ҚАЗАҚТЫҢ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 3
І ТАРАУ. ҚАЗАҚТЫҢ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ
4
1.1. Шешендік өнер тарихы және оның даму факторлары 4
1.2 Қазақтың би-шешендері 9
ІІ ТАРАУ. ӘЙТЕКЕ БИ – ҚАЗАҚ РИТОРИКАСЫНЫҢ КӨЛЕМІ 14
2.1. Әйтеке би – тарихи тұлға 15
2.2 Әйтеке бидің шешендігі 22
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер 31

Реферат

Тақырыбы: Әйтеке би және қазақтың шешендік өнері

Жұмыстың көлемі: 36 бет

Жұмыстың өзектілігі: Қазақ әдебиеті шешендік өнердің тарихи орнына ғылыми
баға беру. Риторика ғылымының қалыптасу факторларына
тоқталып‚ қазақ шешен-билерінің қоғамдағы орнына
саяси-әлеуметік қажеттілік негізінде талдау жасау.
Шешендік өнер көсемі Әйтеке бидің шығармаларына
талдау жасап‚ әдебиет теориясы мен риторика
ғылымдарының шегінде сипаттама беру;‚ ғылыми жүйеде
зерттеу.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Қазақ халқының тарихи тағдырында
шешендік өнердің маңызы мен мәні жоғары. Ритроика
ғылымының бір тармағы шешендік өнер болып табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты Әйтеке би шығармаларындағы
шешендік өнердің ерекшеліктерін әр қырынан тексеріп‚
оның шығармашылығының көркемдік көріністерін‚
тәрбиелік мәні мен эстетикалық мән-мағынасын‚ Әйтеке
би өлеңдеріндегі тарихи таным мен заман
сабақтастығын‚ поэзиясындағы ауыз әдебиеті‚ антика‚
шығыс поэзиясымен сабақтастығын‚ сонымен қатар
Әйтеке бидің ақындық даралығын және т.б. қасиеттерін
саралау‚ оны ғылыми жүйеде зерттеу.

Кіріспе

Қазақ тарихында сөздің орны ерекше. Бітпес даудың, бәтуәсіз шудың
кесімі де, шешімі де сөз болған. Тұла бойдың тылсым сырын сыртқа жаяр, лып
еткен сезім, терең ақыл, кемел ой, арман-мұрат, мұң мен сыр – бәрі сыйған
сиқыр сөздің бағасын біреу білсе, қазақтай-ақ білсін. Оның рухы, жан
құпиясы, төзім-сезімі сөз құдіретімен тұтас, туыс. Сондықтан да ол үшін
сөзден өткен күш, құдірет жоқ.
Қазақтың тілі сұлу, қонымды да толымды тіл. Сол тіл кестелеп өріп,
өрнектеп, өлмейтін, өшпейтін ғажайыптар тудырды; асыл мұра, қазынасы
сарқылмас алтын сандық – ауыз әдебиетін жасады.
Ауыз әдебиетінің інжу-маржаны деуге боларлық бір түрі – шешендік
сөздер. Бұл сөздердің қаны мен жаны – төзім, мәрттік, кеңдік, адалдық, ақ
жүрек қайырымдылық сияқты халықтық қасиеттер.
Би – халықтың көкейдегісін айтқан, көмейіндегісін жарыққа шығарған
әділет жоқшысы.
Қазақтың атақты билері Төле, Қаз дауысты Қазбек, Әйтекеден қалған сөз
дәстүрі ғасырлар бойы үзілген емес. Олардың заманында, Ахмет Байтұрсынов
пікірімен айтқанда, Әділ билердің қолында билік қазақтың неше түрлі дертін
жазатын жақсы дәрі еді.
Жалпы шешендік өнердің шығуы белгілі бір қоғамның шығуымен, дамуымен
байланысты екенін қазақ шешендік өнерінің тарихы да растайды. Қазақ рулары
мен ұлыстары пайда болғаннан бері-ақ өз замандастарынан озат ойлы, шебер
тілді адамдар болғаны күдік туғызбайды.
Асылы, қазақ ауыз әдебиетінде шешен деген атау Жиреншеден басталады,
сірә бұл ұғымды оған дейін “биң деген атау атқарып келсе керек. Би мен
шешен деген атаулар тіпті революцияға дейін қатар қолданылып, көкейде
бірін-бірі ауыстырып, келгені кездейсоқ емес.
Ежелгі халық творчествосы, оның бір мәуелі бұтағы шешендік сөздер,
қазақтың көркем әдебиетінің жедел өсіп жетілуіне, поэзия, проза және
драматургия – барлық жанрларының жарыса дамуына үлгі, өнеге болған. Алайда
шешендік өнердің маңызы, құндылығы онымен шектелмейді. Ердің құнын екі ауыз
сөзбен тындыратын от ауызды, орақ тілді, күміс көмей, темір жақ шешендердің
жүйрік ойлау, жүйелі сөйлеу мәнері мен шеберліктері үгітшілер мен
насихатшыларға, ана тілін силайтын, бағалайтын әрбір азаматқа қажет.

І ТАРАУ. ҚАЗАҚТЫҢ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ

1.1. Шешендік өнер тарихы және оның даму факторлары

Ерте дәуірлерде қазақ елінде сөз өнерінен әлде бір өнер асады деген
түсінік, ұғым болмаған. Ел өзінің өткен тарихын, өз тұсындағы тұрмыс-
тіршілігінің барша саласындағы қуанышы мен ренішін, алдынан күткен, іздеген
арман-тілегін түгелдей сөз өнері арқылы танып, сөз өнері арқылы танытқан.
“Өнер алды – қызыл тілң, “тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарадың, “Бас
кеспек болса да, тіл кеспек жоқң деген секілді асыл сөздер халықтың тұрмыс-
тіршілігіне сөз өнерінің алатын орны мен атқаратын қызметінің маңызы мен
мәнін ашатын сипатымен бағалы. Байырғы дәуірлерде қазақ даласында кісінің
атақ-даңқын асқақтата шарықтатқан санаулы ғана өнер болған. Оның бірі –
соғыс ісін жүргізу; екіншісі – билік; үшіншісі сөз өнері. Осылардың бастысы
да, бастаушысы да сөз өнері. Шешен сөздің майталман шеберлері өздерінің де,
өзгелердің атақ-даңқын тұтас елге шығарғанда, тіл өнерінің құдірет-күшіне,
шешендік өнеріне, ақпа-төкпе ақындық талантына, таным байлығы мен білім
тереңдігіне бірдей сүйенген.
