Корсет өте сәнді бұйым
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Композициялық тарау
1.1. Тақырып бойынша өткенді шолу
1.2. Келешектік сән бағытын талдау
1.3. Коллекцияның көркем бейнесін әзірлеу
1.4. Материалдарды конфекциялау
1.5. Үлгінің техникалық эскизі
1.6. Үлгінің сырт түрінің сипаттамасы
1.7. Компьютер графикасы арқылы үлгінің эскизін әзірлеу
2. Конструкциялық тарау
2.1. Конструкциялау әдістемесін таңдап негіздеу
2.2. Конструкция сызбасын құрастыру үшін бастапқы мәліметтерді
таңдап негіздеу
2.3. Конструкция сызбасын құрастыру
2.4. Модельдік ерекшеліктерін енгізу
2.5. Бұйымның қонымдылығын макет арқылы тексеру
3. Технологиялық тарау
3.1. Өңдеу әдістерін және құрал-жабдықтарды таңдау
3.2. Түйіндерді өңдеу
3.3. Бұйымды дайындаудың технологиялық бірізділігін әзірлеу
4. Негізгі үлгіге конструкторлық құжаттаманы әзірлеу
4.1. Үлгінің негізгі және туынды бөлшектерін эталон лекалдарын.
әзірлеп жасау
4.2. Үлгіге кететін материалдар шығынын мөлшерлеу
4.3. Үлгіні дайындау және конструкцияны туырлау
5. Экономикалық тарау
6. Еңбекті қорғау
7. Экология
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазіргі заманғы киім өндірісінде әртүрлі мамандық иелері еңбек
етеді, олардың ішінде суретші-сән үлгіші, конструкторлар, технологтар, киім
пішушілер, тігіншілер бар. Тек бірлескен қимылдың арқасында ған жоғары
нәтижеге қол жеткізуге болады. Әр мамандық оның өзіне тән міндеттерді
орындай алады әрі мамандардан белгілі бір дәрежеде білім мен біліктілікті
қажетсінеді.
Тігіншілердің алдына қойылатын міндет дизайнерлер, конструкторлар мен
технологтардың жасаған бұйымдарын, үлгілерін тігу болып табылады. Бірақта
осы аталған мамандарды кәсіби тұрғыдан даярлау тек қана тігін бұйымдарын
технологиялық өңдеу дағдыларымен шектеліп қалады деп тұжырым жасауға
болмайды.
Киім адамдардың өмірде барлық жағдайларда оның түр-түрін
пайдаланылатын бірінші кезектегі қажеттілігі делінеді. Киім адам денесінің
80 пайызын жауып, оны сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғайды,
сондай-ақ адам организмінің сау болуына әсер етеді. Сонымен қатар киім
өркениеттің барлық кезеңдерінде адамның сыртқы бейнесін өзгертуге
жәрдемдесе отырып, белгілі бір тарихи кезеңнің талғамдық идеалына орай
болмыс-бітімге сай келетін талғампаздық міндетті атқарады.
Костюм де коммуникация құралы болып табылады. Ол айналасындағыларға
оны киген адамның қай ұлт екендігін, оның қандай мамандық иесіне
жататындығы мен әлеуметтік жағдайын айқындап береді. Адамды киіміне қарап
оның мінез-құлқын, ерік-жігерін, көркемдік талғамын білу қиын емес.
Тұтастай алғанда, белгілі бір тарихи кезеңнің костюмі тек жекелеген
адам туралы ғана емес, бүкіл сол дәуірдің тыныс-тіршілігінен хабар береді.
Адамзат қоғамының әртүрлі тарихи кезеңдеріндегі дамуы жөніндегі көптеген
мәліметтерге ғалымдар материалдық мәдениеттің пәндерін, оның ішінде бірінші
кезекте костюмді зерттеу мен талдау арқылы қол жеткізеді.
Археологиялық қазбалардың нәтижесіне қарағанда киімнің ең қарапайым
деген түрлері кейінгі полеолит дәуірінің өзінде-ақ пайда болғандығын
дәлелдейді. Ғалымдар мен археологтардың тапқан ежелгі адамдардың тұрмыс
заттары ішінде жануарлардың терілерін өңдеуге арналған тас қырғыштар мен
сүйектен жасалған тігетін инелер бар.
Киімді дайындауға бастапқы материалдар ретінде шөп, өсімдік
жапырақтары, тіпті ағаш қабықтары тәрізді қолда бардың бәрі дерлік
қолданылды.
Кейінірек адам аң аулайтын дәрежеге жеткен кезде, ол өзінің жапқышын
өлтірілген жануар мен ауланған балықтың терілерінен жасайтын болған. Тіпті
бұл орайда бас киіммен қамтамасыз етуде ғажайып шикізаттар, атап
айтқанда, жарылып аршылған асқабақ, кокос жаңғақтарының қабығы, тасбақаның
сауыты және т.б. қолданылған.
Сөйтіп, полеолит дәуірінің адамдары табиғаттың өзі берген әрі көп
өңдеуді қажет етпейтін материалдарды ғана пайдалана алған екен. Әрине,
ондай киімдер тым қарапайым еді, сондай-ақ оған қарап адамның қай жынысқа
жататындығын, қандай әлеуметтік топқа екендігін айыруға болмайтын. Адамзат
өркениетінің осы бір даму сатысында костюм адамның денесін сыртқы ортаның
оған тигізетін әртүрлі қауіп-қатерінен қорғайтын қорғаныш рөлін ғана
атқарды.
Киім түрлерінің дамуындағы елеулі талпынысты адамзат неолит
дәуірінде аяқтады. Міне, тап осы кезде жіп иіру мен тоқу, яғни тоқыма мен
мата өндірісі пайда болды. Бұл орайда бастапқы кезде адамдар жабайы
өсімдіктер талшықтарын пайдалануды үйренді.
Одан кейінгі кезеңде отырықшы мал шаруашылығы мен егін шаруашылығына
көшу мата тоқуды жетілдіруге әсер етті. Олар енді қой, ешкі тәрізді үй
жануарларының жүндерін шикізат ретінде қолданылатын болды. Сонымен қатар
зығыр, сора, мақта тәрізді мәдени өсімдіктерді пайдаланды. Мата біртіндеп
киім тігетін басты материалға айнала бастады.
Ежелгі тігінші қоршаған табиғаттың сұлулығын өзінің костюміне салуға
тырысты, ендігі жерде ол киімді қалай болса солай дайындамай, оны мейілінше
әсемдікпен безендіретін болды.
Алғашқы қауымдық қоғамның өзінде діни сенім пайда бола бастады, яғни
адамдар өздерінің тағдырын қандайда бір күштің бағындырады деп білді.
Қайырымды күштердің назарын өзіне аудару және бәле-жаладан қорғану үшін
адамдар діни заттарды және тұрмыс заттарын, оның ішінде киімдерді, арнайы
магиялық әшекейлермен безендірді.
Әшекейдің суреттері мен оның костюмде орналасуы дәстүрге нақты түрде
негізделді әрі мистикалық терең мағынасы болды. Сонымен киім өзіндік бәле-
жаладан сақтаушыға да айналды. Бұл оның екінші, яғни діни-мистикалық
міндетін айқындап берді. Сән-үлгіші – киім үлгісін, бұйымдардың үлгі
даналарын жасайтын маман. Адамзат қоғамының барысында костюмнің
эволюциясына байланысты маңызды ұғымдардың бірі стиль ұғымы, сәндік
стиль, дәуір стилі, тарихи костюм стилі, сән-үлгіші стилі.
Стиль ұғымымен стилдендіру ұғымы өзара байланысты, бұл өнердің
жаңа туындыларын жасаудағы көркемдік тәсіл. Стильдендіру – белгілі бір
стильдің тұрақты белгілері мен жаңа, ерекше бейнелі жүйелерін соған орай
пайдалануға ұмтылыс. Стильдендіру прототиптермен, оның ішінде пішіндерді
көшірумен еркін түрде алмаса алады, бірақ бастапқы стильмен байланысты
сақтау кезінде шығармашылық бастау әрқашанда белгілі болып тұрады.
Стильдендіру көркемдік тәсіл ретінде сән үлгілері өнерінде жаңа пішіндер
мен үлгілердің пайда болуы көзіне айналады. Қазіргі заманғы дизайнда
стильдендіру өзінің мән-мағынасын, әсіресе, егер әңгіме өнімдерді көпшілік
тұтыну үшін жасалатын өнімдерге бағытталған коммерциялық дизайн туралы
болса, сақтайтын болады.
Дизайн-стиль техникалық прогресті эстетикалық игеру нәтижесін,
материалды өнеркәсіптік меңгеру жетістігін көрсетеді. Дизайн-стиль
заттардың бейнесін ғана өзгертуге қабілетті жаңа материалдармен және
технологтармен байланысты ғана емес, сонымен қатар зат пен адамның өзара
үйлесіміне әсер ете отырып, адам өміріне жаңа серпін береді.
Тарихи ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының өнері ежелгі
замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар өнерінің
ықпалымен сан ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге
келгеніне анық көз жеткізер едік. Оған дәлел ретінде қазақтың алғашқы ою-
өрнек үлгілерін андронов, сақ, ғұн, үйсін мәдени мұраларынан ұшыратанымызды
айтсақ та жеткілікті. Неолит және қола дәуірінен бізге белгілі ұлу өрнегі
қоғам таптық қатынастарға бөліне бастаған кезде пайда болған деген
болжам жасалады. Бұл өрнектің элементі бірқатар тайпалардың нышандық
таңбасы ретінде бейнеленіп келген. Қола дәуірінде шеберлер көбінесе тұрмыс-
тіршілікте қолданатын заттарға космогониялық, геометриялық өрнектерді,
сондай-ақ жан-жануарлар мен аңдардың, құстардың нақты әрі мифтік суреттерін
бейнелеген. Ою-өрнек өнерінің белгілі бір халыққа ғана тән тума
ерекшеліктеррі сол халықтың бейнелеу, әсемдікті қабылдау мәдениетінің басты
белігілерімен, ұлтық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Көне дәуірде
өмір сүрген адамдардың тұрмыстық кәсіптері саятшылық болғаны мәлім, оның
көріністерін Қаратау жақпарларынан көруге болады. Онда барыс және т.б.
хайуанаттардың, түйенің бейнелері, жаяу адамдар мен қолына садақ алған
аңшылардың суреттері салынған. Бұл суреттер жартастарға нүкте жасау
техникасымен, яғни тастың бетін ұра отырып нүкте арқылы бейнелеу өнері
жүзеге асырылған. Ондай өнер сақ заманынан жалғасып келеді.
Геродот, Ктесий, Страдон тәрізді ірі ғалымдардың айтуынша, сақтар
мен массагеттердің өздеріне тән ерекшеліктері болған. Олардың бөріктерінің
төбесі үшкір болып, ерте заманның өзінде етікті былғарыдан тіктірген, ал
сырт киімдеріне ою-өрнектің орнына аңның, құстың шынайы бейнелерін
салдырған, жылтырауық бастырмалар таққан.
Геродоттың жазуы бойынша, сақтар найзалары мен садақтарының ұштарын,
қылыштарын, бас киімдері мен жалпақ белбеулерін алтын мен мыстан жасаған.
Қазба жұмыстары кезінде сақ қорғандарынан табылған алтыннан, қоладан,
ағаштан, теріден жасалған қолөнер туындылары мен зергерлік бұйымдарда, яғни
ежелгі қолөнер ескерткіштерінің барлығында дерлік ою-өрнек бейнеленген.
Көне дәуірдегі шеберлер аңның қиялдағы немесе шынайы бейнелерінен алуан
түрлі мүсін жасаған. Жануарлар мен аңдар, құстар бейнеленген мүсіндерді
немесе қолөнер туындыларын скифтердің аң стиліне жатқызуға болады.
1. КОМПОЗИЦИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1. АҢ СТИЛІ
Бейнелеу өнері тек скифтерде ғана кеңінен таралған десек, бұл мүлдем
дұрыс болмас еді. Қайта оның бәрі басқаша деп айтуға негіздер де
жеткілікті. Осындай жазу-сызуы жоқ халықтың ауыз әдебиеті бай әрі мықты
дамыған. Қиырдағы далалық қоныстар мен патша ордаларында, егін
шаруашылығымен айналысатын отырықшы скифтердің елді мекендерінде тойлау
кезінде, соғыс болған жерлерде ұрыс алдында оңтүстіктің қараңғы түнінде
скифтердің шежіресі туралы, құдайлар, патшалар, батырлар туралы жырлар,
махаббат, адалдық пен ерлік туралы, достық жөніндегі аңыздар айтылып,
ұрпақтан ұрпаққа жалғасты. Олар скифтердің ру басы болған бірінші адам
туралы, оның үш ұлы туралы, оның кенжесі Қалақсай патша әулетінің негізі
қалаушы болғаны жөнінде, бағзы заманда аспаннан түскен алтын сый туралы,
басқа да баяғының аңызға айналған оқиғалары мен ерліктер туралы әңгіме
шертті. Осындай әңгімелерде кейде скиф тарихының нақты оқиғалары өзек
болды, оған мысал ретінде скиф патшасымен бағындырылған тайпалардың
көтерілісті, Дарийдің шапқыншылығы немесе сарматтармен болған соғысты
айтуға болады. Бірақта скифтің батырлар жырынан бізге тек үзінділері ғана
жетті, оның өзі гректің шежірешілерімен бұрмаланған. Тек бізге дейін қорған
төбелердің астында жатқан табыттарда екі жарым мың жылдай сақталған заттар
ғана жеткен.
Скифтер бейнелеу өнерінің әр алуан түрлерін білген. Олар тастан
антропоморфтық құлпытас ойып, құдайлар мен адамдарды алтын мен қоладан
бейнелемекші болды. Кейінірек олар өздерінің қабір үстіндегі сағаналарының
қабырғаларына жазып, патшалардың бедер-бейнесін салды. Дейтұрғанмен скиф
өнерінің ерекше даңқы мен атағын шығарған адамдардың бейнесі емес,
өзіндік қолтаңбамен салынған хайуанаттар суреттері еді, оны ғылымда аң
стилі деп атайды.
Аяғын бүгіп, мойнын ілгері созып, басын шалқақ ұстаған, денесі
ширыққан бұғы бейнесі оның ширақ қозғалысын бейнелейді (1-сурет)
Ілбісін басын төмен салып, азу тісін ақситып, қарғуға дайын тұр,
қасқыр ұзын құлағын желкесіне қарай жылмитып, жыртқыштығын көрсетіп, басын
ілгері қарай созған күйі іші қабысып, бұратылып, доғадай иіледі (2-сурет)
Үлкен көзді, қуатты имек тұмсықты, кеудесі шағын жыртқыш құс. Грифон
– арыстан денелі, қанаты бар және бүркіт басты фантастикалық хайуанат.
