Ауыз әдебиеті - әдеби тіл бастауы
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3-4
І тарау.
Ауыз әдебиеті - әдеби тілдің
бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5-28
ІІ тарау.
Тіл лексикасы ауыспалы категория
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .62-63
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі
Көркем әдебиет тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу алдымен тіл ғылымының
дамуы, екінші жағынан әдебиет тану ғылымының өсуі жағдайында дүниеге
келеді. Көркем әдебиет пен филология ғылымдарының қазіргі деңгейі осыларды
қажет етеді.
Соңынан 30 – 40 жыл көлемінде қазақ филологиясында көркем әдебиет тілін
зерттеуге айрықша көңіл бөлінуде. Дегенмен көркем әдебиет тілінің теориялық
мәселелерге арнайы зерттеген, талдаған еңбектердің әлі де аз екенін айту
керек.
Көркем әдебиет тілін зерттеудің маңызы қазір арта түсіп отыр.
Біріншіден көркем шығарманың табиғатын түсінуде көркем тіл мәселелері
поэтикалық тілдің нақтылы қолданылуын білудің ерекше маңызы бар.
Екіншіден көркем әдебиет тілі ғылымы тіл білімінің жаңа салалары-
статистика, көркем тексті лингвистикалық талдау сияқты пәндердің нәтижелері
мен қорытындыларын өз қажетіне жарататыны сияқты, көркем шығарма тіліне
байланысты зерттеулердің материялдары да статистика, көркем тексті
лингвистикалық талдау пәндері үшін мәнді мәлімет бере алады.
Диплом жұмысының ғылыми нысаны
Дипломдық зерттеу жұмысының нысаны қазақ әдеби тілінің даму көздерінің
негізгі нысандарының бірі ретінде көркем проза (әңгіме, аңыз т.б.) тілінің
әдеби тілдің дамуына қосқан үлесін баяндауда жатыр.
Диплом жұмысының мақсаты
Қазақ әдебиетінде көркем прозаның тарихы әрі де жатыр. Соны талдап,
зерттеп, көпке таныта білу филиология ғылымдарының алдында тұрған
мақсаттардың бірі.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы
Ежелгі ауыз әдебиетінен бастап қазіргі проза тіліне дейінгі дамудың
ерекшеліктерін саралауда.
Көркем әдебиет тілі ғылыми тіл білімінің жаңа салалары – статистика,
көркем тексті лингвистикалық талдау сияқты пәндердің нәтижелерімен
қорытындыларын өз қажетіне жарататыны сияқты көркем шығарма тіліне
байланысты зерттеулердің материалдары да статистика көркем тексті
лингвистикалық талдау пәндері үшін мәнді мәлімет бере алады.
Диплом жұмысының ғылыми және практикалық маңызы
Қазіргі проза тілі өзінің тарихын ежелден алады. Оның даму, өзгеру
жолдарын зерттеу тарих үшін маңызды да келешек үшін керекті мәселе. Диплом
жұмысы көркем проза тілі дамуының тарихын баяндай отырып, оның болашақ
бағдарына да болжам жасайды.
Диплом жұмысының құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау
Ауыз әдебиеті - әдеби тіл бастауы
Қазақтың прозалық көркем сөз үлгілерінің пайда болып қалыптасуына
фольклор мен ауызекі сөйлеу тілі дәстүрінің ықпалы зор болды.
Қазіргі қазақ прозасы мен фольклор байланыс қазақ филологиясында
түйінді зерттеулердің өзегі болып келді, әлі бола береді.
М. Әуезов фольклор тілінің элементтерімен қазақ көркем әдебиеті тілінің
арасындағы байланысты зерттеулерді үлкен бір проблема етіп қойған еді. Және
ондай зерттеулердің жолдарын да нұсқаған. Ол былай дейді: Көркем поэзияға
ауызша поэзия қаншалық бөгетсіз, сатысыз көп қор құйған болса, бүгінгі
көркем прозаға халықтың ауызша әңгімесі сондайлық жатық жолмен кеп
араласып, қабысып жатыр. Бұл жай қазақтың салт ертегілерін тексеру мен
көркем прозасын талдап ұғынуда – ғылымдық үлкен түйінді, проблемасы мәселе
есебінде зерттеліп, тексерілу қажет. Әсіресе осы жайларды, тақырып
таңдайдан әңгіме желісін таратудан, адамды бейнелеуден және өте – мөте
әңгімелеу тілінің, сөз кестесінің ұқсастық, тектестік жағынан қарап
зерттеу, талдау шарт. М. Әуезов ойының осы желісін қазақ прозасы тілінің
тұңғыш зерттеушісі Е. Жанпейісов те көп басып көрсетеді: Халқымыздың бай
эпостық шығармаларының, ертегілердің басқа да түрлі жырлардың бүгінгі
әдебиетімізбен қазіргі прозамыз, поэзиямыз бір – бірінің табиғи жалғасы
іспетті және тіл құралдарының стильдік қызметі жағынан да, сөз образдылығы
тұрғысынан да бұлар бірімен- бірі өзектес екендігін баса аңғартады.
Көркем әдебиет тілі үлгілерінің алғаш қалыптаса бастауы жайында, оған
фольклор тілінің әсері жалпы фольклор тілінің ерекшелігі туралы құнды –
құнды пікірлер бар.
С. Қасқабасов: Сөз жоқ, әр жанрдың қалыптасқан, тұрақталған белгілері
болады. Ол көп жағдайда шығарманың композициясында, сюжеттік құрылымында,
баяндау формасымен көркемдеу құралдарында сақталады. Ертегі жанрына тән
композициялық, сюжеттік, көркемдік бейнелеу тәсілдері- сол жанрдың тұрақты
белгілері - дей келіп, тағы бір жерде ойын былай сабақтайды: Ертегі жанры
– аңыздық прозаның дамыған көркемделген түрі, яғни көркем прозасы. Оның
мақсаты тыңдаушыға ғибрат беру ғана емес, сонымен бірге эстетикалық ләззат
беру. Ертегінің бүкіл жжанрлық ерекшеліктері осы екі функциядан шығады.
Ертегі арнайы айтылған, белгілі бір композициялық схема бойынша баяндалады,
яғни мұнда идеялық, көркемдік тұтастық бар. Осы тұтастық бұл жанрға басқа
да қасиеттер дарытады. Ол – композицияның және эстетикалық мұраттың
тұрақтылығы, бас – алғы оралымдалған тұйық уақыттың болуы көркем
шарттылық т.б..
М. Томанов, С. Исаев, Ә. Ибатов Фолклор... тілдің көркемдеуші
жүйесінің қалыптасқан көрігі ...болды десе, Е. Жұбанов Фольклорды жалпы
халықтық тілді эстетикалық образ түрінде трансформациялаудың айрықша бір
жолы екендігін атап өтеді.
Р. Сыздықова ауыз әдебиеті тілі мен ауызша поэзия тілі арасындағы
ұқсастықтар мен ерекшеліктерді, әрқайсысын тән белгілерді көрсете отырып
алғашқысының көркем әдебиеттің тілін қалыптастырудағы рөлін арадағы
жалғастықты нақты мысалдармен дәлелдейді: XV – XVIII ғасырлардағы, тіпті
кейбірі одан да арғы дәуірлердегі жеке образдардың өміршеңдігінен,
тұрақтылығынан, олар бір дәуір аясында қалмай, кейінге ұласа берген.
Е. Жанпейісов: Қазақ прозасының алғашқы үлгілері ХІХ ғасырдың соңғы
ширегінен былай көріне бастады. Олардың тілінен, стилінен ауыз әдебиетінің
элементі біраз байқалады дей отырып алғашқы проза үлгілеріндегі фольклор
элементтерін айқындайды. Оның пікірінше, олар бірнешеу: алдымен, өлеңдік
сөз қиюы мен прозаның үздік – үздік болып араласып отыруы. Екіншіден,
фольклордың әсерін сөздердің өзара байланысыннан, сондай – ақ кейбір
морфологиялық формалардың қолданылуы ыңғайынан да байқауға болады.
Үшіншіден, ертегілердегі сияқты кейіпкерлердің бір – біріне тіл қатуы ара
– тұра өлең түрінде келіріп отырады. Сондай – ақ мақал – мәтелдердің,
фольклорға тән басқа да көріктеу құралдарының жиі қолдануы алғашқы прозалық
шығармаларға тән қасиеттер болып келеді.
Зерттеуледе профессионал әдебиет пен фольклор тілінің арасындағы
байланыс әдеби тіл тарихына қатысты да қойылады. Оның себебі түсінікті:
өйткені көркем әдебиет тілінің тарихы әдеби тіл тарихымен тығыз байланысты.
Даму барысында олар бірін – бірі толықтырып отырады. Әсіресе дамудың
байланысты әдеби тілдің тарихын көркем әдебиет тілінің тарихы ретінде алып
қарайтын көз қараста кездеседі. Бұның дұрыс та, дұрыс емес те жағы бар.
Дұрыс болатыны – дамудың ертерек дәуірінде көркем әдебиет тілінің
элементтері, оның теңеу, эпитет сияқты образ жасау тәсілдері әдеби тілдің
де жай күйін байқататын белгі сапалардың бірі болады. Өйткені көркем
әдебиет тілінің элементерінің әдеби тіл өз бойына сіңіріп алып отырады.
Сондықтан көріктеу құралдарының тарихы көркем әдебиет тілінің даму спатын
бейнелеумен бірге, әдеби тілдің де тарихы болып есептеледі. Және көркем
әдебиет тәсілдерін пайдалану әдеби тілге оның маңыздылығын арттырып,
статусын бекіте түсетін қосымша тірек болады.
Жалпы, әдеби тіл өзінің алдындағы тілді қолдану дәстүрінің озық
тәсілдерін өз бойына сіңіріп алып отыратыны дау тудырмайтын жай. Бұлай
деуге зерттеушілердің мына пікірлері де жетелейді: қазақтың жазба әдеби
тілі ол тілдің жазу дәстүрін, көркемдеу тәсілдерін бойына сіңіргенмен, оның
фонетикалық, морфологиялық жүйесін түгел қабылдамады. Тағы да: көркем сөз
тәсілдері, сөзді көркем айту тәсілдері жүйесінің қалыптасуы арқылы қазақ
әдеби тілі жазба тіл сипатына алды.
Әдеби тілдің даму жағдайын сөз етуде де, яғни бір сапалық сатыдан
екінші сатыға өту процесіндегі жалғастылықты дәлелдеуде де осы көркем
образдар жүйесі тілге тиек болады. Бұл тұрғыдан зерттеушілердің кейінгі
фольклор тілі үлгілердің тіпті сонау Орхон – Енисей мұраларының тілімен
сабақтасытғын табуы көңіл аударарлық: Қайткен күнде де бұл мұраларда
көркемдеу тәсілдерінің, ойды образды берудің, үлкен бір әдеби дәстүрдің
іздері бар. Көне түркі тілінен үзілмей келе жатқан жалғастықты кейбір
образды тіркестердің қолдауынан көруге болар еді. Кейде көне түркі
ескерткіштердің сипаты қазақтың шешендік сөздерімен билердің сөз саптау
қисынымен үндес, ұқсас келіп, астасып жатады. Бұдан ауызша әдеби тілдің
көне түркі тілінен басталып, қазақтың жазбаша әдеби тіліне толассыз
тартылғанын көруге әбден болады.
Бұл айтылғандардан көркем әдебиет тілінің тарихы әдеби тілдің тарихымен
тығыз байланысты екенін көруге болады. Бұл, әсіресе дамудың ертерек
дәуірлерінде айқын байқалады.
Алайда, көркем әдебиет тілі мен әдеби тіл екеуі бір нәрсе емес екенін
де айқын түсініп ажыратпасқа болмайды. Олай болмағанда ұғымдардың ауысуы
орын алған болар еді.
Сонымен көркем әдебиет тілінің бастау бұлағының бір арнасы ауыз
әдебиеті тілі екен. Ауыз әдебиетінің тілі, оның ішінде ертегілердің тілі
алғашқөы прозалар тіліне бірден – бір үлгі болады.
Ертегілердің тіліне тән басты ерекшелік – олардың басталуының,
аяқталуында: Ертек – ертек ерте екен, ешкі жүні бөрте екен, қызғауышы
қызыл екен, құйрық жүні ұзын екен. Немесе Есте жоқ ескі заманда. Баяғы
өткен заманда сияқты қалыптасқан сөз орамдары, сөйллем құрлымдары орын
алса, соңы: Барша мұрат басына жетіп, сақалы сирағына жетіп, бір жан
өтіпті деген сияқты сөйлемдермен аяқталады. Ертегінің орта тұстарында да
белгілі бір кезеңдерде айнымай айтылып отыратын сөз айшықтары болады.
Әңгіменің ортасында құбыжық пішінде жат жандар: Абалақтай анам – ай,
қайдан келдің, балам – ай! - деп оқиғаға араласады. Адамзат исі шығады
деп сөйлей бастайды. Ертегілердің оқшау мекенге кездескен жердегі сөз
қолданыс үлгілері де ерекше сипатты болып келеді: Айдалада ақ отау немесе
Жұлындай жерден жіптіктей түтін шығады.
Бұл секілді детальдар ауыз әдебиетінің ежелгі дәстүрі бойынша
көркемдіктің өте әріден келе жатқан шарты ретінде қызмет атқарады.
Фольклор тіліне тән көріктеу құралдары, негізінен теңеу метафора,
символ, аллегория, кейіптеу, параллелизм түрлерінде келеді. Мысалы, Түлкі
мен маймыл ертегісіндегі түлкінің аузымен берілетін: Тепкілесең кетпейтін
темір бақ қонды, екі бақ бар – бірі басқа, бірі аяққа қонады дегендей
өткір ажуаға, мыфсқылға құрылған, мақал – мәтел түріндегі шешендік сөйлеу
үлгілері ертегілердің тілінде сирек кездеспейді.