Шешендік өнердің талантын әлем таныған алғашқы ұлы шебері әрі
теоретигі – римдік Марк Туллий Цицерон (б.з.б. 106-43 жылдар). Цицерон
шешендік өнер мен өнердің басқа түрлері арасындағы ортақ белгілер мен дара
ерекшеліктерді жан-жақты көрсетеді. Ол шешендік өнер мен ғылым арасындағы
байланыстар жүйесіне де кеңінен сипаттама береді, қайсыбір ойларын
Аристотельдің пікірлеріне сүйеніп түйіндейді. Алдында өткен даналардың
ақиқатқа айналған ой-толғамдарын басшылыққа ала отырып, Цицерон ғылымды
тастай түйілген жұдырыққа ұқсатса, шешендік өнерді саусақтар сала-сала
болып жазылған ашық алақанға балайды. Шешендік өнер кісінің бойына оқу-
білім арқылы емес, көктің құдіретімен даритынын көрсетеді. Ғұлама тастай
түйілген жұдырық бейнесі арқылы ғылыми ойдың бұлтартпас дәлелдігін,
анақтылығын баса көрсетсе, ашық алақан арқылы шешендік өнерге тән жүйелілік
пен бейнелілікке назар аударады. Сөйте отырып ол шешендік өнердің мәні мен
мағынасы ғылымға негізделетінін көрсетеді. Мұның өзі – Цицерон сөз өнеріне
тән басты қасиеттер қатарына ойдың тереңдігі мен бұлтартпас дәлелдігі мен
нақтылығын да қосып отыр деген сөз. Бұдан шешендік сөздің ерте дәуірден-ақ
өз жүйесінде өнер мен ғылымның белгілерін бірдей ұстаған күрделі, синкретті
құбылыс ретінде танылғаны белгілі болады. Осы қасиетіне орай шешендік өнер
тыңдаушы елдің ойы мен сезімін бірдей баурап, бірдей билейді. Шешендік
өнердің философия, логика, этика, эстетика, тарих, этнография, тіл әдебиет,
заң, психология секілді ғылым салаларымен тығыз байланыста дамып отырғанын
да көне дәуір ғұламасы анық айтады 1. Бұл ой көне дәуір мәдениетімен
қазақ билер дәуірінің әдебиетіне дейін үзбей жалғасады. Көрсетілген
байланыстың табиғаты басқа құбылыстар арасындағы байланыстар сипатынан
кетіп отырады. Мұндай байланыстың немесе тұтастықтың әрбір құрамдас саласын
біліп, игерудің өзі қыруар еңбек пен уақытты талап ететінінде сөз жоқ. Ал
аталған ғылым салаларын, олардың өзара байланысу, үндесу жолдарын жете
білудің үстіне солардың бәрінің табыса, тоғыса келе біртұтас күрделі
құбылысқа айналу сырына бойлау ілуде біреудің ғана қолынан келген. Ғалым
мен батыр көп болғанда, шешеннің саусақпен санардай аз болуының басты
себебі осында. Төле бидің: “Батыр деген – барақ ит: екі долы қатынның бірі
табады. Би деген –бір бұлақ: қатынның ілуде біреуі ғана табадың 2, -
деген қанатты сөзі де би мен шешеннің, шешендік өнердің болмыс-бітімін,
дара табиғатын терең танудан туған. Өнер мен ғылымның басқа түрлерінің қай-
қайсысы да өз пәнінің аясынан аспайды, олардың әрқайсысы өзіме-өзі болғанда
ғана қоғамдық ойдың дербес саласы ретінде сақталып қалмақ. Ал олай болмаған
жағдайда олардың қай-қайсысы да мәнін, мәнімен бірге пәнін жоғалтып
аларында сөз жоқ. Шешендік өнердің басқа өнер түрлерінен және ғылым
салаларынан айырмашылығы – оның пәнінде де, әдісі мен тәсілінде де ешқандай
шекара болмайды. Шешендік өнер үшін асуға болмайтын жалғыз-ақ шекара бар.
Ол – ақыл-ой, ар-ождан, абырой шекарасы. Ақыл-ойдан таятын, ар-ожданнан
аттайтын, абыройдан ажырайтын межеден арғы жерде шешендік өнер де жоқ.
Көне дәуір шешендері шешендік өнер негіздері туралы алғашқы білімді
тиісті оқу орындарынан алып, бұл орайдағы өз дағдылары мен шеберліктерін
ұштауда өздеріне дейінгі өнерпаздардың еңбектеріне сүйеніп, сөз ұстар
алдында жазбаша жаттығу жұмыстарына ерекше көңіл бөлген. Көркем сөздің көне
заманғы майталмандарының тәжірибелері белгілі бір мәселе төңірегіндегі
негізгі хабарларды, деректерді тұтас игеріп, оларды ой сарабынан өткізу,
сөйтіп тиісті тұжырымның бұлтартпас дәлелдігіне жазбаша түрде еңбектену
нәтижесінде ғана қол жеткізуге болатындығын көрсетеді. Оның үстіне жазбаша
жұмыс жүргізіп жаттығу сөздің дәлелдігін қамтамасыз етіп қана қоймай, оның
ырғақ жүйесі мен мағыналық құрылымына тіл мөлшерлі тәртіп пен өлшемді
өрнекті де күшейтіп, ажарлай түседі. Айтар ойын жазулы толғауға айналдырып,
әр пікіріне атан түйеге жүк болардай ауыр салмақ дарытып, әр сөзінен көзді
арбап, көңілді баурайтындай ажар танытып дағдыланған шешен сөйлер жерге
келгенде, жазбаша да, ауызша да ағыл-тегіл көсіле беретін болса керек.
Сонымен қатар шешендер арасында алдын-ала жазбаша жаттығу жұмыстарын
жүргізбей-ақ тиісті мәселе бойынша бірден сөйлеп кету тәжірибесі де мол
болған және бұл ретте де неше түрлі өткір сөздер, отты лебіздер айтылған.
Алайда ежелгі дәуір шешендерінің тәжірибесінде дәлелдігі, жүйелілігі
жағынан бұл секілді түрде айтылған сөздер алдын-ала жазбаша түрде
дайындалған, екшелген сөздер сияқты қуатты да құнарлы бола алмаған.
Шешендік сөздің тарихы мен теориясында қазақ халқының қиыннан
қиыстырып, суырып салып айту өнерінің маңызы мен мәні өте жоғары. Қазақ
шешендері өз сөздерін көне дәуірдің сауатты шешендері секілді жазбаша
дайындап, әр іс туралы айтар ойын алдын-ала кесіп-пішіп, тіпті сөзін жатқа
айтып жаттығып отырмаған. Өмірдің сан алуан құбылыстары, олардың тарихи
болмысы мен тарихи сипаты, мазмұны мен мәні – қай-қайсысы да көне дәуір
шешендерінің қойын дәптерінде жүретін болса, қазақ шешендерінің ойында
сақталған. Қалыптасқан таным мен талғам талаптарына орай кез келген құбылыс
туралы тұжырымды, кесімді пікірді де олар табан астында айналасы теп-тегіс
жұмыр пішінге, өлшемді, мөлшерлі түрге түсіре берген.
Қазақ шешендерінің сөз майталманы ретінде қалыптасуы, өнерін өсіріп,
шеберліктерін шыңдауы арнаулы оқу орнында, шешендік өнер мектебінде, ұстаз
алдында емес, сахаралық тұрмыс-салт жағдайында өткен. Арнаулы мектеп,
үйретуден жалықпаған арнаулы ұстаз жоқ сайын даланың төсінен шыққан алуан
шешендердің, билердің сөздері бүгінде қазақтың өзін де, өзімен өзектес
басқа жұртты да таңдандырмай қоймайды. Өйткені, қазақ шешендік өнері тапқыр
сөз, шешен сөйлеу ғана емес. Қазақ шешендік өнерінің әлеуметтік қызметі де,
мазмұн-мағынасы да, сыртқы ажар-көркі де өте күрделі, көп салалы, көп
қырлы. Әлеуметтік қызметі жағынан шешендік өнер қазақ даласында бірнеше
қоғамдық ойдың міндетін қатар атқарған. Өмір құбылыстарын көркемдік-
эстетикалық жоғары деңгейде толғау (сөз өнері), өмір құбылыстарының мәні
мен тегін, олардың өзара өзектес сырларын толғау (философия, тарих), өмір
құбылыстарының тәлімдік мазмұнын толғау, ғтибратлану (халық педагогикасы),
өмір құбылыстарына қоғамдық баға беру мен үкім айту (билік), т.б. – қазақ
шешендік өнерінде осылардың бәрі бар. Сондықтан қазақ шешендік өнерін ғылым
мен өнердің, қоғам мен өмірдің өзара тұтасқан, тоғысқан деңгейінде көрініс
тапқан арнасы ретінде қарау дұрыс. Қазақ шешендік өнерінің мағыналық-
құрылымдық жүйесі, ықпал ету аясы қаншалықты кең, жан-жақты болса, қазақ
шешенінің өзін де жұрт сондай көп қырлы, терең сырлы, әмбебап өнерпаз
болғанда ғана мойындаған.
Қазақ шешендік өнерінің қалыптасып, дамуында, өркен жаюына зор ықпал
еткен бірнеше факторлар болды.
Олардың бастылары мыналар:
• Халықтық әдет заңы жүйесі;
• Халықтық сот билігі жүйесі;
• Халықтың әдет-ғұрпы, тұрмыс-салты;
• Халықтың ақындық, жыраулық өнері;
• Халықтың айтыс өнері;
• Халықтың тарихи тағдыры мен дүниетанымы.
Халық ұғымында осы көрсетілген салаларда өмір құбылыстарының мән-
мағынасын терең біліп немесе олардың әрқайсысының өмірдегі нақты
көріністерімен жете таныс болып қана қоймай, өзін солардың бәрімен біртұтас
сезініп, солардың бәрін өзінің күнделікті өмір-тіршілігінің басты өзегі мен
өлшеміне айналдыра алған, сөйтіп, ел ықыласына өзінің әділдігімен,
кеңдігімен, биіктігімен бөленген әрі өнерпаз, әрі ғұлама адам ғана шешен
атағына ие болған. Мұндай биікке көтерілген шешеннің сөзі билік секілді
тұжырымды, бұлтаруға жібермейтін дәлелді, ой мен сезімге бірдей өтімді
болады, түр-түсі, көркемдік кестесі мінсіз өріліп, әңгіме болып отырған
құбылысты көзге көрсетіп, қолға ұстатқандай әрлі де нәрлі, сәнді де мәнді
қалыпта бейнелейді.
Сөз өнерінің көне замандардағы білгірлерінің бірі Аристотельдің
байқауы бойынша, шешендік сөздің болмыс-бітімін белгілейтін үш белгі бар:
тіл, стиль және құрылым – жүйе 3.
Шешендік өнердің басты қуаты – тілде. Тілінің қуаты жоқ кісінің
сөзінен шешендік өнердің өрнегін іздеу ретсіз. Тілі күрмеліп тұрған сөзден
стиль немесе тас бұлақтың суындай сылдыраған келісім табуға талпыну ағаттық
болады. Сондықтан сөз өнерінің бастапқы теоретигі Аристотель тілдік
көркемдеу құралдарына, тілді ажарлау тәсілдеріне ерекше көңіл бөлген. Ұлы
ойшылдың көркем сөз тіліне қоятын басты екі талабы бар: оның бірі – тілдің
айқындығы, екіншісі – тілдің сәулеттілігі. Анық сөйлеу, айқын, шынайы айту
әркімнің қолынан келмесе де, әркімге қойылатын талап осындай. Аристотельдің
айтып отырғаны жай, ауызекі сөйлеудегі айқындық емес, көркем тілдің
айқындығы, поэтикалық тілдің анықтығы. Көркем поэтикалық тілмен сөйлеу
әркімнің қолынан келе бермейді. Ал, көркем, поэтикалық тілмен анық та айқын
сөйлеу – нағыз шебердің, жаратқанның сүйген құлының ғана маңдайына бітетін
ерекше қасиет.