Бұғының арқасына қарғып, оның денесін жұлмалап жатқан арыстан. Қозының
денесіне тырнағын батырып, оның тамағын өзінің өткір тұмсығымен кескілеген
бүркіт (3-сурет)
Арқарды талап жатқан қанатты барыс. Үлкейтіліп салынған аттың тұяғы,
бүркіттің тырнағы, бұғының құлағы (4-сурет)
Міне, осының бәрі және мыңдаған өзге де осындай бейнелердің бәрі
жиналып келгенде скифтік аң стилі деп аталады. Оның ерекшелігі жануарлардың
жекелеген түрлерін немесе жануар денесінің белгілі бір бөлігін қалыпты,
дәстүрлі көріністе іс жүзінде қолдану аясында сюжетке желі етеді, бұл
орайда айырықша мәнер оның жиынтық бейнесіне тән болады, жануардың ең
типтік деген қасиеттерін нақты және қиял-ғажайып тұрғыдан бір образға
жинақтауға мән беріледі. Скифтердің аң стиліне лайықты жануарларының ішінде
жыртқыштарда, шөп қоректі жануарлар да, құстар да бар, бірақ тұтастай
алғанда, ол саны жағынан шектеулі болды. Күшті, мейірімсіз, алғыр,
жармасқыш, қайсар, шапшаң қимылдағыш, тез жүгіргіш, биікке қарғығыш,
жойқын соққы беретін, көзі өткір, нәзік иіс сезгіш қасиеттері бар аңдарға
мейілінше көп көңіл бөлінді. Жыртқыштардың ішінен ілбісін, сілеусін немесе
барыс (5-сурет), ішінара арыстан бейнелерін салуға ерекше ден қойылды. Ал
аю мен қасқырды бейнелеу сирек кездесті. Шөп қоректі жануарлардың ішінен
көбінен-көп бұғы мен бұлан бейнелері ұнаса, ал арқар, қабан, қоян, жылқы
және қой (6-сурет) сиректеу салынды, ал бұқаны бейнелеу мүлдем сирек деуге
болады. Құстардың арасынан бүркітке айырықша мән берілді. Қиял-ғажайып
жануарлар ішінен скифтік жануарға бүркіт басты және арыстан басты грифон
мен айдаһар бейнелері жатады. Сонымен қатар олар грифонды қой мүсінімен (7-
сурет) бейнелеуді жиі қолданды.
Скифтік бейнелеу өнерінде кездесетін жануарлардың ұзын саны осындай
болып келеді. Оның өзіндік ерекшеліктері көзге бірден түседі. Ежелгі
заманда Қара теңіз жағалауындағы далалықтарда тіршілік еткен жануарларға
сан жетпейтін, ал скифтер болса аңға құмар, кереметттей аңшылар еді. Аңға
құмарлығы сондай, бірде Дариймен соғыс болып жатқан кезде олардың
жауынгерлері мен атты әскері, жаяу әскері қарсыластарымен таяуда ғана
болатын соғысты ұмытып, өздерінің арасымен қашқан қоянды қуа жөнелген.
Бірақта бұл жануарлар мен аңдардың бәрі бірдей скиф шеберлерінің назарына
іліне қоймаған. Сонымен қатар көшпелі скифтердің тіршілік көзі үй жануарлар
бейнелерінің өзі олардың тұтынатын бұйымдарында сирек кездесті. Ал Қара
теңіз жағалауын мекен етпеген, тіпті ешқашан көрмеген немесе көрсе де сирек
көрген арыстан мен ілбісін тәрізді аңдарды бейнелеуді ұнатты.
Сонда оның сыры неде? Мәселе скиф шеберлерінің тек күшті әрі алғыр
хайуандарды ұнатқанында емес екендігі белгілі. Өйткені, аю мен қасқыр да
күш жағынан ілбісіннен кем түспейді, бірақта оларды скифтер ілбісінмен
теңестіре алмайды. Осындай қарама-қайшылықты мәселелерінің мәніне үңілу
үшін алдымен аң стилінің шығу түбіне көңіл бөлген жөн. Бірақта бұл туралы
әңгіме ұзағырақ болады.
Аңдарды бейнелеу скифтер үшін ешқашанда қара бастың қамы болмаған.
Аңдар суреттердің де, фреска кескіндемесінің де кейіпкерлері болған емес.
Бейнелеу өнерінің бұл түрлері скифтерде біздің заманымызға дейінгі
ғасырлар аяқ шенінде ғана, яғни аң стилі өзінің болмысын тоқтатқан кезде
пайда болған тәрізді. Бір қарағанда аң стилі тек қана құр тәжірибе-қолөнер,
тек сәндік сипат алатындай болып көрінеді. Бейнелердің өзі қатаң түрде
қырынан қараған болып келетіндігі, үш өлшемді түрде кездесетіндігі белгілі,
бірақта сирек кездеседі. Хайуанаттар бейнелерінің бәрі де оның қандай
материалдан немесе қандай тәсілмен дайындалғанына қарамастан заттары құр
тәжірибе ретінде, сондай-ақ салтанатты мақсатқа орай да әсемдеу болып
табылады.
Бұл алдымен ер адамдардың күнделікті қолданатын заттары – қару, ат
әбзелдері, қасиетті және әлеуметтік-діни мақсаттағы заттар, киімдер. Аң
стилінде бейнелеу қылыштардың сабы мен жүздеріне, қалқандарға,
қорамсақтарға, айбалталарға салынды. Оның өзі ат әбзелдерінің, атап
айтқанда, жүген кекілдірігінің, ноқтаның, жүген сағалығы қайыстарының,
ауыздық тоғаларының, салпыншақтардың ажырамас бөлшегіне айналды, екі аяқты
күйме арбалар қоламен әшекейленді. Айыл тоғалары мен киімнің ілгектері де
көбіне-көп аң стилімен безендірілді. Арнайы металл қаңылтырларға әртүрлі
хайуанаттардың суреті бейнеленіп, оны киімдерге жапсырып тігетін болған.
Әйелдердің еңбек құралдарында, олардың киімдерінде ерлерге қарағанда
аң стилі өте сирек қолданылатын болды. Кейін бұл оған да енді. Әйелдердің
түйреуіш, айна және өзге заттарында аталған стиль кездеседі.
Азды-көпті тұрақты кездесетін аң стилінде скифтердің эстетикалық
идеалы ап-айқын көрініс береді. Сұлулық скифтер үшін қара бастың қамы да,
абсолют те емес. Тірлік пен жеңіске барынша көмектесетін нәрсе ғана әдемі
болады.
Скифтің аң стилінің ерекшелігі оның озық үлгілерінен байқалады. Күні
бүгінге дейін скиф өнерінің ең таңғажайып шығармаларының бірі Кубаньдағы
Кострома станицасы маңындағы қорғандардың бірінен табылған алтын бұғы болып
табылады.
Бұғы дәлме-дәл қырынан бейнеленген, тек бауырына жинаған өткір
тұяқты бір алдыңғы аяғы және бір артқы аяғы көрінеді. Бұғының ұзын мойыны
ілгері созылып, ал басы алға қарай қозғалысты немесе қозғалысқа дайындықты
білдіретіндей жоғары көтеріле шалқаяды. Үшкір ұзын құлақтары мойынына
жабыса түскен. Сонымен қатар мүйізінің ұзындығы әдейі ұзартылған. Оның өзі
өте мықты стилдендірілген, шын мәнінде жануардың жонымен жүргізілген 5-
бейнелі бұйралау әшекейлі безендіруге айналдырған (8-сурет).
СКИФТЕР КИІМІ. Скифтер осыдан екі жарым мың жылдай бұрынғы дәуірде
өмір сүрген. Скифтердің шыққан тегі туралы тіпті Геродот заманында да
мәліметтер аз болды. Скиф тарихының шатыстырылған пролемасының түйінін
шешуге археология көмектесті. Скиф тарихына осыншама мән беру кездейсоқ
нәрсе емес. Өйткені, олар адамзат тарихында өте терең із қалдырған, бұл
халықтың тағдыры да ойландырмай қоймайды. Скифтерді ұзақ уақыт бойы шығыс
славяндардың арғы тегінің бір тармағынан шықты деп келді, олардың өмірлері
ғажайып әрі өзіндік ерекшеліктерге толы болды.
Қазба жұмыстарын жүргізген кезде ғалымдар патша қорғандары деп
аталатын скиф ақсүйектерінің жерленген қабірлеріне зерттеу жүргізді. Қазба
жұмыстары кезінде табылған скиф патшаларының қазыналары, скиф пен грек
өнерлерінің атақты туындылары ғалымдарды да, қалың жұртшылықты да
таңғалдырды.
Қорғандардағы скиф қабірлерінің негізінен б.з. дейінгі ІҮ ғасырға
жататындығын және скифтердің Дунайдан Донға дейінгі, Солтүстік Қара теңіз
далалық өңірлерінде, Солтүстік Қырымда қоныстанғанын қазба жұмыстары
дәлелдеп берді. Б.з. дейінгі ІҮ ғасыр басында Скиф патшалығы дамып, гүлдене
түсті.
Скиф өнерінің ең негізгі қуаты мен мақтанышы ғылымда аң стилі деп
аталатын өзіндік мәнермен жасалған жануарлар бейнелері болып табылады. Оның
басты ерекшеліктеріне жануарды немесе жекелеген дене мүшелерін бейнелеу,
айырықша стилистикалық мәнер жатады, оған образдарды жинақтау, жануардың ең
типті қасиеттерін бере білу, бір образда нақты әрі фантастикалық қырларды
үйлестіру тән. Жануарлардың барлық бейнелері күнделікті тұрмыста да, сән-
салтанатта да қолданылатын заттарды әшекейлеуге қолданылды. Мұндай заттарға
бірінші кезекте ер адамдардың қолданылатын заттары (қару-жарақ, ат
әбзелдері), әлеуметтік-мәдени мақсатқа пайдаланылатын заттар, киімге
арналған тоғалар мен ілгектер қатысты болды.
Таптар пайда болған кезден бастап-ақ билік әрқашанда сыртқы
нышандарға мән берді, ол атап айтқанда, тұтынатын, киетін заттарын айырықша
әшекейлеу, шаш қою үлгісі, киім еді. Скифтерде аң стилі тап осындай
міндеттерді атқарса керек. Сондай-ақ бойтұмар ретінде таққан аң стиліне
жататын заттар оның иесін қорғайды, оған күш-қуат беріп, жауының бетін
қайтаруға көмектеседі деп сенді.
Қазба кезінде табылған ыдыстарда, табақтарда, қаңылтырларда,
тоғаларда және т.б. салынған суреттерге қарағанда ол кезде костюмнің (оның
эелементтері, кию үлгілері) туралы білуге болады, олардың киім киісін, шаш
қоюын, қару-жарағын сол заманның шеберлері әрбір детальдеріне дейін
дәлдікпен бейнелей білген.
Киім тігуге қажетті материалдардың тапшылығы, аң аулау және мал
шаруашылығымен айналысу, қатаң климат, осының бәрі сайып келгенде, киімнің
бір сипатты болып келуіне әсер етті, бұл пікірді Гиппократ бұл елдің
тұрғындары түрлері жағынан бір-біріне қатты ұқсайды, қыста да, жазда да
киетіндері киімнің бір түрі деген сөзі дәлелдей түседі. Әдетте киім аң
терілерінен мамықтары ішіне қарата тігілді, жүн және киіз материалдарымен
қоса зығырдан, сорадан, кендірден дайындалды.
Ерлер киіміне жататындар: кафтан, шалбар немесе ықшам түрі, -
анаксиридтер, башлық (немесе кирбаса) және етіктер. Шолақ тон тәрізді тар
жеңді кафтан – сисирна – омырау тұсы қиғаштап пішілді, оның жағы сол
жағының ішіне қаусырылып, белін белбеумен қатты тартып байлап тастайтын
болған. Ұзын кафтандармен қатар оның шолақ түрлерін, яғни кеудешені киген.
Кафтан денені толық жауып тұрады. Жеңі кейде ұзын болды, ондай жағдайда
білегіне дейін түрілген немесе қолының ұзына бойына жиырылып тұратын
болған. Кафтанның жиегі терінің мамық жағымен көмкерілді. Кафтан алтын
зермен, кестемен, өрнекпен безендірілді. Әшекей киімнің пішіміне және
конструкциясына байланысты жасалып, кафтанның шетіне, детальдері қосылып
тігілген тігістер бойында орналасты. Шалбардың балағы аяқ киім қонышының
сыртына жіберілді, атқа мінгенде қолайлы болуы үшін балақтың ұшы бүгіліп,
оған тағылған баумен байлап қоятын болған, шалбардың балағының төменгі жағы
жиырылып тұрған. Анаксиридтердің балағы етіктің қонышына салынып, немесе
толарсақтың айналасын байлап қойылған. Кирбаса – қатты киізден немесе
теріден жасалған сүйір ұшты бас киім. Митраның (бас киімнің) құлақшыны
ұзын, желке жағы қысқа болады. Шалбарлар мен бас киімдер де кафтан тәрізді
әшекейленген.
Етіктер шұлық тәрізді, аяққа жабысып тігілген, оны қайыспен
толарсаққа дейін байлаған. Ондай аяқ киімнің ерекше болғаны сондай, оны
еретеде скиф етігі деп атады. Шағын тері желбегей омырауда фибуламен
ілгектеген. Желбегейді талшықты материалдардан да тіккен, сыртқы түрі
жағынан ол жеңсіз желбегей шапанға (бурка) ұқсайды. Скифтердің қару-жарағы
дулыға, сауыт, семсер, қалқан болған. Скифтер ұзын шаш қойған, ал сақалдары
үшкір келген.
Скифтердің әйел киімдері туралы мәліметтер тым аз, мұның өзі
табылған әйел бұйымдарының аздығына байланысты. Әйелдер мойын тұсы жиырылып
тұратын кең көйлек киген, жеңдері білегінде, білезігінде бүрмеленіп
тігілді. Ұзын жеңді сырт киімін желбегей тәрізді иығына жауып, омырау тұсын
ілгектеген. Бұл киімді басқалай тәсілмен де кигені анық, яғни ұзын
жеңдерін арқасына қайырып тастап, немесе қолынын жанына жіберіп те киген.