Қазақ ертегілердегі хайуанаттардың әр түрлі адамзат қоғамындағы
жағдайды аллегориялық тұрғыдан кейіптеуге қызмет етеді. Адамдар өздерінің
ең алғашқы туындыларында – ақ хайуанаттар тірлігі мен адамдар тірлігінің
арасында ерекше ұқсастықтар барын тап басып таныған әрбір аң айнымас мінез
иесі ретінде суреттеледі: арыстан – асқақ күштің, зорлықтың иесі, қасқыр –
тойымсыз қомағайлықтың символы, түлкі – аярлықтың, екіжүзділіктің, қулықтың
бейнесі, аю – келеңсіздіктің, ақылсыз қара күштің иесі, түйе – момындықтың
символы т.б. Ертегілердегі бұл бейнелер жинақталып, сұрыпталып, кейінгі
әдебиеттерде символдық мәнге ие көркемобраздға айналады. Бұл жайды аңыз
әңгімелердегі кейбір кейіпкер аттарынан да байқауға болады: Алдар,
Шығайбай, Асан қайғы т.б.
Ауыз әдебиетінің сөз мағынасын жалпыландырып, образға айналдыратын бұл
қасиетті кейінгі дәуірлерде де жалғасын тауып жатты: Қарабай, Қодар,
Жантық, Мырқымбай т.б.
Кәсіби көркем проза мен оның тілінің қалыптасуы Ы. Алтынсариннің
новеллалары мен Абайдың қара сөздерінен, М. Дулатовтың, Т.Жомартбаевтың, Б.
Майлиннің, Ж. Айтмауытовтың, М. Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың, С.
Көбеевтің, С. Торайғыровтың, С. Сейфуллиннің шығармаларынан басталатыны
белгілі.
Прозаның алғашқы қарлығаштары болып есептелетін ол шардың
шығармаларында тілдік тұлғалар қалай болса солай емес, көркемдік қызмет
атқаруға бейімделіп жұмсала бастайды. Сөз қолданудың эстетикалық сапасы
күшейеді, жеке сөздердің көркемдік аясы кеңейіп, стильдік мүмкіндігі
артады. Тілді қолдану образ жасау принципіне, көркем туындының
заңдылықтарына, міндеттеріне бағындырылады. Авторлық баяндау мен кейіпкер
тілінің, пейзаж бен портрет жасаудың, суреттеудің алғашқы үлгілері көріне
бастайды.
Су әдемі, айнадай су таза екен, ішіндегі ойнаған балықтары көрініп
жүретұғын. Әуелі шабақтар келді, біреуі бір, екеуі екі жемді иіскеп, тиіп
қашып, жұлқып өтіп жүрді. Сөйтіп тұрғанда шабақтар дүркірей келіп қашты.
Қараса, бір шортан келегн екен. Ол шортан жемге де қарамай, тәкәпарланып
жәйімен былғаңдап өтіп жүре берді.
Шортан өткен соң манағы бытырап кеткен шбақтары тағы жалма – жан жиылып
келісіп, жемнің айналасында ойнап, бірін – бірі қуып жемге де тиіп– қашып,
соғып өтіп жүрді.
Көлдің айналасы да, іші де жыңылдаған мал ... жағасындағы жібектей
жапырылған көкорай шалғында қора – қора қой мен жылқы... жылқының бір
парасы көл ішіне кіріп, белінен құраққа кіріп тұр, енді бір жақ жағасындағы
сортаңда бір топ түйе жатыр.
Сөздердің өзара синтаксистік үйлесімі орналасу реті жөнінен бұл
үзіндіде олпы – солпылық жоқ емес, солай болса да мұнда оқырманның көз
алдына бірден елестейтін бейнелі сурет жасалған.
Текстер көркемдік қуаты, экспрессивтік бояуы, реңі тұрғысынан әсерлі
шыққан. Сөйтіп, ойды образға құрудың прозадағы әуелгі нышаны, жазба прозаға
тән көркем контекст жасаудың элементтері көріне бастайды.
Кәсіби көркем проза тілі бірден қалыптаса қойған жоқ. Оның алғашқы
кезеңінде фольклор тілі мен ауызекі сөйлеу тілінің элементтері жиі
кездеседі. Олар көркем прозаға тән көркемдік элементтермен араласа жұмсалып
отырады. Соның бір үлгісі – ауыз әдебиеті шығармаларына тән өлең сөз бен
қара сөздің араласып келуі.
Мысалы, Қамар сұлуда:
Жіңішке сымға тартқан әні қандай,
Балауыз балбарыған тәні қандай...
Деп өлеңмен басталады да, әрі қарай: Қамар осындай сәулетпен
бұлғақтап, болып тұрған кезде... делініп, қара сөзбен жалғасып кете
береді.
Ертегілердегі сияқты өлеңмен айтылған арнау сөздер де кездесіп отырады:
Шынымен сол Нұрымға кеткенім бе?
Пәлеге құтылмастай жеткенім бе? (Қамар)
Ғайшаның теңі қайда, елі қайда?
Кешегі уайымсыз күні қайда? (Ғайша)
Алғашқы прозалар тіліне тән екінші бір ерекшелік: ауыз әдебиеті
үлгілеріне тән сөз орамдарының, сөйлем түрлерінің болуы. Мысалы: Есіл
бойын қыстайтын Атығай деген елде Тұрлықұл деген байдың қырық жыл отасқан
Қайша деген бәйбішесі елу бес жасында қайтыс болған. Үш – төрт атадан
барып қосылатын Сарбас деген ауылды Жәуке деген кісінің оқу соңында жүрген
жжиырма бір жаста Ахмет есімді бір жақсы, зерек баласы бар еді.
Бұл шығармаларды ауыз әдебиеті үлгілеріне жақындататын тағы бір
ерекшелік – мақал, мәтелдердің қажетті қажетсіз қолданыла беруі. Олар
мынадай сипатта болып келеді. Қатын өлді – қамшының сабы сынды; жігітсіз
ағы білмес, бағы білер; сөз сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады; теңі
келсе, тек табар; соқыр тауыққа бәрі бірдей; арсызға алты күн мейрам т.б.
Фольклор тіліне ұқсастыратын тағы ерекшеліктер кейбір теңдеулердің ауыз
әдебиетіндегі теңеулер мен сипатта келуі: ай десе аузы бар, күн десе көзі
бар; сұңқардың баласындай...
Ал, ауызекі сөйлеу тілінің элементтеріне келетін болсақ, олар жекелеген
сөздерді қолданудан немесе сөйлем ішіндегі сөздердің орналасу тәртібінен
байқалады. Мысалы: Қамар сұлу романында сорын қайнатып, саудасын
бітіріп қойды, іс – міс жоқ, шатып – бұтып, басекең одан сайын
сияқты сөздер мен тіркестер автор баяндауында кездессе, сөйлем құрлысының
қолданылуы, ерекшелігі Қамар сұлудан мынадай мысал келтіруге болады:
Белгілі қазақта ондай залым адамдардың өзіне қауіптілеу орынды күзеттіріп,
сорпа – сумен алдап қоятын иттері болатын.
Алғашқы прозаларда баяндау тәсілдерінен әңгімелеу негізгі қызмет
атқарады. Баяндау тәсілдерінің кейінгі күрделі түрлері: суреттеу, ойталқы
кездеспейді десе де болады. Әңгімелесудің өзі де кейде екі адамныың
арасындағы жай маслихатқа ауысып кетеді. Бұл да, сөз жоқ, ауыз – екі сөйлеу
тілінің әсері. Мысалы: Осынша түсіндірейін – ақ десе де, манағы манағы ма,
аспанға шалқыды, Әй, не сұрайсың, жалпылдақтардың күні туды. Автор
шығармасының кей тұсын оқырманға дағдылы әңгіме, кеңес түрінде жазып
кетеді.
Әрине, бұл айтылғандардан алғашқы прозалар тілінде шынай көркем
туындығы тән көркем сапалар жоқ деген қорытынды тумайды.
Оларда көркем контексте жасаудың алғашқы тәжірибелері қалыптасты. Бай
баласы мен жарлы баласы новелласындағы негізгі баяндау тәсілі - әңгімелеу.
Суреттеу үш жерде кездеседі: бірінші, Үсеннің қармақпен балық аулау
көрінісі, екінші оның от басында түнгі көріністі қабылдау бейнесі, үшінші,
көшкен жұртты тапқан сәттегі қыр астының көрнісі. Оларда көркем тілдің
бейнелеу тәсілдерінен қолданылатындары – параллелизм, мақал– мәтел, теңеу.
Алайда көркем сурет, жалпы әңгімедегі сияқты негізінен, қарапайым тілдік
тәсілдер арқылы жасалады.
Әңгімеде ауызекі тілінің әсері басым: ол жекелеген сөздер мен
орамдардың табиғатынан да, сөздердің орналасу ретінен де, сөйлем
құрылысынан да байқалады. Бұнымен бірге ауыз әдебиетінің ықпалы сезіледі.
Ертегі жұмысына тән орамдар, сөйлемдердің өткен шақ етістіктеріне аяқталып
отыруы және әсіресе, ертегі құрылысына тән көріктеу құралы – параллелизмнің
қолданылуы осының айғағы.
Әңгімеде профессионал көркем әдебиет тіліне тән белгілері де жоқ емес.
Ол образ жасауда байқалады. Ауыз әдебиетіндегі образдар бірбеткей,
қарабайыр әдіс тәсілдерімен жасалса, көркем әдебиетте олар күрделірек
тұрғыда мағыналар туғызуына тұтас контекстің мәні артады.
Көркем әдебиет тіліне тән белгілердің бірі жазушының кейіпкер образын
оның тілдік мінездемесі арқылы жасауға тырысуынан көрінеді. Әңгімеде
оқиғаға тікелей араласатын негізгі екі кейіпкер – бай баласы Асан мен кедей
баласы Үсен болса, олардың образдары автор сипаттамасынан басқа, олардың өз
сөздерінен де анық көрінеді.
Бай баласының сөйлеген сөздерінен дәрменсіз, өз бетімен күн көруге ебі
жоқ жан екені танылады. Елді қайдан табамыз, қай жаққа кеткенін де
көргеніміз жоқ, Қалай ұстаймыз, от жоқ не қалап пісіріп жейміз?. Оның
таяз ойлайтыны да байқалады: Тірі алып, ойнап баралық, Үсен, Үсен мына
таяз жердегі балықтарды қарашы. Осындағы таяз сөзінің екінші астарлы
мағынасы да бар: ол судың таяздығын көрсетіп тұрған жоқ, Асан ойының
таяздығын көрсету үшін жұмсалып тұр.
Оған қарағанда кедей баласы Үсеннің тапқыр да, терең ойлы да екені оның
сөйлеген сөздерінен де, автор баяндалатын жайларға үнемі қатысып отыратын
үшінші кейіпкерде бар. Ол – Үсеннің әкесі. Үсеннің барлық жинақтаған
пайдалы өмірлік тәжірибесі – сол әкесінің ақыл – кеңесі мен үлгісі. Ол
Үсеннің істеген істерінен де, сөйлеген сөздерінен де байқалып тұрады.
Үсендердің адаспай қиын – қыстаудан аман – есен шығып, мақсатына жетуі
халықтың ақыл – ойы мен парасатының, еңбек тәжірибесінің жемісі екеніне көз
жетеді.
Әңгіме тілінен, бір жағынан, өз тұсының әдебитілінің бағыт – бағдары
байқалса екінші жағынан, көркем проза тілінің қауызынан жаңа жарып шыққан
алғашқы бүршіктері көрінеді.
Қалыптасқан көркем әдебиет тіліне тән белгілердің еңдеп етек ала
бастауы ХХ ғасыр басындағы көркем проза үлгілерінен анық байқалады.
Солардың бірі С. Көбеевтің Қалың мал романы. Алғашқы романда екі түрлі
тілдік дәстүрдің ізі қатты сақталған. Ол – ауыз әдебиеті тіл дәстүрі мен
ауызекі сөйлеу тілінің дәстүрі.
Ауыз әдебиетіне тән тілдік белгілер романның басталу үлгісінен, сөйлем
баяндауыштарының шаттық формасынан кейіпкерлерді әңгімеге кірістіріп
таныстыру рекшелігінен анық байқалады.
Ауыз әдебиетіне тән көркемде үш тәсілдер де мол, шешендік сөз үлгілері
арқылы білінеді. Шығармада халық тілінің лексикалық, фразиологиялық мол
қабаты пайдаланылады. Түсініктеме беріді керек ететін тұрақты тіркестер мен
диалект сөздер де мол: тіл тартпай келу (сөйлесу), іргеден шығу
(бөлектену), сүре болу (үлкен іс болу), әйкел (сөмке), аққұйрық қағаз
(ақша), т.б. Қыз ұзату салтына байланысты сөздер мен тіркестер де бір төбе:
он сұрау, бір түлігінен алу, баталы мал, дөң асар, қымыз мұрындық т.б.
Кейіпкердің мақалдап, мәтелдеп сөйлеуі де, шешендік тіл өрнегінің
келісті кестесі де бар. Өз тұсындағы халық тілінің мол байлығын пайдалана
білудің өзі жазушы шеберлігінің бір қырын танытады.
Көркем әдебиет тіліне тән көркемдік сапа, эстетикалық қасиет сөздердің
контекстегі көтерер жүгіне, алар салмағына қарай, образ құру ерекшелігімен
өлшенсе керек. Көркем тіл жүйесіне қатысты ерекше белгілі – сөздер
өздерінің негізгі мағыналарында жұмсала отырып, жаңа байланыстарға түседі,
қосымша ассоциоциялар тудырады, сөйтіп, шығарма идеясының арқау қазығына
айналады. Олардың байланысынан қосымша информация туып, олар жаңа ойларға
жетелейді.