Тілдің айқындығы мен оның көпшіліктің көкейіне қонымдылығы, ұғымдылығы
арасында үлкен айырмашылық бар. Шешен өз сөзін қатардағы қалың жұрттың
сөйлеу деңгейінде айтатын болса, онда оның сөзі көпшілікке түсінікті, айқын
болғанмен, ешкімді тұщындыра алмайды. Мұндай сөздің шешендік сөз
үлгілеріне еш қатысы жоқ. Белгілі ұғымды күнделікті қолданылып жүрген
сөздің өзі білдіретіндей, тіпті одан да анық танытатын, бірақ танымға
тосын, жаңа, сондай-ақ бейнелі, суретті, әсерлі түрде танытатын сөз ғана
шешен өнерінің өрісін кеңейтіп, қадірін арттыра алады. Бұл ретте өмір
құбылыстарының табиғи болмысына тән қасиеттер мен оны бейнелеп көрсетіп
тұрған суреттегі сөздің мәні арасында тиісті қарым-қатынас толық сақталуы
тиіс. Суретті сөздің мәні деп сәні сол сөз арқылды беріліп отырған өмір
құбылыстарының өз мәні мен өз сәнінен айқындығы, бейнелілігі жағынан
әлдеқайда асып түсіп жатуы шарт. Шешендік сөз ел алдында айтылатын
болғандықтан, оны айтудағыүн, әуез бен ырғақтың да маңызы жоғары. Маңызды,
мәнді құбылыс туралы терең ойды көпшілікке белгілі жағымды әуезбен, жайлы
ырғақпен жеткізгенде ғана оны айтудағы тілдің айқындығы, әсерлілігі сақтала
алады. Шешеннің сөзі оның көмейінен үн де емес, әуез де емес, құр айқай
болып шықса, оның тілінің сұлу ажары мен анық-айқын табиғатында ешқандай да
қасеит қалмайды. Дауыс, дыбыс тұрпайлылығы сөздің де, ойдың да қадірін
қашырады. Абайдың “Құр айқай бақырған құлаққа ән бе екен?ң деуінің сыры
осында. Сөздің ішкі қуатын, мазмұн тереңдігін құбылыс сипатына орай тиісті
әуезбен, ырғақпен ажарлап қана қоймай, солардың бәрінің негізін түзетін ой
дәлелділігін толық қамтамасыз еткенде ғана сөйлеушінің өзін-шешен, сөзін
шешендік сөз деудің бір шарты орындалады. Сонда ғана сөз жүйесін табатын
болады.
Шешендік өнер үшін сөздің анықтығы мен айқындығы қандай қымбат болса,
шешеннің сөйлеу стилі де айрықша маңызды. Әр шешеннің тек өзіне ғана тән
ойлау және сөйлеу ерекшелігі барында сөз жоқ. Ол ерекшелік те сөз болып
отырған құбылыстың мазмұны мен мәнін неғұрлым терең, анық та ай қын
ашатын болса ғана ерекшелік, өйтпеген жағдайда, ол – әурешілік. Қуанышты
құбылыс жайында қуанбай, тұнжырап сөйлеу немесе қайғылы құбылыс жайында
алып-қашпа қуанышты үнмен өрекпіп сөйлеу қаншалықты ретсіз, жөнсіз болса,
жалпы сөз сазының, сөйлеу мәнерінің сөз болып отыған құбылыстың мазмұн-
мәніне қарама-қайшы жат болып келуі де соншалықты орынсыз, ойға қонымсыз.
Салтанатты жағдайда сайқымазақ, қылжақ, әзіл сөз стилімен сөйлеу немесе
күлкілі, сайқымазақ ахуал үстінде тым салтанатты пафоспен сөйлеу
тыңдаушының ойына қонбайды, оның көңілін қозғап, жүрегін тербете алмайды.
Шешендік сөз қандай жағдайда айтылғанда да белгілі өлшем аясынан асып
кетпеуге тиіс. Әсірелеп сөйлеу мен әсіреқызыл сөйлеудің арасы бір-ақ елі.
Әсерлі сөйлеудің жөні осы екен деп суретті, бейнелі сөздерді көзінен тізіп,
көлденең тарта берген жағдайда, тыңдаушының зейіні тез зерігеді. Ондай
жағдайда бір сөзден туған әдемі әсерді екінші бір сұлу сөздің әсері жуып-
шайып, жойып жіберіп отырады, нәтижесінде шешеннің айтпақ ойы айқындығын
жоғалтып, оның барша сөзі судай сұйылып, бөздей бозарып шыға келеді.
Шешендік сөздің айтылу мақсаты – тыңдаушысының ойын оятып, жүрегіне
тербеу, толғантып, тебірентіп не болмаса жанын түршіктіріп, жүрегін
шошытып, ақырында оны өз дегеніне көндіру. Бұл оңай іс емес. Мұндай үлкен,
биік мақсатқа ел алдында томсырайып, салғырт, мүлгіп сөйлеу арқылы немесе
сылаңдаған сұлу сөз, көз қарықтырған көркем сөзбен жете қою қиын. Бұл жерде
сөздің айқындығы мен әсерлілігіне қосымша эмоциялық мазмұн қажет. Биікке
бастар қанатты қиял, эмоциялық мазмұн жоқ жерде шешеннің сөзі
жербауырлағандай желбуаз, құрғақ, жағдай, тіпті сырдан да сидаң көрінеді.
Мұндай сөзге кісім үйірілмейді. Сөздің эмоциялық бояуы мүлде азайтып, оны
жоқ дерлік деңгейге дейін түсіруге тура келетін жағдай да болады. Ондай
жағдай өмір құбылыстарының мазмұны эмоцияға, сезімге өз-өзінен толып
тұрғанда айрықша дараланады. Мысалы, трагедиялық ахуал жағдайында өткен
құбылыстар қашып, азалы күйге, көзден сорғалаған жасқа, жанды күйдірген,
жүректі жандырған күйінішті сезімге мейлінше толы болып келеді. Әдетте бұл
секілді жағдайда сөйлегенде, көңілдің босамауы, дауыстың дірілдемеуі қиын.
Ал шешен мазмұны өз-өзінен осындай эмоциялық қалың тасқынға толы өмір
құбылыстары туралы ешбір эмоцияға берілмей, қатқыл да суық, сұсты, тіпті
аздап азалы салтанат сарыны араласқан салқындылықпен сөйлеуге тиісті. Сонда
құбылыстың эмоцияға толы мазмұны мен ол туралы айтылған суық та салқын,
ұстамды сөз әсері арасында алшақтық, кошраст пайда болады. Сонда шешеннің
салқындылықпен айтқан әрбір сөзі өмір құбылыстарының эмоциялық мазмұн
қоюлығына орай тыңдаушы жүрегінен көл-көсір сезім көзін ашады. Стиль
даралығына қол жеткізгенде ғана шешеннің сөзі осындай әрлі, әрі әсерлі бола
алады.
Стиль даралығы сөздің саралығымен тікелей байланысты. Бірақ стиль
даралығы – сөз даралығынан гөрі күрделі құбылыс. Сара сөздің бәрі стиль
даралығына бастай алмайды, ал стиль даралығы бар жерде сөздің саралығы
дараланып тұрады. Екінші жағынан, сөздің саралығы жоқ жерде стиль де
болмайды. Стильді сөздің саралығы сөйлдеудің саралығына ұласатын биіктен
ғана іздеу керек. Тілдің көркемдеу, бейнелеу құралдарының түрлі сатыдағы
өзара жарастығы, бұлақ суындай сылдырай келіскен таза үндестігі ғана сөз
саралығын сөйлеу саралығына айналдырады.

1.2 Қазақтың би-шешендері

Шешен өз сөзінің өтімді болып, тыңдаушылар мен билердің көңілін
баурап, өз дегеніне көндіру үшін, олардың сөз болып отырған құбылыс туралы
жек көру немесе жақсы көру сезімін оятуы шарт. Бұл шартты орындауға бел
бумас бұрын тыңдаушылар мен қазылардың нені жақсы көретінін, нені жек
көретінін, нені неліктен ұнататынын, нені неліктен ұнатпайтынын жете білу
керек. Ал қазылар талқысына шиеленіскен дау желісі түсетін жағдайда шешен
дауға түсуші екі жақтың бірі туралы ел-жұрттың іштарту, жақын көру сезімін
туғызуы қажет. Мұның өзінде де шешен тым қызбай, аптықмай, жүйеден шықпай,
өлшеммен ғана сөйлесуге тиіс. Олай болмаған жағдайда ол алдына қойған
мақсатына жетпек емес.
Тіл мен стильдің мінсіз дарасымы үшін шешендік таластан гөрі болып
отырған өмір құбылысы туралы ой мен сөздің нақтылығы, көріктілігі ерекше
маңызды. Қазақ шешендерінің өнер жарысында бұған ерекше мән беріледі.
Мұндай нақтылық пен заттылыққа, көрнекілікке жету үшін шешендер кейде елдің
көкейінен берік орын алған, тіпті белгілі бір ұғымның, тұтастай бір
суреттің бейнесін елестететін мән-мағынасы бай айшықты сөздерді
пайдаланған. Бұған мысал ертінде Төле бидің Барақ сұлтанға Әбілхайыр ханның
өлімі үшін екінші рет үкім шығаруға жиналған билер сотында айтқан сөзін
келтіруге болады. Онда би: “Бір қойдан екі тері соймайды!ң 4 – деп, бір-
ақ ауыз сөз айтқан. Төле бидің, жауынегершілік бір заман тұсында ұрланған
Шідердің құны ретінде айыпты адамға үш бесті ат төлеуге үкім шығарған
билігі бұл ойға толық негіз бола алады. Билік шығармас бұрын Төле би
дауласушыларды елдің алдына шығарып, үш бесті ат алдыртады да,шідердің үш
басын әр аттың, артқы аяқтарының біріне байлатқызады.
Содан соң жігіттерге үш атты үш жаққа қамшылап қууды тапсырады да,
егер осыдан шідер үзіліп кетсе, онда шідерді ұрлаған ұрыдан айып
алынбайтынын ескертеді. Білегін түрілген жігіттер үш атты қамшының астына
алып, үш жаққа қуады. Аттар қанша жұлқынғанымен, шідерді үзіп кете алмайды.
Сонда Төле би жинағлған жұртқа естірте: “Бұл шідер емес үш ер!ң – деп,
шідердің, пайдасын үш ердің күшінің пайдасымен пара-пар бағалайды. Істің
бәрін бастан-аяқ көріп тұрған жұрт та, дауласушылар да бидің сөзін сілтідей
тынып тыңдайды әрі орынды, дұрыс деп қабылдайды. Жұрттың ойын осылайша
өзіне аударып, еркіне бағындырып алған би ендігі сәтте үкімін шығарады:
айыпкер шідер ұрлағаны үшін үш ердің күшіне пара-пар үш бесті ат төлеуге
тиісті. Би одан әрі билік үкімін бекіте түсу мақсатында: “Шідер – қос,
арқан – дос,ғ тұсау – босң – деп, атты бекіту құралдарының әрқайсысына
пайдалылығы мен беріктігіне, сенімділігіне, тиімділігіне сай түрліше баға
беріп, шідердің орнын дара көрсетеді. Бидің билігі, шешендік үкім сөзі дау
желісі болып отырған құбылыстың қалың жұрт алдынан өткен нақты да затты
көрінісі арқылы иланымды, түсінікті, бұлтартпастай дәлелді сипатқа
иеленеді. Сондай-ақ би қалың жұрттың ұрлыққа, ұрыға қалыптасқан ұғымы мен
жек көру сезімін де күшейте түсіп, оны өз мақсатына оңтайлы пайдаланады.
Осылайша істің анықтығы сөз бен ойдың айқындығына, сөз бен ойдың айқындығы
стильдің даралығына алып келген. Жоғарыда көрсетілген стиль түзуші
факторлардың түрлі жүйедегі, түрлі деңгейдегі келісімі мен үйлесімі
нәтижесінде, М.Цицеронның байымдауынша, шешендік сөздің үш түрлі тегі пайда
болады 5. Оның бірі – қарапайым, төменгі тек. Бұл тектің талаптары
бойынша, шешеннің сөзі орнымен, ойы жөнімен нақпа-нақ, тура айтылуға
тиісті. Сонда ғана ой иланымды, сөз сенімді сипатқа иеленеді. Шешендік
сөздің бұл тегінің мақсаты – сендіру, иландыру. Шешендік сөздің екінің тегі
– ортаңғы тек. Егер төменгі тектің мақсаты сендіру, иландыру, көндіру ғана
болса, ортаңғы тек ел-жұртты сендіріп, иландырып, көндіріп қана қоймай,
халықтың бойын балқытып, мейірін қандыруға тиіс. Бұл орайда кісінің
жүйкесін домбыраның қатты тартылған шегіндей қатайтып, ширықтырып алмайтын,
керісінше оны сабасына түсіретін, жылуы мен шуағы мол сөздердің қызметі
басым. Бұл – тілдің бейнелеу құралдарының барша байлығы, сұлуы мен қызуы
барынша еркін, мол көрініс табатын ажарлы тек. Үшінші тек – шешендік
өнердің жоғарғы тегі. Тас жаратын, тас жармаса, бас жаратын сөз осы тектен
тарайды. Мұндай сөз халықты сендіріп, иландырып, көндірігі, мейірін
қандырумен, көңілін балқытумен шектелмей, тыңдаушы біткеннің көңілін
тербеп, ойын қозғап, сезімін серпеді. Тынық сөзден дауыл тұрғызып, телегей-
теңіз тыныш ойды терең тұңғиығына дейін тербейтін де, салқын сөзден от
шашып, мұз боп сіресіп тұрған сезімді қыздырып, өршіте лаулататын да осы
тек.
Шешендік сөздің үш тегіне де бірдей ортақ нәрсе, – мағыналық-құрылым
жүйесіндегі тұтастық. Үш тектің түрлері қаншама бөлек, бір-бірінен алшақ
болғанымен, олар мағыналық құрылымдық болмыс-бітімі жағынан бір-бірінен
даралана алмайды. Мағыналық-құрылымдық жүйе тұтастығы бұзылған жерде қай
тек үлгісінде айтылған сөздің де қадірі қашып, қасиеті төмендейді.
Аристотель “Риторикаң атты еңбегінде шешендік сөздің негізінен, құрамдас
төрт бөліктен тұратынын көрсетеді:
• Бастамасы – вступление;
• ұсынбасы – предложение;
• дәлелдеме – доказательство;
• қорытпасы – заключение 6.
Сөздің көрсетілген құрамдас бөліктерінің ішінде Аристотель сөзінің
ұсынбасы мен дәлелдемесін арнайы бөліп алып, сөз жүйесінде бұлардың алатын
орны да, атқаратын қызметі де ерекше екендігін аңғартады. Ұлы ойшылдың
пайымдауына қарағанда, белгілі бір даулы мәселенің мән-жайы туралы әңгіме
бастамай тұрып, оның белгілі бір қасиетін дәлелдеу мүмкін емес. Ал белгілі
бір даулы мәселенің мән-жайы туралы әңгіме бастаған соң, оның белгілі бір
қасиетін дәлелдемей кетуге және болмайды,дәлелдеу шарт. Олай болмаған
жағдайда сөз атасы өледі.
М.Цицерон өзі мен өзге шешендердің тәжірибелерін сарапқа салып, талдай
отырып, шешендік өнердің теориясы үшін маңызы жоғары ойлар қозғайды.
Данышпан бұл орайда іс-әрекетін жан-жақты байымдап, шешендік сөзінің басты
сатыларын сипаттайды. Алдымен ол сөзіне тиек болатын мәселе жайын:
• түбегейлі де терең біліп алу;
• жан-жақты талдап талқылауға көшеді.
Осы тұста ол мәселе, даулы іс жайына құрылған сөзінің қай тұсына
ерекше маңыз беру қажеттігін анықтайды. Осы үш түрлі ой қызметінен кейін
Ел-жұрттың ықыласын баурап алу;
Ел-жүрттың ақыл-ойын өзі қалаған бағытқа бұрып әкету. Сөйтіп,
М.Цицеронның тәжірибесіна сайғанда, шешендік сөздің қуат-күші, ілгеріде
көрсетілгендей, үш негізге келіп тіреледі
• дәлелдеу;
• ел-жұрттың ықыласын баурап алу;
• ел-жұрттың ақыл-ойын өзі қалаған бағытқа бұрып алу.
Аталған мақсатқа жетудің жолы – елдің көңілін балқытып, мейірін
қандыру, Бұл арада үннің жайлылығы, сөздің жылылығы, түстің игілігінің
атқаратын қызметі айрықша мәнді. Кішіпейілдік, сыпайылық, ізеттілік, ақ
көңілділік секілді қасиеттердің де маңызы жоғары. Осының бәрін жинақтап
келгенде, шешен сөзінің бұл сатысын шартты түрде Балқытпа (М.Цицеронның өз
атауында – Услаждение. – Ж.Д.) деп атауға болар еді. Шешен тыңдаушы әрі
шешім қабылдаушы ел-жұрттың салқын көңілін баурап, балқытып алған соң,
сөзінің келесі сатысында, оны тербеп, толқытуға күш салады, төрелік етуші
топтың жұмсарып, балқыған көңілінен сүйініш не күйініш, жақсы көру не жек
көру сезімдерін оятады. Шешен сөзінің бұл сатысын тағы да шартты түрде
Толқытпа (М.Цицеронның атауында – Волнение. – Ж.Д.) деп атауға болады.
М.Цицеронның өз тәжірибесі негізінде оның шешендік сөзінде тән мынадай
басты сатылар көзге түседі: 1) Бастама; 2) Талқылама; 3) Дәлелдеме; 4)
Балқытпа; 5) Толқытпа; 6) Қорытпа. Ұлы шешен төртінші (балқытпа) және
бесінші (Толқытпа) сатыларды жеке-дара алып байымдағанмен, оларды үшінші
(Дәлелдеме) саты аясында анықталатын белгілер деу дұрыс. Өйткені балқытпа
да, толқытпа да дәлелдеме аясында айтылатын сөздердің тиімділігін
қамтамасыз ету қызметін атқарады.
М.В.Ломоносов шешендік сөздің құрылым жүйесін төртке бөледі:
• бастама (вступление);
• талқылама (истолкование);
• бекітпе (утверждение);
• қорытпа (заключение 8.)
А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқышындаң шешендік сөздің құрылым жүйесін
беске бөліп қарайды:
• бастамасы;
• ұсынбасы;
• мазмұндамасы;
• қыздырмасы;
• қорытпасы 9.
Бұл арада қазақ ғалымы Аристотельдің жүйелеу тәртібін байымдай келіп,
ол ұсынған “Дәлілдеменіңң орнына “Мазмұндамаң және “Қыздырмаң секілді екі
бөлікті қосады. Мұндағы “Мазмұндамаң мен “Қыздырмаң қызметтері
Аристотельдің жүйелеуіндегі “Дәлелдеменіңң қызметіне, М.Цицеронның
жүйелеуіндегі “Дәлелдемең, “Балқытпаң, “Толқытпаң қызметтеріне сәйкес
келеді. Солай бола тұра қазақ ғұламасының жүйелеуі оның өзіне дейінгі және
басқа ірі данышпандар жүйелеулерінен бөлек, дара өлшемдерімен ерекшеленеді.
Бұл ретте ғалымның өз жүйелеуін қазақ шешендік өнерінің болмыс-бітіміне
лайықтағаны көзге түседі. Шешендік өнердің тарихы мен теориясы туралы
еңбектердегі шешендік сөз жүйесін түзуші құрамдас бөліктер, сатылар туралы
пікірлерді жинақтап, оларға жалпы сипат бергенде, көне дәуір даналары
түйген пікірге қайта оралуға тура келеді. Сөз өнері туындысы ретінде
шешендік сөз де үш құрамдас бөліктен тұрады:
• басы;
• ортасы;
• аяғы.
Ілгерідегі пікірлердің қай-қайсысы да осы үштік өлшем аясына сыйып
кетеді. Сөздің бастамасы мен қорытпасы сөздің ортасы алғырлығын адамға
табиғат қана сыйлайды. Асылдың алғырлығы шешеннің туа біткен талантының
басты қасиеті ретінде танудың себебі осында. Сезімнің сергектігі туралы да
осыны айтуға болады. Ақылдың алғырплығы мен сезімнің сергектігі шешеннің
ойын шарықтатып, қиялына қанат береді. Шешен табиғатына тән деп есептелетін
басқа қасиеттер, білім, тәжірибе, шеберлік – бұлар шешеннің ғана емес,
сондай-ақ барша жұрттың бойына жүре келе, еңбектің, үйренудің, тәжірибенің
нәтижесінде қалыптасады.
Шешен сөйлеу, оның тарихы, теориясы ғылым пәні екендігінде сөз жоқ. Ал
шешен сөйлеудің өзі ғылым емес, өнер, ғылым мен білімге негізделген өнер
болып табылады. Соған орай шешеннің сөзі ғылым пәні болғанымен, оның өзі
ғалым емес, бірақ оның әрбір ойы, әрбір пікірі ғылым жетістіктеріне, оның
арғы бергі деректеріне, қағидалары мен ережелеріне негізделеді.
М.Т.Цицеронның айтуынша, шешеннің бойында туа біткен талантқа қоса
ғалымның, ойшылдығы, ақынның бейнелі тілі, заңгердің жады әртістің үні мен
шеберлігі түгел болуы керек. Шешен әр сөзі мен әрбір ойының тыңдаушыларға
әсерін жіті қадағалап, тіпті оны алдын-ала болжап отыруға тиісті.
Тыңдаушылардың ықыласын өзіне аудару, істің мәнін ашып, даулы мәселе туралы
өз пікіріне айқын, дәлелді сипат дарыту, қарсыласының, пікірін теріске
шығару, ақыр аяғында тыңдаушыларының ойы мен еркін тұтас баурап алып,
оларды дегеніне біржола көндіру шешендік өнер таласының тиісті сатылары
ғана емес, тұтастай бір процесс, жай емес, күрделі психологиялық процесс.
Айтылған жайлар шешеннің қызметінің ғалымның қызметінен қиындығын әрі
күрделілігін, ал шешендік өнер мәртебесінің ғылым мен өнердің қай сала, қай
түрінен де жоғары екендігін аңғартса керек. Осы орайда Цицеронның мына бір
тұжырымның ғылыми және практикалық маңызы жарқырап көзге түседі: “Егер
әңгіме кімнің; озыұ екендігі туралы қозғалса, онда кім білімді әрі шешен
болса, жеңіс туы да соған тиесілі. Егер біз оны бір ауыздан әрі шешен, әрі
философ деп атауға келіссек, онда оның асықтығы мен озықтығы туралы сөз
таластырудың өзі артық. Егер бұл екі ұғымды екі ажыратуға тура келсе, онда
философтар шешендерден төмен тұрады, өйткені нағыз шешен философтардың
білетінін түгел біледі, ал философ тілге келгенде, шешеннің төңірегіне де
татымайдың 11.
Цицерон, осылайша, шешеннің қасиетін философтың қасиетінен әлдеқайда
жоғары қояды. Шешенмен салыстырғанда, басқа сала мамандарының қай-қайсысы
туралы да осыны айту дұрыс. Шешенмен білім жарыстыратын, білік салыстырып,
талант таластыратын адамды басқа ғылым, басқа өнер саласының кездестіру
мүмкін емес. Нағыз мінсіз шешен өз сөзі арқылы үш түрлі міндет қызметті,
қатар атқарады: тыңдаушыларының:
• ақыл-ойын байытады;
• сезімін сергітіп, таным рақатының; дәмін таттырып, тамсандырады;
• өз дегеніне көндіреді.
Шешен үшін бұл үш қызметтің алғашқысы міндеті болса, екіншісі – даңққа
бөленудің кепілі, ал үшіншісі – жеңіске жетудің бірден-бір басты шарты.
Ғылым мен өнердің басқа салаларының қандай майталманы да алдына мұндай
міндет қоймайды, қоя алмайды, ал зәуеде бір қоя қалса, оны атқара алмайды.
Сондықтан да ғылым мен өнерде шешеннің талантымен тең түсер талант жоқ.
Шешендік өнердің биіктігі мен тереңдігіне тең түсер басқа биіктік пен
тереңдікті табу қиын.
Қазақ халқының тарихи тағдырында шешендік өнердің маңызы мен мәні өте
жоғары. Ол әлеумет өмірінің барша саласында жетекші, қозғаушы қызмет
атқарады. Сондықтан байырғы қазақ қоғамы шешен мен шешендік сөзге ерекше
құрметпен қараған, “өнер алды қызыл тілң деп білген. Қазақтың байырғы
танымы бойынша “Қызыл тілң, “Шешендік өнерң ұғымымен пара-пар. Қазақ
шешендік өнері билер дәуірінде мейлінше кең қанат жайып, өсіп-өркендеді,
қоғамдық сананың барлық түрлеріне ықпал етті. Сөз өнерінің дамуында да
шешендік сөздің әсері зор болды. Қазақтың көрнекті қоғам қайраткерлері Төле
би, қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би билік шешімдерін шешендік сөз түрінде
толғар, қайткенде де ел-жұртты дегеніне көндіріп, айтқанына сендіріп,
уыздай ұйытқан.

ІІ ТАРАУ. ӘЙТЕКЕ БИ – ҚАЗАҚ РИТОРИКАСЫНЫҢ КӨЛЕМІ

2.1. Әйтеке би – тарихи тұлға

Римдіктер сөз зергерлерін төрт топқа жүйелеген. Олар: 1) шешендер; 2)
философтар; 3) ақындар; 4) тарихшылар.
Риторика немесе шешендік өнер ғылымы “өнердің падишасың ретінде
саналған. Ол поэтиканың, логиканың, стилистиканың және грамматиканың
өркендеуіне үлкен әсер етті.
Риторика ғылым төрт бөліктен түзіледі: а) ойлап табу, ойдан шығару,
шығарымпаздық; ә) әшекейлеу; б) орналастыру және; в) орындау не айта білу
(Ломоносов М.В. Краткое руководство к риторике).
Ерте заманда шешендік өнер Мысыр, Вавилон, Ассирия, Қытай, Үндістан
елдерінде өркендеп дамыған. Алайда, осынау өнердің үзілмес тарихы Көне
Грекиядан басталады. Өйткені, шешендік өнер қоғамдық қажеттіліктен туды,
құлиеленушілік қоғамда әлеуметтік даму өрістеп, демократияның жандануына
жойқын қозғаушы күш ретінде тарих сахнасына шықты. Б.з.д. V ғасырдың екінші
жартысында грек-парсы соғысынан кейін, Афинда және оның қоғамдық өмірінде
мемлекет істерінде, саясат майданында маңызды факторға айналды.
Бұл қасиетті, киелі өнерді ыждаһатпен үйрену әрбір грек азаматының
асыл парызы болған. Мінеки, осы уақытта риторика ғылымы шықты. Шешендік
өнерге баулитын тәлімгер ұстаз (ритор) мамандығы пайда болды. Ал оратор –
латынша orare яғни сөйлеу, ғайыпты болжау деген мағынаны білдіреді.
“Риторикаң терминдік атауының әуелгі әрі негізгі мағынасы шешендік
өнердің теориясы дегенді береді. Сондай-ақ сыртқы сымбаты сұлу, мағынасы
кемшін қызыл тіл дегенді сезіндіретіндігі бар. Филология ғылымында риторика
мәнерлі сөйлеудің теориясы деп те табылады.
Атамзаманда адамзаттың рухани болмысының негізгі арналары – риторика
мен философия саналған. Әу баста бұл әдебиеттің ми-тамыр жүйесі болып
есептелген. Асылы, шешендік өнер және оның теориясы – ұлттық мәдениеттің
бөлінбес бөлшегі.
Шешендік өнер мынадай түрлерге жіктеледі:
1. Саяси тақырыпта сөйлеу.
2. Салтанатты мәслихатта сөйлеу.
3. Сотта сөйлеу.
Саяси тақырыптағы шешендік, алдымен, тыңдаушыларды сендіруге ұмтылады.
Салтанатты жиындағы шешендік тыңдаушылардың көңілінен шығуға әрекет
жасайды. Алдыңғысына тегеурінді күш, соңғысына әсемдік тән.
Шынайы шешен салтанатты жиында жақсылық пен жамандықты, сотта
әділеттілік пен әділетсіздікті, халық кеңесінде пайдалы мен пайдасыздықты
негізге алады.
Шешендік өнер үш қайнар бұлақтан нәр алып сусындайды. Біріншісі,
табиғи қабілет пен дарын, екіншісі, теориялық қисындармен қаруландыру,
үшіншісі, тынымсыз, толассыз еңбек, жүйелі жаттығу.
Және де шешендік өнер үш маұсатты көздейді:
1. Сендіру; 2. Рахаттану, ләззатқа бөлеу; 3). Толқытып тебіренту.
Риторика 5 бөліктен тұрады: 1) материал іздеп табу, 2) материалдарды
орналастыру, жайғастыру, 3) сөзбен киіндіру, 4) еске сақтау және 5) айта
білу шеберлігі.
Бірінші бөлік бес қабаттан тұрады: 1) кіріспе, 2) мазмұндау, 3)
тақырыпты айқындау, 4) дәйектемелер, 5) түйіндеме.
І. Кіріспеде негізгі мәселенің мәнін түсіндіру, тыңдаушылардың ынта-
зейінін аудару, көңіл-күйін бөлісу қарастырылады.
ІІ. Мазмұндама пән туралы сатылап әңгімеленеді. Мазмұндамаға анықтық,
қысқалық, шындыққа сәйкестік тән.
ІІІ. Көркем тіл саласында а) тілдің грамматикалық және лексикалық
нормасын мұқият дұрыс сақтау, ә) сөзді жалпыхалықтық мәнде, сонан соң
табиғи тіркесімді бұзбай қолдану, б) асқақ һәм құбылыстарға лайық өзіндік
стиль таңдау, в) көркем тілдің әуезділігі мен суреттілігі, мұның өзі екіге
бұтарланады: 1) асқақтық пен 2) жағымдылық.
Даңқты шешен Демосфен орындау шеберлігі үш мәрте қайталап, шегелеп
айтқан. Рум халқында шешендік өнерді құрметтеу – қасиетті іс ретінде
қабылданған ғой. Олар қан майданда Отанын қарумен қалай қорғаса, бейбіт
өмірде халық мәжілістері мен сенатта суырылып сөйлеу әрқайсысының басты
парызы саналған.
Шешендік біліктілік пен білімнен, қуатты түйсік пен терең сезімнен,
санадағы саңлақтық пен ұшқыр қиялдан, тер төгу мен ой тербелісінен туады.
Шешендік өнердің теориясының дамуына Дәуірлеу дәуірінің кемеңгерлері
Кампанелла мен Томас Мор, Петрарка мен Данте, Рабле мен Шекспир, Сервантес
пен Лопе де Вега өнерпаздығы зор әсер етті.
ХІІ ғ. мен ХХ ғ. басында Америка мен Европадан П.Лафарг, В. Либкхнехт,
Ж. Жорес, Ж. Гед, Г. Эккариус, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.