Сондай-ақ тар жеңді, денеге қонымды, белінен бастап кеңитін бүрмелі түрін
де пайдаланған. Ерлер мен әйелдер сырға, кеудеге тағатын металдан жасалған
тұмар, алқа, білезік, айшықты белбеулер тағатын болған.
Алтай скифтері. Ежелгі таулы-алтай тұрғындарының негізгі кәсібі мал
шаруашылығы болды. Жылқы мен қойды ұстады. Бағалы терілі аңдардың ішінен
әсіресе бұлғын, қама, ақ тиін аулап, олардың терілерінен киім тікті.
Алтайдың тоң қорғандарын ашу кезінде қорымдардан айырықша сақталған
және б.з. дейінгі ҮІ-Ү ғасырлардың сирек кездесетін ағаштан жасалған
бұйымдар, теріден және матадан дайындалған киімдер, кілемдер, табылды.
Скиф киімі жергілікті ауа райы мен өмір сүру салтына кереметтей
лайықталған, бағалы аң терісінен немесе киізден тігілген кеудешелер, сондай
шалбарлар, жұмсақ бағалы аң терісінен немесе теріден тігілген, жүн шұлыққа
киетін аяқ киімдер кездеседі.
Бас киімнің екі түрі болған: ішіне киіз қаптаған дулыға тәрізді түрі
мен құлақ пен желкені жауып тұратын шошақ киіз қалпақтар. Кеудешенің
сыртынан кафтан киетін болған. Сырға, мойынға тағатын тұмар мен білезік
тәрізді әшекей бұйымдары кеңінен тараған. Алтай скифтері аң терілер мен
теріден жасалған бұйымдарға ою-өрнек, зер салуды немесе алуан түсті
безендіру жасау техникасын жетік білген. Мәселен, Қатанды қорғанынан
табылған киім, Пазырықтан кездескен қап пен қоржын осындай тәсілмен
жасалған.
Екінші Пазырық қорғанынан ұзын (тізеге түсетін) әрі кең жеңді,
омырауы ойылған жағасыз ерлер көйлегі табылды. Жеңнің ұштары мен мойын тұсы
қызылмен көмкерілген. Табылған кафтанның бірі жұқа, қос қабатты ақ
киізден дайындалған. Өзі кең әрі үлкен, пішімі жағынан көйлекті еске
түсіреді, бірақ алдыңғы жағы тіке тілінген (ашылып тұрады). Кафтанның оң
жақ шеті сол жағына қаусырылып, арнайы ақ жүннен есілген жіптермен
ілгектеледі.
Екінші Пазырық қорғанында сондай-ақ бұлғын терісінен дайындалған
ерлердің сыртқы киімінің арқасы табылды. Бұл киімде жұқа теріден тілініп
алынған аппликацияға алтын жиек желімделгені таңғалдырады. Қатанды
қорғанынан кездескен екі сырт киімнің үлгісі де қызықтырады: оның бірі -
өте ұзын әшекейленген жеңі бар, адамның өкшесіне дейіне түсетін шұбатылған
кафтан. Кафтан бұлғын терісін жоғары қаратыла тігіліп, оған ақ тышқан
терісі қиықталып, жапсырылған; иық тұсы тар, ал төменгі жағы кеңи түсетін,
арқасы мен иық тұсы тері, жағасы төмен қарай тарыла түсетін кафтан. Жеңнің
ұштары мен кафтанның өзі терімен әдіптелген. Кафтан тері және ағаш
аппликациялармен әсемделіп, алтынмен, қаңылтырмен әшекейленген. Фрак
түріндегі екінші үлгісі жағасыз, арт жағында ұзын фалдасы бар.
Скифтер аяғына ұзын киіз шұлықтар киген, оған киіз ұлтан тігілген.
Шұлықтың жоғарғы шеті әр алуан түсті қиықтармен әшекейленген. Оның сыртынан
қонышы тізеге жететін жұмсақ, тері басы бар етік киген, бірақ қоныштың
ұзындығы оның жиегінен ою-өрнек көрініп тұратындай болуы тиіс. Ұлтанның
өлшемі, аяқ өлшемінің өзгеруіне орай етіктің басындағы терісін ұлтанға
қайта тігу арқылы реттеліп отырды. Етіктің қонышы бағалы тері қиықтарымен,
тері немесе түрлі түсті киіз қиындыларымен шаршы жасалып, алуан түспен
әшекейленді. Бас киім дулыға тәрізді болды немесе бөрік-құлақшын
түрлерінде құлақшын құлақты, желкені жауып тұрды. Бас киім ақ киізден
жасалып, оны жұқа терімен қаптайтын болған.
Екінші Пазырық қорғанынан табылған әйелдердің сырт киімі әшекейленген
тар жеңді кафтан болды. Кафтанның сырт жағы ( ерлердің кафтаны тәрізді)
тарамыспен тігілген нмеесе тері аппликациядан өрнек салынған. Жағасы мен
мен төменгі тұсы мамықты терінің қиығымен көмкерілген. Ондай киімді
ілгексіз киіп, иыққа жамылған. Осы киімнің бір құрамы ретінде ұзын қалақ
тәрізді кеудеге тағатын нәрсесі бар; бұл да кафтан сияқты тері
аппликациямен әсемделген. Осы киімді қысқа қонышты жұмсақ мәсімен киген
жарасымды көрінеді. .
1.2. КЕЛЕШЕКТІК СӘН БАҒЫТЫН ТАЛДАУ. МОДА - 2005
Қоғамдағы көңіл-күй пәс әрі жабыңқы болса, мода оптимистік көңіл
күйде болуға, шаттануға ұмытылады. Алдағы 2005 жылдың модасы тап осындай
болып елестейді. Ол соңғы кездегі көптеген көлеңкелі оқиғалардан көңілді
басқа алаңсыз жаққа аударуға ұмтылады. Оның бойынан поэзия мен арманшылдық
лебі еседі. Арманшыл көңіл күй жаз маусымына ұсынылатын барлық модалық
тақырыптар мен бағытттарға дерлік енгізілген.
Моданың негізгі шабыт көздері бүгінгі күннен сонау алыста қалған,
негізінен ХХ ғасырдың әрқилы он жылдықтарын қамтитын, арманшыл рух лебі
есетін, сол жылдарға сағынышпен оралатын кезең болып табылады.
Нақты өмірдегі тіршілік тауқыметінен қашып, өткенге оралу, көңілге
қонатын заттарды талғайтын баяу мода уақыты адамдардың дер кезінде
болу тілегімен үйлесім табады, нақты болмыспен үйлесімге келу өмірді
бұрынғыдан да қызықты етіп, оны қолайлы да жақсы ететін өркениеттің барлық
жаңа жетістіктерін пайдалануға жетелейді. Осындай екі арнадағы тілектерден
жаңа мода дүниеге келеді.
Сөйтіп, екі полюс күрес алаңында бір-біріне дәстүрлік және
модернистік құндылықтар тұрғысынан қарсы келмей, көне мен жаңа туралы
бұрынғы айтыс-тартыс тәмамдалып, модадағы жаңалық ешқандай эклектикасыз-ақ
олардың одақтастық қатынаста болуын қалайды. ХХ ғасыр модасының сыр-сипаты
қазіргі заманғы әдеттегіден тыс ерекшелікпен эклектикалық тұрғыда араласып
кетеді, бұл орайда жаңа образдар дүниеге келіп, ол өзіне адам сымбатын
айқындай түсетін және балалық аңғалдық беретін сипаттарын, өндірістік-
футуристік және рустикалық сыр-сипаты, жинақы түрдегі қарапайымдылық пен
театрлық түрі қамтиды.
Жаңа мода түрлерінің қандайы болмасын, онда ескіні аңсау білінеді,
жақсы пішілген және жекелеген киім арқылы, тігіншілер мен көйлек-көншек
тігушілердің жоғары дәрежедегі өнері арқылы айқын сезіліп тұрады. Модада
жоғалтылған дәстүрді жаңартуға деген ұмтылыс байқалады. Ол пішімде,
материалда, әдемілеуде барлық жағынан қайтадан көрініс береді.
Деконструкция біртіндеп реконструкциямен алмасады. Ауа жайылушылықтан
кейін тәртіпке, классикалық үлгіге ұмтылу байқалады. Киімнің қажалған
шеттері, тозған маталар, олақ тігістер мұқият әрі шеберлікпен әсемдеу
арқылы барынша жетілдірілген детальдермен өңделеді. Киім мүсінге аса дәлме-
дәлдікпен пішіледі. Киімнің көлемі үлкен болмайды. Пішіндер қырланып,
мейілінше конструктивті әрі мұқият істеледі. Көптеген детальдер
конструкцияның өзіндік ерекшелігін жасырмайды. Киімді әшекейлеу солғындау
болуы керек. Маталарды әрлі де құлпырта түсуге, оны әдемілік пен әсемдікке
пайдалануға деген ұмтылыс байқалады.
Батыл түрде ер адамдарша киінетін феминистканың киім киісі мода
сахнасынан кетті, оның орнына әйелдің нәзіктігін білдіретін жаңа үлгі пайда
болды.
Моданың бұрынғы сырбаз классика жағына бұрылуы киім ансамбліне
оралуға деген қызығушылықты білдіреді, ал бұрынғы жылдары киім құрамы
бірыңғай бұйымнан тігілген болса, енді қазіргі мода одан ерекшеленеді.
Ансамбльдегі барлық заттар өзара үйлесімді болуы тиіс және оның әрбір
элементі өзіндік маңызға ие болады. Міне, тап осындай тәсіл қазіргі және
өткенді аңсау арасындағы арасалмақты теңестіріп тұратын жазғы классикалық
костюмдер тігуден анық байқалады. Модамен тігілген костюмдер жеке пішімдеу
арқылы тапсырыспен тігілгендей болып көрінеді. Костюмдердің жакеттері
мүсінге құйып қойғандай қонымды болады. Иықтың қысқартылған жиектері
денемен жымдасып, оның шеті жеңіне қарай сәл түседі, оны жақсы тәрбие
алған қыз тізеге түсетін белдемшемен киеді.
Мода өзінің назарын 80-ші жылдарға қарай аударуда, ол тік, иық
жиектері сәл кеңейтілген, белін қынап тұратын, тар белдемшемесі бар жакетті
ұсынады. 80-ші жылдардың сәлемін жеткізгендей, модаға екі жағына бірдей
қаусырмалы, қалтасында міндетті түрде геральдикасы бар, үш алтындалған
түйме қадалған блейзер қайта оралды. Оның бұрынғыға қарағанда көлемі
ықшамдалып, әсем де жинақы болды. Шағын жакет пен желбіреген белдемшесі
немесе кең шалбар арасындағы контрастылық тән, бұл бұрынғыдай моданың
маңызды түрі болып қала береді.
Сонымен қатар белдемшелер де әр алуан келеді. Тізені жауып тұратын
қарапайым үлгідегі белдемшелермен қатар тар тігілген немесе 50-ші
жылдардағы Диор стиліндегі кең етек түрі бар, модада өте қысқа үлгілері
де кездеседі. Белдемшелердің пішімдері әртүрлі болып келеді: қос етекті
және бүрмелі, үшкіл салып тігілген, қиғаштап пішілген, инішті және т.б.
Белдемшенің санға жабысып, төмен қарай кеңейтіле түскен түрлері белдің
төменгі жиегін айқындап тұрады және ол сусылдаған жұқа шайы кездемеден,
жеңіл, жұқа матадан және шифоннан тігіледі.
Мода жастар үшін қарапайым көптеген шағын бұйымдарды ұсынады. Жазғы
ансамбльдер көңіл күй мен жағдайларға орай ұсақ заттардан құралады. Ол
ашық не жабық, күңгірт декадентті және оптимистік бояулы, байсалды және
шектен шыққан болуы мүмкін. Олардың құрамына көбінесе қысқа жеңді микро-
топ, шолақ шалбарлар мен белі төмен түскен мини-белдемшелер жатады. Ондай
бұйымдар икемді маталардан, аралас құрамды алуан түрлі әсемделген,
металдандырылған, жалтылдаған немесе түсі құбылатын және үстіңгі беті
ескіргендей әсер беретін трикотаждан тігіледі. Колледж, диско және
ғарыштық-футуристік стильдерден алынған элементтердің көмегімен мода
аксесуарлардың, сандық мөрдің, жапсырма мен өзге де тәсілдердің көмегімен
дараландырылған, әдеттен тыс, сыпайы-дөрекі жастар бейнесін жасауды
ұсынады.
Жаңа киімге әдеттенушілік болатындығына қарамастан, мода дәстүрге
оралуда ығыр етушілік пен бір қалыптан ауытқымаушылықтан бас тартады.
Киім үлгілерінің элементтері жасалатын тері экзотикалық,
шығармашылыққа шабыт пен дем беретін материал болып табылады.
Көктем-жаз -2005 маусымындағы модада небір тамаша түске боялған аяқ
киімдердің алатын орны ерекше. Ақ және қара түсті классикалық үйлесімдегі
аяқ киімдер, сондай-ақ әдемі де аралық реңктегі немесе ақсұр түстілері
көздің жауын алады, бұл орайда аралық түстегі аяқ киімдерде бұршақ немесе
бедерлі әшекей-суреттер қосымша салынуы мүмкін. Күлгін көк, алтын және
қызғылт мыс түсті этникалық тамаша реңктер терінің сыртын жарқырата
өрнектеуде ерекше орын алады, бауырымен жорғалаушылардың, оның ішінде
крокодилдің терісін, сондай-ақ күңгірт түсті терілерді де пайдаланады, оған
бауырымен жорғалаушылар мен буйволдың терілері де жатады. Ал аяқ киім
үлгілерін жасауда неғұрлым қарапайым шешімге келген, ретро стилінде
тігілген ондай бұйымдар жасыл, сары, сарғыш және күлгін көк түстердің
ғажайып әрі жеңіл реңктерімен ерекшеленеді.
Жас дизайншылар терімен жұмыс істегенде тері түсінің ашық, тартымды
және жарқырап тұруына мән береді, сол арқылы киімдер мен аксесуарлардың
сериялық өндірісіне моданың ағымдарын шығармашылықпен үйлестіреді.
Түстердің әр алуандығы тамсандырады және өзіне бірден назар аудартады.
Көктем-жаз 2005 маусымындағы терінің түсі айшықты, көңілге қонымды әрі
қанық келеді.
Қызыл бұрыш пен тұздық түстісі айқын бейнелі және қанық бояулы
болады, алтын түстісі тамаша қоңыр реңкті, қара ағаш түстісі – бояуға бай
әрі тұңғиық, гибибустісі экзотикалық түсті еске түсіреді және жақсылап
кесіліп қуырылған нан түстес болады.