Кісілер кеткесін, бай Әбішті шақыруға кісі жіберіп, өзі шаруасына көз
салайын деп далаға шықты. Бетімен жүрген торпақтарын қораға кіргізіп, шөп
салдырды. Арық – тұрақ тай – жабағы тұратын қораның ішіне барса, бір сыпыра
тай – жабағы шөп жемей, қарап тұр екен. Бай Қасенге қарап:
- Жабағаларды суардыңдар ма? – дейді.
- Жоқ, кешеден бері су ішкен жоқ. Қыз болған су жылытып бермегесін,
мен қар тастап жүрмін, - деп Қасен өз жұмысымен бола берді.
Жайшылықта мұндайды көргенде жалшылардың жер жебіріне жететін Тұрлықұл
Қасеннің бұл жауабын елеу қылмады. Бүгінгі күні оның ойында қыз айттырудан
басқа шаруа шамалы еді. Бай бөтен малдарына көз салып, енді үйіне келгенде
Әбіш те келіп қалды.
Тексте Тұрлықұлдың билермен арада болған әңгімеден кейінгі көңіл –
күйі, алған әсері ендігі мақсат ниеті бұлжытпай берілген. Осы тұрғдан
бірінші сабақтас құрмалас сөйлемнің басыңқы компоненті – алғашқы белгі.
Одан кейінгі сөйлем жазушының ниетін ашудағы – келесі саты. Текстің екінші
жартысын бастайтын сөйлем жазушының негізгі идеясын ашып қалса, келесі
сөйлем соңғы нүктесі қояды. Бұл – көркем контекстке тән белгі. Тағы бір
мысал:
Әбіш жасынан кедейлік көрмегенмен де, пар ат жегіп көрмеген шаруаның
бірі еді. Құтырып тұрған байдың екі атын жеккесін көңіліне желік пайда
болып, божы ұстаған балаға:
- Айда! Қаратастағы жайылымдағы елге түстенейік, - дейді. Жолда ат
шалдырып, түстеніп алып, ымырт жабыла бұрқыратып келіп, итбайдікіне түсе
қалды. Далада тұұрған Итбай Әбіштің неге келгеніне түсініп бәйек болып
қалды. Амандықты үсті – үстіне сұрап, Әбішті қолтықтап үйге есік ашып
енгізіп, күпісін, тымағын сілкіп қағып жатыр.
Текстегі көңіліне желік пайда болып, бұрқыратып келіп тіркестері
Әбіштің көңіл күйіне байланысты болса соңғы болса, соңғы екі сөйлем
Итбайдың жай – күйін дәл береді. Бұл тұрғыда, әсіресе, соңғы көп бағыңқылы
сабақтастың жайы ерекше. Итбайдың іс – қылығының бәрі түсінікті: оның
қандай адам екенін, баймен құда болу үшін неге болса да баратынын аңғартады
– Итбай образы жасалады.
Кейіпкер бейнесін, оның сөйлеу ерекшелігін дараландыра білу – көркем
тіл дамуының жетістігі. Романда Итбайдың әлеуметтік сатыда алатын орны
сыртқы кескіні, ішкі ой – санасы бәрі – бәрі ашылады.
Оларды бейнелеуге автордың баяндауы, диалог, монолог қатысады. Ең алғаш
Итбайдың таныстырылуы мына бір ауыз сөзден басталады: - Ол қай Итбай? –
деп Тұрлықұл елең ете түсті.
- Ана жылғы, өзінің зекетке құйрығы құрттаған боз ала тоқты беретін
молда.
Сырттай таныстыратын осы бір ауыз сөзде қаншама мән жатыр?! Азуы алты
қарыс топтың өкілі Байғазы не сөйлегенін біліп отыр. Итбай образын
жасаудағы автор алған осы бастапқы желі аяғына дейін өзгермейді.
Итбай образын жасауда тілдік мінездемелердің рөлі үлкен. Кейіпкердің
сөйлеу, ойлау ерекшеліктері иесінің кім екенін дәл береді:
- Бұлар ештеме демегені қалай, батыр – ау? Етімді текке жеп кететін
бола ма? Қазыны бекер тұтас салдырған екем!.. деп, дал болып біраз жатты.
Бір аунап түсіп: Қай, жұмыссыз неге жүрсің? Ертең келген жұмысының жөнін
айтар, - деп көңілін жұбатты.
Егер Ғайшажанды айттыра келген болса, он құлынды бие сұрасам ба екен,
болмаса таза мың теңге ақша сұрасам ба екен... Қой ақшадан да он құлынды
бие дұрыс болар.
Кейіпкерлердің бұл ойлары Оянған өлкедегі Сандыбайдың еске түсіреді.
Екі образға да ортақ нәрсе – олардың мысқылға құрылуы. Айырмашылығы –
С.Көбеев образ жасауда монологты пайдаланса, Ғ.Мүсірепов ортақ төл сөзді
пайдаланады.
Итбай образының әрі қарай толығуы диалог, монологтармен қатар, автор
сөздері арқылы жүзеге асады:
Итбайдың қуанышы өз алдына: Бұл не деген тәрбие, бұл не деген
қонақасы, көрпе, жастық байдың бәйбішесі өлмесе, бұл тәрбие құрметке қолым
жетпей еді – ау - деп біресе оң жағындағы, біресе сол жағындағы жасттыққа
сүйеніп, шынтақтап отыра алмай қойды. Жазушының мысқылында шек жоқ, одан
әрі: Итбайдың жүрегі лүпілдеп, қолы қалтырап, ақшаны екі – үш қайтара
санап, әмияніне сыймаған соң, жаман орамалына қайта – қайта түйіп қалтасына
салды.
Оқиға өрбіген сайын жазушының мысқылы да арта түседі. Әр құбылысқа
салып, әр қырынан көрсетіп, Итбайдың толық қанды бейнесін жасайды.
Құдалар бірер қонғасын, ат жектіріп қайтуға айналды. Ат жегетін бала
тұрып, шыға бергенде, Итбай:
- Әй шырағым байдың берген екі атын жек, - деп коқиланып қойды.
Амантай тұрып:
- Жақсы, Тұрлықұл, құрметің құдайдан қайтсын...
Әйел баланы күйеуге берерде кісі осындай орын іздейді ғой. Баласына
мұндай орынды жер кездесе берсе жарайды ғой, - деп Итбайға қарап:
- Қош, енді жүрейік, - деді.
Итбай көтеріліңкіреп қойды.
Ат даяр деген хабар келгесін кісілер киіне бастады. Әбіш қу Итбайдың
күбісін кигізіп, белбеуін, тымағын әперіп бәйек болып жатыр.
Итбай бір семіз кісіше үһілеп, ырсылдап киініп болды. Далаға шыққасын
кісілер қоштасып, Әбіш Итбайды қолтығынан көтеріп шанаға мінгізді. Итбайдың
төбесі көкке екі – ақ елі жетпей қалды.
Келесі тексте Итбай бейнесін шегелей түсуге бес адамның бір – бір ауыз
сөздері жетіп жатыр.
Жаздай құр жүрген байдың екі атымен Ибай бұрқырап келе жатыр.
Көңілінде еш мұңы жоқ, мүддесі Ғайшаны аман – есен Тұрлықұлға
ұзатпақ... Ақшаның қызуымен Итбай белін де буған жоқ.
... Бір ауылдың үстінен өте бергенде, божы ұстаған жігітке:
- Бала, шауып өт! – деді.
- Жарайды, - деп атшы жігіт түрде келіп, қолындағы құнтын бұлғап, анда
– санда айғайлап қойып, шаба жөнелді, суаттан ала шолақ сиырды айдап келе
жатқан бір кемпірді басып кете жаздады.
- Құтырып кеткен немеме өзі, болмаса мас па, өлтіріп кете жаздады ғой,
- деп кемпір сасқалақтап қалған бойымен қала берді.
Жер үйдің төбесіне шығып тұрған бір кісіге қораға қой қайырып кіргізіп
жүрген бір бала:
- Әй, аға! Әлгі бір кісі Бал әжемді өлтіріп кете жаздады, деп аузын
томпайтып, - өздері жынды білем, сірә, деді.
Үйдің төбесінде тұрған кісі бәрін көріп тұрып, бұрқыратып бара
жатқандардың кім екенін танып:
- Е, шырағым, ол кісінің жынданса, жынданатын жөні бар, - деді.
Итбай образы қалыңнан алған малдың асты – үстіне түсіп бәйек болуынан
да, базарға барып саудаласуынан да көрінеді. Бұрын маңдайына жарытып мал
мен ақша бітпес топас жанның өзіндік философиясы да болады:
Жат жұртқа жаратылған бала деген осы – ау, қызды бала деп асыраудың
керегі жоқ қой өзі.
Әрине, роман тілі бастан – аяқ көркем тіл құбылысына жатпайды. Жаңа
қалыптаса бастаған жанрда оның өзі заңды да. Контекстегі әрбір сөздің іске
қосылып тұруы, яғни белгілі мағыналық эстетикалық сыйымдылыққа ие болуы,
босқа қолданылған сөздердің аз кездесуі, мүлдем болмауы – көркем тілдің
жетілгендігінің белгісі.
Әбіш бұлардың да құда болғысы келіп отырғанын сезіп өзі айтқан
табандап тұрғысы келді де, тағы да не қолайлы деп, баталы малдан бір балалы
малды арттырайын деді.
Мазмұны, жазушының не айтқысы келетіні түсінікі бірақ оны бейнелеуге
құрылған сөйлем болбыр, ауызекі сөйлеудің ретімен кеткен. Суреткердің
шындықты өз жүрегінен өткізіп барып бейнелемей, жай сырттай қызықтауы
натурадан көшіруі басқа жерлерде де бой көрсетеді.
Ондайда тілдік құралдар образ жасай алмайды. Бұл пікірімізге төмендегі
текст дәлел:
Ғайша да бой жете бастағаннан бері қарай, Қожашты сыртынан жақсы
жігітке есептеп жүруші еді. Бұл екі ғашық бір – біріне сыр ашыса алмай, құр
бірін – бірі сүйіп жүретін. Бұлардың ыңғайын байқап, Ғайшаның апасы қандай
заман болады, бір – біріне айта алмай, итбалық қылып отырған сөзі болса,
сөйлессін деп, екеуін оңаша тастап, ауыз үйге шығып жүрді. Ғайша мен Қожаш
оңашалықта құр іштерінен: Мен сені сүйдім, Сен мен де сүйдімнен басқа еш
нәрсе айта алмады.
Романда ауыз әдебиетіне тән тағы бір көркемдік тәсіл бар: ол – символ.
Қожаш Ғайшамен дидарласуға келе жатқан бір жолы алдынан түлкі қашып, оны
олжалап алады. Көлденең осы оқиғаны негізгі желіге параллель жұмсай отырып,
жазушы оған кейіпкерлерінің жолы болады деген символдық мән береді. Қожаш
кем жатқан күйде шілдехана жасалып, оған ішінде Ғайша бар екі шана қыздың
келе қалуы соның дәлелі. Бірақ негізгі желімен тығыз байланыс, іштей қабысу
болмағандықтан, ол жай жамау ретінде ғана қалған, сондықтан көркемдік
қызметте атқара алмаған.
Осындай кем – кетіктері бола тұра роман тілі негізінен, көркемдік
талапқа жауап береді, бұл тұрғыда ізденулер мен сәттіліктер жоқ емес. Роман
тілі негізгі мақсатқа – образ жасауға қызмет етеді. Ол, әсіресе, кейіпкер
бейнесін сомдаудан көрінеді. Романда мынандай бір деталь бар: Итбай
құрдасына барғанда көрген құрметін, сый – сияпатын жыр қылып айтып
отырғанда, манадан аузының суы құрып тындап жатқак інісі Қарақұл: Қап!
деп ұшып тұра келеді.
Кейіпкер аузынан шыққан алғашқы сөздің барлық бітім – болмысы, мағына
бояуы келесі сәтте маңызды бір нәрсені күттіреді, алайда ол күткенің
ақталмайды. Жоғары эмоцияны бейнелейтін синтаксистік құрылыс пен оның
қарабайыр төмен мазмұны арасындағы қабыспаушылық – кейіпкер болмысының
табиғатын айтқызбай – ақ танытып тұр.
Романдағы негізгі баяндау типі - әңгімелеу. Керек жерінде орынды
қолданылатын әдемі суреттеулер де жоқ емес. Мысалы:
Қазақтың қар басқан ауылы, пештің мойнынан шыққан түтінінен болмаса,
қай жерде үй бар, қай жерде үй жоқ екенін адам сыртынан қарап білетін емес.
Қорадан шығып жүрген бейсауат мал да көрінбейді. Ауыл сыртында қар теуіп
жатқан он шақты арық – тұрық. Сырттан ауыл жым – жырт. Немесе:
Мінекей қар кетіп жатыр. Күн жылынды. Көк шыға бастады. Адамзат, жан –
жануарларда көңілді емес бір жан жоқ.
Қыс жеңіл болып, қар кетіп, бір малы екі болып, сиыр бұзаулап, бие
құлындай бастағанына шаруа да көңілді. Күн жылынып кеңігеніне мақұлыұқтар
да көңілді; мекеніне келіп, жайлағанына құсатар да көңілді. Ауылдан
шақырымдай жердегі көлде қаз қаңқылдап, шағала шаңқылдап, үйрек бырылдап
жатыр. Аққудың сұңқылдаған дауысы естіледі. Есіл бойында бұталарды паналап,
сайраған сандуғаштың даусы естіледі. Есіл бойында бұталарды паналап,
сайраған сандуғаштың дауысы қайғылы көңілді жұбатқандай, ертеден шырылдаған
бозторғайдың дауысы, ұйқылы – ояу, киіз үйде жатқан шаруаны тербетіп
оятқандай жаздың болғанына балалар да көңілді; ауылдан он шақты, не одан
артық болып шығып, бір шыбықты ат, бір шыбықты қамшы қып ойнап, бірі – бірі
божылап жегіп, қара жерге аунап, әбден шаршап, ауылға біржолата күн
батқасын келеді. Итбай да көңіді: қалыңнан алған билері құлындап жатыр.
Енесінің қасында шолтандап ойнақтап секіріп жүрген құлындары, сағынып
көрген баласынан жаман айналайын құлыншағым деп қояды. Көңілді болмай
қайтсін, жаз сауатын он екі бие аз ғана малы қыстан аман шықты. Ғайшаның
киімі тігіліп болып, жасау даяр, ұзатуға елдің жайлауға шығуын күтіп отыр.
Ештемені сезген тәрізді емес, көңілінде қауіп жоқ. Жаздың болып, уәделі
уақыттың жақындағанына апасы мен Ғайша да көңілді. Жалғыз – ақ!: Қожаш
қашан келер екен, - деп тықыршиды.
Тұрлықұлды жесір дауымен алаңдатып, күз ылғи қара таяқ кедейлерден жүз
шамалы орақты Кеңшалғынға саламыз деп, Бірке, Жүніс, Әлкен де көңілді.
Тіріні көңілдендіріп, ағаш шөпке ажар беріп тұрған аспандағы күннің көзі де
бесікте жатып, ыржақтап күлген баладай көңілді. Жер – дүние жап – жасыл,
әртүрлі мәнері бар кілем жапқан сықылды: қызыл қызғалдақ, көк жасыл,
сарыгүл, жапырақтар шығып желкілдеп тұр.
Суреттеудің тілдік құрылымындағы өзгешелік сөйлемдердің синтаксистік
құрылысы арқыл берілген: сөйлемдер өзара синтаксистік қатар құрай
орналасқан. Бұл сөйлеу типі ретіндегі суреттеудің өзіндік ерекшелігінен
болса керек. Екінші тексте синтаксисті параллелизм лексикалық қауталаумен
қабаттаса келіп, текстің экспрессивтік – эмоционалдық реңін қоюландырып
тұр. Текстегі сөздердің мағынасынан экспрессивтік болуынан туындайтын
қуанышты күйді одан әрі күшейтеді. Сөйтіп, бүкіл табиғатқа, оны құрайтын
тіршілік иелеріне тән ерекше күйдің жанды көркем бейнесін жасайды. Текстің
осы бірыңғай тонына кереғар бір жай бар, ол – Итбай көңілділігіне
байланысты. Оған деген авторлық мысқылды қарыш – қатынасын құрмалас
сөйлемнің алдыңғы компоненті білдіреді.
Прозалық көркем сөз жүйесінің қалыптасуын зерттегенде, алғашқы прозалар
тіліндегі сөйлем құрылыстарының ерекшеліктері, сөйлемдер мен одан да
күрделі тұтастықтар арасындағы байланыстардың сипаты назардан тыс қалмау
керектігі түсінікті. Жоғарыдағы шығармаларда бұл жағынан да ауыз екі сөйлеу
тілі мен фольклордың әсері бар.
Сөйлемдердің құрылысы қарапайым, дұрыс, алғаш қалай қалыптасса, сол
күйінде өзгеріссіз, жатық шығып отырады. Қазіргі проза тіліне тән неше
алуан күрделі құрлымдар жоқ. Кейде қатар орналасқан күрделі
синтаксистіктұтастықтардың бір – біріне кірігіп кетуі де байқалады,
араларында құрылымдық интонациялық жіктеліс болмайды. Мысалы:
Итбай көп заманнан бері осы қалқам ер жетіп, бай жерге барып, көп мал
алсам дегендей мақсат қып жүретін. Итбайдың інісі, Қарақұлдың есінде, анау
күнгі Байғазы бидің сөзі бар.
Осындағы бірінші сөйлем – алдыңғы синтаксистік тұтастықтардың алғашқы
сөйлемі. Олар ажыратылмай бірлікте берілген. Бұл – алғашқы прозалық
шығармаларға тән ерекшелік.
Алғашқы прозалық ізденістердің жалпы да біртұтас көркем контекске
айналуы Шұғаның белгісі повесінен анық байқалады.
Повесть он үш, прологты қосқанда он төрт бөліктен тұрады. Әр бөліктің
өзіндік міндеттері, көтерер жүктері бар. Алғашқы бөлік әңгіменің кіріспесі
іспетті онда әңгіменің негізі дайындалады. Шығарма екі жолаушының жол
сапарын баяндаудан басталады да, әрі қарай жолдасының басынан өткен бір
оқиғаны әңгімелеуі түрінде бірінші жақта беріледі. Шығарманың кейбір
тұстарында кейіпкердің осы кездегі болмысын бейнелейтін авторлық кірігулер
орын алады.
Бірінші бөліктің арқауын авторлық баяндау құрайды, оның негізі
тәсілдері: әңгімелеу, суреттеу және дилог. Автор тыңдаушы, ол оқиғаға
араласпайды, жолдасының әңгімесін бейтарап қалыпта қабылдайды.
Шығарманың бастамасындағы мезгіл бағыныңқы екі құрамды сабақтас,
құрмалас сөйлем әңгімелеуін типімен берілген. Ол әрі күрделі синтаксистік
тұтастықты кіріспе бөлігі, кейінгі болар оқиғаларды әңгімелеудің беташары
іспетті, әрі басқа сөйлемдермен бірлікте болашақтағы оқиғаларға мезгілдік
фон жасайды. Келесі сабақтас құрмалас сөйлемдер суреттеу типіне жатады. Ол
сөйлемдерді құрайтын сөздердің мағынасы кейінгі оқиғалардың мазмұнынан да
хабар береді.
Келесі абзацты бір өзі құрайтын жалаң екі құрамды сөйлемнің міндеті
ерекше, әңгімелеу типімен берілген ол - әрі алғашқы күрделі синтакситік
тұтастықты аяқтап қорытып тұрса, әрі келесі синтаксистік тұтастықтың
кіріспесі.
Бұл күрделі синтаксистік тұтастықтың қызметі олардың ішкі сыртқы бітім
– болмыстарын таныстыруға арналған. Сөздердің мағыналары сыртқы бітім –
болмыстарын таныстыруға арналған. Сөздердің мағыналары жолаушылардың кім
екенін, қандай ортадан шыққанын, дәл танытады. Жазушының портрет жасау
ерекшелігінен әңгімелеушінің жағымды адам екенін білеміз.
Портреті арқылы әңгіменің неліктен кейіпкер атынан берілетіні де
белгілі болады: бұлардың бәрі суреттеу тәсілімен берілген.
Келесі абзацта оқиғаның мекендік фонын жасайды: шығарманың негізгі
оқиғасы өтетін жермен таныстыру бастады. Сондықтан алғашқы сөйлем әңгімелеу
типінде құрылса, қалғандары суреттеу тәсілінде қрылған. Ел көшкен құлазыған
ескі жұрт. Кезінде қызу өмірдің думанды сауық– сайранының мекені болған
жер. Қазір күз, ел көшкен құлазыған өңір: бірен- саран шалшық сулар,
сүйек – саяқ, бірен – саран өлістікке жиналған қарақұс, қарға, өгіз
шағаллардан басқа көңілге тоқ ештеңе жоқ. Көңілге қаяу түсіретін осы
көрініс жаздың өтіп, күздің келгенін ғана білдірмейді, болашақта баядалар
ауыр жағдайынан да хабар береді.
Келесі күрделі синтаксистік тұтастыққа үш бірдей баяндау ьәсілі
біріккен, олар: әңгімелеу, суреттеу, диалог. Бұл үшеуінің бірімен – бірі
кезектесе өрілуі арқылы әңгіменің негізгі тақырыбына бірте – бірте ойысу
дайындалады. Мұнда күрделі синтаксистік тұтастыққа аяқтап тұратын соңғы
диалогтың, соңғы сөйлемнің мәні ерекше. Онда жай ғана, елеусіздеу түрде
негізгі мәселеге бет бұрыс жасалады: Сол сүрлеумен барып, Шұғаның
белгісінен қара жолды қиып аламыз. Шұғаның белгісінен деген тіркестің
тырнақшаға алынбауы оған әлі көңіл аудартпайды.
Бірақ келесі абзацтың басталуынан – ақ оған автор тарапынан оқырманды
әзірлеу жұмыстар басталады. Шұғыл түрде негізгі тақырыпқа тікелей
ойысады. Жол қысқарту үшін жолдасының әңгімесін тыңдауға өзі де әзір
оқырманды да соған дайындайды. Өзі сөйлегеннен, біреуді сөйлетіп, тыңдауды
артықкөруі, жолдасының сөз сөйлеуге ыңғайланып тұруы соны дәлелдейтін
детальдар. Осы әңгімелеудің ішінде Шұғаның белгісі тұңғыш тырнақшаға
алынып, одан әрі баяндау диалогқа ауысады. Диалог – кейінгі үлкен әңгіменің
беташары, олш әрі соның бастамасы, оны желдеткіш тетік болса, әрі диалогтың
мазмұны, құрлысы арқылы да біраз нәрсенің беті ашылады.
Алғашқы диалогтардағы антонимдік қатарлар негізгі қызметтерінде
жұмсалуымен қатар, өздеріне қосалқы міндет те жүктейді. Ол – жай нәрсенің
астарында үлкен мағына жатқанын білдіру. Жай, әдейі мен бермей сөйлеудің
адамды өзіне ынтықтыратын сиқырлы сыры, құпия күші бар екені белгілі.
Жазушы, міне, осы тәсілді әдейі пайдаланып отыр.
Ал, сіз білмейтін шығарсыз деген тіркестің үш рет, Сіз жассыз ғой
деген тіркестің екі рет кейіпкер көзінде қайталана жұмсалуы әңгіменің
маңыздылығын ерекшелей түседі. Бұл тәсілдер әңгімеге кеіпкердің аса мән
беретіндігін ғана көрсетіп қоймайды, автордың да, оқырманның да әңгімені
тыңдауға даган белсенділігін оятады. Осы ынталылықты соңғы диалог тиянақтап
тұрады.
Әңгімелеушінің ой, шіркін, өзі Шұға десе Шұға еді – ау деген сөзі
шығармадағы жазушы идеясының негізгі түйіні десе де болады. Туындының бүкіл
көркем болмысын осы бір ауыз сөз өз бойына жинақтап тұр.
Екінші бөліктің алғашқы сөйлемінің соңғы абзацка дейінгі аралықты
кейіпкердің әңгімелеуі құрайды. Осы жай әңгімеменің жалпы стилін де
анықтайды: оны ауызекі сөйлеу стиліне жақындатады. Оқиға бұрынғы уақытта
өткендіктен, сөйлем баяндауыштары өткен шақ етістік тұлғаларында келуі
заңды. Алайда оқиға осы шақтың тұрғыда берілетіндіктен, осы шақтық тұлғалар
кеңінен орын алады.
Өткен шақ тұлғасындағы сөйлемдер бірінен кейін бірі болған оқиғаларды
баяндаса осы шақ тұлғасындағы сөйлемдер олай емес, қатарлас оқиғаларды
сипаттайды. Сондықтан олардың құрылымы да қатарлас келіп суреттеу тәсіліне
жақын тұрады.
Оқиғаның бұрыңғы кезеңде өткеніне нұсқайтын арнайы тілдік тұлғалар бар:
Ой, дариға – ай, талай қызықтар өтті ғой..., бала күнімізде..., ол да
бір дәурен иә, Бұл күнде, заман бұзылған ғой... ия, Ол кезде...,
осы күні. Өткен шақ пен осы шақ араласа жұмсалып, оқиғаның өткен кезі мен
әңгімелеу кезін жымдастыра біріктіріп отырады. Осыған орай әңгімелеуші
кейде оқиғаның қақ ортасында жүреді, кейде әңгімелеу тұсындағы қашықтықтан
қарап, оқиғаға баға да беріп отырады.
Соңғы абзацты одан арғы бөліктерде автор әңгімеге араласпайды, әңгіме
тізгінін әңгімелеуші – кейіпкерлер оқиғаға араластырылады: олар – Шұға мен
Әбдірахман. Негізгі баяндау тәсілі - әңгімелеу.
Кейіпкерлердің оқиғаға араласуына байланысты диалогтарда кездесе
бастайды. Әңгіменің бастан аяқ кейіпкер атынан берілетініне сөйлем
баяндауыштарының өткен шақ тұлғаларында келуі де нұсқайды. Дегенмен автор
мүлде жоғалып кетпейді, өзі туралы ара кідік білдіріп қояды. Ол үшін бір –
екі жерде әңгімелеуші авторға арнайы сөз де бағыттайды.
Сөйтіп шығарманың негізгі баяндау тәсілі - әңгімелеу. Мұнда эпикалық
қашықтық сақталады. Оқиғалар өткен шақ тұлғасында, кезектілікпен беріліп
отырады.
Шығарманы суреттеулер арқылы берілетін тұстарында эпикалық қашықтық
жойылады да, әңгімелеуші оқиғаның қақ ортасында жүреді. Сөйлемдер осы
жақтық тұлғада келіп, диалогтарда жиі қолданылады.
Ойталқы формасы кейбір жерде бір – екі сөйлеммен ғана беріледі.
Сөйтіп, Шұғаның белгісі арқылы қазақтың көркем прозасы, оның тілі
кәсіби деңгейге көтеріледі.
Тілдік даму тілдік қолданыстың әр алуан саласын қамтиды. Ол көркем
әдебиет тілінің барлық қабаттарынан өзінің көрінісін табады. Көркем проза,
бір жағынан, әдеби тіл дамуының көрсеткіші бағдарламасы сипатта болса,
екінші жағынан, ол поэтикалық тіл дамуының да деңгейін көрсетеді. Сондықтан
көркем проза тілі өзара байланысты екі жақты ұғымнан тұрады.
Көркем прозаның алғашқы үлгілері көркем тіл дамуының алғашқы кезеңінің
айнасы іспетті. Көркемдік жүйенің басқа элементтері сияқты оның тілі де
өзінің алдындағы үлгіден көп онша ұзамағанын байқады. Сонымен қатар, онда
шынайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3-4
І тарау.
Ауыз әдебиеті - әдеби тілдің
бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5-28
ІІ тарау.
Тіл лексикасы ауыспалы категория
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .62-63
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі
Көркем әдебиет тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу алдымен тіл ғылымының
дамуы, екінші жағынан әдебиет тану ғылымының өсуі жағдайында дүниеге
келеді. Көркем әдебиет пен филология ғылымдарының қазіргі деңгейі осыларды
қажет етеді.
Соңынан 30 – 40 жыл көлемінде қазақ филологиясында көркем әдебиет тілін
зерттеуге айрықша көңіл бөлінуде. Дегенмен көркем әдебиет тілінің теориялық
мәселелерге арнайы зерттеген, талдаған еңбектердің әлі де аз екенін айту
керек.
Көркем әдебиет тілін зерттеудің маңызы қазір арта түсіп отыр.
Біріншіден көркем шығарманың табиғатын түсінуде көркем тіл мәселелері
поэтикалық тілдің нақтылы қолданылуын білудің ерекше маңызы бар.
Екіншіден көркем әдебиет тілі ғылымы тіл білімінің жаңа салалары-
статистика, көркем тексті лингвистикалық талдау сияқты пәндердің нәтижелері
мен қорытындыларын өз қажетіне жарататыны сияқты, көркем шығарма тіліне
байланысты зерттеулердің материялдары да статистика, көркем тексті
лингвистикалық талдау пәндері үшін мәнді мәлімет бере алады.
Диплом жұмысының ғылыми нысаны
Дипломдық зерттеу жұмысының нысаны қазақ әдеби тілінің даму көздерінің
негізгі нысандарының бірі ретінде көркем проза (әңгіме, аңыз т.б.) тілінің
әдеби тілдің дамуына қосқан үлесін баяндауда жатыр.
Диплом жұмысының мақсаты
Қазақ әдебиетінде көркем прозаның тарихы әрі де жатыр. Соны талдап,
зерттеп, көпке таныта білу филиология ғылымдарының алдында тұрған
мақсаттардың бірі.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы
Ежелгі ауыз әдебиетінен бастап қазіргі проза тіліне дейінгі дамудың
ерекшеліктерін саралауда.
Көркем әдебиет тілі ғылыми тіл білімінің жаңа салалары – статистика,
көркем тексті лингвистикалық талдау сияқты пәндердің нәтижелерімен
қорытындыларын өз қажетіне жарататыны сияқты көркем шығарма тіліне
байланысты зерттеулердің материалдары да статистика көркем тексті
лингвистикалық талдау пәндері үшін мәнді мәлімет бере алады.
Диплом жұмысының ғылыми және практикалық маңызы
Қазіргі проза тілі өзінің тарихын ежелден алады. Оның даму, өзгеру
жолдарын зерттеу тарих үшін маңызды да келешек үшін керекті мәселе. Диплом
жұмысы көркем проза тілі дамуының тарихын баяндай отырып, оның болашақ
бағдарына да болжам жасайды.
Диплом жұмысының құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау
Ауыз әдебиеті - әдеби тіл бастауы
Қазақтың прозалық көркем сөз үлгілерінің пайда болып қалыптасуына
фольклор мен ауызекі сөйлеу тілі дәстүрінің ықпалы зор болды.
Қазіргі қазақ прозасы мен фольклор байланыс қазақ филологиясында
түйінді зерттеулердің өзегі болып келді, әлі бола береді.
М. Әуезов фольклор тілінің элементтерімен қазақ көркем әдебиеті тілінің
арасындағы байланысты зерттеулерді үлкен бір проблема етіп қойған еді. Және
ондай зерттеулердің жолдарын да нұсқаған. Ол былай дейді: Көркем поэзияға
ауызша поэзия қаншалық бөгетсіз, сатысыз көп қор құйған болса, бүгінгі
көркем прозаға халықтың ауызша әңгімесі сондайлық жатық жолмен кеп
араласып, қабысып жатыр. Бұл жай қазақтың салт ертегілерін тексеру мен
көркем прозасын талдап ұғынуда – ғылымдық үлкен түйінді, проблемасы мәселе
есебінде зерттеліп, тексерілу қажет. Әсіресе осы жайларды, тақырып
таңдайдан әңгіме желісін таратудан, адамды бейнелеуден және өте – мөте
әңгімелеу тілінің, сөз кестесінің ұқсастық, тектестік жағынан қарап
зерттеу, талдау шарт. М. Әуезов ойының осы желісін қазақ прозасы тілінің
тұңғыш зерттеушісі Е. Жанпейісов те көп басып көрсетеді: Халқымыздың бай
эпостық шығармаларының, ертегілердің басқа да түрлі жырлардың бүгінгі
әдебиетімізбен қазіргі прозамыз, поэзиямыз бір – бірінің табиғи жалғасы
іспетті және тіл құралдарының стильдік қызметі жағынан да, сөз образдылығы
тұрғысынан да бұлар бірімен- бірі өзектес екендігін баса аңғартады.
Көркем әдебиет тілі үлгілерінің алғаш қалыптаса бастауы жайында, оған
фольклор тілінің әсері жалпы фольклор тілінің ерекшелігі туралы құнды –
құнды пікірлер бар.
С. Қасқабасов: Сөз жоқ, әр жанрдың қалыптасқан, тұрақталған белгілері
болады. Ол көп жағдайда шығарманың композициясында, сюжеттік құрылымында,
баяндау формасымен көркемдеу құралдарында сақталады. Ертегі жанрына тән
композициялық, сюжеттік, көркемдік бейнелеу тәсілдері- сол жанрдың тұрақты
белгілері - дей келіп, тағы бір жерде ойын былай сабақтайды: Ертегі жанры
– аңыздық прозаның дамыған көркемделген түрі, яғни көркем прозасы. Оның
мақсаты тыңдаушыға ғибрат беру ғана емес, сонымен бірге эстетикалық ләззат
беру. Ертегінің бүкіл жжанрлық ерекшеліктері осы екі функциядан шығады.
Ертегі арнайы айтылған, белгілі бір композициялық схема бойынша баяндалады,
яғни мұнда идеялық, көркемдік тұтастық бар. Осы тұтастық бұл жанрға басқа
да қасиеттер дарытады. Ол – композицияның және эстетикалық мұраттың
тұрақтылығы, бас – алғы оралымдалған тұйық уақыттың болуы көркем
шарттылық т.б..
М. Томанов, С. Исаев, Ә. Ибатов Фолклор... тілдің көркемдеуші
жүйесінің қалыптасқан көрігі ...болды десе, Е. Жұбанов Фольклорды жалпы
халықтық тілді эстетикалық образ түрінде трансформациялаудың айрықша бір
жолы екендігін атап өтеді.
Р. Сыздықова ауыз әдебиеті тілі мен ауызша поэзия тілі арасындағы
ұқсастықтар мен ерекшеліктерді, әрқайсысын тән белгілерді көрсете отырып
алғашқысының көркем әдебиеттің тілін қалыптастырудағы рөлін арадағы
жалғастықты нақты мысалдармен дәлелдейді: XV – XVIII ғасырлардағы, тіпті
кейбірі одан да арғы дәуірлердегі жеке образдардың өміршеңдігінен,
тұрақтылығынан, олар бір дәуір аясында қалмай, кейінге ұласа берген.
Е. Жанпейісов: Қазақ прозасының алғашқы үлгілері ХІХ ғасырдың соңғы
ширегінен былай көріне бастады. Олардың тілінен, стилінен ауыз әдебиетінің
элементі біраз байқалады дей отырып алғашқы проза үлгілеріндегі фольклор
элементтерін айқындайды. Оның пікірінше, олар бірнешеу: алдымен, өлеңдік
сөз қиюы мен прозаның үздік – үздік болып араласып отыруы. Екіншіден,
фольклордың әсерін сөздердің өзара байланысыннан, сондай – ақ кейбір
морфологиялық формалардың қолданылуы ыңғайынан да байқауға болады.
Үшіншіден, ертегілердегі сияқты кейіпкерлердің бір – біріне тіл қатуы ара
– тұра өлең түрінде келіріп отырады. Сондай – ақ мақал – мәтелдердің,
фольклорға тән басқа да көріктеу құралдарының жиі қолдануы алғашқы прозалық
шығармаларға тән қасиеттер болып келеді.
Зерттеуледе профессионал әдебиет пен фольклор тілінің арасындағы
байланыс әдеби тіл тарихына қатысты да қойылады. Оның себебі түсінікті:
өйткені көркем әдебиет тілінің тарихы әдеби тіл тарихымен тығыз байланысты.
Даму барысында олар бірін – бірі толықтырып отырады. Әсіресе дамудың
байланысты әдеби тілдің тарихын көркем әдебиет тілінің тарихы ретінде алып
қарайтын көз қараста кездеседі. Бұның дұрыс та, дұрыс емес те жағы бар.
Дұрыс болатыны – дамудың ертерек дәуірінде көркем әдебиет тілінің
элементтері, оның теңеу, эпитет сияқты образ жасау тәсілдері әдеби тілдің
де жай күйін байқататын белгі сапалардың бірі болады. Өйткені көркем
әдебиет тілінің элементерінің әдеби тіл өз бойына сіңіріп алып отырады.
Сондықтан көріктеу құралдарының тарихы көркем әдебиет тілінің даму спатын
бейнелеумен бірге, әдеби тілдің де тарихы болып есептеледі. Және көркем
әдебиет тәсілдерін пайдалану әдеби тілге оның маңыздылығын арттырып,
статусын бекіте түсетін қосымша тірек болады.
Жалпы, әдеби тіл өзінің алдындағы тілді қолдану дәстүрінің озық
тәсілдерін өз бойына сіңіріп алып отыратыны дау тудырмайтын жай. Бұлай
деуге зерттеушілердің мына пікірлері де жетелейді: қазақтың жазба әдеби
тілі ол тілдің жазу дәстүрін, көркемдеу тәсілдерін бойына сіңіргенмен, оның
фонетикалық, морфологиялық жүйесін түгел қабылдамады. Тағы да: көркем сөз
тәсілдері, сөзді көркем айту тәсілдері жүйесінің қалыптасуы арқылы қазақ
әдеби тілі жазба тіл сипатына алды.
Әдеби тілдің даму жағдайын сөз етуде де, яғни бір сапалық сатыдан
екінші сатыға өту процесіндегі жалғастылықты дәлелдеуде де осы көркем
образдар жүйесі тілге тиек болады. Бұл тұрғыдан зерттеушілердің кейінгі
фольклор тілі үлгілердің тіпті сонау Орхон – Енисей мұраларының тілімен
сабақтасытғын табуы көңіл аударарлық: Қайткен күнде де бұл мұраларда
көркемдеу тәсілдерінің, ойды образды берудің, үлкен бір әдеби дәстүрдің
іздері бар. Көне түркі тілінен үзілмей келе жатқан жалғастықты кейбір
образды тіркестердің қолдауынан көруге болар еді. Кейде көне түркі
ескерткіштердің сипаты қазақтың шешендік сөздерімен билердің сөз саптау
қисынымен үндес, ұқсас келіп, астасып жатады. Бұдан ауызша әдеби тілдің
көне түркі тілінен басталып, қазақтың жазбаша әдеби тіліне толассыз
тартылғанын көруге әбден болады.
Бұл айтылғандардан көркем әдебиет тілінің тарихы әдеби тілдің тарихымен
тығыз байланысты екенін көруге болады. Бұл, әсіресе дамудың ертерек
дәуірлерінде айқын байқалады.
Алайда, көркем әдебиет тілі мен әдеби тіл екеуі бір нәрсе емес екенін
де айқын түсініп ажыратпасқа болмайды. Олай болмағанда ұғымдардың ауысуы
орын алған болар еді.
Сонымен көркем әдебиет тілінің бастау бұлағының бір арнасы ауыз
әдебиеті тілі екен. Ауыз әдебиетінің тілі, оның ішінде ертегілердің тілі
алғашқөы прозалар тіліне бірден – бір үлгі болады.
Ертегілердің тіліне тән басты ерекшелік – олардың басталуының,
аяқталуында: Ертек – ертек ерте екен, ешкі жүні бөрте екен, қызғауышы
қызыл екен, құйрық жүні ұзын екен. Немесе Есте жоқ ескі заманда. Баяғы
өткен заманда сияқты қалыптасқан сөз орамдары, сөйллем құрлымдары орын
алса, соңы: Барша мұрат басына жетіп, сақалы сирағына жетіп, бір жан
өтіпті деген сияқты сөйлемдермен аяқталады. Ертегінің орта тұстарында да
белгілі бір кезеңдерде айнымай айтылып отыратын сөз айшықтары болады.
Әңгіменің ортасында құбыжық пішінде жат жандар: Абалақтай анам – ай,
қайдан келдің, балам – ай! - деп оқиғаға араласады. Адамзат исі шығады
деп сөйлей бастайды. Ертегілердің оқшау мекенге кездескен жердегі сөз
қолданыс үлгілері де ерекше сипатты болып келеді: Айдалада ақ отау немесе
Жұлындай жерден жіптіктей түтін шығады.
Бұл секілді детальдар ауыз әдебиетінің ежелгі дәстүрі бойынша
көркемдіктің өте әріден келе жатқан шарты ретінде қызмет атқарады.
Фольклор тіліне тән көріктеу құралдары, негізінен теңеу метафора,
символ, аллегория, кейіптеу, параллелизм түрлерінде келеді. Мысалы, Түлкі
мен маймыл ертегісіндегі түлкінің аузымен берілетін: Тепкілесең кетпейтін
темір бақ қонды, екі бақ бар – бірі басқа, бірі аяққа қонады дегендей
өткір ажуаға, мыфсқылға құрылған, мақал – мәтел түріндегі шешендік сөйлеу
үлгілері ертегілердің тілінде сирек кездеспейді.
Қазақ ертегілердегі хайуанаттардың әр түрлі адамзат қоғамындағы
жағдайды аллегориялық тұрғыдан кейіптеуге қызмет етеді. Адамдар өздерінің
ең алғашқы туындыларында – ақ хайуанаттар тірлігі мен адамдар тірлігінің
арасында ерекше ұқсастықтар барын тап басып таныған әрбір аң айнымас мінез
иесі ретінде суреттеледі: арыстан – асқақ күштің, зорлықтың иесі, қасқыр –
тойымсыз қомағайлықтың символы, түлкі – аярлықтың, екіжүзділіктің, қулықтың
бейнесі, аю – келеңсіздіктің, ақылсыз қара күштің иесі, түйе – момындықтың
символы т.б. Ертегілердегі бұл бейнелер жинақталып, сұрыпталып, кейінгі
әдебиеттерде символдық мәнге ие көркемобраздға айналады. Бұл жайды аңыз
әңгімелердегі кейбір кейіпкер аттарынан да байқауға болады: Алдар,
Шығайбай, Асан қайғы т.б.
Ауыз әдебиетінің сөз мағынасын жалпыландырып, образға айналдыратын бұл
қасиетті кейінгі дәуірлерде де жалғасын тауып жатты: Қарабай, Қодар,
Жантық, Мырқымбай т.б.
Кәсіби көркем проза мен оның тілінің қалыптасуы Ы. Алтынсариннің
новеллалары мен Абайдың қара сөздерінен, М. Дулатовтың, Т.Жомартбаевтың, Б.
Майлиннің, Ж. Айтмауытовтың, М. Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың, С.
Көбеевтің, С. Торайғыровтың, С. Сейфуллиннің шығармаларынан басталатыны
белгілі.
Прозаның алғашқы қарлығаштары болып есептелетін ол шардың
шығармаларында тілдік тұлғалар қалай болса солай емес, көркемдік қызмет
атқаруға бейімделіп жұмсала бастайды. Сөз қолданудың эстетикалық сапасы
күшейеді, жеке сөздердің көркемдік аясы кеңейіп, стильдік мүмкіндігі
артады. Тілді қолдану образ жасау принципіне, көркем туындының
заңдылықтарына, міндеттеріне бағындырылады. Авторлық баяндау мен кейіпкер
тілінің, пейзаж бен портрет жасаудың, суреттеудің алғашқы үлгілері көріне
бастайды.
Су әдемі, айнадай су таза екен, ішіндегі ойнаған балықтары көрініп
жүретұғын. Әуелі шабақтар келді, біреуі бір, екеуі екі жемді иіскеп, тиіп
қашып, жұлқып өтіп жүрді. Сөйтіп тұрғанда шабақтар дүркірей келіп қашты.
Қараса, бір шортан келегн екен. Ол шортан жемге де қарамай, тәкәпарланып
жәйімен былғаңдап өтіп жүре берді.
Шортан өткен соң манағы бытырап кеткен шбақтары тағы жалма – жан жиылып
келісіп, жемнің айналасында ойнап, бірін – бірі қуып жемге де тиіп– қашып,
соғып өтіп жүрді.
Көлдің айналасы да, іші де жыңылдаған мал ... жағасындағы жібектей
жапырылған көкорай шалғында қора – қора қой мен жылқы... жылқының бір
парасы көл ішіне кіріп, белінен құраққа кіріп тұр, енді бір жақ жағасындағы
сортаңда бір топ түйе жатыр.
Сөздердің өзара синтаксистік үйлесімі орналасу реті жөнінен бұл
үзіндіде олпы – солпылық жоқ емес, солай болса да мұнда оқырманның көз
алдына бірден елестейтін бейнелі сурет жасалған.
Текстер көркемдік қуаты, экспрессивтік бояуы, реңі тұрғысынан әсерлі
шыққан. Сөйтіп, ойды образға құрудың прозадағы әуелгі нышаны, жазба прозаға
тән көркем контекст жасаудың элементтері көріне бастайды.
Кәсіби көркем проза тілі бірден қалыптаса қойған жоқ. Оның алғашқы
кезеңінде фольклор тілі мен ауызекі сөйлеу тілінің элементтері жиі
кездеседі. Олар көркем прозаға тән көркемдік элементтермен араласа жұмсалып
отырады. Соның бір үлгісі – ауыз әдебиеті шығармаларына тән өлең сөз бен
қара сөздің араласып келуі.
Мысалы, Қамар сұлуда:
Жіңішке сымға тартқан әні қандай,
Балауыз балбарыған тәні қандай...
Деп өлеңмен басталады да, әрі қарай: Қамар осындай сәулетпен
бұлғақтап, болып тұрған кезде... делініп, қара сөзбен жалғасып кете
береді.
Ертегілердегі сияқты өлеңмен айтылған арнау сөздер де кездесіп отырады:
Шынымен сол Нұрымға кеткенім бе?
Пәлеге құтылмастай жеткенім бе? (Қамар)
Ғайшаның теңі қайда, елі қайда?
Кешегі уайымсыз күні қайда? (Ғайша)
Алғашқы прозалар тіліне тән екінші бір ерекшелік: ауыз әдебиеті
үлгілеріне тән сөз орамдарының, сөйлем түрлерінің болуы. Мысалы: Есіл
бойын қыстайтын Атығай деген елде Тұрлықұл деген байдың қырық жыл отасқан
Қайша деген бәйбішесі елу бес жасында қайтыс болған. Үш – төрт атадан
барып қосылатын Сарбас деген ауылды Жәуке деген кісінің оқу соңында жүрген
жжиырма бір жаста Ахмет есімді бір жақсы, зерек баласы бар еді.
Бұл шығармаларды ауыз әдебиеті үлгілеріне жақындататын тағы бір
ерекшелік – мақал, мәтелдердің қажетті қажетсіз қолданыла беруі. Олар
мынадай сипатта болып келеді. Қатын өлді – қамшының сабы сынды; жігітсіз
ағы білмес, бағы білер; сөз сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады; теңі
келсе, тек табар; соқыр тауыққа бәрі бірдей; арсызға алты күн мейрам т.б.
Фольклор тіліне ұқсастыратын тағы ерекшеліктер кейбір теңдеулердің ауыз
әдебиетіндегі теңеулер мен сипатта келуі: ай десе аузы бар, күн десе көзі
бар; сұңқардың баласындай...
Ал, ауызекі сөйлеу тілінің элементтеріне келетін болсақ, олар жекелеген
сөздерді қолданудан немесе сөйлем ішіндегі сөздердің орналасу тәртібінен
байқалады. Мысалы: Қамар сұлу романында сорын қайнатып, саудасын
бітіріп қойды, іс – міс жоқ, шатып – бұтып, басекең одан сайын
сияқты сөздер мен тіркестер автор баяндауында кездессе, сөйлем құрлысының
қолданылуы, ерекшелігі Қамар сұлудан мынадай мысал келтіруге болады:
Белгілі қазақта ондай залым адамдардың өзіне қауіптілеу орынды күзеттіріп,
сорпа – сумен алдап қоятын иттері болатын.
Алғашқы прозаларда баяндау тәсілдерінен әңгімелеу негізгі қызмет
атқарады. Баяндау тәсілдерінің кейінгі күрделі түрлері: суреттеу, ойталқы
кездеспейді десе де болады. Әңгімелесудің өзі де кейде екі адамныың
арасындағы жай маслихатқа ауысып кетеді. Бұл да, сөз жоқ, ауыз – екі сөйлеу
тілінің әсері. Мысалы: Осынша түсіндірейін – ақ десе де, манағы манағы ма,
аспанға шалқыды, Әй, не сұрайсың, жалпылдақтардың күні туды. Автор
шығармасының кей тұсын оқырманға дағдылы әңгіме, кеңес түрінде жазып
кетеді.
Әрине, бұл айтылғандардан алғашқы прозалар тілінде шынай көркем
туындығы тән көркем сапалар жоқ деген қорытынды тумайды.
Оларда көркем контексте жасаудың алғашқы тәжірибелері қалыптасты. Бай
баласы мен жарлы баласы новелласындағы негізгі баяндау тәсілі - әңгімелеу.
Суреттеу үш жерде кездеседі: бірінші, Үсеннің қармақпен балық аулау
көрінісі, екінші оның от басында түнгі көріністі қабылдау бейнесі, үшінші,
көшкен жұртты тапқан сәттегі қыр астының көрнісі. Оларда көркем тілдің
бейнелеу тәсілдерінен қолданылатындары – параллелизм, мақал– мәтел, теңеу.
Алайда көркем сурет, жалпы әңгімедегі сияқты негізінен, қарапайым тілдік
тәсілдер арқылы жасалады.
Әңгімеде ауызекі тілінің әсері басым: ол жекелеген сөздер мен
орамдардың табиғатынан да, сөздердің орналасу ретінен де, сөйлем
құрылысынан да байқалады. Бұнымен бірге ауыз әдебиетінің ықпалы сезіледі.
Ертегі жұмысына тән орамдар, сөйлемдердің өткен шақ етістіктеріне аяқталып
отыруы және әсіресе, ертегі құрылысына тән көріктеу құралы – параллелизмнің
қолданылуы осының айғағы.
Әңгімеде профессионал көркем әдебиет тіліне тән белгілері де жоқ емес.
Ол образ жасауда байқалады. Ауыз әдебиетіндегі образдар бірбеткей,
қарабайыр әдіс тәсілдерімен жасалса, көркем әдебиетте олар күрделірек
тұрғыда мағыналар туғызуына тұтас контекстің мәні артады.
Көркем әдебиет тіліне тән белгілердің бірі жазушының кейіпкер образын
оның тілдік мінездемесі арқылы жасауға тырысуынан көрінеді. Әңгімеде
оқиғаға тікелей араласатын негізгі екі кейіпкер – бай баласы Асан мен кедей
баласы Үсен болса, олардың образдары автор сипаттамасынан басқа, олардың өз
сөздерінен де анық көрінеді.
Бай баласының сөйлеген сөздерінен дәрменсіз, өз бетімен күн көруге ебі
жоқ жан екені танылады. Елді қайдан табамыз, қай жаққа кеткенін де
көргеніміз жоқ, Қалай ұстаймыз, от жоқ не қалап пісіріп жейміз?. Оның
таяз ойлайтыны да байқалады: Тірі алып, ойнап баралық, Үсен, Үсен мына
таяз жердегі балықтарды қарашы. Осындағы таяз сөзінің екінші астарлы
мағынасы да бар: ол судың таяздығын көрсетіп тұрған жоқ, Асан ойының
таяздығын көрсету үшін жұмсалып тұр.
Оған қарағанда кедей баласы Үсеннің тапқыр да, терең ойлы да екені оның
сөйлеген сөздерінен де, автор баяндалатын жайларға үнемі қатысып отыратын
үшінші кейіпкерде бар. Ол – Үсеннің әкесі. Үсеннің барлық жинақтаған
пайдалы өмірлік тәжірибесі – сол әкесінің ақыл – кеңесі мен үлгісі. Ол
Үсеннің істеген істерінен де, сөйлеген сөздерінен де байқалып тұрады.
Үсендердің адаспай қиын – қыстаудан аман – есен шығып, мақсатына жетуі
халықтың ақыл – ойы мен парасатының, еңбек тәжірибесінің жемісі екеніне көз
жетеді.
Әңгіме тілінен, бір жағынан, өз тұсының әдебитілінің бағыт – бағдары
байқалса екінші жағынан, көркем проза тілінің қауызынан жаңа жарып шыққан
алғашқы бүршіктері көрінеді.
Қалыптасқан көркем әдебиет тіліне тән белгілердің еңдеп етек ала
бастауы ХХ ғасыр басындағы көркем проза үлгілерінен анық байқалады.
Солардың бірі С. Көбеевтің Қалың мал романы. Алғашқы романда екі түрлі
тілдік дәстүрдің ізі қатты сақталған. Ол – ауыз әдебиеті тіл дәстүрі мен
ауызекі сөйлеу тілінің дәстүрі.
Ауыз әдебиетіне тән тілдік белгілер романның басталу үлгісінен, сөйлем
баяндауыштарының шаттық формасынан кейіпкерлерді әңгімеге кірістіріп
таныстыру рекшелігінен анық байқалады.
Ауыз әдебиетіне тән көркемде үш тәсілдер де мол, шешендік сөз үлгілері
арқылы білінеді. Шығармада халық тілінің лексикалық, фразиологиялық мол
қабаты пайдаланылады. Түсініктеме беріді керек ететін тұрақты тіркестер мен
диалект сөздер де мол: тіл тартпай келу (сөйлесу), іргеден шығу
(бөлектену), сүре болу (үлкен іс болу), әйкел (сөмке), аққұйрық қағаз
(ақша), т.б. Қыз ұзату салтына байланысты сөздер мен тіркестер де бір төбе:
он сұрау, бір түлігінен алу, баталы мал, дөң асар, қымыз мұрындық т.б.
Кейіпкердің мақалдап, мәтелдеп сөйлеуі де, шешендік тіл өрнегінің
келісті кестесі де бар. Өз тұсындағы халық тілінің мол байлығын пайдалана
білудің өзі жазушы шеберлігінің бір қырын танытады.
Көркем әдебиет тіліне тән көркемдік сапа, эстетикалық қасиет сөздердің
контекстегі көтерер жүгіне, алар салмағына қарай, образ құру ерекшелігімен
өлшенсе керек. Көркем тіл жүйесіне қатысты ерекше белгілі – сөздер
өздерінің негізгі мағыналарында жұмсала отырып, жаңа байланыстарға түседі,
қосымша ассоциоциялар тудырады, сөйтіп, шығарма идеясының арқау қазығына
айналады. Олардың байланысынан қосымша информация туып, олар жаңа ойларға
жетелейді.
Кісілер кеткесін, бай Әбішті шақыруға кісі жіберіп, өзі шаруасына көз
салайын деп далаға шықты. Бетімен жүрген торпақтарын қораға кіргізіп, шөп
салдырды. Арық – тұрақ тай – жабағы тұратын қораның ішіне барса, бір сыпыра
тай – жабағы шөп жемей, қарап тұр екен. Бай Қасенге қарап:
- Жабағаларды суардыңдар ма? – дейді.
- Жоқ, кешеден бері су ішкен жоқ. Қыз болған су жылытып бермегесін,
мен қар тастап жүрмін, - деп Қасен өз жұмысымен бола берді.
Жайшылықта мұндайды көргенде жалшылардың жер жебіріне жететін Тұрлықұл
Қасеннің бұл жауабын елеу қылмады. Бүгінгі күні оның ойында қыз айттырудан
басқа шаруа шамалы еді. Бай бөтен малдарына көз салып, енді үйіне келгенде
Әбіш те келіп қалды.
Тексте Тұрлықұлдың билермен арада болған әңгімеден кейінгі көңіл –
күйі, алған әсері ендігі мақсат ниеті бұлжытпай берілген. Осы тұрғдан
бірінші сабақтас құрмалас сөйлемнің басыңқы компоненті – алғашқы белгі.
Одан кейінгі сөйлем жазушының ниетін ашудағы – келесі саты. Текстің екінші
жартысын бастайтын сөйлем жазушының негізгі идеясын ашып қалса, келесі
сөйлем соңғы нүктесі қояды. Бұл – көркем контекстке тән белгі. Тағы бір
мысал:
Әбіш жасынан кедейлік көрмегенмен де, пар ат жегіп көрмеген шаруаның
бірі еді. Құтырып тұрған байдың екі атын жеккесін көңіліне желік пайда
болып, божы ұстаған балаға:
- Айда! Қаратастағы жайылымдағы елге түстенейік, - дейді. Жолда ат
шалдырып, түстеніп алып, ымырт жабыла бұрқыратып келіп, итбайдікіне түсе
қалды. Далада тұұрған Итбай Әбіштің неге келгеніне түсініп бәйек болып
қалды. Амандықты үсті – үстіне сұрап, Әбішті қолтықтап үйге есік ашып
енгізіп, күпісін, тымағын сілкіп қағып жатыр.
Текстегі көңіліне желік пайда болып, бұрқыратып келіп тіркестері
Әбіштің көңіл күйіне байланысты болса соңғы болса, соңғы екі сөйлем
Итбайдың жай – күйін дәл береді. Бұл тұрғыда, әсіресе, соңғы көп бағыңқылы
сабақтастың жайы ерекше. Итбайдың іс – қылығының бәрі түсінікті: оның
қандай адам екенін, баймен құда болу үшін неге болса да баратынын аңғартады
– Итбай образы жасалады.
Кейіпкер бейнесін, оның сөйлеу ерекшелігін дараландыра білу – көркем
тіл дамуының жетістігі. Романда Итбайдың әлеуметтік сатыда алатын орны
сыртқы кескіні, ішкі ой – санасы бәрі – бәрі ашылады.
Оларды бейнелеуге автордың баяндауы, диалог, монолог қатысады. Ең алғаш
Итбайдың таныстырылуы мына бір ауыз сөзден басталады: - Ол қай Итбай? –
деп Тұрлықұл елең ете түсті.
- Ана жылғы, өзінің зекетке құйрығы құрттаған боз ала тоқты беретін
молда.
Сырттай таныстыратын осы бір ауыз сөзде қаншама мән жатыр?! Азуы алты
қарыс топтың өкілі Байғазы не сөйлегенін біліп отыр. Итбай образын
жасаудағы автор алған осы бастапқы желі аяғына дейін өзгермейді.
Итбай образын жасауда тілдік мінездемелердің рөлі үлкен. Кейіпкердің
сөйлеу, ойлау ерекшеліктері иесінің кім екенін дәл береді:
- Бұлар ештеме демегені қалай, батыр – ау? Етімді текке жеп кететін
бола ма? Қазыны бекер тұтас салдырған екем!.. деп, дал болып біраз жатты.
Бір аунап түсіп: Қай, жұмыссыз неге жүрсің? Ертең келген жұмысының жөнін
айтар, - деп көңілін жұбатты.
Егер Ғайшажанды айттыра келген болса, он құлынды бие сұрасам ба екен,
болмаса таза мың теңге ақша сұрасам ба екен... Қой ақшадан да он құлынды
бие дұрыс болар.
Кейіпкерлердің бұл ойлары Оянған өлкедегі Сандыбайдың еске түсіреді.
Екі образға да ортақ нәрсе – олардың мысқылға құрылуы. Айырмашылығы –
С.Көбеев образ жасауда монологты пайдаланса, Ғ.Мүсірепов ортақ төл сөзді
пайдаланады.
Итбай образының әрі қарай толығуы диалог, монологтармен қатар, автор
сөздері арқылы жүзеге асады:
Итбайдың қуанышы өз алдына: Бұл не деген тәрбие, бұл не деген
қонақасы, көрпе, жастық байдың бәйбішесі өлмесе, бұл тәрбие құрметке қолым
жетпей еді – ау - деп біресе оң жағындағы, біресе сол жағындағы жасттыққа
сүйеніп, шынтақтап отыра алмай қойды. Жазушының мысқылында шек жоқ, одан
әрі: Итбайдың жүрегі лүпілдеп, қолы қалтырап, ақшаны екі – үш қайтара
санап, әмияніне сыймаған соң, жаман орамалына қайта – қайта түйіп қалтасына
салды.
Оқиға өрбіген сайын жазушының мысқылы да арта түседі. Әр құбылысқа
салып, әр қырынан көрсетіп, Итбайдың толық қанды бейнесін жасайды.
Құдалар бірер қонғасын, ат жектіріп қайтуға айналды. Ат жегетін бала
тұрып, шыға бергенде, Итбай:
- Әй шырағым байдың берген екі атын жек, - деп коқиланып қойды.
Амантай тұрып:
- Жақсы, Тұрлықұл, құрметің құдайдан қайтсын...
Әйел баланы күйеуге берерде кісі осындай орын іздейді ғой. Баласына
мұндай орынды жер кездесе берсе жарайды ғой, - деп Итбайға қарап:
- Қош, енді жүрейік, - деді.
Итбай көтеріліңкіреп қойды.
Ат даяр деген хабар келгесін кісілер киіне бастады. Әбіш қу Итбайдың
күбісін кигізіп, белбеуін, тымағын әперіп бәйек болып жатыр.
Итбай бір семіз кісіше үһілеп, ырсылдап киініп болды. Далаға шыққасын
кісілер қоштасып, Әбіш Итбайды қолтығынан көтеріп шанаға мінгізді. Итбайдың
төбесі көкке екі – ақ елі жетпей қалды.
Келесі тексте Итбай бейнесін шегелей түсуге бес адамның бір – бір ауыз
сөздері жетіп жатыр.
Жаздай құр жүрген байдың екі атымен Ибай бұрқырап келе жатыр.
Көңілінде еш мұңы жоқ, мүддесі Ғайшаны аман – есен Тұрлықұлға
ұзатпақ... Ақшаның қызуымен Итбай белін де буған жоқ.
... Бір ауылдың үстінен өте бергенде, божы ұстаған жігітке:
- Бала, шауып өт! – деді.
- Жарайды, - деп атшы жігіт түрде келіп, қолындағы құнтын бұлғап, анда
– санда айғайлап қойып, шаба жөнелді, суаттан ала шолақ сиырды айдап келе
жатқан бір кемпірді басып кете жаздады.
- Құтырып кеткен немеме өзі, болмаса мас па, өлтіріп кете жаздады ғой,
- деп кемпір сасқалақтап қалған бойымен қала берді.
Жер үйдің төбесіне шығып тұрған бір кісіге қораға қой қайырып кіргізіп
жүрген бір бала:
- Әй, аға! Әлгі бір кісі Бал әжемді өлтіріп кете жаздады, деп аузын
томпайтып, - өздері жынды білем, сірә, деді.
Үйдің төбесінде тұрған кісі бәрін көріп тұрып, бұрқыратып бара
жатқандардың кім екенін танып:
- Е, шырағым, ол кісінің жынданса, жынданатын жөні бар, - деді.
Итбай образы қалыңнан алған малдың асты – үстіне түсіп бәйек болуынан
да, базарға барып саудаласуынан да көрінеді. Бұрын маңдайына жарытып мал
мен ақша бітпес топас жанның өзіндік философиясы да болады:
Жат жұртқа жаратылған бала деген осы – ау, қызды бала деп асыраудың
керегі жоқ қой өзі.
Әрине, роман тілі бастан – аяқ көркем тіл құбылысына жатпайды. Жаңа
қалыптаса бастаған жанрда оның өзі заңды да. Контекстегі әрбір сөздің іске
қосылып тұруы, яғни белгілі мағыналық эстетикалық сыйымдылыққа ие болуы,
босқа қолданылған сөздердің аз кездесуі, мүлдем болмауы – көркем тілдің
жетілгендігінің белгісі.
Әбіш бұлардың да құда болғысы келіп отырғанын сезіп өзі айтқан
табандап тұрғысы келді де, тағы да не қолайлы деп, баталы малдан бір балалы
малды арттырайын деді.
Мазмұны, жазушының не айтқысы келетіні түсінікі бірақ оны бейнелеуге
құрылған сөйлем болбыр, ауызекі сөйлеудің ретімен кеткен. Суреткердің
шындықты өз жүрегінен өткізіп барып бейнелемей, жай сырттай қызықтауы
натурадан көшіруі басқа жерлерде де бой көрсетеді.
Ондайда тілдік құралдар образ жасай алмайды. Бұл пікірімізге төмендегі
текст дәлел:
Ғайша да бой жете бастағаннан бері қарай, Қожашты сыртынан жақсы
жігітке есептеп жүруші еді. Бұл екі ғашық бір – біріне сыр ашыса алмай, құр
бірін – бірі сүйіп жүретін. Бұлардың ыңғайын байқап, Ғайшаның апасы қандай
заман болады, бір – біріне айта алмай, итбалық қылып отырған сөзі болса,
сөйлессін деп, екеуін оңаша тастап, ауыз үйге шығып жүрді. Ғайша мен Қожаш
оңашалықта құр іштерінен: Мен сені сүйдім, Сен мен де сүйдімнен басқа еш
нәрсе айта алмады.
Романда ауыз әдебиетіне тән тағы бір көркемдік тәсіл бар: ол – символ.
Қожаш Ғайшамен дидарласуға келе жатқан бір жолы алдынан түлкі қашып, оны
олжалап алады. Көлденең осы оқиғаны негізгі желіге параллель жұмсай отырып,
жазушы оған кейіпкерлерінің жолы болады деген символдық мән береді. Қожаш
кем жатқан күйде шілдехана жасалып, оған ішінде Ғайша бар екі шана қыздың
келе қалуы соның дәлелі. Бірақ негізгі желімен тығыз байланыс, іштей қабысу
болмағандықтан, ол жай жамау ретінде ғана қалған, сондықтан көркемдік
қызметте атқара алмаған.
Осындай кем – кетіктері бола тұра роман тілі негізінен, көркемдік
талапқа жауап береді, бұл тұрғыда ізденулер мен сәттіліктер жоқ емес. Роман
тілі негізгі мақсатқа – образ жасауға қызмет етеді. Ол, әсіресе, кейіпкер
бейнесін сомдаудан көрінеді. Романда мынандай бір деталь бар: Итбай
құрдасына барғанда көрген құрметін, сый – сияпатын жыр қылып айтып
отырғанда, манадан аузының суы құрып тындап жатқак інісі Қарақұл: Қап!
деп ұшып тұра келеді.
Кейіпкер аузынан шыққан алғашқы сөздің барлық бітім – болмысы, мағына
бояуы келесі сәтте маңызды бір нәрсені күттіреді, алайда ол күткенің
ақталмайды. Жоғары эмоцияны бейнелейтін синтаксистік құрылыс пен оның
қарабайыр төмен мазмұны арасындағы қабыспаушылық – кейіпкер болмысының
табиғатын айтқызбай – ақ танытып тұр.
Романдағы негізгі баяндау типі - әңгімелеу. Керек жерінде орынды
қолданылатын әдемі суреттеулер де жоқ емес. Мысалы:
Қазақтың қар басқан ауылы, пештің мойнынан шыққан түтінінен болмаса,
қай жерде үй бар, қай жерде үй жоқ екенін адам сыртынан қарап білетін емес.
Қорадан шығып жүрген бейсауат мал да көрінбейді. Ауыл сыртында қар теуіп
жатқан он шақты арық – тұрық. Сырттан ауыл жым – жырт. Немесе:
Мінекей қар кетіп жатыр. Күн жылынды. Көк шыға бастады. Адамзат, жан –
жануарларда көңілді емес бір жан жоқ.
Қыс жеңіл болып, қар кетіп, бір малы екі болып, сиыр бұзаулап, бие
құлындай бастағанына шаруа да көңілді. Күн жылынып кеңігеніне мақұлыұқтар
да көңілді; мекеніне келіп, жайлағанына құсатар да көңілді. Ауылдан
шақырымдай жердегі көлде қаз қаңқылдап, шағала шаңқылдап, үйрек бырылдап
жатыр. Аққудың сұңқылдаған дауысы естіледі. Есіл бойында бұталарды паналап,
сайраған сандуғаштың даусы естіледі. Есіл бойында бұталарды паналап,
сайраған сандуғаштың дауысы қайғылы көңілді жұбатқандай, ертеден шырылдаған
бозторғайдың дауысы, ұйқылы – ояу, киіз үйде жатқан шаруаны тербетіп
оятқандай жаздың болғанына балалар да көңілді; ауылдан он шақты, не одан
артық болып шығып, бір шыбықты ат, бір шыбықты қамшы қып ойнап, бірі – бірі
божылап жегіп, қара жерге аунап, әбден шаршап, ауылға біржолата күн
батқасын келеді. Итбай да көңіді: қалыңнан алған билері құлындап жатыр.
Енесінің қасында шолтандап ойнақтап секіріп жүрген құлындары, сағынып
көрген баласынан жаман айналайын құлыншағым деп қояды. Көңілді болмай
қайтсін, жаз сауатын он екі бие аз ғана малы қыстан аман шықты. Ғайшаның
киімі тігіліп болып, жасау даяр, ұзатуға елдің жайлауға шығуын күтіп отыр.
Ештемені сезген тәрізді емес, көңілінде қауіп жоқ. Жаздың болып, уәделі
уақыттың жақындағанына апасы мен Ғайша да көңілді. Жалғыз – ақ!: Қожаш
қашан келер екен, - деп тықыршиды.
Тұрлықұлды жесір дауымен алаңдатып, күз ылғи қара таяқ кедейлерден жүз
шамалы орақты Кеңшалғынға саламыз деп, Бірке, Жүніс, Әлкен де көңілді.
Тіріні көңілдендіріп, ағаш шөпке ажар беріп тұрған аспандағы күннің көзі де
бесікте жатып, ыржақтап күлген баладай көңілді. Жер – дүние жап – жасыл,
әртүрлі мәнері бар кілем жапқан сықылды: қызыл қызғалдақ, көк жасыл,
сарыгүл, жапырақтар шығып желкілдеп тұр.
Суреттеудің тілдік құрылымындағы өзгешелік сөйлемдердің синтаксистік
құрылысы арқыл берілген: сөйлемдер өзара синтаксистік қатар құрай
орналасқан. Бұл сөйлеу типі ретіндегі суреттеудің өзіндік ерекшелігінен
болса керек. Екінші тексте синтаксисті параллелизм лексикалық қауталаумен
қабаттаса келіп, текстің экспрессивтік – эмоционалдық реңін қоюландырып
тұр. Текстегі сөздердің мағынасынан экспрессивтік болуынан туындайтын
қуанышты күйді одан әрі күшейтеді. Сөйтіп, бүкіл табиғатқа, оны құрайтын
тіршілік иелеріне тән ерекше күйдің жанды көркем бейнесін жасайды. Текстің
осы бірыңғай тонына кереғар бір жай бар, ол – Итбай көңілділігіне
байланысты. Оған деген авторлық мысқылды қарыш – қатынасын құрмалас
сөйлемнің алдыңғы компоненті білдіреді.
Прозалық көркем сөз жүйесінің қалыптасуын зерттегенде, алғашқы прозалар
тіліндегі сөйлем құрылыстарының ерекшеліктері, сөйлемдер мен одан да
күрделі тұтастықтар арасындағы байланыстардың сипаты назардан тыс қалмау
керектігі түсінікті. Жоғарыдағы шығармаларда бұл жағынан да ауыз екі сөйлеу
тілі мен фольклордың әсері бар.
Сөйлемдердің құрылысы қарапайым, дұрыс, алғаш қалай қалыптасса, сол
күйінде өзгеріссіз, жатық шығып отырады. Қазіргі проза тіліне тән неше
алуан күрделі құрлымдар жоқ. Кейде қатар орналасқан күрделі
синтаксистіктұтастықтардың бір – біріне кірігіп кетуі де байқалады,
араларында құрылымдық интонациялық жіктеліс болмайды. Мысалы:
Итбай көп заманнан бері осы қалқам ер жетіп, бай жерге барып, көп мал
алсам дегендей мақсат қып жүретін. Итбайдың інісі, Қарақұлдың есінде, анау
күнгі Байғазы бидің сөзі бар.
Осындағы бірінші сөйлем – алдыңғы синтаксистік тұтастықтардың алғашқы
сөйлемі. Олар ажыратылмай бірлікте берілген. Бұл – алғашқы прозалық
шығармаларға тән ерекшелік.
Алғашқы прозалық ізденістердің жалпы да біртұтас көркем контекске
айналуы Шұғаның белгісі повесінен анық байқалады.
Повесть он үш, прологты қосқанда он төрт бөліктен тұрады. Әр бөліктің
өзіндік міндеттері, көтерер жүктері бар. Алғашқы бөлік әңгіменің кіріспесі
іспетті онда әңгіменің негізі дайындалады. Шығарма екі жолаушының жол
сапарын баяндаудан басталады да, әрі қарай жолдасының басынан өткен бір
оқиғаны әңгімелеуі түрінде бірінші жақта беріледі. Шығарманың кейбір
тұстарында кейіпкердің осы кездегі болмысын бейнелейтін авторлық кірігулер
орын алады.
Бірінші бөліктің арқауын авторлық баяндау құрайды, оның негізі
тәсілдері: әңгімелеу, суреттеу және дилог. Автор тыңдаушы, ол оқиғаға
араласпайды, жолдасының әңгімесін бейтарап қалыпта қабылдайды.
Шығарманың бастамасындағы мезгіл бағыныңқы екі құрамды сабақтас,
құрмалас сөйлем әңгімелеуін типімен берілген. Ол әрі күрделі синтаксистік
тұтастықты кіріспе бөлігі, кейінгі болар оқиғаларды әңгімелеудің беташары
іспетті, әрі басқа сөйлемдермен бірлікте болашақтағы оқиғаларға мезгілдік
фон жасайды. Келесі сабақтас құрмалас сөйлемдер суреттеу типіне жатады. Ол
сөйлемдерді құрайтын сөздердің мағынасы кейінгі оқиғалардың мазмұнынан да
хабар береді.
Келесі абзацты бір өзі құрайтын жалаң екі құрамды сөйлемнің міндеті
ерекше, әңгімелеу типімен берілген ол - әрі алғашқы күрделі синтакситік
тұтастықты аяқтап қорытып тұрса, әрі келесі синтаксистік тұтастықтың
кіріспесі.
Бұл күрделі синтаксистік тұтастықтың қызметі олардың ішкі сыртқы бітім
– болмыстарын таныстыруға арналған. Сөздердің мағыналары сыртқы бітім –
болмыстарын таныстыруға арналған. Сөздердің мағыналары жолаушылардың кім
екенін, қандай ортадан шыққанын, дәл танытады. Жазушының портрет жасау
ерекшелігінен әңгімелеушінің жағымды адам екенін білеміз.
Портреті арқылы әңгіменің неліктен кейіпкер атынан берілетіні де
белгілі болады: бұлардың бәрі суреттеу тәсілімен берілген.
Келесі абзацта оқиғаның мекендік фонын жасайды: шығарманың негізгі
оқиғасы өтетін жермен таныстыру бастады. Сондықтан алғашқы сөйлем әңгімелеу
типінде құрылса, қалғандары суреттеу тәсілінде қрылған. Ел көшкен құлазыған
ескі жұрт. Кезінде қызу өмірдің думанды сауық– сайранының мекені болған
жер. Қазір күз, ел көшкен құлазыған өңір: бірен- саран шалшық сулар,
сүйек – саяқ, бірен – саран өлістікке жиналған қарақұс, қарға, өгіз
шағаллардан басқа көңілге тоқ ештеңе жоқ. Көңілге қаяу түсіретін осы
көрініс жаздың өтіп, күздің келгенін ғана білдірмейді, болашақта баядалар
ауыр жағдайынан да хабар береді.
Келесі күрделі синтаксистік тұтастыққа үш бірдей баяндау ьәсілі
біріккен, олар: әңгімелеу, суреттеу, диалог. Бұл үшеуінің бірімен – бірі
кезектесе өрілуі арқылы әңгіменің негізгі тақырыбына бірте – бірте ойысу
дайындалады. Мұнда күрделі синтаксистік тұтастыққа аяқтап тұратын соңғы
диалогтың, соңғы сөйлемнің мәні ерекше. Онда жай ғана, елеусіздеу түрде
негізгі мәселеге бет бұрыс жасалады: Сол сүрлеумен барып, Шұғаның
белгісінен қара жолды қиып аламыз. Шұғаның белгісінен деген тіркестің
тырнақшаға алынбауы оған әлі көңіл аудартпайды.
Бірақ келесі абзацтың басталуынан – ақ оған автор тарапынан оқырманды
әзірлеу жұмыстар басталады. Шұғыл түрде негізгі тақырыпқа тікелей
ойысады. Жол қысқарту үшін жолдасының әңгімесін тыңдауға өзі де әзір
оқырманды да соған дайындайды. Өзі сөйлегеннен, біреуді сөйлетіп, тыңдауды
артықкөруі, жолдасының сөз сөйлеуге ыңғайланып тұруы соны дәлелдейтін
детальдар. Осы әңгімелеудің ішінде Шұғаның белгісі тұңғыш тырнақшаға
алынып, одан әрі баяндау диалогқа ауысады. Диалог – кейінгі үлкен әңгіменің
беташары, олш әрі соның бастамасы, оны желдеткіш тетік болса, әрі диалогтың
мазмұны, құрлысы арқылы да біраз нәрсенің беті ашылады.
Алғашқы диалогтардағы антонимдік қатарлар негізгі қызметтерінде
жұмсалуымен қатар, өздеріне қосалқы міндет те жүктейді. Ол – жай нәрсенің
астарында үлкен мағына жатқанын білдіру. Жай, әдейі мен бермей сөйлеудің
адамды өзіне ынтықтыратын сиқырлы сыры, құпия күші бар екені белгілі.
Жазушы, міне, осы тәсілді әдейі пайдаланып отыр.
Ал, сіз білмейтін шығарсыз деген тіркестің үш рет, Сіз жассыз ғой
деген тіркестің екі рет кейіпкер көзінде қайталана жұмсалуы әңгіменің
маңыздылығын ерекшелей түседі. Бұл тәсілдер әңгімеге кеіпкердің аса мән
беретіндігін ғана көрсетіп қоймайды, автордың да, оқырманның да әңгімені
тыңдауға даган белсенділігін оятады. Осы ынталылықты соңғы диалог тиянақтап
тұрады.
Әңгімелеушінің ой, шіркін, өзі Шұға десе Шұға еді – ау деген сөзі
шығармадағы жазушы идеясының негізгі түйіні десе де болады. Туындының бүкіл
көркем болмысын осы бір ауыз сөз өз бойына жинақтап тұр.
Екінші бөліктің алғашқы сөйлемінің соңғы абзацка дейінгі аралықты
кейіпкердің әңгімелеуі құрайды. Осы жай әңгімеменің жалпы стилін де
анықтайды: оны ауызекі сөйлеу стиліне жақындатады. Оқиға бұрынғы уақытта
өткендіктен, сөйлем баяндауыштары өткен шақ етістік тұлғаларында келуі
заңды. Алайда оқиға осы шақтың тұрғыда берілетіндіктен, осы шақтық тұлғалар
кеңінен орын алады.
Өткен шақ тұлғасындағы сөйлемдер бірінен кейін бірі болған оқиғаларды
баяндаса осы шақ тұлғасындағы сөйлемдер олай емес, қатарлас оқиғаларды
сипаттайды. Сондықтан олардың құрылымы да қатарлас келіп суреттеу тәсіліне
жақын тұрады.
Оқиғаның бұрыңғы кезеңде өткеніне нұсқайтын арнайы тілдік тұлғалар бар:
Ой, дариға – ай, талай қызықтар өтті ғой..., бала күнімізде..., ол да
бір дәурен иә, Бұл күнде, заман бұзылған ғой... ия, Ол кезде...,
осы күні. Өткен шақ пен осы шақ араласа жұмсалып, оқиғаның өткен кезі мен
әңгімелеу кезін жымдастыра біріктіріп отырады. Осыған орай әңгімелеуші
кейде оқиғаның қақ ортасында жүреді, кейде әңгімелеу тұсындағы қашықтықтан
қарап, оқиғаға баға да беріп отырады.
Соңғы абзацты одан арғы бөліктерде автор әңгімеге араласпайды, әңгіме
тізгінін әңгімелеуші – кейіпкерлер оқиғаға араластырылады: олар – Шұға мен
Әбдірахман. Негізгі баяндау тәсілі - әңгімелеу.
Кейіпкерлердің оқиғаға араласуына байланысты диалогтарда кездесе
бастайды. Әңгіменің бастан аяқ кейіпкер атынан берілетініне сөйлем
баяндауыштарының өткен шақ тұлғаларында келуі де нұсқайды. Дегенмен автор
мүлде жоғалып кетпейді, өзі туралы ара кідік білдіріп қояды. Ол үшін бір –
екі жерде әңгімелеуші авторға арнайы сөз де бағыттайды.
Сөйтіп шығарманың негізгі баяндау тәсілі - әңгімелеу. Мұнда эпикалық
қашықтық сақталады. Оқиғалар өткен шақ тұлғасында, кезектілікпен беріліп
отырады.
Шығарманы суреттеулер арқылы берілетін тұстарында эпикалық қашықтық
жойылады да, әңгімелеуші оқиғаның қақ ортасында жүреді. Сөйлемдер осы
жақтық тұлғада келіп, диалогтарда жиі қолданылады.
Ойталқы формасы кейбір жерде бір – екі сөйлеммен ғана беріледі.
Сөйтіп, Шұғаның белгісі арқылы қазақтың көркем прозасы, оның тілі
кәсіби деңгейге көтеріледі.
Тілдік даму тілдік қолданыстың әр алуан саласын қамтиды. Ол көркем
әдебиет тілінің барлық қабаттарынан өзінің көрінісін табады. Көркем проза,
бір жағынан, әдеби тіл дамуының көрсеткіші бағдарламасы сипатта болса,
екінші жағынан, ол поэтикалық тіл дамуының да деңгейін көрсетеді. Сондықтан
көркем проза тілі өзара байланысты екі жақты ұғымнан тұрады.
Көркем прозаның алғашқы үлгілері көркем тіл дамуының алғашқы кезеңінің
айнасы іспетті. Көркемдік жүйенің басқа элементтері сияқты оның тілі де
өзінің алдындағы үлгіден көп онша ұзамағанын байқады. Сонымен қатар, онда
шынайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz