Ақбілек романның ағартушылық сипаты

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 - 5
І. ТАРАУ. Ж.Аймауытовтың әдеби мұрасы.
1. Ақбілек романындағы көркемдік
жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6 - 8
1.2. Жүсіпбек Аймауытұлының суреткерлік
қуаты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .8 - 10
1.3. Жекелеген бейнелердің
монологтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10 - 17
ІІ. ТАРАУ. Ақбілек романың сабақта қолданылатын әдіс - тісілі
2.1."Ақбілек" романы — бір ғана қазақ қызының күрделі
тағдыры ... ... ... .18 - 28
2.2. Ақбілек романның ағартушылық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 28 - 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..35 - 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: XX ғасырдың басында қазақ әдебиетінде әйел
теңдігі тақырыбы жаңа деңгейге көтерілді. Қазақ қыз - келіншеріктерінің
тағдыры ұлттың зиянды қауымы, ақын - жазушылыларының назарында болды.
Қазақ қыздарының бойындағы қайрат - жігері, жеңісі Жүсіпбек
Аймауытовтың кейіпкерлері Ақбілек, Күнікей бойларынан терең танылады.
Ақбілек романының негізгі идеясы Жүсіпбекке Қартқожаны жазу
үстінде (мүмкін, одан да ерте ) түскенге ұқсайды. Өйткені, романда елімізде
азамат соғысының аяқталар тұсында қызылдардан жеңіліп, оңтүстік шекараға
қарай шұбырған ақ әскерлерінің жолдағы қазақ ауылдарына жасаған зорлығы,
елді тонауы, қыз - келіншектерді жәбірлеуі сияқты фактілер суреттелген еді
деп Жүсіпбек Аймауытов шығармашылығын зерттеуші академик Серік Қирабаев
тұжырым жасайды. Жасаушы таланты Ақбілек (1928) романында айқын көрінеді.
Халық басынан өткерген ауыр күндерді, азамат соғысының зардабын
Ақбілек басынан өткен аурылық арқылы суреттейді. Қазақтың ең аяулысы-
қызы. Жат жұрттық деп оң жақта отырғанда аялап, баптайтын, қыз баланың
арын қорлауды ең ауыр қылмыс санайтын халықтың ғасырлар бойғы дәстүрін тас
- талқан еткен оқыс оқиға қасіретін жас балғын қыз, оның отбасы, сүйгені,
ауыл- аймағы қалай көтереді?, Осы бейнелердің әр қайсысы жағдайдың
ықпалына қарсы тұра алды ма? деген сұрақтар төңірегінде ой қозғап,
жауабын табуға ұмтылады. Әлеуметтік қайшылықты ғана емес жазушы адамның
адамгершілік, ізгілік, мейірімділік секілді ізгі қасиеттермен оған кереғар,
өшпенділік, іштарлық мінездердің қақтығысын басты қазақ етіп алады.
Ақбілек - дәуір келбетін, сол тұстағы кезең шындығын бейнелеген
кесек туынды. Романның бүкіл оқиғасы Ақбілек төңірегінде өрбиді. Жазушы
қазақ қызының қайшылықты тағдырын жеңілдетпей, үлкен психологиялық образ
дәрежесіне көтерді. Ақбілек ауыр сезім – күйлерін басынан өткізді. Осыған
орай қаламгер кейіпкер бейнесін жасауда, қыз суреттерін шынайы беруде,
әртүрлі характерлерді нанымды танытуда көркемдік құралдардың мүмкіндіктерін
мейлінше мол пайдаланғанына көз жеткізуге болады. Жазушының палитрасы өте
бай. Бірде автор атынан төгілте әңгімелесе, бірде кейіпкерлердің өзіне сөз
беріп (офицер, Бекболат, Мұқаш) олардың өздерін сөйлетеді. Енді бірде автор
кейіпкерлердің жан дүниесіне еніп, солардың не сезініп, не қойғанын, не
ойлағанын солар болып баяндайды. Кейіперлерінің жан дүниесі, психологиялық
құбылыстары, қуаныштары, күйзелістері, мақсаттары мен армандары жазушы
назарынан бір сәт қақас кетпейді. Мейлінше көркем, мейлінше айқын сөйлемдер
әндетіп терме-жыр айтып отырғандай әсер береді. Қазақ ауыз әдебиетінің ең
озық, Шығыс пен Батыс әдебиетінің көркем қара сөз және дастандық
үлгілерінің бір-бірінен қабысқан, ұштасқан жерін Ақбілектен көрдім дер
едім деп жазушы Сайын Мұратбеков қаламгер шығармасынан орынды бағасын
береді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
- Ж.Аймауытовтың өмір сүрген кезеңдегі қоғамның тарихи тынысын талдап,
мәдени жағдайына ерекше мән беріп, уақыт ағымына қосқан үлесін
анықтау
- Ақбілек романдағы идеясының пайда болу жолдарын анықтау:
- тәрбиелік бағыттағы өлендерінің табиғатына қарай талдап, ағартушылық
идеяларын ашып көрсету:
- романдағы дидактикалық сыранды анықтап, дүниетанымдық көзқарастарын
бағалау:
Жұмыстың ғылымилығы – қазақ әдебиетіндегі Ж.Аймауытовтың көтерген Ақбілек
тақырыбының материалдарын талдау барысында шығармашылығындағы романның
даму сипаттарын айқындау болып табылады.
Курстық жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланған әдебиеттер тізімнен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың негізгі қағидалары мен мақсаттары баяндалып,
жұмыс нысанының өзектілігі көрсетіледі. Оның теориялық және
тәжірбиелік маңызы, ғылыми сипаты баяндалады.

І. ТАРАУ. Ж.Аймауытовтың әдеби мұрасы

1.1. Ақбілек романындағы көркемдік жүйе

Жүсіпбек Аймауытов романының сюжеттік құрылымының өзі ерекше. Бас
кейіпкермен таныспас бұрын ол мекендеген орынның тау-тасы мен аң-құсына
дейін ерекше бір тебіреніспен суреттеп, оқырманын еліктіріп алатын қаламгер
сол тамаша табиғат қойнауында өтіп жатқан оқиғалардың, оқиға әсерінен
туындаған жайын алдыңа тартады. Алтайдың керемет табиғаты ақындық тілдің
қуатымен сипатталған. Шытырман оқиғаға апарар жолды кейіпкер ойы, сезімі
арқылы салт-санаға лайық өрнектейді. Мына диалогтен соны аңғаруға болады:
... Қасындағы қыздарына қабақ шытып, қыңқыл етіп, дауысы сыңқыл-
сыңқыл етіп:
- Көзім тартып тұрғаны несі? – деп, бір бұраңдап қойған еді...
- Жай тартады да... қуанарсың... қай көзің?..
- Қуанар ем: сол көзім, - деді бітті, кім елеген ондайды?
Жазушы диалогты жайдан-жай беріп отырған жоқ. Қазақы ырымға бағыштап
болатын сұмдық оқиғаға кіріспе ретінде алып отыр. Романда мінездердің ішкі
әлемінің қыртыстарын бақылау, әрекеттерді психологиялық тұрғыдан жан –
жақты дәлелдеу, оқиғаның қым-қуыт дамуына тереңнен үңіліп, ойлау, кейіпкер
тебіренісінің, арпалысының басым болып келуі, автор ойы мен қаһарман ойының
тұтасып, шығарманың көркемдік табиғатына әсер етуі, көркемдік тұтастыққа
айналуы – жазушы шеберлігінің үлгісі.
Автор оқиғаның ауыр зардабы мен оның сыртқы ортаға әсерін көрсету
арқылы жеке тағдырлардың басынан өткерген жайттарға байланысты өзгеріс
жолдарын тосыннан бастайды. Адамның деңгейі іс-әрекеттен де, ой-пікірден де
көріне алады. Орыстың қатігез жүрегі мен қажырлы қолы қатар тиген Мамырбай
бәбішесінің ащы дауысын, қиналыс кейпін мына бір диалогтан көруге болады.
Аузында күбір-күбір сұбқан, аяғы жыбыр- жыбыр еңкең қағып, қораны орғытып
бәйбіше келе жатыр еді, орыс алдынан тап болды.
- Қайдан келесің?
- Мына ... мына,-дей беріп еді.
- Мә, саған мыны-мына! – деп білеуітпен ащы айғай басына қабат тигенде,
көзінің оты жарқ етті. Жаулық кетті жапырылып, ауыз кетті опырылып "
- Тап деген соң, тап, қызды!
- Кімнің қызы, жасаған!
- Сенікі, қыз сенікі.
- Қызым жоқ, ойбай!
- Қыз бар, табасың!
Бұл – диалог-деталь. Желге, күнге тигізбей, аялап өсірген жалғызын
"кәпірге" қорлыққа қиғаннан, өлгенін артық көрген ана бейнесін танытады.
Диалогте кейіпкерлер репликалары мен авторлық ремарка жымдасып
көріністің бояуын мейлінше қанықтырып тұр. Шығармадағы толып жатқан иірім-
иірім оқиғалар желісі, бітім – болмыстар, мінездер реалистік бояулармен
әсерлі де шынайы өрнектелген. Ақбілек төңірегіндегі сомдалған мінездер
әлеуметтік, психологиялық қырларынан көрінеді."Іштен шыққан жау жаман"
демекші, романда Ақбілектің ащы тағдырына себепші болған, жастайынан кісі
есігінде байдың малын бағып, соның соққысына талай жығылған Мұқаштың жалпы
бай атаулыға кегі күшті. Жазушының суреткерлігі мықты. Ұнамсыз қылықтарымен
көрінген кейіпкерлерді де қаралап көрсетпей, табиғи ақиқат болмыстарымен
суреттей біледі. Ақбілекті ақ әскерлеріне ұстап бергенімен "Япыр – ай, мен
қазақтың ба? Қазақ болсам қаныма неге мұнша өшіктім?" деп өз жанымен
арпалысып, сан түрлі сұраққа жауап іздеп, арын қамшылаған. Мұқаш
монологында оқиға сюжетіне тігісін білдірмей жымдастырып жібереді.
Ым-ишара, бейвербалды тәсілдер кейіпкердің белгілі бір оқиға
кезіндегі, тіпті сол сәттегі көрінісін, көңіл – күйін, қол, көз, ерін жалпы
қимыл – қозғалыс сөзбен бірге жымдасып, тұтасып, үндесіп, қосарланып
жеткізілетін қатынас құралы. Әсіресе мына бір диалогте жазушы ым-ишара, түр-
келбет суреттерін қолдану арқылы кейіпкер психологиясын шебер бейнелеген:
"- Біз соғысқа барамыз, сен қайтесің? – деді Ақбілекке. Ақбілек көзі
бажырайып не дерін білмей сасып қалды.
-Қайда болғың келеді? – деп тағы сұрағанда Ақбілек, мойнын әнтек қисайтып
бұғағын бұлтитып, жалынған назданған дауыспен:
-Аулыма қайтармайсыз ба? – деді. Қара мұрт басын шайқады.
Ақбілек кірпігін жыпылықтатып, жерге қарады.
Тілмаш тағы сұрағанда Ақбілек:
-Тым болмаса, жақын жердегі бір ауылға жеткіздірсеңіз, - деп көзіне жас
мөлдіреп келіп қалды.
Қара мұрт басын тағы да бір шайқады да:
-Бізбен бірге жүргің келмей ме? – деді.
-Соғысқа ма? – деді Ақбілек еңсесін бүкжитіп.
- Соғысқа-деді қара мұрт иегін бір қағып. Ақбілек басын шайқап:
-Ендеше, мені осында – ақ тастап кетіңіз, - деді.
Түнде жалғыз өзің қорықпайсың ба?
- Қорықсам да қалайын... Сіздер қайтып келмейсіздер ме? – деді жұлып
алғандай.
- Мәлім емес, - деп қара мұртын дірілдетті"
Бұл ым – ишара - қимылды екеуара әңгіменің барысынан бөліп алуға болмайды.
Диалогкегі бүкіл түр-түс, қимыл-әрекеттері әр алуан астарлы психологиялық
тосын жағдайларға әсер етіп тұр. Олар сөйлеушілердің айтқандарын толықтырып
тұрғандай. Адам әлемін қаһарман болмысын танытудағы жазушы қолданған
көркемдік амалдырдың мәні осынысымен тартымды, осынысымен шынайы

1.2. ЖүсіпбекАймауытұлының суреткерлік қуаты

Ұлттық сөз өнеріне, оның өрісті өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан – Жүсіпбек
Аймауытұлы әдеби мұра мен оны зерттеу ісіне, тарих пен таным арнасына, сын
мен сыншы сипатына биік талап, жоғары жауапкершілікпен қарады. Өз
еңбектерінде бұл бағыттарға адалдық танытты .
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде роман секілді ірі эпикалық көркем дүние
жазуға кіріскен қазақ сөз өнері зергерлерінің арасында Жүсіпбек Аймауытов
басты орын алды. Бұл жанрға әдебиетімізді тұңғыш рет түрен тигізген
Міржақып Дулатовтың Бақытсыз Жамалы, Спандияр Көбеевтің Қалың малы,
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың Қамар сұлуы бас бостандығы тақырыбын көтерсе,
Жүсіпбек Аймауытовтың романдары адам тағдырын елдің әлеуметтік - саяси
кескін-келбетімен тығыз байланыста суреттеді. Эпостық кең құлашты панорама
жасауы, әлеуметтік- тарихи өмір заңдылықтарын терең талдаулары үстінде,
адамның ішкі өмірі иірімдерін, психологиялық нәзік сезімдерін көркем сөздің
құдіретті тілімен көркемдеді. Ұлттық романның принциптерін тұлғалауға жол
салды. Сол себепті Жүсіпбек Аймауытовтың Қартқожа және Ақбілек атты
туындылары қазақтың реалистік классикалық романының төлбасы саналады.
Жазушы өз уақытының тамырын дөп басып, дәуір шындығын ой- сезімін
таразылап образ қуатымен қорытып, көркем шындық атты әсем әлем жасасты.
Пьеса артынан пьеса, әңгіме соңынан әңгіме туғызып, жиырмасыншы жылдардың
қайталанбас әдеби стилін қалыптастыруға ат салысқандардың алдыңғы сапында
жарқырап жүрді.
Жүсіпбек өткен жол- қиямет қиын жол. Талай оттың ортасында жүрді.
Бірде самғады, бірдеме суға кеткендей тал қармады. Алаш қозғалысына сыбанып
қатысып, қазақ елі гимні есепті өлең жазды. Амал қанша, көп уақыт табынған
туы жығылды. Төтеден ұлт қозғалысының үні өшті. Замның түлкі болса, тазы
боп шал дейтін пәлсәпаға көндігіп, кеңес идеяларының сойылын соқты. Сонда
да жақсы аты көрінбеді. Нақақтан- нақақ тұрпайысоциологиялық сын қармағына
ілікті. Ақыры тоталитаризм жауыздығының құрбаны болды. Енді, міне, уақыт
бәрін орын- орына қойды. Ақталған, ағарған Аймауытов енді бүгінгі тәуелсіз
Қазақстанның рух беруші, жігер құюшы қымбат қадірлісіне айналды. Жүсіпбек
шығармалары, ірі прозалық туындылары қазағыма болсын дейтін идеяға
иманындай берік жүректен тарайды. Қазақ соншама зауалға не себепті тап
болғанын ашына әшкере еткен оның үздік шығармалары бұрын да, қазір де зор
ықыласпен оқылуда.
Ж.Аймауытұлының сыншылдық сипаттарынан:
- қоғам мен кезеңдік көріністер айқын аңғарылады;
- адам мұраты, оның өмірі мен еңбегі биік бел-белестерден көрінеді;
- ұлт мұраты мен руханият мәселелері биік талғам, жоғары
жауапкершілік тұрғыдан байыпты сараланады;
- ақын мұраты мен ақындық өнер кеше-бүгін байланысы, жаңашылдық пен
жалғастық тұрғыдан айқындалады;
Ж.Аймауытұлының әдеби-сын еңбектерінің басым бағыттары мен оны танып,
талдаудағы басты ұстанымдар, көзқарастар жиынтығы осыған келіп саяды.
Ең негізгісі, ұлттық сөз өнерін бар асылдан да жоғары қояды, ондағы
ел өмірі мен тарихына, тағдыры мен тағылымына құрметпен қарайды. Ең
негізгісі, ұлттық сөз өнерін бар асылдан да жоғары қояды, ондағы ел өмірі
мен тарихына, тағдыры мен тағылымына құрметпен қарайды.

3. . Жекелеген бейнелердің монологтары

Романда жекелеген бейнелердің монологтары, өмірдегі мұраты мен
міндеттері де айқын бедерленген, мәселен, Бекболат өзі жайында төмендегіше
сыр толғайды: Қара торы, орта бойлы, қошқар тұмсық, түлкі мұрт, шүңірек
көз жігітпін, Жасым жиырманың жетеуіне шығып тұр. Атым- Бекболат. Басымда
барқытпен тыстаған қара елтірі жекей тымақ, қара ала жапқан күміс белбеу,
аяғымда көнелеу қисық табаным бар. Белбеуімдегі жарғақ далбағайым, шашақты
сары қында мүйіз сапты өткір кездігім, алдыңғы қапталдағы дабыл байлайтын
ұзын қайыс шеттігім- менің өнерсіз жігіт еместігіме айғақ болар.
Одан әрі Бекболат бұрын байдың, қазір орта шарқы үйдің ортаншы
баласымын дейді. Үй - ішілік , тұрмыстық жағдайларын да еске алып өтеді.
Балалық, жастық шағының да босқа өтпегенін айтады. Жаманбаланың шотпақ
қара қызын менсінбей, Мамырбайдың Ақбілегін елден таңдап айттырғанын,
соған жоыққалы шыққанда, ақтарға кезігіп, оң иығынан жарақат алғанын қысқа,
шешен баяндайды. Алайда, Бекболат бейнесі , адамдық қасиеттері тұрғысынан,
айнала - әлемге көзқарасы жағынан көңілге ұялағанымен, махаббат
мәселесінде, әсіресе елден таңдап айттырған Ақбілегін аялап өтуге
жігерлілік жетіспейді. Қаламгер де Бекболат өрісін аса көп дамытпайды.
Офицер – романның басты тұлғасын жәбірлеп, арын аяққа таптаған
жиіркенішті жан ғана емес, империялық саясаттың ғасырлар бойы халықымыздың
билеп, басып-жаншып келген көрінісі ретінде де есте қалады. Автор роман
өзегін – Ақбілек пен офицер арасындағы қатынасқа қарағанда махаббат
символының үлгісі ретінде емес, керісінше, қазақ- орыс арасындағы туыстық
байланыс тұрғысында терең ашады. Бұған өз жайынан бірер мағлұмат берген
офицердің төмендегідей ойлары айқын дәлел: Орыс сияқты жері мол, қолтығы
кең жұрттың қол астына қарағанына қазақ тәубе қылу керек қой. Анығында ,
қазақ мемлекетке не пайда келтіріп отыр?.. Тек қымызын ішіп, қарнын сипап,
қатынына қарап, борбайын тыр-тыр қасығанды біледі... Тегінде қазақтың
солдат болудан қорыққаны бізге теріс те емес. Кім біледі , қолына қару
берсе, оыс жұртына жау болып кетпесіне кімнің көзі жетеді?.. Әйтеуір, қазақ
өз алдына ел болып жатқан жоқ. Ендеше, орысқа бағыну керек. Бұдан кейін
офицер қазақ жеріне, әйеліне, малына көз тігеді. Ресей тағдырын ойлап
қамығады.
Демек, офицер бейнесінен, іс - әрекетерінен ұлы халықтың
державалық саясатын, қазақ халқын ұлтсыздандыру мен әуел бастағы мәдени
құнарынан қол үздіру секілді тағылық мінезін танимыз, билік пен білек
күшін де, озбырлығын да көреміз. Ендеше, өткенің өкініші келешекте
қайталанбайтындай сабақ болуға тиіс. Офицер бейнесінің тағылымы осы.
Ал, Мұқаш өзі жайында былай дейді: Мен таңқы мұрын, бадырақ көз,
шұнақ құлақтау, жарқабақтау, кірпі шаш, қырыс маңдай, қара сұр жігітпін.
Жасым отыз бесте. Әкем Тойбазар, өзім Мұқаш болғалы аузым асқа, ауым атқа
жарыған емес. Ес біле есікте жүрмін. Онан соң Тілеубайдың қозысын,
Шаманбайдың қойын баққанын, балалық базары жат босағада, кісі қабағын
бағумен өткенін еске алады. Қалай Бадығұлдың жылқысын бақтым, солай көзім
ашыла бастады, - дейді ол. – Қашағанды жалғыз ұстаймын. Асауды жалғыз
үйретемін. Күзетке жалғыз барамын. Боданда жылқы бағамын. Аязбен, асаумен,
қараңғы ұзақ түнен, ұрымен, қасқырмен, қауып - қатермен алыспай, адам адам
болмайды екен... Жылқы бақтым, кісі болдым. Мұқаш аузынан баяндалатын
монологтан бұдан кейінгі жерде ел қатарына қосылғанын, отбасы болғанын,
қызметке кірісе бастағанын, болыс болу ниеті барын да естиміз. Бірақ ел
үстінен күн көрген жоғарыдағы қызметтерінің әсерінен болыстыққа
сайланбайды. Мамырбайдың баласы іс- қағаздарды кеңсеге тапсырыпты дегенді
естиді. Тілін шайнап, тісін қайрады. Кек қайыруды ойлайды. Ақтармен
астыртын байланысып, Мамырбайдың Ақбілегін оларға көрсетіп беріп, ағасынан
кегін қайтарады. Мұның соңы белгілі – Ақбілек бір топ еркектің ортасына
түсіп, қара мұртқа ермек болады... Бұл ретте Мұқаш - өз мүддесі үшін жан
алып, жан беретін бір есебі ішінде, түпкі ойында соны жүзеге асыруды ғана
діттейтін пенде. Әйтсе де, ішкі есебі уақыт өте келе жария болып, соның
азап – күйігін молынан да тартып жүреді. Жанама кейіпкер ретінде Мұқаш өз
міндетін атқарғанымен Ақбілектің азапты, қасірет- күйінішке толы өміріне
себепкер болды. Сол үшін де Мамырбай ауылының алғысын емес, қарғысын алады.
Ал біздің қоғамымызға теріс ой екіжүзділік мінез жат. Мұқаш шындығы осы.
Жазушы жаңа өмірдің тыныс – тіршілігін әр алуан деңгейдегі адамдар
арқылы да көрсетеді. Айталық, Ықаң (Ымтыбай), Тыпаң (Тынышбай) кезінде
беделді де, достары да көп болғанымен дәлет құсы бастарынан ұшқан
адамдар. Әйтсе де ағалық-үлкендік жолдарын, ескі беделдерін көңілге медеу
етеді. Төлегеннің үйіндегі бас қосуда Ықаң мен Тыпаңның мұндай
қасиеттері танылған – ды. Олардан басқа да онда талай жігіт болған – ды.
Оның бірі қошқар туған қозыдай келбетті, бітімді Ақбала еді енді бірі
келбеті де, киімі де қоңырлау, жүріс- тұрысы да салапттау Балташ деген
жігіт еді. Төртініш – Доғаның жанында ершіктей, балтаның жанында
шапашоттай жымырайған Жорғабек деген кісі еді. Жорғабек жеңіл, жылпостау
көрінсе, Доға беделге ие, ішімдікке де жақын болып шықты. Ақбала сөзге
жақын болса, Балташ тәп – тәуір қызметкер, махаббат мәселесінде де баянды
ғұмыр кешеді. Бұл реттен алғанда аталмыш бейнелер өзіндік көзқарас,
орындарымен ерекшеленеді.
Жылтыр – ісінде бірлік, сөзінде береке жоқ кейіпкердің бірі. Оның
қылмаған бұзақылығы жоқ. Ол әуелде Матайдың Әбеніне тілмәш болған. Әбенмен
бірігіп елді қанаған. Әбенге шәкірт болған. Ол қазынаның ақшасын да
жеген... абақтыға жүз түсіп, жүз шыққан... Оның өтірігіне найза
бойламайды. Бұл реттен алғанда Жылтыр ойымен де , ісімен де Әбен, Мұқаштар
қатарында. Романда оқиғалардың даму эпизодтарының өзара байланыстары
тұсында бұған әбден көз жеткізуге болады. Осы орайда жазушы бедерлеген
бейнелердің әрбірі өз орындарында әрі іс- әрекеттерімен нанымды сөз
болатындығын байқаймыз. Демек, қаламгер кейіпкер жансарайын ашуда да едәуір
жетістіктерге жеткен, оларды даралауда дәлдік, нақтылық секілді
сипаттарымен де ерекшеленеді.
Күрделі жанрдағы туындының төртінші бөлімі алғашқыларына қарағанда
екпін – серпіні мол, публистикалық сарында өріс алады. Ақбілек пен
Кәмиләнің кездесуі, өткен өмірлері, өзара сүхбаттары, күнделік шерткен
сырлары – тұтастай қазақ әйелі тұрмысынан, іс - әрекеттерінен мол деректер
береді.
Романдағы әйелдер бейнесін еске алғанда, Ақбілектің жақын, жақсы
көретін жеңгесі – Ұрқия жақсылыққа жаны құмар, мейірімді жан. Бір айыбы –
пұшпағы қанаған жоқ, әйтпесе жібі түзу әйел. Мамырбайдың бәйбішесі
дүниеден қайтқанда да Ақбілектің ақ соладаттары жұртында қалып, Іскендір
дуана арқылы еліне келген соң жанашыры да, сырлас – мұңдасы да Ұрқия
болды. Қайын сіңілісінің бақытты болғанын қалаған Ұрқия оны Бекболатпен де
кездестіреді, баласын бауырына басып, тәрбие де береді. Бұл реттен алғанда
–Ұрқия жаңалық жақсылықты өзгенің басына тілеуді, өзі соның жылу –
шапағатымен өмір сүргенді қалайтын, әрі оның үстіне адалдығы мен
адамгершлігі мол, қиындық – қиналыста жол табатын бедерлі бейне ретінде
есте қалады. Ал, Өрік болса үйге жылан кіріп келгендей сүйкімсіз, қара
сұр адам. Ақбілектің бауырларына да жағымсыз жайсыз жан. Өмір – тағдырына
назалы Өрік ашу – азасын да Ақбілектен алатындай, жас өскін – Сара мен
Қажікенге де осы ретпен қырын қарап, қаһарын, қарғысын сәт – сайын
сездіреді. Әсіресе, Ақбілек екіқабат деген сөзді естігенде көктен
іздегені – жерден, жанынан табылғандай күй кешеді. Ақбілекке бірер күн
араздығын ұмытқан кісідей сөйлесіп, жылы ұшырап оң қабақ танытады.
Ақбілек мұның шын екенін , аярлық екенін біле алмаған кездері де болады.
Бірақ бұл кісімсу кезеңі ұзаққа созылмайды. Ақбілектің аяғы ауырлығына
көзін жеткізген соң аяушылығын ұмытып, араздығын өршіте түседі. Бұл орайда,
Өріктің мінезі мен іс - әрекеттерінен образ болмысына қатысты белгілер мол,
әрі троптың түрлері: ирония (кекесін) иірімдері, сарказм (мысқыл)
сипаттары, сатиралық элементтер де молынан ұшырасады. Автор сөз өнерінің
көркемік құралдары бар бояу, бедерімен пайдалану нәтижесінде Өрік образын
күншілдіктің көрсеткіші, арсыздық пен теңсіздіктің барометрі ретінде
көрсетеді. Сондай – ақ бағынан соры басым Кәмилә - ескі салт, әдет –
дағдыны құрбаны болғанымен дүниетанымы кең, жаны таза, төзімі берік бедерлі
бейне.
Өмірде өз ісі мен орнын ілетін адамдар аз емес. Романда да онадй
тұлғалар бар. Бірақ көп те емес. Айталық, Алтынайдың (Мұқаштың келіншегі)
күйеуі кекшіл, даңқ пен дақпыртқа жақын болғанымен , өзі үй міндеті -
әйелде екенін жақсы түсінген. Ал, Іскендір дуана – жақсылық, жанашыр
жанның бейнесі ретінде көрінген. Тау- тас, сай –сала, ескі мола – бәрі де
оған үй. Онда ел де жоқ. Оның елі дүйім қазақ. Онда мал да жоқ. Ол дүние
жинамайды. Ақша берсең кез – келген ауылдың баларын жарыстырады да, бәйге
үлестіреді. Іскендір дорба салмайды, ірімшік , құртыңды алмайды, оған қолма
– қол тамақ берсең болғаны. Ол істеген ісін, жасаған жақсылықтарын саудаға
салмайды. Онда жасырын сыр, ішкі есеп жоқ. Міне, осындай кісі, яки пайдасы
болмаса зияны тимейтін жан Ақбілекке кезіккен болатын. Ақбілек адасқанын
айтқанда: алып барайын, жолға салайын, - деп нақты көмек еткен. Жасын
да, еңбегін де есепке алмаған Іскендірдің бұл жақсылығы Ақбілекке ғана
емес, оқырманға да жылы, тағылымды әсер қалдырады. Роман авторы адам –
пендені өмірдегі орны жақсылық жасаумен, ізгілік- өнеге көрсетумен баянды,
мағыналы екенін Іскендір дуана арқылы нанымды көрсеткен.
Ақбілек романы жанр табиғаты мен талабына толық жауап берумен
бірге кемел ой мен көркемдікке, нақышты тіл мен келісті суреттеулерге де
толы. Оны, тап айтқанда, Алтай мен ауыл көріністері, Ертіс- Күршім сипаты,
Марқакөлдің мөлдір суы мен оның айналасындағы аң – құс, жан – жануарлар
әлемі, алуан түсті адам портреттері мен этнографиялық деректер байыта,
толықтыра түседі. Сайып келгенде, қазақ қызының өмірі, тағдыр жолын
баяндағанда да Жүсіпбек Аймуытовтың ескі ауыл, этногрфиялық суреттерді,
адамдар қарым – қатынасын ой мен сезім өрілімі арқылы риясыз жеткізер тіл
байлығына, шеберлік иірімдерінің үлгі - өрнектеріне көз жеткіземіз. Сондай
– ақ, романдағы әлеуметтік – психологиялық иірімдерен, жекелеген
кейіпкерлерді мүсіндеу мен олардың ішкі монологтарынан, ең негізгісі қазақ
тұрмысы мен заман көріністерінен, уақыт сырынан реалист суреткердің
қолтаңбасы айқын көрінеді.
Көрнекті сөз зергері Ғабит Мүсірепов Чудесный нәрсе деп романға
қатысты қасқа да ұтымды баға беріп, Мен Аймауытовтың қолын таныр едім,
Менің ұстазым – Аймауытов! деуі оның таланты мен шығармашылығына әділ
көзқарасын аңғартары анық. Бұл бағытта, академик С.Қирабаев: Ақбілек бір
қыздың тағдыры негізінде әлеуметтік революциялар дәуіріндегі ахауалдың
жанаруын суреттейтін алғашқы қазақ романының бірі десе, профессор
Т.Кәкішев: Ж.Аймауытовтың әдебиет тарихына оралуы – оның Қартқожа,
Ақбілек романдарымен, талай мәнді драматургиялық шығармаларымен
әдебиетіміздің қалыптасу дәуірінде де сыншыл реализм дәстүрінің озық
үлгілері өзінің орасан зор ықпалын жасап қана қоймай, жаңа көркемдік әдіске
ұласқанына нақты дәлел бола алады деп жазушы шығармашылығын, сөз
өнеріндегі орнын нақтылы көрсетіп берді. Жазушы Р.Тоқтаров Ақбілек
романынан адам мінездерінің энциклопедиясын көруге болады деп қысқа да
нақтылы түйін жасайды.
Осындай ой – пікірлер – М.Атымов, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов,
Б.Байғалин, Д.Досжан, С.Дәуіт, Б.Майтанов, Р.Нұрғали, С.Мұратбеков,
Қ.Керейқұлов, Р.Тұрысбек, А.Ісімақов, Г.Пірәлиева, Д.Ысқақұлы т.б. зерттеу
еңбектерінің негізгі нысанына айналды.
Тегінде, мұндай ой-пікірлер, ізденістер көп – ақ. Бәрін де Ақбілек
романы қазақ халқының өмірі мен тұрмысынан алынып, болған оқиға ізімен
жазылған, идеялық – тарихи тұрғыдан негізді, көркемдік – тілдік, стильдік
құбылыстары жағынан өзіндік көзқарасы қалыптасқан қолтаңба мәнері бар
шығарма екендігі ашық айтылады. Бұған қоса аталмыш шығарма табиғаты, әйел
теңдігі тақырыбындағы туындалар Бақытсыз Жамал, Қыз көрелік, Қалың
мал, Әділ мен Мәрия, Адасқандар т.т. адам әлемін ашуымен, оның
өмірдегі, болмыс – бітімін тағдыр – талайын бейнелеу мәнерімен де, образдық
өзгешеліктерімен де, ең негізгі көркемдік амал – тәсілдерімен,
психологиялық ерекшеліктерімен, дүниетаным иірімдерімен дараланатынын
айрықша атап айтқымыз келеді. Демек, Ақбілек романы – халқымыз басынан
өткерген күрделі кезең көрінісін, негізгі тұлға мен оның төңірегіндегілер
өмірін кең көрсететін танымдық – тағылымдық , парасатты туында. . .
Тұтастай алып қарағанда, Жүсіпбек Аймауытұлының шығармашылық мұрасы,
әсіресе күрделі жанрдағы туындылары қазақ әдебиетіндегі реалистік прозаның
даму белестерін айқындап қана емес, қоғамдық кезеңдік құбылыстарды, адами –
рухани мәселелерді көркемдік – идеялық тұрғыдан шеберде шынайы бейнелеуімен
биік белеске көтерілгендігінің, алыс – жақын шет ел қаламгерлерінің
профессионалдық дәрежесіне жеткендігінің бірден – бір дәлелі де, дерегі де
бола алады. Мұның өзі халық даналығында айқын бедерленегендей: Шеберлік
өмірді көре де түсіне білуден, сосын объектіні дұрыс таңдап ала білуден
басталады.
Жүсіпбек Аймауытұлы шығармашылық шеберлігінің мың сан шындығының бір
сыры осында жатыр.
Бұл – Ақбілек романына да қатысты айтылар кемел ой мен маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, Ақбілек әлемі – халқымыздың
өткен өмірі мен тарихының, қазақ қызы мен әйелінің тағдыр-талайын кең
көлемде суреттеген тағылымды туынды. Ұлт руханиятын, көркемдік танымды биік
белеске көтерген даңқты туынды, айшықты қолтаңба жемісі.
Ақбілек әлемінің ақиқаты осы.

ІІ. ТАРАУ. Ақбілек романың сабақта қолданылатын әдіс - тісілі

2.1. "Ақбілек" романы — бір ғана қазақ қызының күрделі тағдыры

Жүсіпбек Аймауытовтың әдеби мұрасының ең салмақты саласы — прозалық
шығармалар. Кішігірім әңгімелерден бастап жазушы қаламынан "Қартқожа",
"Ақбілек" романдары туды.
Ж. Аймауытовтың "Ақбілек" романы кезінде кітап болып шықпаған.
1927—1928 жылдары баспасөзде жарияланған. Тақырыбы жағынан ол "Қартқожа"
романымен үндес. "Қартқожада" көтерілетін күрес, азаттық идеясы "Ақбілекте"
одан әрі жалғасады.
Романда ескі ортадағы жікшіл тартыстардан қорлық көрген қазақ қызының
төңкерістен кейінгі жаңа сипатты заманның мүмкіндігіне сай өз құқығы үшін
күресу жолы баяндалады. Шығарманың бас кейіпкері Ақбілек өшіккен адамдардың
кесірінен ақ әскерлерінің тұтқынына түсіп, неше қилы қорлық көреді. Елінде
де алуан қиындыққа жолығады. Кейін төңкерістен соң қалаға кетіп, оқу оқып,
өз бақытын табады.
Ақбілектің басынан өтетін осы оқиғалар арқылы Жүсіпбек сол бір қилы-
қыстау кезеңдегі қазақ ауылдарындағы өмір шындығын, адамдардың қилы-қилы
тағдырын кең бейнелейді. Роман кейіпкерлері заман өзгерістерімен ілеседі,
қоғамдағы өз орындарын іздейді. Түптің түбінде дегендеріне жетеді.
Қысқасын айтқанда, "Ақбілек" романы — бір ғана қазақ қызының күрделі
тағдыры негізінде әлеуметтік төңкерістер тұсындағы қазақ ауылының өзгеру
процесін суреттеген алғашқы қазақ романдарының бірі.
Патша тақтан құлап, онымен елді бірге тонасқан, қылмысқа белшесінен
батқан буржуазияның да дәм-тұзы таусылып, елде жаңа өмірге бетбұрыс жасалар
ма деген үміт пен күдік аралас туған уақыт. Ақбілек романы сол шындықпен
санаса жазылды.
Қартқожа романындағы сияқты жаңа шығармасында жазушы Алтынсарин,
Абай дәстүріндегі халық ағартушылқ идеяны мұрат тұтты. Қартқожа – сіңірі
шыққан кедей, қайтсем адам қатарына қосыламын деген арманына оқу, білім
арқасында жетеді. Ақбілек не кием, не ішем демей бұлғақтап өссе де, он бес
жасында кенет сорлап қалады. Тағдыр тәлкегіне ұшырайды. Бірақ өмірде не
болмайды дегендей, қайтіп шыға алмастай шыңыраудан көтеріліп, жарық күнге
қайта қол созады. Ненің күшімен? Автор сол сауалға өз атынан көркем
публицистка тілінде былай деп жауап қатады.
Ақбілек бейнеттен, қорлықтан, күнәдан құтылып, сонау жеті қат
көктегі ғарышқа апарып, жүрегін алтын ілегенге салып жуғандай, анадан жаңа
туғандай тәрізді. Оның жүрегін жуып тазартқан ілеген – аяулы жаны,
Қаратаудай қайраты, ай мен күндей ғылым еді.
Көріп отырғанымыздай автор рухани тәрбие – тағылымды жаңа адам
баулитын ең қуатты құралға балайды. Оқысаң бақытың жанады, не қиындықтың
бәрін жеңесің деген оптимистік ағартушылық көсқарасты ұстанады. Қартқожа
романынан өзгешелігі, ғылым – білім рөлі туралы қорытындысын көркем
бейнелеу құралдарын шебер пайдалана отырып жасаған. Лепті романтизмін нақты
реализммен ұштастырған. Жан дүниесін сіресіп қатып қалған қалпында емес,
диалектикалық даму, санның сапаға ауысуы процесінде суреттеген.
Ақбілек образы іштей жуылу, өсіп, толысу жағынан келгенде Лев
Толстойдың Жаңғыру (Воскресение) романындағы Катюша Маслованы еске
түсіреді.
Катюша Маслова – князь Дмитрий Нехлюдовтың шын сүйіп, бірақ көп ұзамай
суынып, обалына қалған тастандысы. Катюшаның қатты қайғырып жалап-
сықтағанының арты зинашыға айналуына апарып соғады. Сорлы мүскін бірте-
бірте әйел ибасы дегеннен жұрдай болады. Ескірген, былғаныш ыбылыс қоғамның
іріп-шіріген сасығында бұзылудың шегіне жетеді. Жезөкшелер үйінде не
жамандыққа еті өліп кеткені сондай, соттың әділ шемінін шығармағанына,
каторға жазасынына кескеніне Катюша тіпті пысқырмайды да. Катюшаны
әділетсіз сот үкімі емес, өзінің шаршап-шалдыққаны, қарнының ашқандығы,
темекі шегуден қағылғандығы қинайды. Кінәсін мойындап аяғына жығылуға дайын
тұрған Нехлюдовқа көңіл бөлгісі жоқ. Есіл-детрті – Нехлюдовтың ақшасы,
темекісі мен шарабы. Сонысы болса жетіп жатыр. Өмірден әбден үміт үзген
шарасыз жанның ақиқат шындыққа туралап қарауға бет жүзі шыдамайды.
Ақбілек те ақ банды талқысына түскенге дейін жаны, тәні кіршіксіз
бейбақ еді. Он бес жасар уыз қалпында тағдыр мазағына ұшырайды. Сүйгеніне
қосыла алмай, ақ банды Қара мұрт офицердің арам құшағына тап болып, жан
азабын кешеді. Үріп ауызға салғандай ару, айттырып қойған жігітті
Бекболатпен неке қиысар күнін күтіп жүрген пәк қалыңдық болатын. Өзінің
жазығы жоқ екенін біле тұра, тамұққа түскендей азап шегеді.
Өткен күндерді бір-бірлеп есіне түсіріп, жағалап, қара мұртқа да
келді, оның түрлі қылықтары көз алдынан демде елестеп өтті. Енді мынау
ағаларының ортасында ауылына келе жатқанына таң қалды; таң қалып қана
қойған жоқ, өзін бейне бір арам сирақ ұрлық малындай әкесіне арам
жегізетіндей көрңіді. Енді бұрынғы нәрестедей уыз денесі былғанып,
арамданып қалған тәрізді; күнә-сұмдықты білмейтін ақ жүрегі арамдықтың неше
атасын біліп бұрынғы қыз басы қатын боп қалған тәрізді: бұл былғанған
дененің кірі, жанның күнәсі өмірі тазармайтын тәрізді. Өз аулының тауына,
жеріне жақындаған сайын таза жерді басуға өзінен-өзі ұялып, атылып өліп
кетпей, қара мұрттың мылтығына бекер-ақ жармасқам екем деген өкініш пайда
болады; ит жалап кеткен ыдыстай, өзінің денесін де, демін де арам деп
білді...
Романда үшінші жақ пен бірінші жақтан қосарлана берілетін ішкі
монолог – психологиялық талдау түрі негізгі бейнелеу құралына айналады.
Кейіпкердің ішін ашады, әлем тапырығы шыққан ойын жазбай айналады. Жазбай
түзеді, ішкі сөз ағымына ерік береді. Автор қиғаны өз атынан әңгімелеп
отырса да көбінесе кейіпкердің тілімен, оның түсінігіне орай сөйлейді. Сөз
толқыны сыртқы оқиғалар барысын суреттеуден кейіпкердің ішкі әлеміне
ауысады.
Ақбілектің қиналысы қапастан таза ауаға шықсам дейтін тұтқын
қиналысындай. Кейіпкердің ішін улаған морльдық дерт қолайлы жағдай туғанда
жазыла бастайды. Әкесінің үйінен де қуылып, босағасында күнелтіп жүрген
Ақбілекті қалада қызмет істейтін ағатайы Төлеген алып кетіп оқуға түсіреді.

Жаңғыру мен Ақбілек романдарын үндестіретін пафос-адамның адам
қалпында жүруі үшін жаңа ортаның керектігін жырлау. Катюша мен Ақбілектің
замандары әр түрлі. Ақбілек заманы түзелуіне қарай бой жазып, оқу оқып,
білімге қол артып, бұрынғы қайғы қасіретін ұмытады. Катюшадан және бір
өзгешелігі, не қиындыққа төтеп береді. Бұзық жолға түспейді, моральдық
инабатты кейпінен айырылмайды.
Өзінен-өзі жиіркенген Ақбілектің адам санатына қосылғаны жаңа ортаға
кіргендігінен екені романда мейлінше иланымды көрсетілен. Кейіпкердің іштей
түлеуіне өзінің де белден ұят-ты жұрт көзіне қалай көрінемін дейтін жегідей
жеген ойларының күдікке, қайшылыққа толы толқыныстары да аз әсер етпеген.
Ақбілектің жаңғыруын көңілге қонымды көрсете білуі жазушының реалистік
психологизм өнеріне жетіктігіне айқын дәлел.
Лев Толстойдың Катюшасы да каторгадағы революционерлер арасында жүріп
іштей жуылып жаңарады. Мәселе төңкерісшіл Симонсонға тұрмысқа шығуға
келісім бергендігінде ғана емес. Саналы көзқарас деңгейіне
көтерілгендігінде.
Орыстың ұлы суреткері қоғамда өзгеріс жасалуын құптайды. Бірақ ескі
қоғамды қопарып, талқандап таста демейді. Лев Толстой орыс революциясының
айнасы десек те, күштеу, зорлық-зомбылық саясатын қолданбаған. Халықты жаңа
жолға түсіп жаңғыруы үшін қан төгу барып тұрған жәдігөйлік, адасып арам
жолға түскендік деп есептеген. Жауыздықты зорлықтама деген. Қазақ
жазушысына келсек, ол револоюцияға көшпенді ел тұрғысынан қарайды,
төңкерістің жақсылық жаңалығын құба-құп алады, жамандық жаңалығына теріс
айналады. Бұл романның жалпы үрдісінен де, жеке қаһармандарының
көзқарасынан да білініп отырады.
Роман бір-бірімен тығыз байланысты екі жоспарда өрістейді. Күнделікті
шұбатылған оқиғалар бір жүйеде, бас кейіпкердің жан дүниесіндегі ағыл -
тегіл процесс екінші жүйеде қоса қабат бейнеленіп оырады. Шығарма төрт
бөлімнен құралады. Біріншісі – Ақбілектің ақ бандылардың торын тұтылуы,
одан құтылып, еліне оралуына арналса, екінші бөлімі – Ақбілектің айттырылып
қойылған жігіті Бекболаттың бандыны қуып жарақат алып қалада емханада
емделуіне, емханадан шыққан соң ел зиялыларымен бірге қалыңдығы Ақбілектің
ағасы Төлегеннің үйіне қонақтыққа жиылған зиялы топпен бірге отырысқа
қатысуына, үшінші, Қайғы бөлімі – ауылға оралған, Қара мұрт әпесерден
жүкті боп қалған Ақбілек мүскіннің өгей шешесінен туған әкесі Мамырбайдан,
т.б. көрген қорлығына, төртінші, Махабат бөлімі арада бес жыл өткен соң
танымастай өзгеріп құлпырған Ақбілектің жаңғырып ел қатарына қосылу
қуанышына арналған.
Күнделікті оқиғалардың барысында Ақбілектің қасіретті жүрегінің
құбылыстары суреттелуімен бірге, сол кездегі қоғамның сана- сезімінің
дәрежесі айқындалады. Романның екінші бөлімінде автор зиялы қауым
өкілдерін Ақбілектің продком ағасы Төлегеннің үйінде меймандыққа жинап,
олардың аузымен қоғамның зәру проблемаларын қозғайды, қозғауға
қатысушылардың психологиялық портретін жасайды. Амандық- саулық
сұрасқандарына, темекі тартқандарына дейін тәптіштеп мінездейді. Бас-
басына сөйлетіп, қазақ оқығандарының есепқор, бірін- бірі аңдығыш, аяқтан
шалғыш, күндегіш мінездерін суреттейді. Зиялы қауымның дүниетанымын ашады.
Шақырылған үйдің табалдырығын қонақтардың бәрінен бұрын аттаған Ықаң
(Ыстыбай) – қазақтың ескі оқығандарының бірі. Адвокат болған. Керенский
тұсында – Құрылтай мүшелерінің тізіміне іліккен. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.