ӘСЕТ НАЙМАНБАЙҰЛЫНЫҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ ТАРАУ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
І ТАРАУ. ӘСЕТ НАЙМАНБАЙҰЛЫНЫҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ

ІІ ТАРАУ. ҚИССА – ДАСТАНДАРЫНЫҢ СЮЖЕТТІК ЖЕЛІСІ

ІІІ ТАРАУ. АҚЫН ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ТЕКСТОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Бүгінгі күнгі қоғамдық бетбұрыстар рухани өмірімізге тың серпіліс, жаңа
леп әкелді. Заман талабы қазақ әдебиеттану ғылымының жан-жақты, сан алуан
салаларына қыруар міндет жүктеп, даму процесін жаңа бағытқа бұрды. Қазақ
әдебиетін зерттеу, талдау, оқыту ісі жаңа міндеттер алдында тұр.
Жетпіс жыл бойы басқаша айтылып, басқаша уағыздалып келген әдебиет енді
өз табиғатына лайық өмір сүріп, оның ерекшеліктері мен көркемдік
эстетикалық байлықтары терең ескеріліп, жаңаша зерттелуі қажет. Мұның
өткендегі әдеби мұраға да кешегі кеңес әдебиеті делініп келген, бірыңғай
саясатқа телінген әдебиетке де қатысы бар. Қазақ әдебиеті тарихында
өзіндік қолтаңбасы бар ақындық өнердің өрен жүйрігі, айтыскер,
импровизатор, сазгер, әнші Әсет Найманбайұлының нағыз сегіз қырлы өнерпаз
әрі қағаз бетінде қаламы қатар жүйіткіген сауатты ақын. Өнерде өрге
жүзген, мәдениетімізге өшпес мұрасын қалдырған ақынның лирикалық өлең –
толғаулары, айтыс-қағыстары мен қисса - дастандары, асқақ әндері ұрпақтан-
ұрпаққа ауысып, әдеби-мәдени мұрамыздағы көрікті де, көрнекті үлгілердің
қатарын молайтуда.
1930 жылдардан бастап Әсет ақынның өмірі мен өнеріне қатысты деректерді
саралап, әдеби мұраларын жинастырып, оны халқымыздың қажетіне жаратуда,
ғылыми талдау, зерттеу жұмыстарын жүргізуде игі қадам жасалып, ел ішінен
табылған деректер мерзімді баспасөз бетінде жарияланып, арнаулы
экспедициялар материалдары Ұлттық Ғылым академиясының Орталық ғылыми
кітапханасы мен М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының
қолжазба қорына жинақталып, ақын мұрасын зерттеудің көкжиегі кеңейе түсті.
Ұрпақтан-ұрпаққа аманат ретінде ауысып келе жатқан ақын мұрасына әр
кезеңде әртүрлі пікір айтылып, сыналып та, сырт қалып та келеді, қоғамдық
кезең ақын мұрасын зерттеуге әсер-кесірін тигізбей қоймады. Көрнекті
әдебиетші ғалым Б.Кенжебаевтың сөзімен айтсақ: ...біз қазақтың бұрынғы ақын
жазушыларын саяси-идеялық қатесі бар ақын-жазушылар деп жіктедік .
Әсет ақын – ХХ ғасыр басындағы ақындарына тән демократтық-ағартушылық
ағымдағы ойларын, діни-дидактикалық уағыздарын өлеңмен өрген ақын. Әсет
атына қаратылған сын-пікірлер көп болмағынымен, ақын мұрасының ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы, ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің
оқулық - хрестоматияларына, зерттеу монографияларға бірде еніп, бірде
енбей қалуы саяси сақтанудан, салқын көзқарастан. Оның өнері халқымыздың
белгілі кезеңдегі мәдени дәрежесін, ой-пікір деңгейін анықтайтын тарихи
өлшем.
Әсет ақын мұрасын жинастыру, бастыру, зерттеу ісіне Әубәкір Диваев,
Ілияс Жансүгіров, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар әуезов, Сәбит Мұқанов, Ахмет
Жұбанов, Есмағамбет Ысмайылов, Бүркіт Ысқақаов, Сейділлда Ордалиев,
Сапарғали Бегалин, Қайым Мқхамедханов, Б.Нұржекеев, О.Орынтаев,
Қ.Жүзбасов, Б.Әзібаева, А.Қыраубаева, Д.Қалымов, О.Бекбосынов,
А.Түгелбаев, Қ.Толыбаевтар өз үлестерін қосты.
Атадан бала жадында сақтаушылар арқылы жеткен ақынның мол мұрасы Әсет
талантының деңгейін жоғалтқан емес. Абай дәстүрін жалғастырушы, Абайдың
ақын шәкірттерінің бірі - Әсет ақын мұрасы, рухани асыл қазынасы мұқият
зерттеуді қажет ететіні сөзсіз. Академик С.Қирабаев: ...Абаймен жалғаса
туған шәкірт ақындар Абай маңындағы шығармашылығы мен Абай өнегесін, ол
ұстанған шыншылдық мектепті үлгі тұтқан кейінгі ақындар еңбектерін
қазақтың ағартушылық – демократтық әдебиеті принциптері тұрғысынан зерттеу
– ғылым үшін аса маңызды проблемалардың бірі,- дейді. Әсет ақын
мұрасын поэтикалық, текстологиялық тұрғыда зерттеу – ақын мұрасына жаңаша
көзқарастың алғашқы нышаны.
Әсет шығармашылығына жұртшылық назарын алғаш рет аударған ақын Ілияс
Жансүгіров болғанын байқаймыз. Өлең айтуға тура келген жердің бәрінде оның
алдымен Әсет деген атпен Інжу-маржанды айтатыны: Әсетке арнаған
Әнші атты өлең жазып, оны 1928, 1933 жылдары шыққан кітабына енгізген.
Жазба әдебиетімізге Әсет жайында дерек түсірген екінші адам – Сәкен
Сейфуллин. Ол 1931 жылы жарық көрген Қазақтың ескі әдебиет нұсқалар атты
кітабында Әсет пен Кемпірбайдың арыздасуын екі рет мысалға келтіріп,
талдайды.
1936 жылы Әсет шығармашылығы Республика баспасөзінде біраз сөз болады.
Социалды Қазақстан газетінің 17 мамыр күнгі санында А.С.Пушкиннің
Евгений Онегин романының аудармасы жарияланады. Оны Ақсу ауданының
колхозшысы Шәріпов деген кісіден Есім Байболов жазып алады. Әзірге бұл
шығарманың иесі мәлімсіз,- деп жазады газет.
1942 жылы жарық көрген Қазақтың ХУІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің
тарихынан очерктер деген кітабының Айтыстар туралы деген бөлімінде
Сәбит Мұқанов: ...Біржан мен Сараның, Әсет пен Ырысжанның, Ақсұлу мен
Кеншімбайдың, Мәнсүр мен Дәменнің айтыстарында тіл тазалығы, тіл байлығы
тамаша. Бұл айтыстар эстетика заңын толық сақтап, тіл құрылысынан,
образдан әдебиет теориясының тілегіне толық жауап береді, жазба
әдебиеттің ең көркеміне таласа алады ,- деп жазды. Жүмбақ айтысы
деген тарауда Әсет пен Ырысжанның жұмбақтарын толық мысалға келтіріп
талдайды. Бұл жүмбақтардың айтылуында да, шешілуіндеде де ақындықпен
қатар үлкен тапқыр ақылдылық жатыр , - деп сүйсіне баға береді.
1958 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының М. Әуезов атындағы әдебиет
және өнер институтының қызметкері Балтабай Адамбаева Мақаншы ауданына
барып адамдардан Әсеттің өлеңдері мен дастандарын, өмірбаяндық деректерін
жазып әкелгеннен кейін, Әсет шығармашылығын білуге, түсінуге және
зерттеуге материялдық негіз қаланды да, мұның өзі ақын шығармашылығын
танудағы үлкен бір белес кезең болды. Ғалымдар, ақын- жазушылар,
журналистер мен басқа да әдебиет жанашырлары баспасөз бетінде ірілі-ұсақты
біраз материял жариялады.
Ақынның өмірі мен шығармашылығына байланысты әр кезде ғалымдар, ақын-
жазушылар, журналистер мен басқа да әдебиет жанашырлары баспасөз бетінде
ірілі-ұсақты біраз материалдар жариялады.
Қазақ әдебиетінің тарихында 1960 ж. 1-том, 1- кітап М.Әуезов:
Көркемдік және мазмұн жағынан көп айтыстан оқшауырақ тұратын - Әсет
Найманбайұлы мен Ырысжанның айтысы, - деп жазды.
Қазақ әдебиетінің тарихында 1961 ж. 2-том, 1- кітап С.Ордалиевтің
Әсет Найманбайұлы атты мақаласы арқылы ақынның шығармашылығы мен
өмірбаянына қатысты материалдарды тұңғыш рет ғылыми жүйеге түсірілді.
Әсет Найманбайұлы 1867 жылы Қарқаралы уезінің Темірші болысында туған.
Ол қазіргі Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы. Әсеттің әкесі Найманбай,
шешесі Кермеқас кедей адамдар болыпты. Әсет ұлдан жалғыз болған секілді,
Құлжа жағында әпкесі болған. Әке-шешесі күнкөріс қамымен Семейге көшіп
келген. Мұсылманша сауатты болған. Ырысжанмен айтысқанда, ол
білімділігінің арқасында ғана қыздың басқа жұмбақтарымен қатар, діни
жұмбағын да шешеді. Ағаш ат, Шеризат, Барат қыз, Француз, Шаһи
Ғаббас т.б. қисса-дастандарының сюжетін шығыс әдебиеті үлгілерінен алуы
да оның мұсылманша оқуды біршама терең білгендігін дәлелдейді. Ел арасына
кең тараған әйгілі әні "Інжу-маржанның" қайырмасында Сейфіл Мәлік-
Жамалдай бейнетіңе көнсем-ау, Қозы-Көрпеш Баяндай бір молада өлсем-ау-
деген сөздердің айтылуы оның халқымыздың халық әдебиетін жақсы білгендігін
дәлелдейді. Ақын 1923 жылы қайтыс болған.
Абайдың Әсетке деген өлеңін баршамыз білеміз. Ақыл жоқ, қайғы жоқ
онда, Ісі жоқ теріс пе, оң ба? - деген Әсет үшін ауыр секілді.
Ит көрген ешкі көзденіп,
Елірме, жынды сөзденіп,
Жасынан үлгісіз шіркін,
... ... ... .Не қылсын өнер ізденіп,-
деген сөз қалайша Әсетке арналмақ? Не үшін арналмақ? Өзімшіл, оңбаған
шерміш бұл сөздерді Абай айтпаған секілді. Қазақ әдебиетінің 1972
жылғы 16 шілдедегі санында Болатжан Әбілқасымовтың осы өлең жайында пікірі
басылды. Абайдың ертерек шыққан кітаптарында бұл өлең бұлай аталмапты.
Өлеңге ат кейін берілген. Осыған сүйеніп Б.Әбілқасымов бұл өлең Әсетке
жазылмаған деген жорамал айтады. Біз де сол жорамалды шындыққа жақын
санаймыз. Өйткені өзі туралы соншалықты қиянат сөз айтқан адамға Әсет те
жауап қайтарса керек еді, бірақ ешқандай жауап жоқ, керісінше ол Абайды
құрметтеп өткен. Әсет: Абайдай арт жағына сөз қалдырып, Жақсы еді-ау,
әттеген-ай, өлді деген! - деп өкінеді. Абай мен Әсет арасында жарасымды
сыйластық болған, сондықтан бұл өлеңнің бұрынғы аты Біреуден біреу
артылса атымен қалғаны дұрыс деп ойлаймыз.
Әсеттің дайысы ерекше зор болса керек. А.Жұбанов Әсеттің ақындығы
әншілігінен кем емес- деуі тегін емес. Әншілік өнерін әбден меңгергеннен
соң ғана Әсет жанынан өлең шығара бастаса керек. Өйткені оның алғашқы, жас
кезінде шығарған әндерінің біріне жетатын Інжу-маржан әні – құрылысы,
әуенділігі жағынан қазақ өлеңдерінің ішінде шоқтығы биік дүние. Бұл әнді
Естайдың Қорланымен ғана салыстырғың келеді. Екі әндегі мұң да, сағыныш
та, әсіресе қайырмаларындағы әуен мен сөздердің бірлігі ұқсас, соншалық
мінездес – қайсысын болса да бірінен артық бірін бағалау күнә.
Інжу-маржан махаббат әні. Алайда әннің мәтінінде махаббат туралы көп
айтылмайды, махаббат мотиві жоқ: ән бір басқа да, әуен бір басқа. Еркем-
ай сені сағындым деп тұрған қайырмаға Әуелетіп ән салса әнші Әсет,
Аққуменен аспанда жер тілдесед деген сөздің еш үйлеспейтіні көрініп тұр.
Сәбит Мұқанов Алыптың адымдары атты кітабында: Әсеттің Әсет аталатын
атақты әнінің сөзін әдетте біз Ілиястікі деп ойлаушы едік. Кейін бір
сұрағанымызда: Сөзі Әсеттікі, мен тек біраз өңдедім- дейтін.
Әсеттің әндері Інжу - маржан, Қисмет, Әпитөк, Ісмет, Әнші,
Еркем-ай, Қаракөз, Шама, Майда қоңыр, , Гауһар қыз, Желдірме,
Мақпал, Қайшақбай, Үлкен Ардақ, Кіші Ардақ, Мәлике қыз,
Ырғақты, Кәрілік, Зұлқия әндері А.Жұбановтың айтуы бойынша.
Осы диплом жұмысымызда Әсет ақынның әдеби мұралары: ән-өлеңдері мен
лирикалық жырларына, айтыс-қағыстарына, қисса-дастандарына поэтикалық,
текстологиялық тұрғыда талдау жасауға тырыстық. Осы орайда авторлығына
күмән келтіріліп жүрген Әсеттің атақты өлеңдері туралы даулы пікірлерді
салыстырып, ақынның ағартушылық ағымға қосқан үлесін, замана күйін
толғаған әлеуметтік лирикасын танымдық, тағылымдық тұрғыдан таразылып,
айтыс-қағыстарының туу, таралу барысын импровизациялық дәстүр үрдісінде
қарастырып, қисса-дастандарының сюжеттік негізіне, композициялық
құрылымына, жанрлық ерекшелігіне талдау жасадық. Әр кезеңде мерзімді
баспасөзде, ғылыми монографияларда әр текті пікір – талас тудырып келген
Әсет, Евгений Онегин дастанының бірнеше нұсқаларын салыстыра талдауға
тырыстық.

І ТАРАУ
ӘСЕТ НАЙМАНБАЙҰЛЫНЫҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ

Әсет ақынның ән-өлеңдері де жыр толғаулары да әртүрлі орындаушылар
арқылы бірнеше нұсқада жетті. Импровизация үлгісінде туып, ауызша ел
арасында тарап, бүгінгі күндерге жеткен ақынның шығармаларын хронологиялық
жүйеге түсіру мүмкіндігі шектеулі. Шығармаларын жанрлық тұрғыдан жіктеу –
ақын талантының ауқым-аясын танытса, тақырыбына қарай топтастыру – замана
күйіне, әлеуметтік ахуалға болмысқа, дүниеге көзқарасын аңдауға мүмкіндік
береді. Сондықтан Әсет ақын лирикасын төмендегідей тақырыптарға бөліп
қарастырамыз.
1. Жастық, сүйіспеншілік әуендері;
2. Өнер, ғылым, дін жайлы ағартушылық, дидактикалық өлеңдер;
3. Замана жайын толғаған сыншыл реализм үлгісіндегі толғау жырлары, арнау
өлеңдері;
4. Халық поэзиясы үлгісіндегі салт, ғұрып өлеңдері.
Ақынның жастық, махаббат тақырыбындағы өлеңдерінің көбі - әндері.
Үлкен Ардақ, Кіші Ардақ, Қарагөз 1-2 түрі, Гауһар қыз, Желдірме,
Мақпал сияқты әндері – ақынның жас бозбала шағында шығараған әндері.
Себебі ән мәтінінде дәстүрлі қара өлең, қайым өлең әсері айқын аңғарылады.
Мысалы, Кіші Ардақтағы: Ат қайда Ақ бақайдай шаппай желген..., Қарагөздегі:
Қаратаудың басынан түсер сағым, т.б. Қарагөздің келесі бір түрі қазақтың
қара өлеңі айту дәстүрінде орындалатындығы әрі өлең ұйқастарының: алыс
арға, табыстарға, жарысарға,
туған айдай, жазық маңдай, бұлбұл таңдай,
ақсай желген, көзі күлген, өзі күлген,
сәулем едің, дәурен едің, әуреледің
тәрізді жеңіл ұйқасқа құрылуы еліктеу, үйрену кезеңінің стилін
аңғартады. Әпитөк, Ардақ, Мақпал сияқты көптеген әндердің
авторлығына күмән - талас пікір туындауы - әрі ремииценция, әрі стилдік
қалыптасудың еліктеу кезеңі тұрғысынан заңды құбылыс. Әсеттің алғашқы
әндерінің қатарына өзіндік өрнегі, мәнерімен ерекшеленетін поэтикалық және
музыкалық жағынан бір-бірімен шебер ұштасқан, әуен-саз және ырғақтық
құрылысы өте мәнді шығармасы – Інжу-Маржан. Інжу-Маржан Әсеттің
еліктеу кезеңінен өтіп, өз стилін танытудағы талпынысының тырнақ алдысы.
Әуелетіп ән салса, әнші Әсет,- деп басталуының өзі имповизатор ақындарға
тән өз авторлығын бекіту әдісі. Інжу-Маржанның, Ардақтың, Мақпалдың,
Қисметтің т.б. әндерінің бірнеше түрі болуы осы әндер эволюциясын
танытады. Бірден қағазға түсіп, таралған ән болмағандықтан импровизиялық
үлгідегі шығарманың бір мәтінмен айтылуы мүмкін емес, жеткізуші
орындаушылардың әсер үлесін былай қойғанда автордың тарапынан көп
өзгеріске түсіп, жетілдіріліп отырған. Әсет әндерінің ішіндігі даулы пікір
тудырып жүрген Әпитөк әні жайлы өнер танушы ғалым З.Қоспақов Әпитөк
әнін айтқанда Әупілдек әні еріксіз ойға оралады. Өйткені, көптеген
әншілер Әпитөк әнін Әпитөктің сөзімен айтып жүр. Бұл мүлде келіспейтін
дүние. Екі әннің аты да, заты да, әуен ырғақтары мен құрылымы да, айтпақ
болған мақсаттары да бөлек емес пе, және де Әпитөк халық әні емес, халық
композиторы Әсет Найманбайұлыныкі 4 дейді. Әсет әндерін алғаш жинақ
етіп қарастырған Қ.Жүздесов елуге жуық ән-әуенді нотасымен жариялады. Кей
әннің үш-төрт түрі барлығын әрі дастандарды айту мақам әуені, термелері,
айтыстары, әуендерінің сан-қырлы әуезділігін ескерсек, әнші-сазгер Әсеттің
музыкалық мұрасының да зерттеуге зәру екенін көреміз.
Шығармашылық толысу шағы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы
тарихи аласапыран кезеңіне тап келген Әсет ақын мұрасы сол дәуір тудырған
әдебиеттегі дәстүр үрдісін дамытуға үлес қосып, ел өмірін, әлеумет
тұрмысын, тарих тауқыметін өлең-толғауларына арқау етті. Қазақ даласында
ағартушылық бағыт кездейсоқ туған жоқ, ол тарихи әлеуметтік дамудың
қажеттілігінен, өмір талабынан туған еді. Ақынның сыншылдығы, ағартушылық
идеясымен ұштастырылып жатыр.
Өнер үйрен, кеудеңді өрге сүйре,
Ендігі жас болмаңдар көп еріншек...
Оқып білім пайдалан, біреуге ұқтыр,
Әліңше дін-миратқа пайдаң жұқтыр.
Әсет ғылым жайлы толғанғанда қазақ поэзиясынын насихат, үгіт үлгісінде
айтылып келе жатқан белгілі жайларды да термелеп, темпіштеп, кейде тың,
тосын теңеу, тіркес тауып, терең ой түйіндейді. Ғылыммен тән тазарып,
жанданады, Ғылым қуып, жан тамырын тербетуге, Пердесі адамзаттың – ғылым
шатыр, Арасын ғылым бұлдап асылдайды, Болғанда ғылым- дария, оқу - өрнек,
Ғылым – дос, ақыл – қанат, талап – серік, Ғылым деген иманның бір кілті
бар. Біз Әсет ақын шығармаларындағы өнер, білім, ғылым, адамгершілік,
имандылық, достық, махаббат тақырыбын, саяси-әлеуметтік мәселелерді сөз
еткенде- Абай поэзиясынан бастау алған мазмұнның кейінгі ақындарға
ортақтығын, Әсеттің де сол тақырып, көркемдікті игерудегі өзіндік
талпынысын көреміз. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің ағартушылық ағымда
болуы, импровизатор ақындардың халық алдында жиі шығуы, өсиет, уағыз
айтуына мол мүмкіндігі болуы – ақын өлеңдерінің әлеуметтік-ағартушылық
мазмұнына игі әсерін тигізді. Ақынның өткір сынға құрылған өлеңдерінің
өзінде халық өмірінің көкейкесті мәселелеріне жауап беруге тырысу айқын
сезіледі. Оның шығармаларындағы наразылық ағартушы ақынның арман
мақсаттарымен ұштасып жатады. Абай үрдісін үлгі тұтқан Әсет ақынның
өлеңінде Абайдың пәлсапалық тереңдігі болмағанымен, өз кезегінде өмір
шындығын танытуда өткірлігі мен динамикасы басым. Әсет ақын өлеңдерінің
көбісі насихат, өмір, дүние белестері, адам тіршілігінің мәні, жақсы мен
жаман, асыл мен жасық, адалдық пен залымдық сияқты өмірде адам пенде
бойында кездесетін кереғар қасиеттерді салыстыра термелеу, аллегориялық
тәсілде суреттеу арқылы мәңгілік мәнін жоймас заңдылықтарды сипаттауға
көтеріледі. Тәмсіл, Шыншыл бол, шықпа жолдан, шыдамды бол, Адамзат
дүние қуып қартаяды т.б. өлең-термелері имандылық, этикалық, этикеттік
жайларды қамтиды.
Әсет ақынның діни-дидактикалық тұрғыдағы өлеңдері кезінде идеология
салдарынан жиналмай, жарияланбай келді. Медреседе оқып, ескіше тәлім-
тәрбие алғандықтан, Әсеттің бірқатар өлеңдері мен қиссаларында дін жайы
әрқилы сөз болып қалып отырады. Алайда ол дінді тікелей уағыздап, жұртты
дін жолымен жүруге шақырмайды: адамгершілікті уағыздайтын қағида-
тәртіптерді айтып, сол арқылы жұртты қиянаттан, зорлық-зомбылықтан
тыймақты ойлайды.

Мысалы: Ұраным – арғын шордан Қаракесек деген өлеңінде:

Дүнте адам болып жаралған соң,
Білімсіз құр жүресің бейне есек.
Тірлікте жақсы, даман қылған імтен,
Періште мақшар күні алады есеп,- дейді.

Дінге иланып, дінге құлақ қойып өскен халыққа сол діннің өзін
пайдаланып ақыл айтады, тіршілікте жасаған жамандығың үшін жауап бересің,
деп үрейлендіруге тырысады. Адалдықты, пәктікті, қайырымдылықты үздіксіз
үгіттеп отырған ақын діни схолостиканы жырлаған жоқ, діннің ақ жолын
уағыздады. Әсет өлеңдерінен, айтыс, қисса-дастандарынан оның діни білімге
жүйріктігі айқын көрінеді.
Әсет өлеңдерінің бірі- арнау өлеңдері. Ол тек сын-сықақ жанрында емес,
ағайын арасындағы дау-дамайды бітістіруге араласуы, ел бірлігін сақтауға
ниеттілігі ақынның мақсат мүддесінің халықтық сипатын көрсетеді. Адамның
жас шамасына байланысты өлең жырлар қазақтың ауыз әдебиетінде бұрыннан
бар. Жас шама өлеңінде он жастан-жиырма жасқа дейінгі кезеңдерді
санамалап балалық, жастық шақ ерекшелігіне, әр жасқа жеке тоқталып,
философиялық тұжырымдар жасайды: балалар он жасыңда құлындайсың, он бір
мен он екіде сабақ оқып; он үш пен он төртіңде тағылым алып, он беске
жеткен соң бір ой түсіп, жеткенде он алтыға өткірленіп, т.с.с. Жыраулық
поэзияда шешендік өнерде әр кезеңде берілетін баға, теңеу көбінесе ұқсас
болып келсе, Әсет тың теңеулер тауып, әр жас кезеңінің қасиетін аша
түседі, жалпыға ортақ мағына үстейді. Жас мөлшерінің өзіне тән сипатын, әр
кезеңнін болмысын, қайталанбас қасиетін шынайы суреттейтін ақын өлеңдері –
ұрпағына өсиеті, насихаты. Әсеттің халық ауыз әдебиетінің үйлену, салт
өлеңдері дәстүріндегі Беташар, Аужарын да дидактикалық шығармалары
қатарында қарастырамыз. Беташардың басты мақсаты келінге қайын жұртын
таныстыру, әрі атқаратын қызметі, жүріс-тұрыс мінез-құлқы, жақсы келін
атанудың алғы шарттары мен басқа да мораль мәселесі. Демек, ішкі мазмұны -
өсиет-өнеге айту. Ақын қашан да өз дәуірінің перзенті, сондықтан қандай
ақынның болсын поэзиясында өзі ғұмыр кешкен кезеңнің тарихи сипаты, болмыс-
бітімі, халық тұрмысы мен ақыл-ойы көрініс табады. Дәлелдеуді қажет
етпейтін бұл қағиданың нақты айғақтарын Әсет ақын лирикасынан да мол
кездестіреміз. Ел арасында жүріп әр ауылдың, әр той, ойын-сауықтың еркесі,
серісі болған ақынның дидактикалық уағыздарынан эстетикалық әсемдік
әсерінің пәлсапалық ойларының тәлімі де сол ортаға ағартушылық қызмет
атқарды.
Әсет топқа түскенде төтеп айтатын төкпе ақын болған. Осы тұрғыдан
қарағанда Кемпірбай, Сүйінбай, Жамбыл, Жанақ секілді айтыс алыптарының
қатарын Әсет толықтырады. Әсеттің халқымыздың қасиетті айтыс өнеріне соны
түр, жаңа мазмұн үстеген айтыстарының ішіндегі мазмұн сонылығымен,
поэтикалық қуатымен ерекшеленетін бірден-бір, бірегейі – Рысжанмен айтысы.
Айтыстың ӘӨИ қолжазба қорында бірнеше тізімі, нұсқасы бар 5. Айтыстың
болған жері – Қарқаралы-Қызылжар жолының бойындағы Қоянды бекеті. Осы
бекетте 1849 жылы мамыр айында орыс саудагерлері мен қазақтардың съезі
ашылған. Уақыт өте келе бұл сауда орыны үлкен жәрмеңке дәрежесіне дейін
көтеріледі. Жәрмеңке жылына бір рет жаз айларында ұйымдастырылған. 1880
жылға дейін мамыр-маусым айларында, 1880 жылдан кейін маусым-шілде
айларында өткізілген6.9.
Бұл тойға шақырған соң біз де келдік,
Ағыс өтіп, сентябрь күзде келдік,-

деген жолдардан айтыстың қай мезгілде өткенін дәл анықтасақ та нақты
қай жылы болғаны жөнінде дерек жоқ. Айтысты мазмұны мен желісін сақтай
отырып, кейіннен Әсет өзі қайта жырлап, өңдеп, қағазға түсіргені анық.
Бұрынғы жұртқа жаққан дана сөзді,
Дұрыс па қате сөйлеп, ауыстырмақ,-
деуі арада біраз уақыт өткен соң айтысты еске түсіріп, Әсеттің қисса
етіп қайта жырлағанын, айтыстағы поэтикалық көркемдіктер Әсеттікі
екендігіне көзімізді жеткізе түседі. Әсетпен айтысқан Рысжан ақын жөнінде
әдебиет тарихында, энциклопедиялық анықтамаларда ешқандай дерек жоқ, не
басқа айтысы не жеке өлеңдері бізге жетпеген. Рысжан алғашқы жұмбағында
мұсылманның бес парызын, сонымен қатар сол кездегі Ресей отарлаушыларының
қазақ даласын билеген обыр әкімдерін, оған қоылып, елді жеп отырған
қазақтың би-болыстарының елбасқарудағы теріс билеу әрекеттерін әшкерелеп
келеді. Жұмбақ түрінде пернелеп отырып, сол тұста қазақ халқының ханын
сорып жатқан әкімдер атаулының бәрі де айналып келгенде халақты тонаудың,
қанаудың соңында жүрген құзғын, құлқындылар екенін бүкпесіз ашына сынаған.
Ақындардың патшалық, отарлық дәуірдегі ел билеу жүйесіне наразылығын,
халықтың идеясын, демократтық – ағартушылық позициясын аңғартатын
айтыстағы жұмбақ сырының астары айқын.
Хан – қара, би-болысты жұмбақ қылдың,
Жұмбағың ақиқатқа сиымды екен.
Расында да жұмбақтың негізінде жай тапқырлық қана жатқан жоқ, ақынның
әлеуметтік ой пікірі, қоғамдық көз қарасы да жатыр. Рысжанның екінші
жұмбағында адамның дене мүшесі шебер жұмбақталады. Әсет екінші жұмбақты да
қапысыз шешеді. Рысжанның үшінші жұмбағында мерзім, жыл, ай, күн, уақыт
өлшемі сөз болады. Әсет Рысжанның жұмбақтарын шебер қиюластырғанын
мойындай отырып, бұл жұмбақтың да жауабын береді. Үшінші жұмбақтағы дүние,
жаратылыс туралы, діни пайымдауларды шешуде де Әсет іркілмейді. Айтыс
идеялық-тақырыптық сонылығымен, тілінің көркемдігімен, сыншылдығымен,
сонымен қатар, жұмбақтаған мәселенің мазмұндылығымен, өзгеше айшықты күллі
құбылыстар құпиясымен, олардың сабақтастығын айтып бере алатын күш- поэзия
тілі- образды қуат еткен бейнелі суреттің сұлу ырғақ пен төгілмелі
ұйқастың негізі. Айтысты кейіннен Әсет ақынның қисса етіп жырлауы, қандай
шындық болса, ондағы көркем тіл өрнектерінің де Әсеттікі екені дау
туғызбайды.
Әсеттің ақындығы мен атақ- даңқын ел арасына танытқан Рысжанмен айтысы
екендігіне, айтыстың мазмұндық, көркемдік деңгейі дәлел бола алады.
Әсет пен Кемпірбайдың қоштасуы - алғаш 1925 жылы Таң журналында
жарық көрген Әсеттің баспа бетінде жарияланған 7 тұңғыш мұрасы. Әсет
пен Кемпірбайдың қоштасуы 1895 жыл шамасында болған. Қолдағы бар
мәліметке сүйене отырып, қазірше біздің білетініміз, Әсет 1895 жылы 28
жасында Кемпірбай ақынның ауылына келіпті. Бұл кезде Кемпірбай 61 жаста,
1834 жылы туып, 1895 жылы дүниеден қайтқан. Әсет пен Кемпірбайдың
қоштасуын ақынның шығармалар жинағында айтыс өлеңдерінің тобында
бергенмен, жанрлық тұрғыдан қоштасу өлеңдеріне жатады. Әсет пен
Кемпірбайдың қоштасуы алғаш көңіл аударған С.Сейфуллин де айтыс өлеңі
демейді: Кемпірбай ақын өлер алдында ауырып жатқанда Әсет ақын көңілін
сұрай келеді, сонда айтқаны,- дейді 8.115. М.Әуезов Әсет пен
Кемпірбайдың қоштасуын қоштасу өлеңінің бір түрі деп қарап: Өлерде
өлеңмен - әнмен қоштасу көбінесе ақындардың әдеті. Сабырбайдан басқа,
өлеңдерінде қоштасу өлең айтып кеткен ақын Кемпірбай. Бұл өлең осы
реттегі қоштасу өлеңдерінің бәріне мысал-дейді 9,35. Тыңдаушы сезіміне
ацрықша әсер етіп, поэтикалық асқақ мазмұнға ие көркемдік шешімнің маңызы
айрықша. Шындығында да, әр жақты пікір, көзқарастар тудырған ақындық иесі
көк ала үйректің Қош! деп ұшуы осы шығармаға романтизм, оптимизм
дарытқан, поэтикалық нәр берген, символдық мәнді көркемдік тәсіл.
Шығармадағы тосын эпитеті тіркес Қою сөз қояр ма екен үн шығармай,
сонымен қатар Адаммен алтын жүзді душар болмақ, Құрақты ала баулы
салайын деп, Аспанда айнала ұшқан сұңқар едің, Суырған қынабынан нәр
кескендей, сияқты жолдарда ақынның тіл шеберлігін танытып тұрған
метафора, теңеулер аз кездеспейді. Қоштасуды ел арасында таратып
насихаттаған Әсет ақын екені анық. Бұл шығарманың да көркемдік
көкжиегіндегі Әсет үлесін жоққа шығара алмаймыз.
Әсет айтыстарының ішіндегі сол кезең айтыстарының үрдісіне сай,
композициялық құрылымы келісті, ақындар айтысының түре айтыс түріне
жататыны Кәрібаймен айтысты.
Айтыс 1894 жылы болған деуге негіз бар. Дала уалаяты газетінің 1894
жылғы 46 санында Россия мен Қытай шекарасында тұратын қазақтарды басқару
жұмысы туралы деген мақала жариаланған, соңына Қазақ Шерияздан деп қол
қойылған. Бақты қаласынан әрмен 3 шақырымда тұрған һәм Қытайдың Шәуешек
деген қаласынан әрмен 13 шақырымда тұрған Шұбарағаш деген жерде, үшбу 22
августен 21 сентябрьге шейін халық арасыныі съезі болды , - делінген
мақалада ал айтыс қорытындысы іспетті Кәрібай айтқан соңғы шумақ :
Жігіттер Көктумаға барған жерім,
Дәміне Шұбарағаш қанған жерім.
Әсет тоқтап Кәрібай жеңді деген
Атақты хан съезіне алған жерім,-
деп аяқталады. Осы съезге қатысқан ел басылары жайлы мақалада нақты
аталса, ол айтыс кіріспесінде де көрініс тапқан. Съезде Зайсан оязынан 15
болыстан қазақтар болыстарымен бас болып келді. Әмбе Қытай жағынан
Тарбағатай округіне қараған шет жердегі төрт үкірдайдың қазақтары
Мамырбек, Керікбай, Еңсе, һәм Жамалбай деген үкірдайлармен бас болып
келді. Төбебастар съезде орысқа қараған қазақтардан Еміл елінің болысы
Сүлеймен Әділбекұлы һәм Зайсан оязынан Әзібай Бобатайұлы болды. Қытай
жағынан бас болып Тарбағатай облысын билеп тұрған Жун – Ғалдай помощнигі
ЦЮ-Дарын дегенмен келді 10, десе айтыс кіріспесінде:
Ту алып, тұлпар мінген консул Қалдай,
Тар есік күндер болды екіталай ,
Ие боп екі жұртты бөліп алды,
Сүлеймен даулы болып, ер Жалбағай...
Атынан хан Қамбардың ер Ботабай...,
Бүкенші Мамырбекпен және он би бар,
Мал кеспей тастамайды ысырапқа
– деп, айға жуық созылып, ел ішінің үлкенді-кішілі дау – шарын шешкен бұл
жиын-съездің басты дау иелерін де атап өтеді. Айтыс Біржан – Сара
айтысы, ел ішінің белгілі адамдары жайындағы деректілігімен ерекшеленеді.
Әсет пен Бақтыбайдың айтысынан бізге жеткені үзінді ғана. 1968 жылғы
жинақтағы нұсқа 51 жол. Үзінді екі адамнан жазып алынған. Бірінші жұбын
Мұқаш Байбатырұлы 1946 жылы Ысмағұлұлы Жамалидан, екіншісін Б. Г.
Ерзакович әнші Әділжан Құрбанғалиевтан 1958 жылы жаздырып алған. 1988
жылғы жинақта Әділжан Құрбанғалиевтың нұсқасы негізінде алынған кіріспесі
36 тармақ, айтыс 35 тармақ. Айтыс Әсет ақын атынан айтылып, айтыстың Садыр
Жақанбайдың асында болғаны туралы және:
Бақтыбай ақыны бар, үйсін асқан
Қапалға, Басқан, Сарқан лебізін шашқан,
-деп өзінің қарсыласы Бақтыбай ақын жайлы да таныстырып өтеді. Осы
авторлық баяндаулар айтыстың бас аяғын жинақтап, бір композициялық өмірге
бағындырып отырады да, ақырында ол мазмұн мен түрі қиысқан жұп – жұмыр
желілі жырға айналады. Айтысты есіне сақтап жеткізушілердің дені айтыс
1898-1990 жылдар шамасында өткендігін айтады. Әсет ақын шығарған
кіріспеде,
Салырлың Мұқаншыда асы қосы,
Қазақтың ас мұра ғой бір пормысы,
-деп айтыс болған жер айлы анық айтылады. Әсет пен Бақтыбай айтысының
Лепсі өзенінің бойындағы Мұқаншының жалпақ сазында Аяқкөл деген жерде
өткенін ел аузындағы естеліктер растай түседі. Аяқкөл –Талдықорған өңірі
Қабанбай ауданындағы жер. Айтыс өткен уақытта Бақтыбай ақын 1835-1916
шамамен 63-65 жаста.
Әсет ақынның суырыпсалмалық өнері айтыстары мен арнауларынан көрінсе,
жазып айтысқан айтыстарынан да ой тереңдігін, ақындық қуатын, қарымын тани
түсеміз. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында айтыс аса бір
мол серпінмен дамыған. Бұл тұстағы екі ақынның жарысып айтысу салтына
Әсет пен Сәмет төре, Әсет пен Қызыр, Әсет пен Қали айтыстарын
жатқызамыз. Әсет пен Сәмет айтысы жазба айтыс болғандықтан, ақын
көзқарасы айқын, композициялық құрылымы жинақы. Бұл айтыстың басты
құндылығы тарихи-әлеуметтік сипатында. Шыңғыс хан дәуірінен басталып, ХХ
ғасырдың бас кезіне дейін келген төрешілдік биліктің қазақ халқы үшін
келеңсіз жақтары да көп болды.
Төренің қатынынан бір ұл туса,
Онысын ие қылған әр төбеге,
Түк білмеген сұлтанды төре қойып,
Көргендер білгендерге теңеле ме?
Хабарсыз қара көңіл сорлы қазақ,
Еріксіз билік берген сол немеге!-
Төре тұқымы ғана билік жүргізу керек деген негізсіз қағиданы қатты
сынайды. Әсет пен Сәмет төре айтысының үш нұсқасы белгілі. Олар: 1
Б.Адамбаевқа Ж.Көлдеев жазып берген нұсқа. 2 Бозтай Жақыпбайұлы жазып
алған Қ.Ноғайбайұлы нұсқасы. 3 Б.Нұржекеевтің С.Әбділдаевтан жазып алған
нұсқасы. 1968 жылғы жинақта Ж.Көлдеев нұсқасына сілтеме жасалғанымен,
Қ.Ноғайбайұлы нұсқасы берілген. Б.Әбілқасымов Әсет пен Сәмет төре айтысына
текстологиялық талдау жасай келе: Бұл айырмашылықтар шығарманың идеялық-
композициялық құрылымына пәлендей роль атқармаса да жарияланған текстің
Б.Жақыбайұлы жазып алған нұсқа екендігін айқын дәлелдейді. Айтушы мен
жинаушыға жасалынған сілтеме әділ болмаса көркем текске деген күмән туары
анық. Ендеше ел аузынан жиналған шығарманың әрбір сөйлемінде, әрбір
сөзінде ғылыми дәйектілік болу жағына қатты көңіл аударғанымыз абзал,-деп
әділ пікір түйіндейді. 11. Әсет пен Қали, Әсет пен Қызыр, Әсет пен
Қосымбай арасындағы сөз қағыстары Әсет ақынның басқа айтыстарының қасында
өзінің көтерген жүгі идеялық-тақырыптық, тағылымдық сипаты тұрғысынан
ерекшеленбейді. Әсеттің өзімен тұстас белгілі Әріп ақынмен Баһрам
дастанын жазғаны туралы дерек аламыз. Айтыспен атағы шыққан кейбір атақта
ақындардың әр кезде бір-екі ауыз өлеңмен шегерілетін уытты диалогтарын да
шын мәніндегі айтысқа қоса алмаймыз.12.18 Бұларда ақын мен ақынның
әлдеқалай кездесіп қалғанда, сөз намысымен түйресіп, шама-шарқын байқасуы,
бір-біріне аяусыз шарпып, ырғысып қағысуы деген жөн. Мұнда жеңу, жеңлу
мұрат емес, әзіл-шыны аралас уәжді сөзбен өз қарсыласын қапысын тауып,
мүдіртіп тосу мақсаты көзделеді. Айтыс өлеңдері – қазақ әдебиетінің ерекше
дамыған жанры. Әсіресе, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі
әдеби-мәдени мұраларымыздың ел ішінде көп сақталып, деңгей-дәрежесін
төмендетпей жеткені де – айтыстар. Әсет ақын айтыстары әлеуметтік маңызды,
көркемдік қасиеттері жоғары, өз
кезеңінің өткір мәселелерін шынайы тұрғыда айтып бере алатын туындылар.

Әсет өлеңдерінің көркемдігі, бейнелі сөздерді қолдану дәрежесі әр
өлеңіңде әрқилы: бірінде жоғары, бірінде орталау, кейде тіпті қарабайыр
болып жататыны да бар.Оның басты бір себебі есте сақтаушы адамдардың
қабілет дәрежесінен деп шамалаймыз.Ара-түра дәл есінде сақтай алмаған
тұстарын өзінше жалғап жіберушілердің бар екендігін қалай
мойындамассың.Көптеген айтушы тікелей Әсеттің өзінен үйренбеген,
сондықтан бірден-бірге ауысу барысында қандай өлең болмасын өзгеріске
ұшырымай қалсын ба.Әйткенмен еріксіз сүйсінтетін саф алтындай жолдар
мен шумақтар да бар екеніне, бугінгі күнге олардың аман-есен жеткеніне
қуанасың Әлемнің езуінен наным кетіп Саздар санасы жоқ...,
Айырған қылдан қылшық талай бұл-бұл, Барабар ажал бесік жоқ пен барға-
ай Айыпқа, тыңдаған жан...

Жиырмада сары алтынның буындайсың,
Тасыған Үш тентектің суындайсың.
Бар болса сүйегіңде, өрге жүзіп,
Сақпанның тасындай боп зырылдайсың,-
Деген жолдардан ( Жас шама ) арқылы ақынның қолтаңбасы сезіліп
тұрады.
Әсет творчествосының айрықша саласы – айтыстары. Оның ішіндегі
айрықшасы, ең көркемі – Ырысжаннмен айтысы. Бұл айтысқа қазақ совет
әдебиетінің классиктері академик жазушылар – М. Әуезов, С. Мұқанов, тағы
басқа да атақты ғалымдар мен зерттеушілер аса жоғары баға берген. Басқа
шығармалары әлі белгісіз кезде Әсетің аса талантты ақын екендігі
жұртшылық осы шығармасы арқылы-ақ таныған.
Әсеттің Ырысжанмен дәл қай жылы айтысқаны белгісіз. Бірақ арада біраз
уақыт өткен соң, айтысты еске түсіріп Әсеттің қисса етіп жырлағаны ешкімге
құпия болмаса керек. Бұл айтыста пэзиялық көркемдіктер Әсеттікі деп
қарасақ қателеспейміз, өйткені бұл шығармада өз сөзінде де, Ырысжан
сөзінде өлеңдеп айтушы автор. Болған айтысты кейін қисса етіп жырлау ХІХ
ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басында пайда болған дәстүр секілді. Осы
кезде қазақ арасындағы шығыс хикаяларының желісіне құрылған Рүстем-
Зораб, Сейфулмәлік, Шәкір-Шәкрат, Боз жігіт, Мұңлық-
Зарлық,Жүсіп – Зылиха сияқты қисса дастандар көп таралады. Біржан мен
Сараның, Әсет пен Ырысжан айтыстарында да қисса болып таралуына осы дастан
ықпал еткен тәрізді. Кейінірек өзінің Әсетпен айтысын Кәрібай ақын да
қайта жырлаған.
Бәленшемен қалай айтыстыңыз? Қайтіп жеңдіңіз? – деген сұрақ ақынға
сөз жоқ қойылады. Ол былай болды, ол өйдегенде, мен бүй дедім, - деген
әңгімен айтылмай тағы тұрмайды. Осындай қажеттіліктен барып ақындар өз
айтысын насихаттап жүретін болса керек. Әсет пен Кәрібай сүйткен. Атақыт
айтфскер Жамбыл да, Құлмамбет, Досмағамбет, Шашубай, Сарыбас, ақындарды
жеңген айтысын өз есінде сақтап жүрген. Бірақ міндетті түрде жеңген ақфн
айтысты тарататын берік дәстүр болмаған. Жеңгеніне де жеіңілгені де
жасырмай айтып жүру әрбір ақынның азамат аралығына да байланысты болар деп
ойлаймыз. Кейде екі ақынның айьысқанына куә болғаны үшін ақын да айтысты
насихаттаушы болған. Мәселен, Әсет пен Кәрібайдың айтысын сол айтысқа
қатысқан ақындар Ержан Ахметов пен Ауған Жақсылықов та жыр қып айта жүрген
ал Сара Біржаннан жеңілсе де айтысты өзі таратушысы өзі болған.
Айтысып отырған ақындардың бір-біріне айтқын сөздері ылғишындық бола
бермейді. Сөзден сүріндіру үшін әселірек айту үшін кейде олар шындықтың
өзін өлеңдеп әсірелеп жіберулері мүмкін. Мәселен, Әсет Ырысжанға: Шығып
ем он бес жастан он алтыға, - деді бұған қарап Әсет Ырысжанмен он алты
жасында, яғни 1983 жылы айтысқан деген қорытынды шығара салуға болмайды.
Ал, айтыстың кіріспесінде Әсет: Сол кезде он сегізге келген едім, -
деді. Сонда қайсысына нанмыз.
Әсет те Ырысжан да шын жастарын жасырып отыр әйткенмен, Әсеттен
ырысжанның үлкен екені рас тәрізді, өйткені Әсет оған бекерден бекер
кәрі деп тиіспесе керек. Ырысжан да бостан босқа оны бала деп
төмендетпеуге тиіс.
Әсет пен Ырысжан әдеттегідей өз руының беделді адамдарын салыстырып
бірінен-бірі артылғысы келмейді, сөздің жүйесін қуып таза өнер-білімдерін
жарыстырады. әуелі бірін-бірі кәрі, бала деп қағысқан ақындар оларынан
түк шықпаған соң, жұмбақ айтысқа көшеді. Ұсынысты қыз жасайды,
жұмбақтарымды шешсең жеңілмегенімді мойындаймын деген шарт айтады.
Жұмбақтардың айтылуы да әдемі, шешілуі де тапқыр. Екеуіне де сүйсініп
отырасың.
Жапанда бір бәйтерек шыққан биік,
Көрінер көлеңкесі көкке тиіп.
Жемісі мәуесімен жарасуы,
Сенімді сегіз бұтақ тұрған иіп, -
деген Ырысжанның жұмбағын Әсет былай шешеді:
Бәйтерек – жапандағы ақ падиша,
Көңіл ұлықтықпен көкке жеткен...
Дегеннің сегіз бұтақ – сегіз саант,
Жайылған жапырағы – қағаз ақша.
Жұмбақты айтушы мен шешуші де халық үстінен күн көрген адамдарды
жағымсыз құстарға теңеп, оларға ара-тұра мінездеме де бере кетеді. Қазақ
ауыз әдебиетінде қалыптасып залған бейнесі бар құстарды әдейі астарлап
жұмбақтайды. Құзғын дегені – елубасы, жапалағы –жасауыл, күйкентайы –
онбасы.
Ел мазасы кетеді мұндайлардан,
Халыққа тынышталмас ығайлардан.
Жемтік жеген құзғындай желөкпелер,

Он қаршыға – старшын ыңғайланған, -

дейді Әсет. Ел әкімдерінің әрекетерін жақсы білетіндіктерінен,
жұмбақтың астарныдағы адамдарды қиналмай табады. Жұмбақтың негізінде жай
тапқырлық қана жатқан жоқ, ақынның әлеуметтік ой-пікірі, қоғамдық көз-
қөзқарасы да жатыр. Тек зерттеушілер үшін әлі де анықтай түсуді қажет
ететін бір нәрсе: Ырысжанның жұмбағында он қаршыға жайында. Ештеме
айтылмайды да Әсеттің шешуінде он қаршыға старшын делінеді. Айтушылардан
басқадан ба осы арада бір байқамастық кетіп жүрген тәрізді. Оның сырын
біліп жүрген ел арасында кездеп қалу ғажап емес. Айтыста адамның дене
мүшелері де өте шебер жұмбақталып асқан тапқырлықпен шешіледі. Екеуінің де
логикасы сүсіндіреді. Ырысжан:
Қос әйнек шыны да емес, темір де емес,
Еш адам түзете алмас болса кеміс.
Ашылып жабылады пружинамен,
Ол өзі қымбат нәрсе арзан емес, -
Деп жұмбақтаса, Әсет:
Қос әнек шыны да емес, темір де емес,
Ашылған қан тамырымен екі көзін,-
деп шешеді жылды, аптаны жұмбақтаулары да осындай тапқыр, шебер. Бұл
айтыс – көркемдігі жоғары, үлкен поэзиялық шығарма. әсетің ақындық
мүмкіндіктерін, тіл шеберліктері мен ой ұшықырлығын айқын танытатын
туынды. Соған қарағанда, бәлкі, о баста өсті жазып таратқан ба деп те
ойлаймыз. Айтыс – қиссаның басталуы да ерекше. Ынтықтырып, қызықтырып,
Ырысжанды әбден мақтап алды да, өзінің одан да жүйрік екендігін бірте-
бірте айтыс барысында анық ааңғартады. өзінің серілік өміріндегі халық
қошаметін мақтанышпен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.