Сүт коктейлі реңкті, қызғылт және лилия гүлі түстес әрі жай солғындау
реңкті түстер көңілді жадыратады.
Витаминдер – бұл түстердің ашық және әдемі қоспалары.
1.3. КОЛЛЕКЦИЯНЫҢ КӨРКЕМ БЕЙНЕСІН ӘЗІРЛЕУ
Дипломдық жобаның тақырыбы Жастардың сәнді үлгілері. Тақырыпқа
негіз етіп ежелгі сақ тайпаларының мәдениеті мен өнері алынды. Жұмыс
барысында сақтар мәдениеті, өнері, салт-дәстүрі мен тұрмыс тіршілгі
толығымен зерттелді. Сақтар қал дәуірінде өмір сүрген. Айналысқан қол
өнері аң стиіліне жатады (сақтар аң аулауға шебер, етін жеп, терісін киім
орнына қолданған).
Аң стилі – коллекциядағы бұйымдардың басты элементі болып табылады.
Студенттің ойы ежелгі өнерді қазіргі заманға сай етіп, барлық бұйымдарға
қойылатын талаптарға жауап беретін сәнді үлгілер ойлап табу.
Заманымыздың жаңа технологиялық жетістіктерімен, ғылыми-техникалық
прогрестің дамып, барлық жүйелердің компьютерленген кезеңі. Демек
Қазақстан халқының білімі жоғары, әлем деңгейіне сай, дамыған елдер
қатарында. Сондықтан біз тұтынушылар талабын қанағаттандыру мақсатымен
ерекше сән үлгілерін ойлап табуды жөн көрдік.
Коллекция сәнді бұйымда тарихи көріністердің жаңа техникамен жаңаша
орналасуымен ерекшеленді.
Коллекцияда 12 эскиз ұсынылады. Сол эскиздер арасынан негізгі 3 үлгі
тандалынып, тігіледі. Үшеуі де қыз балаларға арналған сәнді киім. Үлгілерде
модельер (студент) бүгінгі күнде қыз балалар мен жалпы әйел затының киім
гардеробында сүйікті бұйымы болып табылатын таза немесе жасанды
былғарыдан өңделген корсеттер ұсынады. Корсет – қыз балалар денесінің
көріктілігін айқындап, кемшіліктерін жасырып тұрады. Корсетке сақ
өнеріндегі тарихи көріністер бейнеленген. Аң стилінде стилизацияланған
көріністер апликация тәсілімен көркемделген. Корсет үлгілердің басты
композициялық орталығы болып табылады. Корсет өте сәнді бұйым. Қазір
күнделікті киюге де, сәнді кешкі көйлектермен де, іш киім ретінде де
қолданылады. Оның дененің формасын ұстайтындай етіп арнаулы қатты
маталардан өңдейді. Бүгінгі күнде корсетті сырт киім пальто, плащтармен
де кию кең тараған.
Берілген коллекциядағы бұйымдарда нақты алғанда корсетте бейнеленген
көрініс стилизацияланған аңдар мен құстар бейнесі. Сақ мәдениеті әр
көріністің мифтік мағынасы бар деп сенген. Құстар мен аңдардың арпалысқан
сәттері, ойлап табылған құбыжық тәрізді бейнелер, ойдан шығарылған бас құс,
денесі аң грифон құсы, аңдардың ақсиып тұрған тістері мифтік бейнелер сақ
мәдениетінде елеулі орын алды. Сақтар бұл бейнелердің нүктелі техникамен
тастарға бейнелеген. Ол тастар осы күнге дейін Қазақстан жерінде бар.
Елтірі аң терісімен өте жақсы жарасымды. Екеуінің де пайда болу
уақыты, сәнділігі, сұранысқа ие болуы мен құндылығы да қатар жүреді. Қазір
былғары мен аң терілері сән әлемінде үлкен сұранысқа ие болды. Оны
өңдеудің көптеген тәсілдері пайда болуымен аң терісін әртүрлі реңге бояп,
әртүрлі тығыздықтағы, алуан түрлі маталармен үйлестіре қолданады.
Ұсынылған үлгілердің мойындарында жақсы иленген таза да сәнді түлкі,
қасқыр, борсық сияқты аң терілері әрлей түсті.
Мақта матасынан өңделген жұмсақ, жеңіл де сәнді қыздар жейдесі,
жартылай қынамалы болып келеді. Оларға сәйкес жасанды замша матасынан
өңделген кең пішімдегі шалбар мен ассиметриялы пішімдегі белдемшелермен
үлгілер комплектісі құрылды. Үлгілердің сәнді костюмдерін сақтардың
өзгертілген бас киімдері мен белдіктер және стилизацияланған қонышы биік
етіктер толықтай түседі.
Белдікті орта жастағы не жігіт ағасы боғлан сал серілер кезінде
камзол сыртынан кісе, кемер белбеулерін буынған. Кемер белбеу адам белін
бір ғана орайтындай қысқа болады, екі басына темірден қапсырма орнатылады,
сырт жағының өн бойы күміс, асыл тас әшекейлерімен безендіріледі. Бұндай
белдемшерді әйелдер де, қыз балалар да тағады. Белбеулер негізгі жібек,
былғары, барқыт немесе шұғадан жасалады. Кісе болсын, белбеу болсын олардың
өн бойына орнатылған ою-өрнектер салынып қарала жүргізіледі. Кейде алтынмен
де апталады.
Ұсынылған коллекция үлгілерінің белбеулері былғарыдан жасалған және
неше түрлі күміс әшекейлермен әрленген. Бұл коллекция қазақтардың тарихи
таңбасын жаңаша қолданумен ұлттық нышанда болса деген оймен жасалынып
отыр. Қазіргі сән әлемінде көптеген мықты өнер иелері бар. Қазақстан
болашақта өнер әлемінде деңгейі жоғары, мәдениетті ел болмақ. Қаншама
дарынды жастар халық дәстүрімен, ұлттық ою-өрнекті қолдана отырып,
жаңалықтар енгізіп жатыр. Біздің ұлттық дәстүріміз, ой-санамыз
қолөнеріміз ауадан пайда болған жоқ. Арғы тегіміз сақ тайпалары, біз
соларыдң қалдырған қолөнерін әрі қарай дамытудамыз. Біз сонау қола
дәуірінде жазу, сызу, кітап пен әдебиет, теледидар болмаған кезеңде
сақтардың білімділіктерімен, мәдени ырымшылдықтарына таң қалып, мақтан
тұтуға міндеттіміз.
Менің ойым сол қолөнері қолданып мифтік ұғымы бар мағынаға толы
бейнелер киім үлгілерінде таңба ретінде қалса деген ниет. Сол себептен де
коллекцияға ТАҢБАЛЫ деген ат беріп отырмын.
1.4. МАТЕРИАЛДАРДЫ КОНФЕКЦИЯЛАУ
Талдау жасалынып жобаланған эскиздерге мен жасанды елтірі, табиғи аң
терісі, денеге жұмсақ та нәзік мақта матасы және күдеріге өңделген тоқыма
маталарын ұсынып отырмын. Олардың біріне бірі үйлесіп, бір гармонияға келіп
және түстері бірін бірі толықтыра түседі. Жеке ұсынылған маталарға
тоқталсақ:
1.4. 1. ТАБИҒИ АҢ ТЕРІСІ ЖӘНЕ ТЕРІ
Табиғи аң терісі жылы киімдерді дайындау кезінде жаға, жең және
қолғап үшін көмкеретін немесе жылылық беретін материал ретінде қолданылады.
Табиғи теріні сондай-ақ сыртқы киімдер мен қолғаптарды тігу кезінде,
галантереялық бұйымдарды дайындауда көмкеретін немесе әсемдейтін материал
ретінде пайдаланылады. Табиғи аң терісі мен тері киімді жөндеу мен жаңарту
кезінде де қолданылады.
Қымбат аң терілері (түлкінің, ақ тиіннің, құндыздың, ақ түлкінің,
сусардың, бұлғынның терілері), үй жануарларының терілері (қойдың, ешкінің,
қоянның және т.б.), теңіз хайуанаттарының (мысықтардың, итбалықтардың) және
құстардың (бірқазанның, гагараның (теңіз құсы), аққудың) терілері табиғи аң
терілері деп аталады.
Жануарлардың терілерін өңдеу технологиясының негіздері. Қымбат бағалы
аң терілері мен терілерді өңдеу олардың категорияларына байланысты болады.
Ондай шикізатты өңдеудің технологиялық процесі үш негізгі сатыдан тұрады:
дайындық операциялары, тікелей өңдеу және әсемдеу опреациялары.
Бірінші сатыға мынадай операциялар жатады: ылғалдау, теріні шелдеу
және майсыздандыру. Ылғалдау – бұл теріні илеу үшін сумен жұмсарту;
шелдеу – теріасты-май қабатын тазарту (сылу); майсыздандыру – теріні және
оның түкті жағын майдан арылту.
Тікелей өңдеуге жидіту, илеу, майлау және кептіру.
Жидіту - өңдеудің негізгі операциясы, бұл терінің түгін түсіру үшін
оны қышқыл (күкіртті немесе тұзды) және нейтральды сода қоспасымен өңдеу.
Тері тканьдері өңдеуден кейін өндіріске тән қасиеттерді иеленеді, яғни
созылғыш, иілгіш әрі жұмсақ болады.
Илеу – тері тканьдерінің термо төзімділігін арттыру үшін, жидітудің
тиімділігін жақсарту үшін теріні илейтін тұз ерітіндісімен (хром,
алюминий) өңдеу. Соның нәтижесінде тері қатайып, иілгіштігі мен жұмсақтығы
азаяды.
Майлау – тері тканьдерін маймен немесе май эмульсиясымен оның
иілгіштігін, жұмсақтығын, беріктігін арттыру үшін және терінің ылғал
тартуын азайту үшін өңдейді.
Кептіру –теріден артық ылғалды шығару үшін және оны 16-18%-ға дейін
жеткізу мақсатында жүргізіледі.
1.4. 2. ЖАСАНДЫ ТЕРІ
Жасанды терінің тоқыма негізі болады, оның үстіңгі беті қапталады,
ол материалдың бет жағы болып табылады. Негіз ретінде мата, трикотаж бен
матаға жатпайтын төсем, жасанды аң терісі пайдаланылады. Негізіне
байланысты полимерлі жабынның түрі, сондай-ақ оны жасаудың принциптеріне
жағатын (тікелей және ауыспалы), каландрлы әдістер, сондай-ақ каширлеу мен
ламинациялау әдістері қолданылады.
Жасанды теріні тікелей алу әдісі неғұрлым қарапайым болып келеді:
дисперсия немесе полимер ерітіндісі негізге бірден жағылады; жасанды теріні
созыла қоймайтын негізде жасайды.
Ауыспалы әдісте жабын таспа-астарға (силиконға сіңірілген тоқыма
матаға) жағылады, сосын негізге қайталанады, ол кепкеннен кейін негізден
бөлініп өзі түсіп қалады; селкеу әрі күшті созылатын негізге пайдалану
кезінде қолданылады.
Каландрлы әдісте полимер балқытпасы негізге ысқылау немесе қайталау
жолымен жағылады. Бұл әдіс әмбебап болады, өйткені, осы арқылы әртүрлі
жасанды терінің бірнеше ассортименті алынады.
Каширлеу әдісі – түйіршік түрінде алдын ала дайындалған полимерлік
композиция еріткіш білектер аймағына беріледі, ол сол жерде пленкаға
айналып, сосын негізге жабысады; бұл көп қабатты теріні жасауға
қолданылады.
Ламинациялау әдісінде экструзиондық- ламинация қондырғысы
қолданылады, оның жұмыс істеу кезінде білектер аймағында негізбен
біріктіретін тұтас пленка пайда болады.
Тері қолданылатын мақсатына (киімдік, галантереялық және т.б.),
жабынының түріне (ұсақ саңылаулы, монолитті) орай бөлінеді, жасанды тері
дайындалатын полимердің қысқартылыған атаулар болады (поливинилхлоридті -
винил, каучукті – созылмалы, нироцеллюлозды –нитро, полиэфируретанды –
уретан және т.б.). Әріптің соңында негіздің түрі белгіленеді ( Т – мата,
ТР- трикотаж, НТ – мата емес төсем). Мысалы, киімдік винилистері – Т,
галантереялық нитро жасанды тері –Т.
Жасанды терінің сыртқы бетін әсемдеуге жататындар: өрнектеу, ыспалау,
түрлі-түсті бедермен өрнектеп бояу және басқа түсті пленка жапсыру. Сыртқы
жабынды өрнектегенде пластикалық күйге дейін қыздырады, ал содан кейін беті
тегіс немесе бедерлі металл білектен өткізеді. Ыспалау терінің бет жағына
күңгірт өң беру үшін арнайы ыспалау білегі көмегімен жүргізіледі.
Жасанды терінің сыртына түрлі түсті өрнек жасау кезінде таңба суреттің
ойықтарының түбіне дейін бір мезгілде түсіріледі.
Жасанды күдері дайындау кезінде күдері түріне келтіру үшін матаға
немесе трикотажды негізге талшықты электрстатикалық өріспен немесе жабынды
арнайы ыспалау жолымен енгізеді. Бірінші жағдайда алдын-ала теп-тегіс етіп
өңделген негізге желім жағылады және оның ыртқы бетіне тікесінен жуандығы
0,3-1 мм. талшық жағылады. Екінші жағдайда негізге полимер композициясынан
жабын жағылып, сосын оны ыспалайды.
Киімге арналған жасанды терінің иіні жұмсақ, бет қабаты негізбен
берік бірлікте болуы керек, пішінін дұрыс сақтап, сәнді болуы керек, оңай
пішіледі және тігуге жеңіл болады. Жасанды теріден тігілген бұйым
пайдалану кезінде қайта-қайта қыртыстануға, үйкелуге, температураның жиі
өзгеруіне және ылғалдыққа мықты, берік болуы тиіс.
Киімге арналған жасанды тері жылуды аз өткізгіштігімен, жеткілікті
дәрежедегі гигроскопиялы болуымен және ауа өткізгіштігімен сипатталуы тиіс.
Өнеркәсіпте киімге арналған жасанды терілердің белгілі бір
ассортименттері шығарылады.
Жасанды теріден және күдеріден жасалған бұйымдар, полиуретанды
жабынды жасанды теріден басқасы, химиялық тазалауға, жууға және үтіктеуге
келмейді. Ластанған жерін жылы сабынды суға (30˚С) батырылған мақтамен
немесе жұмсақ поролон ұлпасымен сүртіп алады. Бұл орайда ішкі жағына су
тигізбеу керек. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Композициялық тарау
1.1. Тақырып бойынша өткенді шолу
1.2. Келешектік сән бағытын талдау
1.3. Коллекцияның көркем бейнесін әзірлеу
1.4. Материалдарды конфекциялау
1.5. Үлгінің техникалық эскизі
1.6. Үлгінің сырт түрінің сипаттамасы
1.7. Компьютер графикасы арқылы үлгінің эскизін әзірлеу
2. Конструкциялық тарау
2.1. Конструкциялау әдістемесін таңдап негіздеу
2.2. Конструкция сызбасын құрастыру үшін бастапқы мәліметтерді
таңдап негіздеу
2.3. Конструкция сызбасын құрастыру
2.4. Модельдік ерекшеліктерін енгізу
2.5. Бұйымның қонымдылығын макет арқылы тексеру
3. Технологиялық тарау
3.1. Өңдеу әдістерін және құрал-жабдықтарды таңдау
3.2. Түйіндерді өңдеу
3.3. Бұйымды дайындаудың технологиялық бірізділігін әзірлеу
4. Негізгі үлгіге конструкторлық құжаттаманы әзірлеу
4.1. Үлгінің негізгі және туынды бөлшектерін эталон лекалдарын.
әзірлеп жасау
4.2. Үлгіге кететін материалдар шығынын мөлшерлеу
4.3. Үлгіні дайындау және конструкцияны туырлау
5. Экономикалық тарау
6. Еңбекті қорғау
7. Экология
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазіргі заманғы киім өндірісінде әртүрлі мамандық иелері еңбек
етеді, олардың ішінде суретші-сән үлгіші, конструкторлар, технологтар, киім
пішушілер, тігіншілер бар. Тек бірлескен қимылдың арқасында ған жоғары
нәтижеге қол жеткізуге болады. Әр мамандық оның өзіне тән міндеттерді
орындай алады әрі мамандардан белгілі бір дәрежеде білім мен біліктілікті
қажетсінеді.
Тігіншілердің алдына қойылатын міндет дизайнерлер, конструкторлар мен
технологтардың жасаған бұйымдарын, үлгілерін тігу болып табылады. Бірақта
осы аталған мамандарды кәсіби тұрғыдан даярлау тек қана тігін бұйымдарын
технологиялық өңдеу дағдыларымен шектеліп қалады деп тұжырым жасауға
болмайды.
Киім адамдардың өмірде барлық жағдайларда оның түр-түрін
пайдаланылатын бірінші кезектегі қажеттілігі делінеді. Киім адам денесінің
80 пайызын жауып, оны сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғайды,
сондай-ақ адам организмінің сау болуына әсер етеді. Сонымен қатар киім
өркениеттің барлық кезеңдерінде адамның сыртқы бейнесін өзгертуге
жәрдемдесе отырып, белгілі бір тарихи кезеңнің талғамдық идеалына орай
болмыс-бітімге сай келетін талғампаздық міндетті атқарады.
Костюм де коммуникация құралы болып табылады. Ол айналасындағыларға
оны киген адамның қай ұлт екендігін, оның қандай мамандық иесіне
жататындығы мен әлеуметтік жағдайын айқындап береді. Адамды киіміне қарап
оның мінез-құлқын, ерік-жігерін, көркемдік талғамын білу қиын емес.
Тұтастай алғанда, белгілі бір тарихи кезеңнің костюмі тек жекелеген
адам туралы ғана емес, бүкіл сол дәуірдің тыныс-тіршілігінен хабар береді.
Адамзат қоғамының әртүрлі тарихи кезеңдеріндегі дамуы жөніндегі көптеген
мәліметтерге ғалымдар материалдық мәдениеттің пәндерін, оның ішінде бірінші
кезекте костюмді зерттеу мен талдау арқылы қол жеткізеді.
Археологиялық қазбалардың нәтижесіне қарағанда киімнің ең қарапайым
деген түрлері кейінгі полеолит дәуірінің өзінде-ақ пайда болғандығын
дәлелдейді. Ғалымдар мен археологтардың тапқан ежелгі адамдардың тұрмыс
заттары ішінде жануарлардың терілерін өңдеуге арналған тас қырғыштар мен
сүйектен жасалған тігетін инелер бар.
Киімді дайындауға бастапқы материалдар ретінде шөп, өсімдік
жапырақтары, тіпті ағаш қабықтары тәрізді қолда бардың бәрі дерлік
қолданылды.
Кейінірек адам аң аулайтын дәрежеге жеткен кезде, ол өзінің жапқышын
өлтірілген жануар мен ауланған балықтың терілерінен жасайтын болған. Тіпті
бұл орайда бас киіммен қамтамасыз етуде ғажайып шикізаттар, атап
айтқанда, жарылып аршылған асқабақ, кокос жаңғақтарының қабығы, тасбақаның
сауыты және т.б. қолданылған.
Сөйтіп, полеолит дәуірінің адамдары табиғаттың өзі берген әрі көп
өңдеуді қажет етпейтін материалдарды ғана пайдалана алған екен. Әрине,
ондай киімдер тым қарапайым еді, сондай-ақ оған қарап адамның қай жынысқа
жататындығын, қандай әлеуметтік топқа екендігін айыруға болмайтын. Адамзат
өркениетінің осы бір даму сатысында костюм адамның денесін сыртқы ортаның
оған тигізетін әртүрлі қауіп-қатерінен қорғайтын қорғаныш рөлін ғана
атқарды.
Киім түрлерінің дамуындағы елеулі талпынысты адамзат неолит
дәуірінде аяқтады. Міне, тап осы кезде жіп иіру мен тоқу, яғни тоқыма мен
мата өндірісі пайда болды. Бұл орайда бастапқы кезде адамдар жабайы
өсімдіктер талшықтарын пайдалануды үйренді.
Одан кейінгі кезеңде отырықшы мал шаруашылығы мен егін шаруашылығына
көшу мата тоқуды жетілдіруге әсер етті. Олар енді қой, ешкі тәрізді үй
жануарларының жүндерін шикізат ретінде қолданылатын болды. Сонымен қатар
зығыр, сора, мақта тәрізді мәдени өсімдіктерді пайдаланды. Мата біртіндеп
киім тігетін басты материалға айнала бастады.
Ежелгі тігінші қоршаған табиғаттың сұлулығын өзінің костюміне салуға
тырысты, ендігі жерде ол киімді қалай болса солай дайындамай, оны мейілінше
әсемдікпен безендіретін болды.
Алғашқы қауымдық қоғамның өзінде діни сенім пайда бола бастады, яғни
адамдар өздерінің тағдырын қандайда бір күштің бағындырады деп білді.
Қайырымды күштердің назарын өзіне аудару және бәле-жаладан қорғану үшін
адамдар діни заттарды және тұрмыс заттарын, оның ішінде киімдерді, арнайы
магиялық әшекейлермен безендірді.
Әшекейдің суреттері мен оның костюмде орналасуы дәстүрге нақты түрде
негізделді әрі мистикалық терең мағынасы болды. Сонымен киім өзіндік бәле-
жаладан сақтаушыға да айналды. Бұл оның екінші, яғни діни-мистикалық
міндетін айқындап берді. Сән-үлгіші – киім үлгісін, бұйымдардың үлгі
даналарын жасайтын маман. Адамзат қоғамының барысында костюмнің
эволюциясына байланысты маңызды ұғымдардың бірі стиль ұғымы, сәндік
стиль, дәуір стилі, тарихи костюм стилі, сән-үлгіші стилі.
Стиль ұғымымен стилдендіру ұғымы өзара байланысты, бұл өнердің
жаңа туындыларын жасаудағы көркемдік тәсіл. Стильдендіру – белгілі бір
стильдің тұрақты белгілері мен жаңа, ерекше бейнелі жүйелерін соған орай
пайдалануға ұмтылыс. Стильдендіру прототиптермен, оның ішінде пішіндерді
көшірумен еркін түрде алмаса алады, бірақ бастапқы стильмен байланысты
сақтау кезінде шығармашылық бастау әрқашанда белгілі болып тұрады.
Стильдендіру көркемдік тәсіл ретінде сән үлгілері өнерінде жаңа пішіндер
мен үлгілердің пайда болуы көзіне айналады. Қазіргі заманғы дизайнда
стильдендіру өзінің мән-мағынасын, әсіресе, егер әңгіме өнімдерді көпшілік
тұтыну үшін жасалатын өнімдерге бағытталған коммерциялық дизайн туралы
болса, сақтайтын болады.
Дизайн-стиль техникалық прогресті эстетикалық игеру нәтижесін,
материалды өнеркәсіптік меңгеру жетістігін көрсетеді. Дизайн-стиль
заттардың бейнесін ғана өзгертуге қабілетті жаңа материалдармен және
технологтармен байланысты ғана емес, сонымен қатар зат пен адамның өзара
үйлесіміне әсер ете отырып, адам өміріне жаңа серпін береді.
Тарихи ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының өнері ежелгі
замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар өнерінің
ықпалымен сан ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге
келгеніне анық көз жеткізер едік. Оған дәлел ретінде қазақтың алғашқы ою-
өрнек үлгілерін андронов, сақ, ғұн, үйсін мәдени мұраларынан ұшыратанымызды
айтсақ та жеткілікті. Неолит және қола дәуірінен бізге белгілі ұлу өрнегі
қоғам таптық қатынастарға бөліне бастаған кезде пайда болған деген
болжам жасалады. Бұл өрнектің элементі бірқатар тайпалардың нышандық
таңбасы ретінде бейнеленіп келген. Қола дәуірінде шеберлер көбінесе тұрмыс-
тіршілікте қолданатын заттарға космогониялық, геометриялық өрнектерді,
сондай-ақ жан-жануарлар мен аңдардың, құстардың нақты әрі мифтік суреттерін
бейнелеген. Ою-өрнек өнерінің белгілі бір халыққа ғана тән тума
ерекшеліктеррі сол халықтың бейнелеу, әсемдікті қабылдау мәдениетінің басты
белігілерімен, ұлтық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Көне дәуірде
өмір сүрген адамдардың тұрмыстық кәсіптері саятшылық болғаны мәлім, оның
көріністерін Қаратау жақпарларынан көруге болады. Онда барыс және т.б.
хайуанаттардың, түйенің бейнелері, жаяу адамдар мен қолына садақ алған
аңшылардың суреттері салынған. Бұл суреттер жартастарға нүкте жасау
техникасымен, яғни тастың бетін ұра отырып нүкте арқылы бейнелеу өнері
жүзеге асырылған. Ондай өнер сақ заманынан жалғасып келеді.
Геродот, Ктесий, Страдон тәрізді ірі ғалымдардың айтуынша, сақтар
мен массагеттердің өздеріне тән ерекшеліктері болған. Олардың бөріктерінің
төбесі үшкір болып, ерте заманның өзінде етікті былғарыдан тіктірген, ал
сырт киімдеріне ою-өрнектің орнына аңның, құстың шынайы бейнелерін
салдырған, жылтырауық бастырмалар таққан.
Геродоттың жазуы бойынша, сақтар найзалары мен садақтарының ұштарын,
қылыштарын, бас киімдері мен жалпақ белбеулерін алтын мен мыстан жасаған.
Қазба жұмыстары кезінде сақ қорғандарынан табылған алтыннан, қоладан,
ағаштан, теріден жасалған қолөнер туындылары мен зергерлік бұйымдарда, яғни
ежелгі қолөнер ескерткіштерінің барлығында дерлік ою-өрнек бейнеленген.
Көне дәуірдегі шеберлер аңның қиялдағы немесе шынайы бейнелерінен алуан
түрлі мүсін жасаған. Жануарлар мен аңдар, құстар бейнеленген мүсіндерді
немесе қолөнер туындыларын скифтердің аң стиліне жатқызуға болады.
1. КОМПОЗИЦИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1. АҢ СТИЛІ
Бейнелеу өнері тек скифтерде ғана кеңінен таралған десек, бұл мүлдем
дұрыс болмас еді. Қайта оның бәрі басқаша деп айтуға негіздер де
жеткілікті. Осындай жазу-сызуы жоқ халықтың ауыз әдебиеті бай әрі мықты
дамыған. Қиырдағы далалық қоныстар мен патша ордаларында, егін
шаруашылығымен айналысатын отырықшы скифтердің елді мекендерінде тойлау
кезінде, соғыс болған жерлерде ұрыс алдында оңтүстіктің қараңғы түнінде
скифтердің шежіресі туралы, құдайлар, патшалар, батырлар туралы жырлар,
махаббат, адалдық пен ерлік туралы, достық жөніндегі аңыздар айтылып,
ұрпақтан ұрпаққа жалғасты. Олар скифтердің ру басы болған бірінші адам
туралы, оның үш ұлы туралы, оның кенжесі Қалақсай патша әулетінің негізі
қалаушы болғаны жөнінде, бағзы заманда аспаннан түскен алтын сый туралы,
басқа да баяғының аңызға айналған оқиғалары мен ерліктер туралы әңгіме
шертті. Осындай әңгімелерде кейде скиф тарихының нақты оқиғалары өзек
болды, оған мысал ретінде скиф патшасымен бағындырылған тайпалардың
көтерілісті, Дарийдің шапқыншылығы немесе сарматтармен болған соғысты
айтуға болады. Бірақта скифтің батырлар жырынан бізге тек үзінділері ғана
жетті, оның өзі гректің шежірешілерімен бұрмаланған. Тек бізге дейін қорған
төбелердің астында жатқан табыттарда екі жарым мың жылдай сақталған заттар
ғана жеткен.
Скифтер бейнелеу өнерінің әр алуан түрлерін білген. Олар тастан
антропоморфтық құлпытас ойып, құдайлар мен адамдарды алтын мен қоладан
бейнелемекші болды. Кейінірек олар өздерінің қабір үстіндегі сағаналарының
қабырғаларына жазып, патшалардың бедер-бейнесін салды. Дейтұрғанмен скиф
өнерінің ерекше даңқы мен атағын шығарған адамдардың бейнесі емес,
өзіндік қолтаңбамен салынған хайуанаттар суреттері еді, оны ғылымда аң
стилі деп атайды.
Аяғын бүгіп, мойнын ілгері созып, басын шалқақ ұстаған, денесі
ширыққан бұғы бейнесі оның ширақ қозғалысын бейнелейді (1-сурет)
Ілбісін басын төмен салып, азу тісін ақситып, қарғуға дайын тұр,
қасқыр ұзын құлағын желкесіне қарай жылмитып, жыртқыштығын көрсетіп, басын
ілгері қарай созған күйі іші қабысып, бұратылып, доғадай иіледі (2-сурет)
Үлкен көзді, қуатты имек тұмсықты, кеудесі шағын жыртқыш құс. Грифон
– арыстан денелі, қанаты бар және бүркіт басты фантастикалық хайуанат.
Бұғының арқасына қарғып, оның денесін жұлмалап жатқан арыстан. Қозының
денесіне тырнағын батырып, оның тамағын өзінің өткір тұмсығымен кескілеген
бүркіт (3-сурет)
Арқарды талап жатқан қанатты барыс. Үлкейтіліп салынған аттың тұяғы,
бүркіттің тырнағы, бұғының құлағы (4-сурет)
Міне, осының бәрі және мыңдаған өзге де осындай бейнелердің бәрі
жиналып келгенде скифтік аң стилі деп аталады. Оның ерекшелігі жануарлардың
жекелеген түрлерін немесе жануар денесінің белгілі бір бөлігін қалыпты,
дәстүрлі көріністе іс жүзінде қолдану аясында сюжетке желі етеді, бұл
орайда айырықша мәнер оның жиынтық бейнесіне тән болады, жануардың ең
типтік деген қасиеттерін нақты және қиял-ғажайып тұрғыдан бір образға
жинақтауға мән беріледі. Скифтердің аң стиліне лайықты жануарларының ішінде
жыртқыштарда, шөп қоректі жануарлар да, құстар да бар, бірақ тұтастай
алғанда, ол саны жағынан шектеулі болды. Күшті, мейірімсіз, алғыр,
жармасқыш, қайсар, шапшаң қимылдағыш, тез жүгіргіш, биікке қарғығыш,
жойқын соққы беретін, көзі өткір, нәзік иіс сезгіш қасиеттері бар аңдарға
мейілінше көп көңіл бөлінді. Жыртқыштардың ішінен ілбісін, сілеусін немесе
барыс (5-сурет), ішінара арыстан бейнелерін салуға ерекше ден қойылды. Ал
аю мен қасқырды бейнелеу сирек кездесті. Шөп қоректі жануарлардың ішінен
көбінен-көп бұғы мен бұлан бейнелері ұнаса, ал арқар, қабан, қоян, жылқы
және қой (6-сурет) сиректеу салынды, ал бұқаны бейнелеу мүлдем сирек деуге
болады. Құстардың арасынан бүркітке айырықша мән берілді. Қиял-ғажайып
жануарлар ішінен скифтік жануарға бүркіт басты және арыстан басты грифон
мен айдаһар бейнелері жатады. Сонымен қатар олар грифонды қой мүсінімен (7-
сурет) бейнелеуді жиі қолданды.
Скифтік бейнелеу өнерінде кездесетін жануарлардың ұзын саны осындай
болып келеді. Оның өзіндік ерекшеліктері көзге бірден түседі. Ежелгі
заманда Қара теңіз жағалауындағы далалықтарда тіршілік еткен жануарларға
сан жетпейтін, ал скифтер болса аңға құмар, кереметттей аңшылар еді. Аңға
құмарлығы сондай, бірде Дариймен соғыс болып жатқан кезде олардың
жауынгерлері мен атты әскері, жаяу әскері қарсыластарымен таяуда ғана
болатын соғысты ұмытып, өздерінің арасымен қашқан қоянды қуа жөнелген.
Бірақта бұл жануарлар мен аңдардың бәрі бірдей скиф шеберлерінің назарына
іліне қоймаған. Сонымен қатар көшпелі скифтердің тіршілік көзі үй жануарлар
бейнелерінің өзі олардың тұтынатын бұйымдарында сирек кездесті. Ал Қара
теңіз жағалауын мекен етпеген, тіпті ешқашан көрмеген немесе көрсе де сирек
көрген арыстан мен ілбісін тәрізді аңдарды бейнелеуді ұнатты.
Сонда оның сыры неде? Мәселе скиф шеберлерінің тек күшті әрі алғыр
хайуандарды ұнатқанында емес екендігі белгілі. Өйткені, аю мен қасқыр да
күш жағынан ілбісіннен кем түспейді, бірақта оларды скифтер ілбісінмен
теңестіре алмайды. Осындай қарама-қайшылықты мәселелерінің мәніне үңілу
үшін алдымен аң стилінің шығу түбіне көңіл бөлген жөн. Бірақта бұл туралы
әңгіме ұзағырақ болады.
Аңдарды бейнелеу скифтер үшін ешқашанда қара бастың қамы болмаған.
Аңдар суреттердің де, фреска кескіндемесінің де кейіпкерлері болған емес.
Бейнелеу өнерінің бұл түрлері скифтерде біздің заманымызға дейінгі
ғасырлар аяқ шенінде ғана, яғни аң стилі өзінің болмысын тоқтатқан кезде
пайда болған тәрізді. Бір қарағанда аң стилі тек қана құр тәжірибе-қолөнер,
тек сәндік сипат алатындай болып көрінеді. Бейнелердің өзі қатаң түрде
қырынан қараған болып келетіндігі, үш өлшемді түрде кездесетіндігі белгілі,
бірақта сирек кездеседі. Хайуанаттар бейнелерінің бәрі де оның қандай
материалдан немесе қандай тәсілмен дайындалғанына қарамастан заттары құр
тәжірибе ретінде, сондай-ақ салтанатты мақсатқа орай да әсемдеу болып
табылады.
Бұл алдымен ер адамдардың күнделікті қолданатын заттары – қару, ат
әбзелдері, қасиетті және әлеуметтік-діни мақсаттағы заттар, киімдер. Аң
стилінде бейнелеу қылыштардың сабы мен жүздеріне, қалқандарға,
қорамсақтарға, айбалталарға салынды. Оның өзі ат әбзелдерінің, атап
айтқанда, жүген кекілдірігінің, ноқтаның, жүген сағалығы қайыстарының,
ауыздық тоғаларының, салпыншақтардың ажырамас бөлшегіне айналды, екі аяқты
күйме арбалар қоламен әшекейленді. Айыл тоғалары мен киімнің ілгектері де
көбіне-көп аң стилімен безендірілді. Арнайы металл қаңылтырларға әртүрлі
хайуанаттардың суреті бейнеленіп, оны киімдерге жапсырып тігетін болған.
Әйелдердің еңбек құралдарында, олардың киімдерінде ерлерге қарағанда
аң стилі өте сирек қолданылатын болды. Кейін бұл оған да енді. Әйелдердің
түйреуіш, айна және өзге заттарында аталған стиль кездеседі.
Азды-көпті тұрақты кездесетін аң стилінде скифтердің эстетикалық
идеалы ап-айқын көрініс береді. Сұлулық скифтер үшін қара бастың қамы да,
абсолют те емес. Тірлік пен жеңіске барынша көмектесетін нәрсе ғана әдемі
болады.
Скифтің аң стилінің ерекшелігі оның озық үлгілерінен байқалады. Күні
бүгінге дейін скиф өнерінің ең таңғажайып шығармаларының бірі Кубаньдағы
Кострома станицасы маңындағы қорғандардың бірінен табылған алтын бұғы болып
табылады.
Бұғы дәлме-дәл қырынан бейнеленген, тек бауырына жинаған өткір
тұяқты бір алдыңғы аяғы және бір артқы аяғы көрінеді. Бұғының ұзын мойыны
ілгері созылып, ал басы алға қарай қозғалысты немесе қозғалысқа дайындықты
білдіретіндей жоғары көтеріле шалқаяды. Үшкір ұзын құлақтары мойынына
жабыса түскен. Сонымен қатар мүйізінің ұзындығы әдейі ұзартылған. Оның өзі
өте мықты стилдендірілген, шын мәнінде жануардың жонымен жүргізілген 5-
бейнелі бұйралау әшекейлі безендіруге айналдырған (8-сурет).
СКИФТЕР КИІМІ. Скифтер осыдан екі жарым мың жылдай бұрынғы дәуірде
өмір сүрген. Скифтердің шыққан тегі туралы тіпті Геродот заманында да
мәліметтер аз болды. Скиф тарихының шатыстырылған пролемасының түйінін
шешуге археология көмектесті. Скиф тарихына осыншама мән беру кездейсоқ
нәрсе емес. Өйткені, олар адамзат тарихында өте терең із қалдырған, бұл
халықтың тағдыры да ойландырмай қоймайды. Скифтерді ұзақ уақыт бойы шығыс
славяндардың арғы тегінің бір тармағынан шықты деп келді, олардың өмірлері
ғажайып әрі өзіндік ерекшеліктерге толы болды.
Қазба жұмыстарын жүргізген кезде ғалымдар патша қорғандары деп
аталатын скиф ақсүйектерінің жерленген қабірлеріне зерттеу жүргізді. Қазба
жұмыстары кезінде табылған скиф патшаларының қазыналары, скиф пен грек
өнерлерінің атақты туындылары ғалымдарды да, қалың жұртшылықты да
таңғалдырды.
Қорғандардағы скиф қабірлерінің негізінен б.з. дейінгі ІҮ ғасырға
жататындығын және скифтердің Дунайдан Донға дейінгі, Солтүстік Қара теңіз
далалық өңірлерінде, Солтүстік Қырымда қоныстанғанын қазба жұмыстары
дәлелдеп берді. Б.з. дейінгі ІҮ ғасыр басында Скиф патшалығы дамып, гүлдене
түсті.
Скиф өнерінің ең негізгі қуаты мен мақтанышы ғылымда аң стилі деп
аталатын өзіндік мәнермен жасалған жануарлар бейнелері болып табылады. Оның
басты ерекшеліктеріне жануарды немесе жекелеген дене мүшелерін бейнелеу,
айырықша стилистикалық мәнер жатады, оған образдарды жинақтау, жануардың ең
типті қасиеттерін бере білу, бір образда нақты әрі фантастикалық қырларды
үйлестіру тән. Жануарлардың барлық бейнелері күнделікті тұрмыста да, сән-
салтанатта да қолданылатын заттарды әшекейлеуге қолданылды. Мұндай заттарға
бірінші кезекте ер адамдардың қолданылатын заттары (қару-жарақ, ат
әбзелдері), әлеуметтік-мәдени мақсатқа пайдаланылатын заттар, киімге
арналған тоғалар мен ілгектер қатысты болды.
Таптар пайда болған кезден бастап-ақ билік әрқашанда сыртқы
нышандарға мән берді, ол атап айтқанда, тұтынатын, киетін заттарын айырықша
әшекейлеу, шаш қою үлгісі, киім еді. Скифтерде аң стилі тап осындай
міндеттерді атқарса керек. Сондай-ақ бойтұмар ретінде таққан аң стиліне
жататын заттар оның иесін қорғайды, оған күш-қуат беріп, жауының бетін
қайтаруға көмектеседі деп сенді.
Қазба кезінде табылған ыдыстарда, табақтарда, қаңылтырларда,
тоғаларда және т.б. салынған суреттерге қарағанда ол кезде костюмнің (оның
эелементтері, кию үлгілері) туралы білуге болады, олардың киім киісін, шаш
қоюын, қару-жарағын сол заманның шеберлері әрбір детальдеріне дейін
дәлдікпен бейнелей білген.
Киім тігуге қажетті материалдардың тапшылығы, аң аулау және мал
шаруашылығымен айналысу, қатаң климат, осының бәрі сайып келгенде, киімнің
бір сипатты болып келуіне әсер етті, бұл пікірді Гиппократ бұл елдің
тұрғындары түрлері жағынан бір-біріне қатты ұқсайды, қыста да, жазда да
киетіндері киімнің бір түрі деген сөзі дәлелдей түседі. Әдетте киім аң
терілерінен мамықтары ішіне қарата тігілді, жүн және киіз материалдарымен
қоса зығырдан, сорадан, кендірден дайындалды.
Ерлер киіміне жататындар: кафтан, шалбар немесе ықшам түрі, -
анаксиридтер, башлық (немесе кирбаса) және етіктер. Шолақ тон тәрізді тар
жеңді кафтан – сисирна – омырау тұсы қиғаштап пішілді, оның жағы сол
жағының ішіне қаусырылып, белін белбеумен қатты тартып байлап тастайтын
болған. Ұзын кафтандармен қатар оның шолақ түрлерін, яғни кеудешені киген.
Кафтан денені толық жауып тұрады. Жеңі кейде ұзын болды, ондай жағдайда
білегіне дейін түрілген немесе қолының ұзына бойына жиырылып тұратын
болған. Кафтанның жиегі терінің мамық жағымен көмкерілді. Кафтан алтын
зермен, кестемен, өрнекпен безендірілді. Әшекей киімнің пішіміне және
конструкциясына байланысты жасалып, кафтанның шетіне, детальдері қосылып
тігілген тігістер бойында орналасты. Шалбардың балағы аяқ киім қонышының
сыртына жіберілді, атқа мінгенде қолайлы болуы үшін балақтың ұшы бүгіліп,
оған тағылған баумен байлап қоятын болған, шалбардың балағының төменгі жағы
жиырылып тұрған. Анаксиридтердің балағы етіктің қонышына салынып, немесе
толарсақтың айналасын байлап қойылған. Кирбаса – қатты киізден немесе
теріден жасалған сүйір ұшты бас киім. Митраның (бас киімнің) құлақшыны
ұзын, желке жағы қысқа болады. Шалбарлар мен бас киімдер де кафтан тәрізді
әшекейленген.
Етіктер шұлық тәрізді, аяққа жабысып тігілген, оны қайыспен
толарсаққа дейін байлаған. Ондай аяқ киімнің ерекше болғаны сондай, оны
еретеде скиф етігі деп атады. Шағын тері желбегей омырауда фибуламен
ілгектеген. Желбегейді талшықты материалдардан да тіккен, сыртқы түрі
жағынан ол жеңсіз желбегей шапанға (бурка) ұқсайды. Скифтердің қару-жарағы
дулыға, сауыт, семсер, қалқан болған. Скифтер ұзын шаш қойған, ал сақалдары
үшкір келген.
Скифтердің әйел киімдері туралы мәліметтер тым аз, мұның өзі
табылған әйел бұйымдарының аздығына байланысты. Әйелдер мойын тұсы жиырылып
тұратын кең көйлек киген, жеңдері білегінде, білезігінде бүрмеленіп
тігілді. Ұзын жеңді сырт киімін желбегей тәрізді иығына жауып, омырау тұсын
ілгектеген. Бұл киімді басқалай тәсілмен де кигені анық, яғни ұзын
жеңдерін арқасына қайырып тастап, немесе қолынын жанына жіберіп те киген.
Сондай-ақ тар жеңді, денеге қонымды, белінен бастап кеңитін бүрмелі түрін
де пайдаланған. Ерлер мен әйелдер сырға, кеудеге тағатын металдан жасалған
тұмар, алқа, білезік, айшықты белбеулер тағатын болған.
Алтай скифтері. Ежелгі таулы-алтай тұрғындарының негізгі кәсібі мал
шаруашылығы болды. Жылқы мен қойды ұстады. Бағалы терілі аңдардың ішінен
әсіресе бұлғын, қама, ақ тиін аулап, олардың терілерінен киім тікті.
Алтайдың тоң қорғандарын ашу кезінде қорымдардан айырықша сақталған
және б.з. дейінгі ҮІ-Ү ғасырлардың сирек кездесетін ағаштан жасалған
бұйымдар, теріден және матадан дайындалған киімдер, кілемдер, табылды.
Скиф киімі жергілікті ауа райы мен өмір сүру салтына кереметтей
лайықталған, бағалы аң терісінен немесе киізден тігілген кеудешелер, сондай
шалбарлар, жұмсақ бағалы аң терісінен немесе теріден тігілген, жүн шұлыққа
киетін аяқ киімдер кездеседі.
Бас киімнің екі түрі болған: ішіне киіз қаптаған дулыға тәрізді түрі
мен құлақ пен желкені жауып тұратын шошақ киіз қалпақтар. Кеудешенің
сыртынан кафтан киетін болған. Сырға, мойынға тағатын тұмар мен білезік
тәрізді әшекей бұйымдары кеңінен тараған. Алтай скифтері аң терілер мен
теріден жасалған бұйымдарға ою-өрнек, зер салуды немесе алуан түсті
безендіру жасау техникасын жетік білген. Мәселен, Қатанды қорғанынан
табылған киім, Пазырықтан кездескен қап пен қоржын осындай тәсілмен
жасалған.
Екінші Пазырық қорғанынан ұзын (тізеге түсетін) әрі кең жеңді,
омырауы ойылған жағасыз ерлер көйлегі табылды. Жеңнің ұштары мен мойын тұсы
қызылмен көмкерілген. Табылған кафтанның бірі жұқа, қос қабатты ақ
киізден дайындалған. Өзі кең әрі үлкен, пішімі жағынан көйлекті еске
түсіреді, бірақ алдыңғы жағы тіке тілінген (ашылып тұрады). Кафтанның оң
жақ шеті сол жағына қаусырылып, арнайы ақ жүннен есілген жіптермен
ілгектеледі.
Екінші Пазырық қорғанында сондай-ақ бұлғын терісінен дайындалған
ерлердің сыртқы киімінің арқасы табылды. Бұл киімде жұқа теріден тілініп
алынған аппликацияға алтын жиек желімделгені таңғалдырады. Қатанды
қорғанынан кездескен екі сырт киімнің үлгісі де қызықтырады: оның бірі -
өте ұзын әшекейленген жеңі бар, адамның өкшесіне дейіне түсетін шұбатылған
кафтан. Кафтан бұлғын терісін жоғары қаратыла тігіліп, оған ақ тышқан
терісі қиықталып, жапсырылған; иық тұсы тар, ал төменгі жағы кеңи түсетін,
арқасы мен иық тұсы тері, жағасы төмен қарай тарыла түсетін кафтан. Жеңнің
ұштары мен кафтанның өзі терімен әдіптелген. Кафтан тері және ағаш
аппликациялармен әсемделіп, алтынмен, қаңылтырмен әшекейленген. Фрак
түріндегі екінші үлгісі жағасыз, арт жағында ұзын фалдасы бар.
Скифтер аяғына ұзын киіз шұлықтар киген, оған киіз ұлтан тігілген.
Шұлықтың жоғарғы шеті әр алуан түсті қиықтармен әшекейленген. Оның сыртынан
қонышы тізеге жететін жұмсақ, тері басы бар етік киген, бірақ қоныштың
ұзындығы оның жиегінен ою-өрнек көрініп тұратындай болуы тиіс. Ұлтанның
өлшемі, аяқ өлшемінің өзгеруіне орай етіктің басындағы терісін ұлтанға
қайта тігу арқылы реттеліп отырды. Етіктің қонышы бағалы тері қиықтарымен,
тері немесе түрлі түсті киіз қиындыларымен шаршы жасалып, алуан түспен
әшекейленді. Бас киім дулыға тәрізді болды немесе бөрік-құлақшын
түрлерінде құлақшын құлақты, желкені жауып тұрды. Бас киім ақ киізден
жасалып, оны жұқа терімен қаптайтын болған.
Екінші Пазырық қорғанынан табылған әйелдердің сырт киімі әшекейленген
тар жеңді кафтан болды. Кафтанның сырт жағы ( ерлердің кафтаны тәрізді)
тарамыспен тігілген нмеесе тері аппликациядан өрнек салынған. Жағасы мен
мен төменгі тұсы мамықты терінің қиығымен көмкерілген. Ондай киімді
ілгексіз киіп, иыққа жамылған. Осы киімнің бір құрамы ретінде ұзын қалақ
тәрізді кеудеге тағатын нәрсесі бар; бұл да кафтан сияқты тері
аппликациямен әсемделген. Осы киімді қысқа қонышты жұмсақ мәсімен киген
жарасымды көрінеді. .
1.2. КЕЛЕШЕКТІК СӘН БАҒЫТЫН ТАЛДАУ. МОДА - 2005
Қоғамдағы көңіл-күй пәс әрі жабыңқы болса, мода оптимистік көңіл
күйде болуға, шаттануға ұмытылады. Алдағы 2005 жылдың модасы тап осындай
болып елестейді. Ол соңғы кездегі көптеген көлеңкелі оқиғалардан көңілді
басқа алаңсыз жаққа аударуға ұмтылады. Оның бойынан поэзия мен арманшылдық
лебі еседі. Арманшыл көңіл күй жаз маусымына ұсынылатын барлық модалық
тақырыптар мен бағытттарға дерлік енгізілген.
Моданың негізгі шабыт көздері бүгінгі күннен сонау алыста қалған,
негізінен ХХ ғасырдың әрқилы он жылдықтарын қамтитын, арманшыл рух лебі
есетін, сол жылдарға сағынышпен оралатын кезең болып табылады.
Нақты өмірдегі тіршілік тауқыметінен қашып, өткенге оралу, көңілге
қонатын заттарды талғайтын баяу мода уақыты адамдардың дер кезінде
болу тілегімен үйлесім табады, нақты болмыспен үйлесімге келу өмірді
бұрынғыдан да қызықты етіп, оны қолайлы да жақсы ететін өркениеттің барлық
жаңа жетістіктерін пайдалануға жетелейді. Осындай екі арнадағы тілектерден
жаңа мода дүниеге келеді.
Сөйтіп, екі полюс күрес алаңында бір-біріне дәстүрлік және
модернистік құндылықтар тұрғысынан қарсы келмей, көне мен жаңа туралы
бұрынғы айтыс-тартыс тәмамдалып, модадағы жаңалық ешқандай эклектикасыз-ақ
олардың одақтастық қатынаста болуын қалайды. ХХ ғасыр модасының сыр-сипаты
қазіргі заманғы әдеттегіден тыс ерекшелікпен эклектикалық тұрғыда араласып
кетеді, бұл орайда жаңа образдар дүниеге келіп, ол өзіне адам сымбатын
айқындай түсетін және балалық аңғалдық беретін сипаттарын, өндірістік-
футуристік және рустикалық сыр-сипаты, жинақы түрдегі қарапайымдылық пен
театрлық түрі қамтиды.
Жаңа мода түрлерінің қандайы болмасын, онда ескіні аңсау білінеді,
жақсы пішілген және жекелеген киім арқылы, тігіншілер мен көйлек-көншек
тігушілердің жоғары дәрежедегі өнері арқылы айқын сезіліп тұрады. Модада
жоғалтылған дәстүрді жаңартуға деген ұмтылыс байқалады. Ол пішімде,
материалда, әдемілеуде барлық жағынан қайтадан көрініс береді.
Деконструкция біртіндеп реконструкциямен алмасады. Ауа жайылушылықтан
кейін тәртіпке, классикалық үлгіге ұмтылу байқалады. Киімнің қажалған
шеттері, тозған маталар, олақ тігістер мұқият әрі шеберлікпен әсемдеу
арқылы барынша жетілдірілген детальдермен өңделеді. Киім мүсінге аса дәлме-
дәлдікпен пішіледі. Киімнің көлемі үлкен болмайды. Пішіндер қырланып,
мейілінше конструктивті әрі мұқият істеледі. Көптеген детальдер
конструкцияның өзіндік ерекшелігін жасырмайды. Киімді әшекейлеу солғындау
болуы керек. Маталарды әрлі де құлпырта түсуге, оны әдемілік пен әсемдікке
пайдалануға деген ұмтылыс байқалады.
Батыл түрде ер адамдарша киінетін феминистканың киім киісі мода
сахнасынан кетті, оның орнына әйелдің нәзіктігін білдіретін жаңа үлгі пайда
болды.
Моданың бұрынғы сырбаз классика жағына бұрылуы киім ансамбліне
оралуға деген қызығушылықты білдіреді, ал бұрынғы жылдары киім құрамы
бірыңғай бұйымнан тігілген болса, енді қазіргі мода одан ерекшеленеді.
Ансамбльдегі барлық заттар өзара үйлесімді болуы тиіс және оның әрбір
элементі өзіндік маңызға ие болады. Міне, тап осындай тәсіл қазіргі және
өткенді аңсау арасындағы арасалмақты теңестіріп тұратын жазғы классикалық
костюмдер тігуден анық байқалады. Модамен тігілген костюмдер жеке пішімдеу
арқылы тапсырыспен тігілгендей болып көрінеді. Костюмдердің жакеттері
мүсінге құйып қойғандай қонымды болады. Иықтың қысқартылған жиектері
денемен жымдасып, оның шеті жеңіне қарай сәл түседі, оны жақсы тәрбие
алған қыз тізеге түсетін белдемшемен киеді.
Мода өзінің назарын 80-ші жылдарға қарай аударуда, ол тік, иық
жиектері сәл кеңейтілген, белін қынап тұратын, тар белдемшемесі бар жакетті
ұсынады. 80-ші жылдардың сәлемін жеткізгендей, модаға екі жағына бірдей
қаусырмалы, қалтасында міндетті түрде геральдикасы бар, үш алтындалған
түйме қадалған блейзер қайта оралды. Оның бұрынғыға қарағанда көлемі
ықшамдалып, әсем де жинақы болды. Шағын жакет пен желбіреген белдемшесі
немесе кең шалбар арасындағы контрастылық тән, бұл бұрынғыдай моданың
маңызды түрі болып қала береді.
Сонымен қатар белдемшелер де әр алуан келеді. Тізені жауып тұратын
қарапайым үлгідегі белдемшелермен қатар тар тігілген немесе 50-ші
жылдардағы Диор стиліндегі кең етек түрі бар, модада өте қысқа үлгілері
де кездеседі. Белдемшелердің пішімдері әртүрлі болып келеді: қос етекті
және бүрмелі, үшкіл салып тігілген, қиғаштап пішілген, инішті және т.б.
Белдемшенің санға жабысып, төмен қарай кеңейтіле түскен түрлері белдің
төменгі жиегін айқындап тұрады және ол сусылдаған жұқа шайы кездемеден,
жеңіл, жұқа матадан және шифоннан тігіледі.
Мода жастар үшін қарапайым көптеген шағын бұйымдарды ұсынады. Жазғы
ансамбльдер көңіл күй мен жағдайларға орай ұсақ заттардан құралады. Ол
ашық не жабық, күңгірт декадентті және оптимистік бояулы, байсалды және
шектен шыққан болуы мүмкін. Олардың құрамына көбінесе қысқа жеңді микро-
топ, шолақ шалбарлар мен белі төмен түскен мини-белдемшелер жатады. Ондай
бұйымдар икемді маталардан, аралас құрамды алуан түрлі әсемделген,
металдандырылған, жалтылдаған немесе түсі құбылатын және үстіңгі беті
ескіргендей әсер беретін трикотаждан тігіледі. Колледж, диско және
ғарыштық-футуристік стильдерден алынған элементтердің көмегімен мода
аксесуарлардың, сандық мөрдің, жапсырма мен өзге де тәсілдердің көмегімен
дараландырылған, әдеттен тыс, сыпайы-дөрекі жастар бейнесін жасауды
ұсынады.
Жаңа киімге әдеттенушілік болатындығына қарамастан, мода дәстүрге
оралуда ығыр етушілік пен бір қалыптан ауытқымаушылықтан бас тартады.
Киім үлгілерінің элементтері жасалатын тері экзотикалық,
шығармашылыққа шабыт пен дем беретін материал болып табылады.
Көктем-жаз -2005 маусымындағы модада небір тамаша түске боялған аяқ
киімдердің алатын орны ерекше. Ақ және қара түсті классикалық үйлесімдегі
аяқ киімдер, сондай-ақ әдемі де аралық реңктегі немесе ақсұр түстілері
көздің жауын алады, бұл орайда аралық түстегі аяқ киімдерде бұршақ немесе
бедерлі әшекей-суреттер қосымша салынуы мүмкін. Күлгін көк, алтын және
қызғылт мыс түсті этникалық тамаша реңктер терінің сыртын жарқырата
өрнектеуде ерекше орын алады, бауырымен жорғалаушылардың, оның ішінде
крокодилдің терісін, сондай-ақ күңгірт түсті терілерді де пайдаланады, оған
бауырымен жорғалаушылар мен буйволдың терілері де жатады. Ал аяқ киім
үлгілерін жасауда неғұрлым қарапайым шешімге келген, ретро стилінде
тігілген ондай бұйымдар жасыл, сары, сарғыш және күлгін көк түстердің
ғажайып әрі жеңіл реңктерімен ерекшеленеді.
Жас дизайншылар терімен жұмыс істегенде тері түсінің ашық, тартымды
және жарқырап тұруына мән береді, сол арқылы киімдер мен аксесуарлардың
сериялық өндірісіне моданың ағымдарын шығармашылықпен үйлестіреді.
Түстердің әр алуандығы тамсандырады және өзіне бірден назар аудартады.
Көктем-жаз 2005 маусымындағы терінің түсі айшықты, көңілге қонымды әрі
қанық келеді.
Қызыл бұрыш пен тұздық түстісі айқын бейнелі және қанық бояулы
болады, алтын түстісі тамаша қоңыр реңкті, қара ағаш түстісі – бояуға бай
әрі тұңғиық, гибибустісі экзотикалық түсті еске түсіреді және жақсылап
кесіліп қуырылған нан түстес болады.
Сүт коктейлі реңкті, қызғылт және лилия гүлі түстес әрі жай солғындау
реңкті түстер көңілді жадыратады.
Витаминдер – бұл түстердің ашық және әдемі қоспалары.
1.3. КОЛЛЕКЦИЯНЫҢ КӨРКЕМ БЕЙНЕСІН ӘЗІРЛЕУ
Дипломдық жобаның тақырыбы Жастардың сәнді үлгілері. Тақырыпқа
негіз етіп ежелгі сақ тайпаларының мәдениеті мен өнері алынды. Жұмыс
барысында сақтар мәдениеті, өнері, салт-дәстүрі мен тұрмыс тіршілгі
толығымен зерттелді. Сақтар қал дәуірінде өмір сүрген. Айналысқан қол
өнері аң стиіліне жатады (сақтар аң аулауға шебер, етін жеп, терісін киім
орнына қолданған).
Аң стилі – коллекциядағы бұйымдардың басты элементі болып табылады.
Студенттің ойы ежелгі өнерді қазіргі заманға сай етіп, барлық бұйымдарға
қойылатын талаптарға жауап беретін сәнді үлгілер ойлап табу.
Заманымыздың жаңа технологиялық жетістіктерімен, ғылыми-техникалық
прогрестің дамып, барлық жүйелердің компьютерленген кезеңі. Демек
Қазақстан халқының білімі жоғары, әлем деңгейіне сай, дамыған елдер
қатарында. Сондықтан біз тұтынушылар талабын қанағаттандыру мақсатымен
ерекше сән үлгілерін ойлап табуды жөн көрдік.
Коллекция сәнді бұйымда тарихи көріністердің жаңа техникамен жаңаша
орналасуымен ерекшеленді.
Коллекцияда 12 эскиз ұсынылады. Сол эскиздер арасынан негізгі 3 үлгі
тандалынып, тігіледі. Үшеуі де қыз балаларға арналған сәнді киім. Үлгілерде
модельер (студент) бүгінгі күнде қыз балалар мен жалпы әйел затының киім
гардеробында сүйікті бұйымы болып табылатын таза немесе жасанды
былғарыдан өңделген корсеттер ұсынады. Корсет – қыз балалар денесінің
көріктілігін айқындап, кемшіліктерін жасырып тұрады. Корсетке сақ
өнеріндегі тарихи көріністер бейнеленген. Аң стилінде стилизацияланған
көріністер апликация тәсілімен көркемделген. Корсет үлгілердің басты
композициялық орталығы болып табылады. Корсет өте сәнді бұйым. Қазір
күнделікті киюге де, сәнді кешкі көйлектермен де, іш киім ретінде де
қолданылады. Оның дененің формасын ұстайтындай етіп арнаулы қатты
маталардан өңдейді. Бүгінгі күнде корсетті сырт киім пальто, плащтармен
де кию кең тараған.
Берілген коллекциядағы бұйымдарда нақты алғанда корсетте бейнеленген
көрініс стилизацияланған аңдар мен құстар бейнесі. Сақ мәдениеті әр
көріністің мифтік мағынасы бар деп сенген. Құстар мен аңдардың арпалысқан
сәттері, ойлап табылған құбыжық тәрізді бейнелер, ойдан шығарылған бас құс,
денесі аң грифон құсы, аңдардың ақсиып тұрған тістері мифтік бейнелер сақ
мәдениетінде елеулі орын алды. Сақтар бұл бейнелердің нүктелі техникамен
тастарға бейнелеген. Ол тастар осы күнге дейін Қазақстан жерінде бар.
Елтірі аң терісімен өте жақсы жарасымды. Екеуінің де пайда болу
уақыты, сәнділігі, сұранысқа ие болуы мен құндылығы да қатар жүреді. Қазір
былғары мен аң терілері сән әлемінде үлкен сұранысқа ие болды. Оны
өңдеудің көптеген тәсілдері пайда болуымен аң терісін әртүрлі реңге бояп,
әртүрлі тығыздықтағы, алуан түрлі маталармен үйлестіре қолданады.
Ұсынылған үлгілердің мойындарында жақсы иленген таза да сәнді түлкі,
қасқыр, борсық сияқты аң терілері әрлей түсті.
Мақта матасынан өңделген жұмсақ, жеңіл де сәнді қыздар жейдесі,
жартылай қынамалы болып келеді. Оларға сәйкес жасанды замша матасынан
өңделген кең пішімдегі шалбар мен ассиметриялы пішімдегі белдемшелермен
үлгілер комплектісі құрылды. Үлгілердің сәнді костюмдерін сақтардың
өзгертілген бас киімдері мен белдіктер және стилизацияланған қонышы биік
етіктер толықтай түседі.
Белдікті орта жастағы не жігіт ағасы боғлан сал серілер кезінде
камзол сыртынан кісе, кемер белбеулерін буынған. Кемер белбеу адам белін
бір ғана орайтындай қысқа болады, екі басына темірден қапсырма орнатылады,
сырт жағының өн бойы күміс, асыл тас әшекейлерімен безендіріледі. Бұндай
белдемшерді әйелдер де, қыз балалар да тағады. Белбеулер негізгі жібек,
былғары, барқыт немесе шұғадан жасалады. Кісе болсын, белбеу болсын олардың
өн бойына орнатылған ою-өрнектер салынып қарала жүргізіледі. Кейде алтынмен
де апталады.
Ұсынылған коллекция үлгілерінің белбеулері былғарыдан жасалған және
неше түрлі күміс әшекейлермен әрленген. Бұл коллекция қазақтардың тарихи
таңбасын жаңаша қолданумен ұлттық нышанда болса деген оймен жасалынып
отыр. Қазіргі сән әлемінде көптеген мықты өнер иелері бар. Қазақстан
болашақта өнер әлемінде деңгейі жоғары, мәдениетті ел болмақ. Қаншама
дарынды жастар халық дәстүрімен, ұлттық ою-өрнекті қолдана отырып,
жаңалықтар енгізіп жатыр. Біздің ұлттық дәстүріміз, ой-санамыз
қолөнеріміз ауадан пайда болған жоқ. Арғы тегіміз сақ тайпалары, біз
соларыдң қалдырған қолөнерін әрі қарай дамытудамыз. Біз сонау қола
дәуірінде жазу, сызу, кітап пен әдебиет, теледидар болмаған кезеңде
сақтардың білімділіктерімен, мәдени ырымшылдықтарына таң қалып, мақтан
тұтуға міндеттіміз.
Менің ойым сол қолөнері қолданып мифтік ұғымы бар мағынаға толы
бейнелер киім үлгілерінде таңба ретінде қалса деген ниет. Сол себептен де
коллекцияға ТАҢБАЛЫ деген ат беріп отырмын.
1.4. МАТЕРИАЛДАРДЫ КОНФЕКЦИЯЛАУ
Талдау жасалынып жобаланған эскиздерге мен жасанды елтірі, табиғи аң
терісі, денеге жұмсақ та нәзік мақта матасы және күдеріге өңделген тоқыма
маталарын ұсынып отырмын. Олардың біріне бірі үйлесіп, бір гармонияға келіп
және түстері бірін бірі толықтыра түседі. Жеке ұсынылған маталарға
тоқталсақ:
1.4. 1. ТАБИҒИ АҢ ТЕРІСІ ЖӘНЕ ТЕРІ
Табиғи аң терісі жылы киімдерді дайындау кезінде жаға, жең және
қолғап үшін көмкеретін немесе жылылық беретін материал ретінде қолданылады.
Табиғи теріні сондай-ақ сыртқы киімдер мен қолғаптарды тігу кезінде,
галантереялық бұйымдарды дайындауда көмкеретін немесе әсемдейтін материал
ретінде пайдаланылады. Табиғи аң терісі мен тері киімді жөндеу мен жаңарту
кезінде де қолданылады.
Қымбат аң терілері (түлкінің, ақ тиіннің, құндыздың, ақ түлкінің,
сусардың, бұлғынның терілері), үй жануарларының терілері (қойдың, ешкінің,
қоянның және т.б.), теңіз хайуанаттарының (мысықтардың, итбалықтардың) және
құстардың (бірқазанның, гагараның (теңіз құсы), аққудың) терілері табиғи аң
терілері деп аталады.
Жануарлардың терілерін өңдеу технологиясының негіздері. Қымбат бағалы
аң терілері мен терілерді өңдеу олардың категорияларына байланысты болады.
Ондай шикізатты өңдеудің технологиялық процесі үш негізгі сатыдан тұрады:
дайындық операциялары, тікелей өңдеу және әсемдеу опреациялары.
Бірінші сатыға мынадай операциялар жатады: ылғалдау, теріні шелдеу
және майсыздандыру. Ылғалдау – бұл теріні илеу үшін сумен жұмсарту;
шелдеу – теріасты-май қабатын тазарту (сылу); майсыздандыру – теріні және
оның түкті жағын майдан арылту.
Тікелей өңдеуге жидіту, илеу, майлау және кептіру.
Жидіту - өңдеудің негізгі операциясы, бұл терінің түгін түсіру үшін
оны қышқыл (күкіртті немесе тұзды) және нейтральды сода қоспасымен өңдеу.
Тері тканьдері өңдеуден кейін өндіріске тән қасиеттерді иеленеді, яғни
созылғыш, иілгіш әрі жұмсақ болады.
Илеу – тері тканьдерінің термо төзімділігін арттыру үшін, жидітудің
тиімділігін жақсарту үшін теріні илейтін тұз ерітіндісімен (хром,
алюминий) өңдеу. Соның нәтижесінде тері қатайып, иілгіштігі мен жұмсақтығы
азаяды.
Майлау – тері тканьдерін маймен немесе май эмульсиясымен оның
иілгіштігін, жұмсақтығын, беріктігін арттыру үшін және терінің ылғал
тартуын азайту үшін өңдейді.
Кептіру –теріден артық ылғалды шығару үшін және оны 16-18%-ға дейін
жеткізу мақсатында жүргізіледі.
1.4. 2. ЖАСАНДЫ ТЕРІ
Жасанды терінің тоқыма негізі болады, оның үстіңгі беті қапталады,
ол материалдың бет жағы болып табылады. Негіз ретінде мата, трикотаж бен
матаға жатпайтын төсем, жасанды аң терісі пайдаланылады. Негізіне
байланысты полимерлі жабынның түрі, сондай-ақ оны жасаудың принциптеріне
жағатын (тікелей және ауыспалы), каландрлы әдістер, сондай-ақ каширлеу мен
ламинациялау әдістері қолданылады.
Жасанды теріні тікелей алу әдісі неғұрлым қарапайым болып келеді:
дисперсия немесе полимер ерітіндісі негізге бірден жағылады; жасанды теріні
созыла қоймайтын негізде жасайды.
Ауыспалы әдісте жабын таспа-астарға (силиконға сіңірілген тоқыма
матаға) жағылады, сосын негізге қайталанады, ол кепкеннен кейін негізден
бөлініп өзі түсіп қалады; селкеу әрі күшті созылатын негізге пайдалану
кезінде қолданылады.
Каландрлы әдісте полимер балқытпасы негізге ысқылау немесе қайталау
жолымен жағылады. Бұл әдіс әмбебап болады, өйткені, осы арқылы әртүрлі
жасанды терінің бірнеше ассортименті алынады.
Каширлеу әдісі – түйіршік түрінде алдын ала дайындалған полимерлік
композиция еріткіш білектер аймағына беріледі, ол сол жерде пленкаға
айналып, сосын негізге жабысады; бұл көп қабатты теріні жасауға
қолданылады.
Ламинациялау әдісінде экструзиондық- ламинация қондырғысы
қолданылады, оның жұмыс істеу кезінде білектер аймағында негізбен
біріктіретін тұтас пленка пайда болады.
Тері қолданылатын мақсатына (киімдік, галантереялық және т.б.),
жабынының түріне (ұсақ саңылаулы, монолитті) орай бөлінеді, жасанды тері
дайындалатын полимердің қысқартылыған атаулар болады (поливинилхлоридті -
винил, каучукті – созылмалы, нироцеллюлозды –нитро, полиэфируретанды –
уретан және т.б.). Әріптің соңында негіздің түрі белгіленеді ( Т – мата,
ТР- трикотаж, НТ – мата емес төсем). Мысалы, киімдік винилистері – Т,
галантереялық нитро жасанды тері –Т.
Жасанды терінің сыртқы бетін әсемдеуге жататындар: өрнектеу, ыспалау,
түрлі-түсті бедермен өрнектеп бояу және басқа түсті пленка жапсыру. Сыртқы
жабынды өрнектегенде пластикалық күйге дейін қыздырады, ал содан кейін беті
тегіс немесе бедерлі металл білектен өткізеді. Ыспалау терінің бет жағына
күңгірт өң беру үшін арнайы ыспалау білегі көмегімен жүргізіледі.
Жасанды терінің сыртына түрлі түсті өрнек жасау кезінде таңба суреттің
ойықтарының түбіне дейін бір мезгілде түсіріледі.
Жасанды күдері дайындау кезінде күдері түріне келтіру үшін матаға
немесе трикотажды негізге талшықты электрстатикалық өріспен немесе жабынды
арнайы ыспалау жолымен енгізеді. Бірінші жағдайда алдын-ала теп-тегіс етіп
өңделген негізге желім жағылады және оның ыртқы бетіне тікесінен жуандығы
0,3-1 мм. талшық жағылады. Екінші жағдайда негізге полимер композициясынан
жабын жағылып, сосын оны ыспалайды.
Киімге арналған жасанды терінің иіні жұмсақ, бет қабаты негізбен
берік бірлікте болуы керек, пішінін дұрыс сақтап, сәнді болуы керек, оңай
пішіледі және тігуге жеңіл болады. Жасанды теріден тігілген бұйым
пайдалану кезінде қайта-қайта қыртыстануға, үйкелуге, температураның жиі
өзгеруіне және ылғалдыққа мықты, берік болуы тиіс.
Киімге арналған жасанды тері жылуды аз өткізгіштігімен, жеткілікті
дәрежедегі гигроскопиялы болуымен және ауа өткізгіштігімен сипатталуы тиіс.
Өнеркәсіпте киімге арналған жасанды терілердің белгілі бір
ассортименттері шығарылады.
Жасанды теріден және күдеріден жасалған бұйымдар, полиуретанды
жабынды жасанды теріден басқасы, химиялық тазалауға, жууға және үтіктеуге
келмейді. Ластанған жерін жылы сабынды суға (30˚С) батырылған мақтамен
немесе жұмсақ поролон ұлпасымен сүртіп алады. Бұл орайда ішкі жағына су
тигізбеу керек. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz