлгі көрсеткен
ақындардың бірі болды.
Сәкен – ақын боп туған адам. Болашақ үлкен ақынның бұл дарқан таланты
оның жас кезінде-ақ айқын белгі бере бастады, құрбы-құрдастары мен
замандастарына әзіл-қалжын түрінде айтқан кіші-гірім өлеңдері, айтыс
машықтары, суырып-салма тақпақтары Сәкен поэзиясындағы алғашқы
тәжірибелері, күшсынауы, алдағы күнге дайындығы сипатты нәрселер еді.
Осы жылдарда да қазақ әдебиеті мұраларын жинауды бір сәт те тоқтатпай
жоқтатпай жалғастыра берді. Қазақ фольклорының жинауына, баспа жүзін
көруіне көп еңбек еткен, әдебиетіміздің үлкен жанашыры болған Ә.Диваевпен
Ташкент жылдарындаң бірнеше рет кездесіп, қазақ ауыз әдебиетіне қатысты
кәдеге жаралық дүниелерді алып отырған.
Сәкен қайда болса да, қандай жұмыстармен жүрмесін әдебиетіміздің бай
мұраларын көптеп жинап, жазып алумен болады. Қайда болса да, қандай
жұмыстармен жүрмесін деген сөзімізді нақтылай кеткен жан. Өйткені науқандық
жұмыстармен, үкімет тарапынан құралған әртүрлі комиссиялардың құрамымен,
қызмет бабымен қыруар қоғамдық жұмыстар атқара жүріп Республика көлемінде
ол болмаған, араламаған өңір кемде-кем.
1916 жылы Омбы Семинариясын аяқтап ауылшаруашылық санағын өткізетін
комиссияның құрамымен Шұбыра, Қоржынкөл, Ереймен елдерін аралаудан бастаған
осындай жолсапары кейін де үзілместен әртүрлі жағдайларда жалғасып отырды.
1919 жылдың көктемінде Колчактың лагерінен қашып шығып, Омбы, Татарка,
Кереку, Баян, Сарадыр арқылы жаяу-жалпылы мехнатты-азапты жол жүріп өтіп,
күзінде Бетбақдала арқылы Әулие-Атаға келгендігі де белгілі. Бұл Сәкен
басына түскен ең ауыр кездер еді. Сол азапты жолдың өзін Сәкен өз
шығармаларын шығару арқылы жеңілдетіп, ел аузындағы інжу-маржанға құлақ
түре, қайсібірін жазып ала жүреді.
Сәкен халық ауыз әдебиетінің мұраларын, жеке ақындардың шығармаларын,
айтыстарын жинағанда оның алдында осындай игі істі, халықтың пайдалы
жұмысты табандылықпен атқарған, үлгі боларлық азаматтардың болғандығы.
Олар: В.Радлов, Г.Потанин, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, М.Ж.Көпеев
т.б. еді. Осы азаматтардың қазақ фольклористикасына қосқан сүбелі еңбектері
кейінгі зерттеулерде жан-жақты айтылады [4.270].
Бұлардың кейбіреулері халықтық асыл мұраны жинауды, жариялауды,
зерттеуді өмірлік мақсат етіп, ғылыми зерттеу саласына айналдырса, ал ғасыр
басында көптеген қазақтың зиялы қауымы, әдебиет үлгілерін жинауға,
бастыруға, зерттеуге бет қойғаны белгілі. Уақыттың, өмірдің сол кездері аса
зәру мәселелерінің бірі және бірегейі республикамыздың ашыла бастаған орта
мектептерге, жоғары оқу орындарына ана тілінде оқытылатын оқулықтар
дайындау жазу болды. Бұл қажеттілікті, зәрулікті алғаш сезген де
халқымыздың сол ат төбесіндегі зиялалары еді. Мәдениетіміз, ғылымымыз
жаңадан өркендеп жатқанда көзі ашық көкірегі ояу азаматтар қарап отыра
алмады. Осындай қажеттіліктен Халел Досмұхамедов, Ахмет Байтұрсынов,
Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов,
Молдағали Жолдыбаев тағы басқалар оқулық жазу ісіне ден қойған-ды. Олар
мамандықтары әр түрлі бола тұрса да, сол кезеңнің аса зәру мәселесін шешуге
аянбай еңбек етті. Жан-жақтылықтың (унверсализмнің) озат үлгісін көрсетті.
Және мұндай әмбебаптықты тек осылар ғана емес, сол тұстағы бар зиялы қауым
атқарған-ды. Сәкенді де осындай мұқтаждық халық ауыз әдебиетінің үлгілерін,
жеке ақындардың шығармашылығын шындап жинауға, жариялауға, зерттеуге
еріксіз итермеледі.
Ол домбырашы, әнші, күйші, шешен, әңгімеші, өлеңді нақымына келтіріп
айтатын зиялы азаматтарды Қарқаралы, Көкшетау, Баянауыл, Атбасар, Жетісу,
Сыр бойынан көптеп кездестірсе, өзінің Ашық хатындағы ойын жүзеге асырмақ
болып 1930 жылы Қарқаралы округіне барып, сонда атақты Қоянды
жәрмеңкесіне біраз күн аялдап, негізгі жұмыстарын бітіргеннен кейін, сол
маңдағы, сол жердегі ақын-әншілердің, сөз білетін адамдардың, шешен
қарттардың айтуынан көптеген фольклорлық үлгілерді жазып алады. Сәкеннің
осы сапары жөнінде М.Сейфуллин былай дейді: 1930 жылдың басында ол
Қазақстан Өлкелік партия комитетінің тапсырмасымен шет ауданда болды,
жолдағы қоянды жәрмеңкесіне бір жеті аялдаған. Алматыға атпен қайтқысы
келеді. Жер көремін, ел көремін Бетбақдаланың, Балқаштың үстін басып,
Алатауға дейін табиғат аралап барамын, - деген ойы болды. Тегінде атпен
жүру, далада түнеу, даланың жаздағы ыстығын, самалын, жаңбырын, күздегі
бозқырауы мен қысқы боранын, қарын өз басынан кешіру Сәкен үшін қызық бір
өмір еді. Менің мектебімнің бір үлкені қырдың табиғаты ғой, - деп
отыратын ол.
Күндіз көріп білген жерлерінің екшелген көріністерін кешкілікте Сәкен
не үйде, не далада, өзге жұрттан оңаша отырып, өзімен-өзі болып, дәптеріне
жазып қоятын еді. Алматыға дейін қалың бір дәптер Сәкеннің ұсақ әріптермен,
қарындашпен жазған осы сөздеріне толды. Осындай әрбір әсер, көріністің
алғашқы нұсқасы түскен дәптерлер К.Маркс (қазіргі Д.Қонаев көшесі)
көшесіндегі Сәкен үйінде тұрушы еді [5.64-67].
Сәкеннің осы сапары жөнінде оның өмірбаянын жан-жақты зерттеп жүрген
профессор Т.Кәкішев өзінің Сәкен және Гулбаһрам деген эссесінде дәлелді
ойлар айтады [6.330].
Сәкен өлкелік партия комитетінің шешімімен емес, 1929 жылы 15
қарашада партиялық тазалаудан әрең дегенде әупірімдеп өткеннен кейін 11
қазанда КазПИ-дің әдебиет кабинетінің меңгерушісі болып әзер орналасады.
Қазақ әдебиеті туралы ашық хат жазуы да осы тұс.
Сәкенді Ташкенттен еріксіз шақыртып алып, бірнеше ай сандалтып,
партиялық тазалаудан өткізудің сыры бар. 1929 жыл - А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, М.Жұмабаев тағы басқалары тұтқындалып, жауап алынып жатқан жыл.
Олардың сот қорытындысы 1930 жылы сәуірде шықты. Бұл тұста Мұхтар Әуезов,
Әлімхан Ермековтер тұтқындалған болатын. Голощекин өзі және жандайшаптары
реті келсе, себеп табылса Сәкенді оларға қосақтап, көзін құртуды көздеді.
Бірақ олардың дегені болмады. Әйтсе де, Алматыдағы қызыл көздерден жасырына
тұрудың айласын ойлады. Сәкен оқулық зәрулігі және ауыз әдебиеті үлгілерін
жинау мақсатын тілге тиек етті де, 1930 жылдың мамыр айында Сарыарқаға алты
айға фольклорлық экспедицияға шығып кетеді. құрылған тұзаққа ілінбеуді
ойластырып жүргенде, Сәкеннің ауыз әдебиет үлгілерін жинауы әрі сәтті, әрі
өнімді болды.
1931 жылы Ескі әдебиет нұсқалары, 1933 жылы Батырлар жыры және
оның ең үлкен нәтижесі 1932 жылы шыққан Қазақ әдебиеті атты оқулық
хрестоматиясы болды. Бір жамандықтың бір жақсылығы бар деген осы. Әрине,
Сәкен жинаған үлгілер 1937 жылы құрып кетпегенде біз талай қызықты
дүниелерге ие болар едік [19].
Сондай-ақ Сәкен жекеленген ақындардың, әншілердің шығармаларын жинақ
етіп, халыққа жеткізу жолында да өзгелерге үлгі көрсетті.
Ақан сері мен Біржан сал қазақ халық өнерінің, әдебиетінің тарихынан
айрықша орын алатын ел еркесі болған, ел болып мақтан тұтарлық әнші-ақын
ұлдары екендігі баршаға аян. Сәкен осы Ақан сері мен Біржан сал туралы
алғашқылардың бірі болып баяндама жасаған, олардың өздеріне тән айрықша
белгілеріне ерекше баға берген.
Сәкен – шын мәнінде ерекше сәнділікпен жүретін кербез, сұлу, дарқан,
Сері ақын. Ақан сері, Біржан сал туралы оқиғаны баяндамасында ол Ақанның
сыншыл, турашыл, тәкәппар, нәзік жанды лирик, сері ақындық келбетін
Лермонтовпен, Байронмен салыстыратын еді [15.74] - дейді профессор
Е.Ысмайылов.
Сонымен қатар, ол ауыз әдебиетінің көне мұраларын газет арқылы, хат
арқылы да көптеп жинауға мұрындық болды. Оның 1929 жылы Еңбекші қазақ
газеті арқылы республика жұртшылығына арнап жазған ашық хаты баршамызға
белгілі.
Сәкеннің ашық хатына кеңбайтақ республикамыздың әр түпкірінен жауап
берді. Өйткені Сәкен олардың біразының аттарын жазған еңбектерінде атап
отырған [7.390].
Сонымен Сәкен көне мұраларды, жеке адамдардың шығармаларын жинағанда,
мынандай әдістерді пайдаланған.
1. Қазақтың біраз жерін аралап, қариялардан естіп,өзі жазып отырған.
2. Елден естігенін есінде сақтаған.
3. Балуан Шолақтың, Біржан салдың, Ақан серінің ұрпақтарымен,
балаларымен кездесіп, біраз деректер алған.
4. Жамбыл, Кененмен, Иман Жүсіппен, атақты Ғазизбен жүзбе-жүз
кездесіп, сұхбаттасып. Аралас-құралас болған. Оларды көп тыңдаған.
5. Ә.Диваевтан көптеген керекті материалдар алған .
6. 1929 жылы Еңбекші қазақ газетіне ашық хат жазып көпшіліктің
көмегіне сүйенген.
Ғаббас Тоғжанұлы 1936 жыл Қазақ әдебиеті газетіне көлемді мақала
жазып, Сәкеннің ірі фольклоршы екенін айғақтаған: С. Сейфуллин - қазақ
жазушыларының ішінде фольклорға өте жетік адамдардың және халық фольклорын
ерінбей, жалықпай жинаушылардың бірі. Қазірдің өзінде халық өлең, жыр,
ертегі, мақалдарын жинап, 2 том етіп бастырып шығарып отыр [17] – деп
Сәкен еңбегінің сүмбіле бір саласына орынды көңіл бөлген болатын.
Сәкен Сейфуллин - қазақ ауыз әдебиетін, жеке ақындар мұрасын,
халықтың ескі әндері мен күйлерін өзі жинай жүре, осы мұраларды жинаушы,
зерттеуші өзге адамдарға да үлкен көмек көрсеткенін айта кеткен орынды.
1922 жылы Сәкен Қазақ ССР-дің тұңғыш халық артісі, қазақ ән-күйлерін
жинаушы А.В.Затаевичпен танысады. Оған әнші адамдарды, ел арасындағы
күйшілерді тауып береді, қайсы-біреуін оған арнайы жібереді. Ол
А.В.Затаевичке бірнеше әндердің, күйлердің тарихы мен атақты Үкілі Ыбырай
жөніндегі көп деректер береді. Сондай-ақ халық әндерін, бірнеше күйлерді
өзі орындап, нотаға түсіруіне жәрдемдеседі.
Сәкен Сейфуллин халық ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерін, жеке
ақындардың шығармаларын жинап, жазып алып, оларды әдебиет тарихы тұрғысынан
екшеп, сұрыптап, ой елегінен өткізді. 1920 жылдардан басталған үздіксіз
ізденудің, зейнет етудің нәтижесінде жиналған мол дүниелерді 1930 жылдардан
бастап ғылым айналасына тартып, қазақ фольклористикасына қомақты үлес
қосты. 1931 жылы Қазақтың ескі әдебиет нұсқаларын, 1932 жылы
І.Жансүгірұлы мен Маметкелінімен, Майлыұлымен бірлесіп әдебиеттану оқу
құралынң, 1933 жылы Батырлар жырының (1 том) жинағын, 1934 жылы Ыбырай
Алтынсариннің өлеңдер жинағынң, 1935 жылы Өтебай Тұрманжановпен бірлесіп
5-қласқа арналған оқулық жазып, осы жылы Ақан сері мен Ақмолла ақын
өлеңдерін жинаған, Шәкәрім Құдайбердіұлы аударған Ләлі Мәжнүн поэмасын
бастырып шығарады. Ал негізгі зерттеу еңбегі, ауыз әдебиетін ғылыми
тұрғыдан талдаған оқулық-хрестоматиясы 1932 жылы Қазақ әдебиеті деген
атпен жарық көреді.
Сәкеннің жинаған мол мұраларын, бастырып шығарған еңбектерін оның
топтастыруы мен мазмұндарына қарай бірнеше арнаға бөлуге болады. Өйткені,
ол тек таза ауыз әдебиеті үлгілерін ғана жинап қоймай, жеке дарындардың да,
оның ішінде ауызекі (суырып салма) әдебиет өкілдерімен қатар жазбаша
әдебиет өкілдерінің де мұраларын жинағанын ескеру орында. Сондықтан
Сәкеннің әдеби ескі мұраны жинақтаушылық, зерттеушілік еңбегін мынандай үш
салаға бөліп қарастырғанымыз жөн.
1. Ауызекі (суырып салма) әдебиет өкілдерінің мұраларын жинап, ой
толғауы.
2. Жазба әдебиет өкілдерінің мұралары жөніндегі пікірлері.
3. Таза ауыз әдебиеті жөнінде ой – толғамдары.
Осы үш сала бойынша Сәкеннің шығармаларын талдап,
саралап бағалауымыз керек.
Сәкеннің Қазақ әдебиеті кітабы 1964 жылы жеке алтыншы том болып
жарияланды. Оның Қазақ әдебиетінде жаңа эра деген алғы сөзін Сәбит
Мұқанов, ал Халық қазынасы деген соңғы сөзін профессор Тұрсынбек Кәкішев
жазған. Кезінде бұл еңбек туралы біраз пікірлер де айтылады.
Қазақ әдебиеті жөнінде алғаш пікір білдірушілер М.Жолдыбайұлы мен
Б.Кенжебайұлы еді. М.Жолдыбайұлының осы газетке жазған мақаласымен,
Б.Кенжебайұлының 1933 жылы Әдебиет майданы журналындағы арнаулы
мақаласында бұл еңбектің қажеттілігі, жетістік-кемістігі сөз болады
[10.310].
Сәбит Мұқанов 1964 жылы С.Сейфулиннің 6-томына жазған Қазақ
әдебиетінде жаңа эра деген алғы сөзінде Қазан төңкерісіне дейінгі және
кейінгі дәуірін зерттеп, ғылыми еңбек, оқулық жазуда Сәкеннің сіңірген
еңбегінің көп екенін орынды атап өткен болатын. Ал, ауыз әдебиеті
туралы ғылыми еңбектерінің ішіндегі шоқтығы биігі Қазақ әдебиеті деп
білді [11]. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы алғашқы жазылған күрделі
еңбектің бірі екеніне қарамастан көмескі, кемшіл тұстарын жасырып –
жаппай ашық айтты. Әдебиеттік талдаудың әлсіздігі, үзінділердің
мысалға көп келтірілуі де сөз болды. Қазақ әдебиеті де – тап
тартысының құралың дей отыра, Сәкен аталған кітабының есіміне Билер
дәуірінің әдебиетің деген деген атауды қою сынайды ол: Сәкен қазақ
қоғамындағы қанаушы тапты – билер табы деп атап (олай атауда дұрыс
емес- С. М.) ХХ- ғасырдан ары қазақ әдебиетін Билер әдебиеті деп,
яғни, қанаушы таптың әдебиеті деп санайды. Сөйте тұра – мысал: Шора
батыр жырын Қанаушы тап идеологиясы туғызған дейді Қамбар жырын
еңбекші, яғни қарапайым таптың санасынан туған дейді. Сөйтіп, бұл
кітапта Сәкен өзіне-өзі қайшы келеді [11.5] – деп Сәкен пікіріне
көңілі толмайтындығын білдірген еді.
Осы аталмыш жылы Сәкен шығармаларының 6-томына жазған (соңғы
сөз орынына) Халық қазынасы атты мақаласында профессор Тұрсынбек
Кәкішев Сәкеннің Қазақ әдебиеті кітабының құнды тұстарын жан-жақты
сөз етті. Ғалым алдымен Сәкеннің ауыз әдебиетінің озық үлгілерін
жинап, жараялауын, әдебиетіміздің тарихын ыждаһаттылықпен зерттеуін
ілтипатпен атайды және жазылу тарихын біраз баяндап алады да Қазақ
әдебиетінің ішіне бойлап еніп, оның қадір қасиетімен сыр-сипатын және
жетістік кемшілігін барынша талдап-таразылауға кіріседі. Қазақ
әдебиеттану ғылымының алғашқы адамдары мен қол жеткен табыстарын сөз
қылғанда Сәкен Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті (І-кітап) Билер
дәуірінің әдебиеті деген ғылыми зерттеулері алдымен ауызға алынатын
күрделі еңбектің бірі екенін жекелей айтып, еңбектердің құнды әрі
ұтымды жағына назар аударып, саралайды. Сондай-ақ автор Сәкеннің
ауыз әдебиеті үлгілерін талдағанда, сол кездегі қалыпты көзқарас
тұрғысынан қарап бағалағаны нақты-нақты мысалдар арқылы дәлелдеп
ашып айтады да, мынадай қорытынды жасайды: Сәкен Сейфуллин отызыншы
жылдардың бас кезінде ауыз әдебиетінің асыл қазынасының ыждаһатпен
зерттеп, оны сала-салаға бөліп, ғылыми талдау жасауының өзі қазақ
әдебиеттану ғылымына қосылған үлкен үлес қана емес, сол ғылымның
негізінде қаланған зор еңбек екені аян [12.438].
Профессор, Сәкентанушы Т. Кәкішов бұдан басқа тағы бірнеше
мақаласында Сәкеннің осы Қазақ әдебиеті кітабы жөнінде өзінің бір
қыдыру өзге ойларында айтты.
Белгілі Сәкен танушы ғалым Серік Қирабаев Сәкен Сейфуллин
деген еңбегінде Сәкеннің әдеби мұраға деген көзқарасын және оны
жинауға, зерттеуге белсене ат салысқанын ілтипатпен атап өтеді де,
мәдени, әдеби мұраларды бағалау жөнінде Сәкеннің де әр түрлі
қателіктерге бой алдырғанына тоқталады. Әдеби мұраға деген мұндай
қателіктерді, не бір жақты түсініктерді тек Сәкеннің басынан,
Сәкеннің төңірегінен ғана іздестіру дұрыс емес дейді. Оның негізгі
себебін жиырмасыншы – отызыншы жылдардағы әдеби мұраға деген әр түрлі
көзқарастарын, әдебиеттану ғылымымен сынымыздың шыққан биігінен,
жеткен өресінен, - деп тауып, Сәкен көзқарасындағы орын алған ала-
құлалықтың негізгі сырын түсіндіреді [13.270].
Қазақ әдебиетінің бас жағында автор қазақ халқының тарихына
шолу жасап, халықтың тұрмысы тіл өрнегі басынан өткерген дәуірлері,
көшіп қонып жүрген жерлері, кәсіп шаруашылығы, жаугершілік
замандарда елін, жерін жаудан қорғаған батырлары, халықтың, елдің,
ағайынның, рудың, ауызбірлігін, татулығын сақтауға күш салған
билері, діні, әдебиеті т.б. туралы да өзінің түйген-білгенін жинақтап,
ортаға салып, халықтың талқысына ұсынды. Өз тарапынан ғылыми
қорытынды жасады. Бұл Сәкен еңбегінің әдістемелік ұтымды жағы. Өйткені
өз дәуірінің тарихи-әлеуметтік жағдайын білмей, көне әдеби мұрамыздың
сыр-сипатын түсіну оңай шаруа емес.
Сәкеннің отызыншы жылдарда жазған бұл еңбегі әлі күнге дейін
ауыз әдебиетін, оның жеке жанрларын зерттеуде бағалы қызмет атқарып
келе жатыр.
Бұл еңбектің қайсібір кем - кетіктеріне қарамай, қазақ
фольклористикасының негізі қаланған қомақты да ғылыми өрісі биік
зерттеу, оқулық-хрестоматия болғандығын еш уақытта естен шығармау
керек. Сондықтан соңғы кезде жарық көрген еңбектерде Сәкеннің Қазақ
әдебиеті атты еңбегі лайықты бағасын да алды [14.38].
Сәкеннің халық ауыз әдебиеті бойынша жүргізілген Қазақ
әдебиеті атты зерттеу еңбегі ешқашан мәнін, құнын жоймайтын құнды
еңбек болып қала береді. Ол осы еңбегі мен қазақ фольклористика
ғылымының тарихынан өзіндік орын алар еді.
Сондай-ақ өз кезінің қажетіне жараған, оқушылар үшін де,
оқытушылар, көпшілік оқырмандар үшін де пайдасы еңбек болған
танытқыштық сипаты мен бағалы оқулық-хрестоматия әлі де өз құндылығын
жоғалтқан жоқ.
С.Сейфуллин – фольклорист –ғалым. Өз шығармаларында ауыз әдебиеті
үлгілерін пайдалану үшін ол осындай үлкен дайындық жұмыстан өткен.
ІІ-тарау. С.Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық сарындар
Сәкен ауыз әдебиетінің қай түрін болмасын қарастырып, тексереген
кезде оларды халықтың тарихынан, өмірінен, тұрмыс-тіршілігінен, салт-
санасынан, әдет-ғұрпынан бөле-жара қарамайды. Олардың шығу тарихын түп-
тамырын халықтың тарихымен тығыз байланыстыра, зерттеп, елдің арман-
мұңының, тыныс-тіршілігінің шынайы, таза әрі балау көрінісін содан тауып,
дұрыс ғылыми қорытындылар жасап отырады. Әрі ауыз әдебиетінің әр жанрының
шығу жөніне, олардың әрбірінің тақырыптарына, мән-мазмұнына, көркем
қасиетіне, құрылысына өзіндік ерекшеліктеріне арнайы тоқталып дәлді
мысалдар арқылы байсалды байыптауларын ортаға салады.
Ауыз әдебиеті жанрларының орындалатындығына және оны орындаушыларға
да назар аударып, өзінің орнықты ойларын айтып, айрықша ден қояды. Сондай-
ақ олардың бір-біріне ұқсамайтын мағыналық ерекшеліктеріне де жүрдім-бардым
қарамай ерекше көңіл бөліп, жан-жақты түсіндіріп отырады.
Қоштасу, өсиет-жырлары сыршылдық өлеңдерінің ертеден шыққан айқынырақ
түрі. Өмір өтіп, өлім тұңғиығынан мінбелеп төніп тұрғанда айтылатын сөз
болғандықтан, өлең жырлардың күйі де, сөзі де мұңды болады. Бұл реттегі
өлең-жырлардың түрі де сырлырақ болады. Ежелгі әдебиттегі Қоштасу
өлеңдерінің сарынымен жазылған Сәкеннің 1914 жылы жазылған Қоштасқан жер
өлеңін талдауымызға болады.
Жан жолдас! Ұмытылмас, қоштасқан жер
Сөздерің емес тіпті естен кетер
Көзіңе жас кеп толған сұрың қашып,
Мен келіп, хош дегенде қолынды бер.
Әрең деп, тұрдым сонда менің де өзім,
Тұрғанда жасқа толып екі көзің
Қоштасып көп тұруға шыдай алмай,
Қол ұстастым жоқтай-ақ айтар сөзім.
Есен, сау бол, жаным, деп ұстасып қол
дегенде: Айла жазсын адамдық жол, -
Елжіреп жүрек-баурым, есім шығып,
Сол жерде деймін: Хош бол! Хош бол
дегенде: Мені ұмытпа, жан жолдасым, -
Сызылып Махаббаты қара қасың,
Сүюге ерінге ерін тиген шақта
Бетіме тамып аққан ыстық жасын –
деген өлеңінде Сәкен жігіттің алыс жаққа шығарып салған қыздың бейнесін,
қимастық ыстық - сезімді Қоштасу жыры арқылы жеткізіп отыр.
Дін салтынан туған өлең-жырлар, тақпақтардың түрлері де осы қазақ
ауыз әдебиетінің бір сарқылмас мұрасы болып табылады.
Қазақ атанған рулар ислам дінін қабылдамай тұрған кезде-ақ ескілікті,
әруақ-жебеушілерң бар деп, соларға құлшылық еткен. Сәкен шығармаларынан
осы сарымдарды мейрам тақырыпта айтылған өлеңдер легінен көреміз. Соның
бірі қазақтың ұлы мейрамдарының бірі – Айт күніне, наурыз мейрамына
байланысты өлеңдер тобы бар. Айт күніне байланысты Сәкеннің Айт күні
өлеңін алуға болады.
Тоқшылық бүгінгі күн берекелі,
Көңілді, ойын-күлкі мерекелі,
Әр адам өз әлінше айт қылып жүр,
Дүниенің сезілгендей кең екені.
Талғамай жақсы-жаман, кәрі-жасын
Бай-кедей, бөтен-жақын, ауылдасын.
Әр мүһмин күтетін күн келгендерді
Құрмет пен алдарына жайып
Жігіттер қатар түзеп, сәндік құрып,
Айттайтын күн жиналып бірге жүріп.
Аралап әр ауылдан көкпар алып,
Аттары екіленіп аласұрып.
Аттарын секендетіп кейбір жастар,
Жұлынып кейбір аттар алып қашар.
Елеңдеп кейбір аттар сау аяңдап,
Кей аттар алды-артынан ақсап басар.
Болған соң айт осымен аузын ашып,
Жиылып қыз-келіншек хабарласып,
Олар да айттайтын күн әр ауылды.
Тізіліп, қайтқан қаздай дуылдасып.
Бұлғақтап үкілері бастарында,
Сылдырлап шолпылары шаштарында,
Судырлап шөпті сипап етектері,
Шүбірлеп уақ қыздар қастарында
Ойнаған лақ-қозыдай биік жарда
Асыр сап құлындары сүтке тойған,
Тайлардай енелерін емген арда –
деп [15.31] елдің бәріне бір өлшеммен қарайды. Айттың сыртқы көрінісін
қызықтап. Оның ішкі сырына жіті үңіле алмайды. Ал, Сұлтанмахмұт өлеңіндегі
Айт сойған қой, берген қымыздың құрметіне алшаң басып жүрген байларды,
тиын-тебен құған қожа-молдаларды дорба асылып үй жағалап жүрген кедейлерді
суреттейді. Сәкеннің Айт күні өлеңінде оның айтты ұлттық мереке есебінде
ұғатынын байқау қиын емес.
Сәкеннің 1932 жылы жарық көрген Қазақ әдебиеті кітабында тұрмыс-
салт жырларының ішіне бесік жырын да атап айтып, оның көптеген варианттарын
ұсынған. 1926 жылы Сәкен Келіншектің бесік жыры деген өлең жазады. Бұл
өлеңде ежелгі түркі фольклорлық сарыны сақталған.
Әлди-әлди, ақ бөпем!
Ақ бесікке жат бөпем!
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейін,
Көк ала иттің құйрығын
Жіпке тағып берейін!
Әлди-әлди, жанашым!
Алдыма алып шабайын,
Тойға кеткен әкеңді
Қайдан іздеп табайын.
Әлди, менің бөпешім,
Әкең жүр ғой малменен!
Жүрген шығар алысып,
Шұлақ аяз қарменен.
Қартайғанда күтетін
Әкесі мен шешесін,
Қандай жігіт өскенде
Болар екен бөпешім? – деп ананың айтар бесік жырын
әнге қосып жазған. Баланың дүниеге келгеннен бастап, шілдехана, бесік той,
тұсау кесер, сүндет тойлар тек қазақ халқының ғана менталитетіне сай жөн-
жоралғылар. Сәкен осы жөн-жоралғыларды терең зерттеп, олардың мән-мағынасын
кең, ауқымды түрде талдап бізге жеткізді.
Ақынның інісі М.Сейфуллин Қыран ұшқан ұя атты естелігінде Сәкенге
әсіресе, анасының әсерінің күші болғандығын және оған халықтың ғажап
жырларын алғаш таныстырғанын былай деп еске алады: Шынында да, ауыз
әдебиетінің ел ішіндегі небір тамаша нұсқаларын, ертегілерді, жырларды,
шежіре, шешендік сөздерді Сәкен бала жастан бастап өз анасының аузынан
естіді [5.73].
Сәкеннің өткен екінші мектебі – Ыбырай ұстаның Ыбыраймен ол 1906-1908
жылдардан бастап таныс болды. Сәкен Нілді заводына тіл үйрену, орысша оқу
үшін келген еді. Ал Ыбырай болса осы заводтың машина жасау дүкенінде жұмыс
істейтін. 12-14 шамасындағы бала жігіт оның көптеген өлеңдерін, әндерін
қағазға түсіріп, жазып алмағанымен оның өз аузынан тыңдап, зердесіне тоқып,
көңілінде қалдырды.
Сәкен осы Ыбырайдан көптеген өлеңдерді, әндерді естіп, үйреніп,
көңіліне біржола ұялатқан. Ыбырай өнегесі оның жүрегіне жол тауып,
санасында өшпес із қалдырып, болашақта түсер қиындығы мен қуанышы мол
ақындық өнер жолының алғашқы шымылдығын ашып, жол сілтегендей де еді.
Ыбырай мектебі оның өнер өріне баулиды. Сәкеннің тұңғыш өлеңі де осы Ыбырай
ұстаның дүкенінде өмірге келді.
Сәкенді қыры мен сыры мол халық мұрасына қызықтырған үшінші мектеп –
туып - өскен жері, қоршаған ортасы, еркелеткен елі.
Халқымыздың ежелгі әдет-дәстүрі бойынша, қыз қуған, келін түсірген
той-томалақта, шілдеханаларда іргесі жақын ауыл-аймақ жиналып, үй иелерінің
қуаныштарына ортақтас, пейілдестік көңілде болған. Қуаныш иелері ауылдың
кәрі құлақ қарттарын, ақын-әншілерді, серілерді, жастарды арнайы шақырған.
Жұрт қыза-қыза келіп өлеңдер айтып, ақындар бір-бірімен айтысқан, жастар
жағы ән айтып, түрлі ойындар ойнап, бір жасап қалатын болған. Ауылда өткен
осындай ойын-сауықтарда боз бала Сәкен домбыра тартып, ән салып, жеңіл-
желпі айтыстарға да қатысып жүрген.
Ал Сәкеннің өзі: Біздің өзіміздің ауылда да, от басында да, әңгіме,
ертегі, өлең сабақтары үзілмей айтылатын еді. Әсіресе күздің, қыстың ұзақ
кештерінде, түк болмайтын, өлең де айтылады. Кейде елде ойындар ойнатылып,
өлең айтыстар болады. Бала күннен, ес кіргеннен бері қарай-ақ, сол ойын
үстінде айтылатын айтыс өлеңдер және әлгі от басынан алынған Сабақтар
құлаққа сіңген, көңілге тоқылған әңгіме, ертегі өлең суреттері менің
қиялымда да тізбектеле берді [16.441] – деп, ағынан жарыла сыр шертіп,
біздің де айтпақ ойымызды түйіндейді.
Біз айтпақшы болған Сәкен өткен Өнер мектептері осылар еді. Әке мен
шешеден бастау алған өлең мен жыр Ыбырай ұстаның дүкенінде толысып,
ауылдағы жиын тойларда ауқымы кеңейіп, Сәкеннің қаршадайынан көңіліне
қонақтап, қиялын қиырға алып қашып, биікке шарықтатады.
Сәкеннің халық мұрасын мақсатты түрде жинау еңбегі, қызметі оны өз
шығармаларына пайдалану кезеңі Көкшетау поэмасына кіріскен кезден
басталған. Ол осы поэманы жазу үшін, оған қажетті дүниелер жинау үшін 1920
жылдардан бастап талай-талай өнер сауылықтарын тудырған, жерінің сұлулығы
мылқау тілге жан бітіргенң, ақындарға шалқар шабыт берген Көкшенің елін
аралап, сол өңірде өмір кешкен ақын-әншілердің, өнер ақтангерлерінең
қатысты деректерді жинап, арнайы зерттеу жүргізді. Оқжетпеске, Бурабайға,
жұмбақтасқа байланысты ұмытылмай ел арасында айтылып жүрген аңыз-
әңгімелерді, ертегілерді көптеп жазып алып отырды. Кәрі құлақ шежірелерді
сондай-ақ ақын-әншілердің шығармаларын, ауыз әдебиетінің үлгілерін, небір
қиссаларды да өнер десе ішкен асын жерге қоятынң көкірегі ояу азаматтарға
айтқызып аса қажеттілерін қағаз бетіне түсіре берген.
Сәкен ауыз әдебиетінің үлгілерінің көркемдік өресіне баса назар
аударып отырды. Мәселен, 1929 жыл Жаңа мектеп журналының 12 санында Бір
жиналыста Бағыналы Ерден батырға атақты Шөже ақын қлең айтыптың деген
тақырыппен Шөженің өлеңін жариялап, оның тапқырлығына, өлеңнің мән-
мағынасына, астарына айрықша көңіл бөлді.
Сол сияқты жоғарыда аталған журналда көпке мәлім емес, Мүсіреп биді
таныстырып, оның сөздерін бастырып шығарды.
Қостанай уезіне қараған елдер ішінде атақты Мүсіреп би деген тақпақшы
кісі болыпты. Қостанайға қараған кедейлердің бірсыпыра мырзалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І-тарау. С.Сейфуллин және фольклор 8
ІІ-тарау. С.Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық сарындар 15
Қорытынды 35
Әдебиеттер тізімі 39
Кіріспе
Қазақ халқының көне заманнан бергі мәдени және әдеби мұрасы бай
болған. Ол – халықтың фольклоры мен ауыз әдебиеті.
Қазақ әдебиетінің өткен дәуірі – негізінен алғанда, қазақ поэзиясының
дәуірі. Бұл дәуірдің бұрынғы тарихы – ХV ғасырда өмір сүрген, аты аңызға
айналған Сыпыра жырау, Асан қайғы, бергі ХVІ-ХVІІ ғасырларда өмір сүрген
Шалкиіз, Ақтанберді өлеңдерінің, ХVШ ғасырда жасаған Бұхар мен ХІХ ғасырдың
бірінші жартысындағы Махамбет поэзиясының, Дулат пен Шортанбай, беріректегі
Базар т.б. жыраулар поэзиясының Абайға дейінгі бұл дәуірі – ауызша поэзия
дәуірі.
Өткен заман шертер ғаламат шежірелерді зерттей, жинап, халық
игілігіне айналдырушы ғалымдар оқымыстылары В.Радлов, Ә.Диваев, Г.Потанин,
П.Мелиоранский, Семенов-Тяньшанский, М.Ж.Көпеев т.б. Олар қазақ
шығармаларын өткен ғасырда зерттеп жазған, қағазға түсірген. Қазақ
фольклорын жинаушылардың ішінен екі адамның есімі ерекше аталады. Олар
А.В.Затаевич пен А.А.Диваев.
Қазақ халқының тұңғыш ағартушы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уалихановтың
тарих, этнография тақырыбына жазған Жоңғар очерктері, Қырғыздың ата
тегі, Шона батыр, Тәңір шамандары туралы т.б. еңбектрінде қазақ ауыз
әдебиеті шығармаларының мысалдары көптеп кездеседі. Осы еңбектер Шоқанның
фольклорист екендігін айтпай-ақ танытады. Фольклор материалдарын жинауға
Ыбырай Алтынсарин да ертеден – Торғай мектебінде 1860 жылдары орыс тілінен
сабақ беріп жүрген жас мұғалім кезінен-ақ айналысқаны байқалады.
Қазақтың осы ауызша поэзиясы әдебиеттану ғылымында шығарушыларын
(авторларын) сақтау – сақтамауына қарай екі жүйеге жіктеліп, қаралып жүр:
бірі, авторсыз, не шығарушысы аңызға айналған нұсқалар яғни фольклор (халық
шығармасы) аясында, екіншісі, авторлары сақталған нұсқалар – тарихи әдебиет
немесе көркем әдебиет аясында сөз болады.
Ауызша шығарылған ертегі, аңыздар, тұрмыс-салт жырлар, мақал-
мәтелдер, эпостық жырлар, тағы басқалар – фольклорлық жанрлар.
Қазақтың кейінгі бірнеше ғасырдағы көшпелі, жартылай көшпелі өмір
жағдайында шайрлық әдебиеттен гөрі ақындық (суырып салмалық) әдебиеттің
аудиториясы басымырақ болғаны да ақиқат. Бірақ, бұл жәй ескі жазба
әдебиетті жасыра алмайды.
Тарих, археология, тюркология ғалымдары ата-бабамыздың жазу-сызуды
біздің заманымыздан бұрынғы, сонау V ғасырда білгенін анықтап отыр. Оның
бірде дамып, бірде баяулай, ғасырлар бойы жасалып келгенін, мәдениеті
болғанына көз жеткізген.
Тағы бір айта кететін жай, Алматы маңындағы Есік қорғанынан табылған
(Алтын киімді адамң) материалдар қазақ халқының көне дәуірлеріндегі
аталары – сақ, үйсіндердің, тіпті біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырда
жазуының болғандығын дәлелдеп отыр. Сонымен, қазақтың арғы ата-бабаларының
бірі – көне түріктердің, біздің заманымыздың V ғасырында жазу-сызуы
болғандығы жұрттың бәріне белгілі болды.
Дала кезіп, сабылып өткен қазақ халқының жомарт жүрегі, жомарт
мұрасын қалдырды. Өшпес рухын ән, жырмен жетеледі. Асқақ арман, қиялын
әнмен ұзартты. Ғасырлар құрдымына кеткен көне дәуірдің бейнесі халқымыздың
өлең-жырларында, аңыз-әңгімелерінде яғни фольклорда (халық шығармаларында),
ауыз әдебиетінің үлгілерінде қалды. Шайрлық әдебиеттен гөрі қынаптан қылыш
суырғандай табан аузында суырып салып айтуды машық еткен замандағы халық
творчествосында, сол бір дәуірдегі қазақ халқы өзінің замана бойы басынан
өткен өмір, бақытты дүние туралы үміт, армандары, тәуелсіздігі жолындағы
ерлік күрестері, тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, қуанышы мен күйініші
барлығын халықтың мақал-мәтелдерінде, аңыз-ертедегі дастандарында
бейнеленген. Бұл айтылғандарды ауызекі айту күйінде тудырған. Халық
феодалдық заман жағдайында қандайлық ауыр азапта болса да өзінің өлең-
жырын, ән-күйлерін шығарып айтуды ешбір тоқтатқан емес. Солар, бұл күнде,
дарынды халқымыздың әдеби қазынасының інжу-маржаны боп қосылды.
Осыдан 200 жыл бұрын ағылшын оқымыстысы Вильям Томастың ұсынуымен
ғылымға енген Фольклор деген атаудың халықаралық терминге айналып
кеткені мәлім. Бұл терминнің сөзбе-сөз мағынасы халық білімі, халық
даналығың деген ұғымды қамтыса керек.
Филология ғылымының докторы М.Дүйсенов өзінің Фольклор ма, әдебиерт
пе? деген ойласу ретінде жазған мақаласында: Авторы белгісіз, ел ішінде
толып жатқан варианттары бар шығармалардың барлығы – фольклорға жатады, -
деп фольклор мен ауыз әдебиетінің жігін ашады [1].
М.Дүйсеновтың мақаласында фольклор, ауыз әдебиеті және жазба әдебиеті
жайлы, олардың өзіндік табиғаты туралы, ақындық өнердің шарттары жөнінде
біраз пікірлер қозғалады. Бұл мақала ізімен әдебиетші ғалымдарымыз, қалың
оқырмандар пікірлерін білдіре отырып, Б.Кенжебаев, Т.Кәкішев, С.Негімов,
Б.Абылқасымов, Н.Төреқұлов, К.Сейдеханов және тағы басқалары мақала
авторының қазақ фольклорстикасы мен әдебиеттану ғылымындағы бірігіп
ойласатын, анықтауды керек ететін мәселелерге тоқтала келіп, игі ниетін
құптайды.
Сонымен, әдебиеттің қайсысы болса да фольклордан өрбиді, фольклоры
неғұрлым бай болса, әдебиет те соғұрлым жемісті болмақ. Қазақ фольклоры
үнді, скандинав, француз фольклорының қайсысынан болса да кем түспейді.
Кемеңгер А.Пушкиннің Қозы Көрпеш-Баян сұлу қиссасына қайран қалып,
сюжетін жазып алуы тегін емес. Кім біледі, бәлкім ол қазақ аңызынан Руслан
мен Людмиладан да артық бір поэма жазып шығаруды ойлаған да болар.
Қазақ халқының ғасырлар бойы қорланған бай фольклоры мен ауыз
әдебиетінің қазынасы оның қай заманда болмасын рухани мәдениетінің қайнар
бұлақ көзі боп келеді. Ол бұлақтан сусындап, өмірлік нәр, қуат алмаған
бірде-бір ақын, жазушы болған емес.
Қазақ әдебиеті – күні бүгінге дейін халықтың ауыз әдебиетімен біте
қайнасып дамыған әдебиет. Жазба әдебиеттің негізін қалаушы, ұлы классик
ақынымыз Абай творчествосының қайнар бұлағының бірі – осы халықтың
шығармасы (фольклоры). Абай фольклордың асыл қасиеттерін меңгере отырып,
оның дәрежесінде қалып қоймай, жазба әдебиеттің үлгілерімен берік ұштастыра
білді, сөйтіп қазақ әдебиетіне үлкен жаңалық енгізді. Абайдың үлкен жаңалық
туғызуына себепші болған басты фактор - ұлттық ауыз әдебиетінің бай
мұраларының болуы, шығыс әдебиетінің және орыс әдебиетінің озық үлгілерінің
әсері болғанын айтуымыз керек.
Фольклорлық шығармалардың оқиғалық мазмұнын өндеп, жетілдіріп, жаңа
заман талабына сәйкестендіріп жазу да қаламгерлерден үлкен жаңашылдық,
зеректікті талап ететін проблема. Отызыншы жылдар қазақ әдебиетіндегі
көркемдік, эстетикалық және жауапты мәселенің бірі осы болды. Ғасырлар
бойында халық даналығын жиған үлкен эпостардың қазақ әдебиетіне нәр беруі,
тамаша туындыларға негіз болуы ғажайып құбылыс.
Қазақ әдебиеті, ең алдымен, осы ұшан-теңіз бай фольклор негізінде
туып дамыды. Қазақтың фольклоры сан алуан жанрларынан (батырлар жыры,
ертегілер, салт өлеңдер, мақал-мәтелдер т.б.) бастап, осы күнге дейін
сақталып дамып отырған ақындар айтысына дейін барлығы да біздің рухани
творчествомыздың тамаша байлығы. Бұл байлық барлық елдердің ақын-жазушылары
мен ғалымдарын қайран қалдырған, қазақ халқының ауыз әдебиеті мұрасының
көркемдік ерекшеліктерін танытады.
Әңгіме форманың ескі-жаңасында емес, соны орнымен игере білуде.
Бұқараның жаңа санасының қалыптасу процесінде, әсіресе, жиырмасыншы-
отызыншы жылдарда, қазақ фольклорының негізгі жанрларының жаңа сипаттары
пайда бола бастады. Кейіннен бұл сипаттар қалыптаса отырып, дами берді.
Қазақ фольклоры дәстүрлі жанрлардың неғұрлым өміршең түрлерін бойына сіңіре
білді. Жаңа мазмұнға сәйкес жаңа түрге енді.
Көптеген халықтың фольклоры өз жазба әдебиетінің арналы саласы болып
отыр.
Әдебиет пен фольклордың жақындасуы барлық жерде олардың бағытын
өзгертіп, түрін, мазмұнын толықтырады. Барлық халық фольклорында лирикалық
өлеңдерінің (айтыс, тақпақ, рубаят) атрықшылығы байқалды. Жиырмасыншы
жылдардан бастап халық фольклорының дидактикалық жанрының өсу шамасы едәуір
жақсарды. Барлық, халықтарда үндеу өлең, терме өлең, ғибрат өлең сияқты
жаңа арнау өлеңдер қаулап өсе бастады.
Фольклор өкілдері өмір құбылыстарын саралап, жинақтап көрсетуді
жаңаша меңгере бастады. Жазушылар фольклордың нағыз халықтық қуатын
сезінді, творчестволықпен пайдаланды.
Әдебиет пен фольклордың ара қатынасы Абай тұсында-ақ қалыптаса
бастаған. Абай фольклорды және оның өкілдерін әдебиеттегі нағыз халықтық
нышаны деп бағалаған [2.368].
Жиырмасыншы жылдардың ақыры мен отызыншы жылдардың орта шені қазақ
әдебиеті мен халық поэзиясының байланысының таралып, өскен шағы болды. Бұл
жылдарда халық поэзиясы жөнінде М.Горький принципі үстемдік етті. Қазақ
жазушылары реализмнің негізгі принциптерін осы кезде игерді. Олар
фольклорды әсіресе пьеса, өлең, поэма жанрларында көбірек қолдана бастады.
Жас қазақ әдебиеті халықтық эпос пен лириканы профессионалдық жазба
поэзияның стилистикалық, образдық және тақырыптық сапасын жаңарта, жақсарта
түсу мақсаты тұрғысынан пайдаланды. Жаңа қалыптасып, буыны бекіп келе
жатқан ұлттық поэзия, драматургия мен проза ең алдымен фолклордың өміршең,
прогресшіл дәстүріне еркін сүйенді. Әуел бастан дәстүрлі фольклормен халық
ақындарының творчествосын білу, содан өзіне нәр алу қазақ әдебиеті
өкілдеріне тән құбылыс болды. Жазушылардың ежелгі фольклор дәстүріне
сүйенуі қазақ әдебиетінің ақындары мен халық творчествосының өкілдеріне
айтақаларлық ықпалы болды. Жазып шығаратын ақындар мен халық ақындары
арнау өлеңін бұрынғыдай жеке адамға емес, әлеуметтік қауымға арнап шығара
бастады. Бұған мысал Сәкен Сейфуллиннің Жұмыскерлерге деген арнау өлеңі.
Жиырмасыншы жылдардың екінші жартысында жазылған С.Сейфуллиннің
Көкшетау поэмасында дәстүр ерекше көрінді.
Ақынның қуатты, мол әсерлі өлеңін халықтық дәстүрлі поэзиясындағы
образбен береді. Сондай-ақ Сәкен Сейфуллиннің Көкше тақырыбы циклінен Тау
ішінде өлеңін де ерекше атауға болады. Бұдан ақын-жазушылардың фольклордың
игі дәстүрінен үйрене отырып, оның өкілдерін құрметтегені көрінеді.
Фольклордың ұсақ жанрға қалай әсер еткенін Асқар Тоқмағамбетовтің,
Сәкен Сейфуллиннің, Сәбит Мұқановтың, Бейімбет Майлиннің тағы басқа
ақындардың үгіттік өлеңдерінен көруге болады. Жиырмасыншы жылдарда
әдебиетте фольклорды пайдалану әдісіне өзгешелік болды. Ақын-жазушылар өз
өлеңдерінде екі заман көрінісін қарама-қарсы қойып, толғау сарынында
шығарды да теңеу, айшықтау құралдарын ептілікпен игерді. Атап айтқанда бұл
түрге Сәбит Мұқановтың Кешегі жалшы мен бүгінгі жалшы поэмасы, Бейімбет
Майлиннің Сағындық атты толғау поэмасы және Ілияс Жансүгіровтің
Толғауы т.б. жатады.
Эпостық жырлардың тақырыбы мен сюжеті жазба ақындардың әлеуметтік-
тұрмыстық материалдарды жете игеруіне мүмкіншілік туғызды. Міне, осыған
байланысты қазақ халқының әр түрлі аңыздары мен толып жатқан эпостарының
сюжеті оларға белгілі бір тақырып болды. Мысалы, Сәкен Сейфуллиннің
Көкшетау, Әбділдә Тәжібаевтың Оркестр, Сәбит Мұқановтың Сұлушаш,
Ілияс Жансүгіровтің Күй, Күйші, Құлагер, Иса Байзақовтың Құралай
сұлу поэмалары осындай шығармалар.
Фольклорды жаңа әдіспен, творчестволық шеберлікпен өңдеп, игерген
шығармалар - қазақ әдебиетінің жаңа арнаға, жаңа мазмұнға көшуіне себеп
болды. Сөйтіп, қазақ халқының ғасырлар бойы қорланған қазынасы оның қай
заманда болмасын рухани мәдениетінің қайнар бұлақ көзі боп келді. Ол
бұлақтан сарқылмас қуат, таптырмас дүние және өмірлік нәр алмаған ақын-
жазушы кемде-кем. Олар осы бір қайнар бұлақ, тірілік көзінен сіміре жұтып,
өз поэзиясын байытты. Фольклор бізге асыл мұра, жыр мұрасын мирас етті.
Фольклордың әдебиет тарихында алатын орны өте зор. Ол өзінен кейін
туған көркем әдебиетке негіз болып, сюжет құру, образ жасау, тіл байлығын
пайдалана білу туралы жол сызды. Фольклор жазушыларда лиро-эпиканың халық
формасын игеруге, сол арқылы халық этикасының, халық эстетикасының озық
үлгілерін өз шығармаларында молынан пайдаланып, жаңа образ жасауына дем
берді.
Сол себепті фольклор деген ұғымның өзі бізде жаңғырып, жаңа белгі беріп
отыр.
Фольклор сарқылмас мол байлық, түпсіз терең дария, көркем шығармаға
нәр берген әдебиет анасы екенін тек бір ғана С.Сейфуллин шығармаларын
талдай отырып анық байқауға болады.
Бітіру жұмысында С.Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық мотивтерге
байланысты көптеген мәселелер көтеріледі. Алғашқы бөлімде өршіл ақынның
халық мұрасын игеру, жинау, жариялау, зерттеу туралы еңбектері сөз болса,
екінші бөлімі толығымен С.Сейфуллиннің өз өлең, поэмаларында халық мұрасын
қалай пайдаланды деген мәселесі талданған.
І-тарау. С.Сейфуллин және фольклор
Сәкен Сейфуллиннің ғылыми қайраткерлігі ауыз әдебиетінің үлгілері мен
жекеленген ақындардың мұраларын жинап, жазып алып, жариялауынан бастау
алады.
Халық шығармашылығына құмарлық оның жастай алған тәрбие, көрген-
білген өнегесіне, тәлім алған ортасына, өнер үйренген мектептеріне
байланысты екені даусыз.
Оның ең алғаш бастауы - әке мен ана мектебі. Сәкен өзінің өмірбаяндық
Мен қалай жаздым атты мақаласында былай дейді: Әкем саятшы, аң аулағыш,
домбырашы, ақжарқын жайдары адам. Шешем әңгімені жақсы айтушы еді. Әкем мен
шешемнің үлгісі бойынша, ел аузындағы әңгіме, қызықты ертегілермен де бой
ұрып қиялды жүгіртуші едім [3.210]. Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілесің
деген ғой халық. Сәкен де халықтың бай мұрасына деген ілтипатты ұядан,
өнерпаз әке мен ана бауырынан алады. Бала Сәкенге ана мен әке үлгісі
өшпестей із қалдырып күшті әсер етті. Сәкеннің ақындық талантының тез
есейіп, ертерек қанат жаюына оның жанұясында алған тәжрибесінің де пайдасы
аз болған жоқ. Әкей Сейфолланың ауыз әдебиетіне құмарлығы, оларды көптеп
жинап, ауыл адамдарына ұзақ кештер бойы оқып берушілігі жас Сәкеннің
ақындық қуатын күннен күнге оятып, қанаттандыра түсті, көркемдік, поэзия
туралы ой дүниесін тәрбиелеп, жетілдіре берді. Бұл айтылғандардың қайсысы
да, Сәкеннің өз орнының поэзияда екенін ерте танытып, сол жолға жастайынан-
ақ, тайсалмай бел шеше кірісуіне жол ашты, жағдай жасады.
С.Сейфуллин жас кезінде үлкендерден естіген өлең, тақпақтарды жаттап
алуға зерек болған. Өзіне ұнаған өлең-жырды ол бір-екі естігеннен-ақ қағып
алатын ұғымталдығы сезілген-ді. Ол домбыра сырын жете білуге, оны тартуға
құмар болды. Сол кездің өзінде-ақ фольклор, ауыз әдебиеті үдгілерін жақсы
біліп, оны жаттап алып, домбыраға қосып айтуға дағдыланған. Сөйтіп ол өз
жанынан өлең шығарып, ауылда өтетін той-думандардан қалмай, кейде қыздармен
айтысып та қалып жүрген.
Қазақ ауыз әдебиеттерінің үлгілерін жинауға кіріскенде Сәкеннің
алдында белгілі мақсаттардың болғандығын айту орынды. Біріншіден, халықтық
асыл мұралардың жоғалып, із-түссіз кетуден сақтау, оны хаттап, қағазға
түсіру; екіншіден, талғап-таразылап, ой-елегінен өткізіп, уақыт кәдесіне
жарайтындарды тасқа бастырып, жарыққа шығару, көпшілікпен жүздестіру;
үшіншіден, заман талабы мен өскелең өмір алға тартып отырған
қажеттіліктерді өтеу, яғни мектептер мен жоғарғы оқу орындарының ашылуына
байланысты оқушыларды, жас шәкірттерді жеке ақындардың мұрасынан құралған
жинақ - хрестоматиялармен, қазақ әдебиетінің тарихын баяндайтын оқулық
еңбектерімен қамтамасыз ету; төртіншіден, ауыз әдебиеті үлгілерін өз
шығармаларында кеңінен пайдалану.
С.Сейфуллин қалдырған ақындық мұраның көлем жағынан аса мол, салмақ
жағынан анағұрлым басым саласы поэмалар. Тегінде ол поэманы көп жазған және
өзінің жарқын ақындық мәдениетін, талантының күшін, көркем сөздің көрнекті
ұстасы екендігін поэзияның көлемді формасында, поэмада, талассыз танытқан
ақын. Дау жоқ, оның таңдаулы поэмалары біздің ұлттық поэзиямызға өзгеше бір
жаңа сапа, мәдениет әкеледі.
Кезінде ол Оқжетпеске, Бурабайға, Жұмбақтасқа байланысты ұмытылмай ел
арасында айтылып жүрген аңыз әңгімелерді, ертегілерді көптеп жазып алып
отырды. Кәрі құлақ шежірелерді сондай-ақ ақындар шығармаларын, ауыз
әдебиетінің үлгілерін, кейбір қиссаларды да өнер десе ішкен асын жерге
қоятынң көкірегі ояу азаматтарға айтқызып, аса қажеттілерін қағаз бетіне
түсіре берген.
Мәселен, балуандылығымен, ақын-әншілігімен, композиторлық өнерімен
халқының жүрегіне мәңгілікке жазылып қалған Балуан-Шолақтың, әншілік,
салдық өнерді асқақтата көтерген Біржан салдың ұрпақтарымен және олардың
білетін өнерін көріп, таңдай қаға тамсанған азаматтарды жолықтырып мол
мағлұматтар алу Сәкеннің бұл іске жүрдім-бардым, бей-жай қарай алмай шындап
кіріскеннің болса керек.
Ақынның жан-жары Гүлбаһрам Сейфуллинаның: Сәкеннің Көкшетау
дастанының көп материалдарының қалай жиғанын еске алған естелігі осыны
растайды. Осы сарындас мағлұматтарды Е.Ысмайыловтың және Е.Байболатовтың
еңбектерінде кездестіреміз. [3.70].
Поэмада Көкшетауға байланысты ел ішінде айтылып, ауыздан-ауызға көшіп
келе жатқан аңыз-әңгімелердің жігін ажырағысыздай жындастырып, ақындық
құдіретпен көсіле айта білді.
Бұлардан басқа ақын-әңшілердің өлең-әндерін, өмірі туралы деректерді
де халық арасынан көптеп жинады. Майкөт, Қарақожа, Ақан Сері, Кенен сықылды
халық ақындарымен кездесіп, сол өңірдегі, яғни Жетісуға аты мәлім өзге жыр
сүйерлерінің сөздерін де ерінбестен жинап, хаттап отырған.
С.Сейфуллин кезінде әртүрлі жағдайлармен Өзбекстанның астанасы
Ташкент шаһарында болғандығы белгілі. Алғаш рет 1922 жылдың көктемінде
Орталық Қазақстанға келеді де, осы сапарында жолай Ташкентке де соғады.
Онда өмір сүріп жатқан бауырлас, қандас екі елдің, өзбектер мен қазақтардың
өмірін, күн-көрісін өз көзімен көріп танысады. Бұл Сәкеннің Ташкентке
тұңғыш келуі еді. Ал 1928 жылы Қазақ-Қырғыз педагогикалық институтының
директоры болып тағайындалып, Ташкентке ауыстырылды. Сол жердегі қазақ
жастарының өтініштері бойынша әдебиет үйірмесін ашып, басшылық жасай
отырып, бірқыдыру мәдени-әдеби бағыттарда жұмыс жүргізеді. Қазақ
әдебиетінің хал-ахуалы, жай-күйі жөніндегі мазмұнды лекциялар, баяндамалар
жасап, білімге сусундап жүрген жастардың шөлінң қандырып, әдебиетпен
өнердің оларға мәлім емес қырын, құпиясын білуге жол ашады.
С.Сейфуллин - қазақ әдебиетінің қайнар бұлақ көзі болған қазақтың
дәстүрлі әдебиетінің, яғни халық шығармасының бай мұрасын зерттеп, оны
творчестволық жолмен игеру керектігін де үнемі қадағалап, ол жөнінде пікір
айтып, оған қамқоршы болған әдебиетші. Халық шығармасын, ескі заман күйін
шертер аңыз-әңгіме, жырларына ерекше назар аударып, оны өзінің
творчествосына пайдалануды да С.Сейфуллин басқаларға үлгі көрсеткен
ақындардың бірі болды.
Сәкен – ақын боп туған адам. Болашақ үлкен ақынның бұл дарқан таланты
оның жас кезінде-ақ айқын белгі бере бастады, құрбы-құрдастары мен
замандастарына әзіл-қалжын түрінде айтқан кіші-гірім өлеңдері, айтыс
машықтары, суырып-салма тақпақтары Сәкен поэзиясындағы алғашқы
тәжірибелері, күшсынауы, алдағы күнге дайындығы сипатты нәрселер еді.
Осы жылдарда да қазақ әдебиеті мұраларын жинауды бір сәт те тоқтатпай
жоқтатпай жалғастыра берді. Қазақ фольклорының жинауына, баспа жүзін
көруіне көп еңбек еткен, әдебиетіміздің үлкен жанашыры болған Ә.Диваевпен
Ташкент жылдарындаң бірнеше рет кездесіп, қазақ ауыз әдебиетіне қатысты
кәдеге жаралық дүниелерді алып отырған.
Сәкен қайда болса да, қандай жұмыстармен жүрмесін әдебиетіміздің бай
мұраларын көптеп жинап, жазып алумен болады. Қайда болса да, қандай
жұмыстармен жүрмесін деген сөзімізді нақтылай кеткен жан. Өйткені науқандық
жұмыстармен, үкімет тарапынан құралған әртүрлі комиссиялардың құрамымен,
қызмет бабымен қыруар қоғамдық жұмыстар атқара жүріп Республика көлемінде
ол болмаған, араламаған өңір кемде-кем.
1916 жылы Омбы Семинариясын аяқтап ауылшаруашылық санағын өткізетін
комиссияның құрамымен Шұбыра, Қоржынкөл, Ереймен елдерін аралаудан бастаған
осындай жолсапары кейін де үзілместен әртүрлі жағдайларда жалғасып отырды.
1919 жылдың көктемінде Колчактың лагерінен қашып шығып, Омбы, Татарка,
Кереку, Баян, Сарадыр арқылы жаяу-жалпылы мехнатты-азапты жол жүріп өтіп,
күзінде Бетбақдала арқылы Әулие-Атаға келгендігі де белгілі. Бұл Сәкен
басына түскен ең ауыр кездер еді. Сол азапты жолдың өзін Сәкен өз
шығармаларын шығару арқылы жеңілдетіп, ел аузындағы інжу-маржанға құлақ
түре, қайсібірін жазып ала жүреді.
Сәкен халық ауыз әдебиетінің мұраларын, жеке ақындардың шығармаларын,
айтыстарын жинағанда оның алдында осындай игі істі, халықтың пайдалы
жұмысты табандылықпен атқарған, үлгі боларлық азаматтардың болғандығы.
Олар: В.Радлов, Г.Потанин, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, М.Ж.Көпеев
т.б. еді. Осы азаматтардың қазақ фольклористикасына қосқан сүбелі еңбектері
кейінгі зерттеулерде жан-жақты айтылады [4.270].
Бұлардың кейбіреулері халықтық асыл мұраны жинауды, жариялауды,
зерттеуді өмірлік мақсат етіп, ғылыми зерттеу саласына айналдырса, ал ғасыр
басында көптеген қазақтың зиялы қауымы, әдебиет үлгілерін жинауға,
бастыруға, зерттеуге бет қойғаны белгілі. Уақыттың, өмірдің сол кездері аса
зәру мәселелерінің бірі және бірегейі республикамыздың ашыла бастаған орта
мектептерге, жоғары оқу орындарына ана тілінде оқытылатын оқулықтар
дайындау жазу болды. Бұл қажеттілікті, зәрулікті алғаш сезген де
халқымыздың сол ат төбесіндегі зиялалары еді. Мәдениетіміз, ғылымымыз
жаңадан өркендеп жатқанда көзі ашық көкірегі ояу азаматтар қарап отыра
алмады. Осындай қажеттіліктен Халел Досмұхамедов, Ахмет Байтұрсынов,
Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов,
Молдағали Жолдыбаев тағы басқалар оқулық жазу ісіне ден қойған-ды. Олар
мамандықтары әр түрлі бола тұрса да, сол кезеңнің аса зәру мәселесін шешуге
аянбай еңбек етті. Жан-жақтылықтың (унверсализмнің) озат үлгісін көрсетті.
Және мұндай әмбебаптықты тек осылар ғана емес, сол тұстағы бар зиялы қауым
атқарған-ды. Сәкенді де осындай мұқтаждық халық ауыз әдебиетінің үлгілерін,
жеке ақындардың шығармашылығын шындап жинауға, жариялауға, зерттеуге
еріксіз итермеледі.
Ол домбырашы, әнші, күйші, шешен, әңгімеші, өлеңді нақымына келтіріп
айтатын зиялы азаматтарды Қарқаралы, Көкшетау, Баянауыл, Атбасар, Жетісу,
Сыр бойынан көптеп кездестірсе, өзінің Ашық хатындағы ойын жүзеге асырмақ
болып 1930 жылы Қарқаралы округіне барып, сонда атақты Қоянды
жәрмеңкесіне біраз күн аялдап, негізгі жұмыстарын бітіргеннен кейін, сол
маңдағы, сол жердегі ақын-әншілердің, сөз білетін адамдардың, шешен
қарттардың айтуынан көптеген фольклорлық үлгілерді жазып алады. Сәкеннің
осы сапары жөнінде М.Сейфуллин былай дейді: 1930 жылдың басында ол
Қазақстан Өлкелік партия комитетінің тапсырмасымен шет ауданда болды,
жолдағы қоянды жәрмеңкесіне бір жеті аялдаған. Алматыға атпен қайтқысы
келеді. Жер көремін, ел көремін Бетбақдаланың, Балқаштың үстін басып,
Алатауға дейін табиғат аралап барамын, - деген ойы болды. Тегінде атпен
жүру, далада түнеу, даланың жаздағы ыстығын, самалын, жаңбырын, күздегі
бозқырауы мен қысқы боранын, қарын өз басынан кешіру Сәкен үшін қызық бір
өмір еді. Менің мектебімнің бір үлкені қырдың табиғаты ғой, - деп
отыратын ол.
Күндіз көріп білген жерлерінің екшелген көріністерін кешкілікте Сәкен
не үйде, не далада, өзге жұрттан оңаша отырып, өзімен-өзі болып, дәптеріне
жазып қоятын еді. Алматыға дейін қалың бір дәптер Сәкеннің ұсақ әріптермен,
қарындашпен жазған осы сөздеріне толды. Осындай әрбір әсер, көріністің
алғашқы нұсқасы түскен дәптерлер К.Маркс (қазіргі Д.Қонаев көшесі)
көшесіндегі Сәкен үйінде тұрушы еді [5.64-67].
Сәкеннің осы сапары жөнінде оның өмірбаянын жан-жақты зерттеп жүрген
профессор Т.Кәкішев өзінің Сәкен және Гулбаһрам деген эссесінде дәлелді
ойлар айтады [6.330].
Сәкен өлкелік партия комитетінің шешімімен емес, 1929 жылы 15
қарашада партиялық тазалаудан әрең дегенде әупірімдеп өткеннен кейін 11
қазанда КазПИ-дің әдебиет кабинетінің меңгерушісі болып әзер орналасады.
Қазақ әдебиеті туралы ашық хат жазуы да осы тұс.
Сәкенді Ташкенттен еріксіз шақыртып алып, бірнеше ай сандалтып,
партиялық тазалаудан өткізудің сыры бар. 1929 жыл - А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, М.Жұмабаев тағы басқалары тұтқындалып, жауап алынып жатқан жыл.
Олардың сот қорытындысы 1930 жылы сәуірде шықты. Бұл тұста Мұхтар Әуезов,
Әлімхан Ермековтер тұтқындалған болатын. Голощекин өзі және жандайшаптары
реті келсе, себеп табылса Сәкенді оларға қосақтап, көзін құртуды көздеді.
Бірақ олардың дегені болмады. Әйтсе де, Алматыдағы қызыл көздерден жасырына
тұрудың айласын ойлады. Сәкен оқулық зәрулігі және ауыз әдебиеті үлгілерін
жинау мақсатын тілге тиек етті де, 1930 жылдың мамыр айында Сарыарқаға алты
айға фольклорлық экспедицияға шығып кетеді. құрылған тұзаққа ілінбеуді
ойластырып жүргенде, Сәкеннің ауыз әдебиет үлгілерін жинауы әрі сәтті, әрі
өнімді болды.
1931 жылы Ескі әдебиет нұсқалары, 1933 жылы Батырлар жыры және
оның ең үлкен нәтижесі 1932 жылы шыққан Қазақ әдебиеті атты оқулық
хрестоматиясы болды. Бір жамандықтың бір жақсылығы бар деген осы. Әрине,
Сәкен жинаған үлгілер 1937 жылы құрып кетпегенде біз талай қызықты
дүниелерге ие болар едік [19].
Сондай-ақ Сәкен жекеленген ақындардың, әншілердің шығармаларын жинақ
етіп, халыққа жеткізу жолында да өзгелерге үлгі көрсетті.
Ақан сері мен Біржан сал қазақ халық өнерінің, әдебиетінің тарихынан
айрықша орын алатын ел еркесі болған, ел болып мақтан тұтарлық әнші-ақын
ұлдары екендігі баршаға аян. Сәкен осы Ақан сері мен Біржан сал туралы
алғашқылардың бірі болып баяндама жасаған, олардың өздеріне тән айрықша
белгілеріне ерекше баға берген.
Сәкен – шын мәнінде ерекше сәнділікпен жүретін кербез, сұлу, дарқан,
Сері ақын. Ақан сері, Біржан сал туралы оқиғаны баяндамасында ол Ақанның
сыншыл, турашыл, тәкәппар, нәзік жанды лирик, сері ақындық келбетін
Лермонтовпен, Байронмен салыстыратын еді [15.74] - дейді профессор
Е.Ысмайылов.
Сонымен қатар, ол ауыз әдебиетінің көне мұраларын газет арқылы, хат
арқылы да көптеп жинауға мұрындық болды. Оның 1929 жылы Еңбекші қазақ
газеті арқылы республика жұртшылығына арнап жазған ашық хаты баршамызға
белгілі.
Сәкеннің ашық хатына кеңбайтақ республикамыздың әр түпкірінен жауап
берді. Өйткені Сәкен олардың біразының аттарын жазған еңбектерінде атап
отырған [7.390].
Сонымен Сәкен көне мұраларды, жеке адамдардың шығармаларын жинағанда,
мынандай әдістерді пайдаланған.
1. Қазақтың біраз жерін аралап, қариялардан естіп,өзі жазып отырған.
2. Елден естігенін есінде сақтаған.
3. Балуан Шолақтың, Біржан салдың, Ақан серінің ұрпақтарымен,
балаларымен кездесіп, біраз деректер алған.
4. Жамбыл, Кененмен, Иман Жүсіппен, атақты Ғазизбен жүзбе-жүз
кездесіп, сұхбаттасып. Аралас-құралас болған. Оларды көп тыңдаған.
5. Ә.Диваевтан көптеген керекті материалдар алған .
6. 1929 жылы Еңбекші қазақ газетіне ашық хат жазып көпшіліктің
көмегіне сүйенген.
Ғаббас Тоғжанұлы 1936 жыл Қазақ әдебиеті газетіне көлемді мақала
жазып, Сәкеннің ірі фольклоршы екенін айғақтаған: С. Сейфуллин - қазақ
жазушыларының ішінде фольклорға өте жетік адамдардың және халық фольклорын
ерінбей, жалықпай жинаушылардың бірі. Қазірдің өзінде халық өлең, жыр,
ертегі, мақалдарын жинап, 2 том етіп бастырып шығарып отыр [17] – деп
Сәкен еңбегінің сүмбіле бір саласына орынды көңіл бөлген болатын.
Сәкен Сейфуллин - қазақ ауыз әдебиетін, жеке ақындар мұрасын,
халықтың ескі әндері мен күйлерін өзі жинай жүре, осы мұраларды жинаушы,
зерттеуші өзге адамдарға да үлкен көмек көрсеткенін айта кеткен орынды.
1922 жылы Сәкен Қазақ ССР-дің тұңғыш халық артісі, қазақ ән-күйлерін
жинаушы А.В.Затаевичпен танысады. Оған әнші адамдарды, ел арасындағы
күйшілерді тауып береді, қайсы-біреуін оған арнайы жібереді. Ол
А.В.Затаевичке бірнеше әндердің, күйлердің тарихы мен атақты Үкілі Ыбырай
жөніндегі көп деректер береді. Сондай-ақ халық әндерін, бірнеше күйлерді
өзі орындап, нотаға түсіруіне жәрдемдеседі.
Сәкен Сейфуллин халық ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерін, жеке
ақындардың шығармаларын жинап, жазып алып, оларды әдебиет тарихы тұрғысынан
екшеп, сұрыптап, ой елегінен өткізді. 1920 жылдардан басталған үздіксіз
ізденудің, зейнет етудің нәтижесінде жиналған мол дүниелерді 1930 жылдардан
бастап ғылым айналасына тартып, қазақ фольклористикасына қомақты үлес
қосты. 1931 жылы Қазақтың ескі әдебиет нұсқаларын, 1932 жылы
І.Жансүгірұлы мен Маметкелінімен, Майлыұлымен бірлесіп әдебиеттану оқу
құралынң, 1933 жылы Батырлар жырының (1 том) жинағын, 1934 жылы Ыбырай
Алтынсариннің өлеңдер жинағынң, 1935 жылы Өтебай Тұрманжановпен бірлесіп
5-қласқа арналған оқулық жазып, осы жылы Ақан сері мен Ақмолла ақын
өлеңдерін жинаған, Шәкәрім Құдайбердіұлы аударған Ләлі Мәжнүн поэмасын
бастырып шығарады. Ал негізгі зерттеу еңбегі, ауыз әдебиетін ғылыми
тұрғыдан талдаған оқулық-хрестоматиясы 1932 жылы Қазақ әдебиеті деген
атпен жарық көреді.
Сәкеннің жинаған мол мұраларын, бастырып шығарған еңбектерін оның
топтастыруы мен мазмұндарына қарай бірнеше арнаға бөлуге болады. Өйткені,
ол тек таза ауыз әдебиеті үлгілерін ғана жинап қоймай, жеке дарындардың да,
оның ішінде ауызекі (суырып салма) әдебиет өкілдерімен қатар жазбаша
әдебиет өкілдерінің де мұраларын жинағанын ескеру орында. Сондықтан
Сәкеннің әдеби ескі мұраны жинақтаушылық, зерттеушілік еңбегін мынандай үш
салаға бөліп қарастырғанымыз жөн.
1. Ауызекі (суырып салма) әдебиет өкілдерінің мұраларын жинап, ой
толғауы.
2. Жазба әдебиет өкілдерінің мұралары жөніндегі пікірлері.
3. Таза ауыз әдебиеті жөнінде ой – толғамдары.
Осы үш сала бойынша Сәкеннің шығармаларын талдап,
саралап бағалауымыз керек.
Сәкеннің Қазақ әдебиеті кітабы 1964 жылы жеке алтыншы том болып
жарияланды. Оның Қазақ әдебиетінде жаңа эра деген алғы сөзін Сәбит
Мұқанов, ал Халық қазынасы деген соңғы сөзін профессор Тұрсынбек Кәкішев
жазған. Кезінде бұл еңбек туралы біраз пікірлер де айтылады.
Қазақ әдебиеті жөнінде алғаш пікір білдірушілер М.Жолдыбайұлы мен
Б.Кенжебайұлы еді. М.Жолдыбайұлының осы газетке жазған мақаласымен,
Б.Кенжебайұлының 1933 жылы Әдебиет майданы журналындағы арнаулы
мақаласында бұл еңбектің қажеттілігі, жетістік-кемістігі сөз болады
[10.310].
Сәбит Мұқанов 1964 жылы С.Сейфулиннің 6-томына жазған Қазақ
әдебиетінде жаңа эра деген алғы сөзінде Қазан төңкерісіне дейінгі және
кейінгі дәуірін зерттеп, ғылыми еңбек, оқулық жазуда Сәкеннің сіңірген
еңбегінің көп екенін орынды атап өткен болатын. Ал, ауыз әдебиеті
туралы ғылыми еңбектерінің ішіндегі шоқтығы биігі Қазақ әдебиеті деп
білді [11]. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы алғашқы жазылған күрделі
еңбектің бірі екеніне қарамастан көмескі, кемшіл тұстарын жасырып –
жаппай ашық айтты. Әдебиеттік талдаудың әлсіздігі, үзінділердің
мысалға көп келтірілуі де сөз болды. Қазақ әдебиеті де – тап
тартысының құралың дей отыра, Сәкен аталған кітабының есіміне Билер
дәуірінің әдебиетің деген деген атауды қою сынайды ол: Сәкен қазақ
қоғамындағы қанаушы тапты – билер табы деп атап (олай атауда дұрыс
емес- С. М.) ХХ- ғасырдан ары қазақ әдебиетін Билер әдебиеті деп,
яғни, қанаушы таптың әдебиеті деп санайды. Сөйте тұра – мысал: Шора
батыр жырын Қанаушы тап идеологиясы туғызған дейді Қамбар жырын
еңбекші, яғни қарапайым таптың санасынан туған дейді. Сөйтіп, бұл
кітапта Сәкен өзіне-өзі қайшы келеді [11.5] – деп Сәкен пікіріне
көңілі толмайтындығын білдірген еді.
Осы аталмыш жылы Сәкен шығармаларының 6-томына жазған (соңғы
сөз орынына) Халық қазынасы атты мақаласында профессор Тұрсынбек
Кәкішев Сәкеннің Қазақ әдебиеті кітабының құнды тұстарын жан-жақты
сөз етті. Ғалым алдымен Сәкеннің ауыз әдебиетінің озық үлгілерін
жинап, жараялауын, әдебиетіміздің тарихын ыждаһаттылықпен зерттеуін
ілтипатпен атайды және жазылу тарихын біраз баяндап алады да Қазақ
әдебиетінің ішіне бойлап еніп, оның қадір қасиетімен сыр-сипатын және
жетістік кемшілігін барынша талдап-таразылауға кіріседі. Қазақ
әдебиеттану ғылымының алғашқы адамдары мен қол жеткен табыстарын сөз
қылғанда Сәкен Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті (І-кітап) Билер
дәуірінің әдебиеті деген ғылыми зерттеулері алдымен ауызға алынатын
күрделі еңбектің бірі екенін жекелей айтып, еңбектердің құнды әрі
ұтымды жағына назар аударып, саралайды. Сондай-ақ автор Сәкеннің
ауыз әдебиеті үлгілерін талдағанда, сол кездегі қалыпты көзқарас
тұрғысынан қарап бағалағаны нақты-нақты мысалдар арқылы дәлелдеп
ашып айтады да, мынадай қорытынды жасайды: Сәкен Сейфуллин отызыншы
жылдардың бас кезінде ауыз әдебиетінің асыл қазынасының ыждаһатпен
зерттеп, оны сала-салаға бөліп, ғылыми талдау жасауының өзі қазақ
әдебиеттану ғылымына қосылған үлкен үлес қана емес, сол ғылымның
негізінде қаланған зор еңбек екені аян [12.438].
Профессор, Сәкентанушы Т. Кәкішов бұдан басқа тағы бірнеше
мақаласында Сәкеннің осы Қазақ әдебиеті кітабы жөнінде өзінің бір
қыдыру өзге ойларында айтты.
Белгілі Сәкен танушы ғалым Серік Қирабаев Сәкен Сейфуллин
деген еңбегінде Сәкеннің әдеби мұраға деген көзқарасын және оны
жинауға, зерттеуге белсене ат салысқанын ілтипатпен атап өтеді де,
мәдени, әдеби мұраларды бағалау жөнінде Сәкеннің де әр түрлі
қателіктерге бой алдырғанына тоқталады. Әдеби мұраға деген мұндай
қателіктерді, не бір жақты түсініктерді тек Сәкеннің басынан,
Сәкеннің төңірегінен ғана іздестіру дұрыс емес дейді. Оның негізгі
себебін жиырмасыншы – отызыншы жылдардағы әдеби мұраға деген әр түрлі
көзқарастарын, әдебиеттану ғылымымен сынымыздың шыққан биігінен,
жеткен өресінен, - деп тауып, Сәкен көзқарасындағы орын алған ала-
құлалықтың негізгі сырын түсіндіреді [13.270].
Қазақ әдебиетінің бас жағында автор қазақ халқының тарихына
шолу жасап, халықтың тұрмысы тіл өрнегі басынан өткерген дәуірлері,
көшіп қонып жүрген жерлері, кәсіп шаруашылығы, жаугершілік
замандарда елін, жерін жаудан қорғаған батырлары, халықтың, елдің,
ағайынның, рудың, ауызбірлігін, татулығын сақтауға күш салған
билері, діні, әдебиеті т.б. туралы да өзінің түйген-білгенін жинақтап,
ортаға салып, халықтың талқысына ұсынды. Өз тарапынан ғылыми
қорытынды жасады. Бұл Сәкен еңбегінің әдістемелік ұтымды жағы. Өйткені
өз дәуірінің тарихи-әлеуметтік жағдайын білмей, көне әдеби мұрамыздың
сыр-сипатын түсіну оңай шаруа емес.
Сәкеннің отызыншы жылдарда жазған бұл еңбегі әлі күнге дейін
ауыз әдебиетін, оның жеке жанрларын зерттеуде бағалы қызмет атқарып
келе жатыр.
Бұл еңбектің қайсібір кем - кетіктеріне қарамай, қазақ
фольклористикасының негізі қаланған қомақты да ғылыми өрісі биік
зерттеу, оқулық-хрестоматия болғандығын еш уақытта естен шығармау
керек. Сондықтан соңғы кезде жарық көрген еңбектерде Сәкеннің Қазақ
әдебиеті атты еңбегі лайықты бағасын да алды [14.38].
Сәкеннің халық ауыз әдебиеті бойынша жүргізілген Қазақ
әдебиеті атты зерттеу еңбегі ешқашан мәнін, құнын жоймайтын құнды
еңбек болып қала береді. Ол осы еңбегі мен қазақ фольклористика
ғылымының тарихынан өзіндік орын алар еді.
Сондай-ақ өз кезінің қажетіне жараған, оқушылар үшін де,
оқытушылар, көпшілік оқырмандар үшін де пайдасы еңбек болған
танытқыштық сипаты мен бағалы оқулық-хрестоматия әлі де өз құндылығын
жоғалтқан жоқ.
С.Сейфуллин – фольклорист –ғалым. Өз шығармаларында ауыз әдебиеті
үлгілерін пайдалану үшін ол осындай үлкен дайындық жұмыстан өткен.
ІІ-тарау. С.Сейфуллин шығармаларындағы фольклорлық сарындар
Сәкен ауыз әдебиетінің қай түрін болмасын қарастырып, тексереген
кезде оларды халықтың тарихынан, өмірінен, тұрмыс-тіршілігінен, салт-
санасынан, әдет-ғұрпынан бөле-жара қарамайды. Олардың шығу тарихын түп-
тамырын халықтың тарихымен тығыз байланыстыра, зерттеп, елдің арман-
мұңының, тыныс-тіршілігінің шынайы, таза әрі балау көрінісін содан тауып,
дұрыс ғылыми қорытындылар жасап отырады. Әрі ауыз әдебиетінің әр жанрының
шығу жөніне, олардың әрбірінің тақырыптарына, мән-мазмұнына, көркем
қасиетіне, құрылысына өзіндік ерекшеліктеріне арнайы тоқталып дәлді
мысалдар арқылы байсалды байыптауларын ортаға салады.
Ауыз әдебиеті жанрларының орындалатындығына және оны орындаушыларға
да назар аударып, өзінің орнықты ойларын айтып, айрықша ден қояды. Сондай-
ақ олардың бір-біріне ұқсамайтын мағыналық ерекшеліктеріне де жүрдім-бардым
қарамай ерекше көңіл бөліп, жан-жақты түсіндіріп отырады.
Қоштасу, өсиет-жырлары сыршылдық өлеңдерінің ертеден шыққан айқынырақ
түрі. Өмір өтіп, өлім тұңғиығынан мінбелеп төніп тұрғанда айтылатын сөз
болғандықтан, өлең жырлардың күйі де, сөзі де мұңды болады. Бұл реттегі
өлең-жырлардың түрі де сырлырақ болады. Ежелгі әдебиттегі Қоштасу
өлеңдерінің сарынымен жазылған Сәкеннің 1914 жылы жазылған Қоштасқан жер
өлеңін талдауымызға болады.
Жан жолдас! Ұмытылмас, қоштасқан жер
Сөздерің емес тіпті естен кетер
Көзіңе жас кеп толған сұрың қашып,
Мен келіп, хош дегенде қолынды бер.
Әрең деп, тұрдым сонда менің де өзім,
Тұрғанда жасқа толып екі көзің
Қоштасып көп тұруға шыдай алмай,
Қол ұстастым жоқтай-ақ айтар сөзім.
Есен, сау бол, жаным, деп ұстасып қол
дегенде: Айла жазсын адамдық жол, -
Елжіреп жүрек-баурым, есім шығып,
Сол жерде деймін: Хош бол! Хош бол
дегенде: Мені ұмытпа, жан жолдасым, -
Сызылып Махаббаты қара қасың,
Сүюге ерінге ерін тиген шақта
Бетіме тамып аққан ыстық жасын –
деген өлеңінде Сәкен жігіттің алыс жаққа шығарып салған қыздың бейнесін,
қимастық ыстық - сезімді Қоштасу жыры арқылы жеткізіп отыр.
Дін салтынан туған өлең-жырлар, тақпақтардың түрлері де осы қазақ
ауыз әдебиетінің бір сарқылмас мұрасы болып табылады.
Қазақ атанған рулар ислам дінін қабылдамай тұрған кезде-ақ ескілікті,
әруақ-жебеушілерң бар деп, соларға құлшылық еткен. Сәкен шығармаларынан
осы сарымдарды мейрам тақырыпта айтылған өлеңдер легінен көреміз. Соның
бірі қазақтың ұлы мейрамдарының бірі – Айт күніне, наурыз мейрамына
байланысты өлеңдер тобы бар. Айт күніне байланысты Сәкеннің Айт күні
өлеңін алуға болады.
Тоқшылық бүгінгі күн берекелі,
Көңілді, ойын-күлкі мерекелі,
Әр адам өз әлінше айт қылып жүр,
Дүниенің сезілгендей кең екені.
Талғамай жақсы-жаман, кәрі-жасын
Бай-кедей, бөтен-жақын, ауылдасын.
Әр мүһмин күтетін күн келгендерді
Құрмет пен алдарына жайып
Жігіттер қатар түзеп, сәндік құрып,
Айттайтын күн жиналып бірге жүріп.
Аралап әр ауылдан көкпар алып,
Аттары екіленіп аласұрып.
Аттарын секендетіп кейбір жастар,
Жұлынып кейбір аттар алып қашар.
Елеңдеп кейбір аттар сау аяңдап,
Кей аттар алды-артынан ақсап басар.
Болған соң айт осымен аузын ашып,
Жиылып қыз-келіншек хабарласып,
Олар да айттайтын күн әр ауылды.
Тізіліп, қайтқан қаздай дуылдасып.
Бұлғақтап үкілері бастарында,
Сылдырлап шолпылары шаштарында,
Судырлап шөпті сипап етектері,
Шүбірлеп уақ қыздар қастарында
Ойнаған лақ-қозыдай биік жарда
Асыр сап құлындары сүтке тойған,
Тайлардай енелерін емген арда –
деп [15.31] елдің бәріне бір өлшеммен қарайды. Айттың сыртқы көрінісін
қызықтап. Оның ішкі сырына жіті үңіле алмайды. Ал, Сұлтанмахмұт өлеңіндегі
Айт сойған қой, берген қымыздың құрметіне алшаң басып жүрген байларды,
тиын-тебен құған қожа-молдаларды дорба асылып үй жағалап жүрген кедейлерді
суреттейді. Сәкеннің Айт күні өлеңінде оның айтты ұлттық мереке есебінде
ұғатынын байқау қиын емес.
Сәкеннің 1932 жылы жарық көрген Қазақ әдебиеті кітабында тұрмыс-
салт жырларының ішіне бесік жырын да атап айтып, оның көптеген варианттарын
ұсынған. 1926 жылы Сәкен Келіншектің бесік жыры деген өлең жазады. Бұл
өлеңде ежелгі түркі фольклорлық сарыны сақталған.
Әлди-әлди, ақ бөпем!
Ақ бесікке жат бөпем!
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейін,
Көк ала иттің құйрығын
Жіпке тағып берейін!
Әлди-әлди, жанашым!
Алдыма алып шабайын,
Тойға кеткен әкеңді
Қайдан іздеп табайын.
Әлди, менің бөпешім,
Әкең жүр ғой малменен!
Жүрген шығар алысып,
Шұлақ аяз қарменен.
Қартайғанда күтетін
Әкесі мен шешесін,
Қандай жігіт өскенде
Болар екен бөпешім? – деп ананың айтар бесік жырын
әнге қосып жазған. Баланың дүниеге келгеннен бастап, шілдехана, бесік той,
тұсау кесер, сүндет тойлар тек қазақ халқының ғана менталитетіне сай жөн-
жоралғылар. Сәкен осы жөн-жоралғыларды терең зерттеп, олардың мән-мағынасын
кең, ауқымды түрде талдап бізге жеткізді.
Ақынның інісі М.Сейфуллин Қыран ұшқан ұя атты естелігінде Сәкенге
әсіресе, анасының әсерінің күші болғандығын және оған халықтың ғажап
жырларын алғаш таныстырғанын былай деп еске алады: Шынында да, ауыз
әдебиетінің ел ішіндегі небір тамаша нұсқаларын, ертегілерді, жырларды,
шежіре, шешендік сөздерді Сәкен бала жастан бастап өз анасының аузынан
естіді [5.73].
Сәкеннің өткен екінші мектебі – Ыбырай ұстаның Ыбыраймен ол 1906-1908
жылдардан бастап таныс болды. Сәкен Нілді заводына тіл үйрену, орысша оқу
үшін келген еді. Ал Ыбырай болса осы заводтың машина жасау дүкенінде жұмыс
істейтін. 12-14 шамасындағы бала жігіт оның көптеген өлеңдерін, әндерін
қағазға түсіріп, жазып алмағанымен оның өз аузынан тыңдап, зердесіне тоқып,
көңілінде қалдырды.
Сәкен осы Ыбырайдан көптеген өлеңдерді, әндерді естіп, үйреніп,
көңіліне біржола ұялатқан. Ыбырай өнегесі оның жүрегіне жол тауып,
санасында өшпес із қалдырып, болашақта түсер қиындығы мен қуанышы мол
ақындық өнер жолының алғашқы шымылдығын ашып, жол сілтегендей де еді.
Ыбырай мектебі оның өнер өріне баулиды. Сәкеннің тұңғыш өлеңі де осы Ыбырай
ұстаның дүкенінде өмірге келді.
Сәкенді қыры мен сыры мол халық мұрасына қызықтырған үшінші мектеп –
туып - өскен жері, қоршаған ортасы, еркелеткен елі.
Халқымыздың ежелгі әдет-дәстүрі бойынша, қыз қуған, келін түсірген
той-томалақта, шілдеханаларда іргесі жақын ауыл-аймақ жиналып, үй иелерінің
қуаныштарына ортақтас, пейілдестік көңілде болған. Қуаныш иелері ауылдың
кәрі құлақ қарттарын, ақын-әншілерді, серілерді, жастарды арнайы шақырған.
Жұрт қыза-қыза келіп өлеңдер айтып, ақындар бір-бірімен айтысқан, жастар
жағы ән айтып, түрлі ойындар ойнап, бір жасап қалатын болған. Ауылда өткен
осындай ойын-сауықтарда боз бала Сәкен домбыра тартып, ән салып, жеңіл-
желпі айтыстарға да қатысып жүрген.
Ал Сәкеннің өзі: Біздің өзіміздің ауылда да, от басында да, әңгіме,
ертегі, өлең сабақтары үзілмей айтылатын еді. Әсіресе күздің, қыстың ұзақ
кештерінде, түк болмайтын, өлең де айтылады. Кейде елде ойындар ойнатылып,
өлең айтыстар болады. Бала күннен, ес кіргеннен бері қарай-ақ, сол ойын
үстінде айтылатын айтыс өлеңдер және әлгі от басынан алынған Сабақтар
құлаққа сіңген, көңілге тоқылған әңгіме, ертегі өлең суреттері менің
қиялымда да тізбектеле берді [16.441] – деп, ағынан жарыла сыр шертіп,
біздің де айтпақ ойымызды түйіндейді.
Біз айтпақшы болған Сәкен өткен Өнер мектептері осылар еді. Әке мен
шешеден бастау алған өлең мен жыр Ыбырай ұстаның дүкенінде толысып,
ауылдағы жиын тойларда ауқымы кеңейіп, Сәкеннің қаршадайынан көңіліне
қонақтап, қиялын қиырға алып қашып, биікке шарықтатады.
Сәкеннің халық мұрасын мақсатты түрде жинау еңбегі, қызметі оны өз
шығармаларына пайдалану кезеңі Көкшетау поэмасына кіріскен кезден
басталған. Ол осы поэманы жазу үшін, оған қажетті дүниелер жинау үшін 1920
жылдардан бастап талай-талай өнер сауылықтарын тудырған, жерінің сұлулығы
мылқау тілге жан бітіргенң, ақындарға шалқар шабыт берген Көкшенің елін
аралап, сол өңірде өмір кешкен ақын-әншілердің, өнер ақтангерлерінең
қатысты деректерді жинап, арнайы зерттеу жүргізді. Оқжетпеске, Бурабайға,
жұмбақтасқа байланысты ұмытылмай ел арасында айтылып жүрген аңыз-
әңгімелерді, ертегілерді көптеп жазып алып отырды. Кәрі құлақ шежірелерді
сондай-ақ ақын-әншілердің шығармаларын, ауыз әдебиетінің үлгілерін, небір
қиссаларды да өнер десе ішкен асын жерге қоятынң көкірегі ояу азаматтарға
айтқызып аса қажеттілерін қағаз бетіне түсіре берген.
Сәкен ауыз әдебиетінің үлгілерінің көркемдік өресіне баса назар
аударып отырды. Мәселен, 1929 жыл Жаңа мектеп журналының 12 санында Бір
жиналыста Бағыналы Ерден батырға атақты Шөже ақын қлең айтыптың деген
тақырыппен Шөженің өлеңін жариялап, оның тапқырлығына, өлеңнің мән-
мағынасына, астарына айрықша көңіл бөлді.
Сол сияқты жоғарыда аталған журналда көпке мәлім емес, Мүсіреп биді
таныстырып, оның сөздерін бастырып шығарды.
Қостанай уезіне қараған елдер ішінде атақты Мүсіреп би деген тақпақшы
кісі болыпты. Қостанайға қараған кедейлердің бірсыпыра мырзалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz