Хан тағының қалыптасу кезеңдері

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Хан тағы
Мазмұны
КІРІСПЕ 2
1. Хан тағының қалыптасу кезеңдері 10
Хан тағының этнодизайнда алған ролі мен маңызы. 24
Хан тағының тарихи кезеңдердегі құрылымдық мазмұны. 28
Тұжырым 32
2. Хан тағының жасалу технологиясы 34
Хан тағын орындаудағы жобалық эскиздер. 34
Хан тағын жасаудағы технологиялық ерекшеліктер 37
Тұжырым. 39
Қорытынды 39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 42

КІРІСПЕ

Қазақ халқының қол өнерінде кең тараған түрлерінің бірі, ағаштан,
тастан және сүйектен ою түрлері. Солардың ішінде, ежелден бері ағаштан
жасалатын үй бұйымдарының алатын орны ерекше. Үй бұйымдарының ішінде
жиһаздың дамуы қилы тарихи дәуірлердегі адамдардың талғамы мен талаптарынан
анықталады. Жиһаз пішіндері өз кезегінде сол дәуірдегі қоғамның өмірлік
және идеологиялық жайын, мәдени деңгейін, жиһаз өндірісіне байланысты
көркемдік кәсіптің даму деңгейін көрсете алады. Осыдан біз, жиһаз түрлерін
жақсы зерттеу үшін, белгілі мөлшерде жалпы тарихтан хабардар болу қажет деп
тұжырымдай аламыз.
Көптеген тарихи дерекнамалардан өнер мен мәдениеттің даму ортасы
патша ордалары екенін байқаймыз. Бұл ордаларға барлық ғылым саласының
шеберлері көңіл аударып отырған, тіпті, қандай да болмасын, орындалуына
басқа елдерден болсын шеберлер шақыртып арнайы тапсырыстар беретін болған.
Осындай тарихи-мәдени жағдай қазақ тарихында да болғаны даусыз деп түсіну
керек.
Хан сарайында ұлттық жиһаздың барлық түрлері қолданылған десек
қателеспейміз. Тұрмыстық жиһазды функционалдық нышандарға бөлетін болсақ:
кебеже, сандық, асадал сақтауға арналған, ал, төсек ағаш отыруға, дем алуға
арналған болып бөлінеді. Солардың ішінде, хан сарайында саяси ішкі, сыртқы
істерді жүргізуде және салтанат шараларында қолданылған ''Хан тағының''
маңыздылығы, ролі, мазмұндық сипаты, технологиясы төлтума өнер ретінде
қарастырылуда.
Өнер ұлттық жасампаздығын жүзеге асырудан емес, жаңалық туғызудан
тұруы керек. Бүгінгі таңда ''стильді жиһаз'' деп аталып жүрген қазіргі
бұйымдардың тарихи стильдердің шынайы пішінімен ешқандай жақындығы жоқ.
Бұлар тек жақсы көшірілген бөлек элементтердің ойша комбинациясы, ондай
жиһаз ешқашан, ешқандай стильге қатысы болмайды. Белгілі бір тарихи
кезеңдердің хан тағымен таныса отырып, біз оның дамуынан хабар аламыз. Тақ
стильдерінің даму тарихын танып білу сол стильдердің құнсыз
иммитацияларының стимулына апармауы қажет. Тақ бізге оның иесінің талғамы
жайлы да білдіреді. Тақтың пішінінде адамның бейімі, көңілі, ойы мен
талабы, неше түрлі дәуірдің, моральдың және дәстүрдің ерекшеліктері көрініс
береді. Егер біз ''стиль'' деп жеке адамды, дәуірді немесе халықты
тұрпаттау тәсілінің белгілі ерекшеліктерін түсінсек, онда ''Хан тағы'' сол
бір дәуірлердің жабдығы болу арқылы белгілі бір стилі болып көріне алады.
Бұл ретте жиһаз тарихын зерттеу аса маңызды, өйткені ол әртүрлі тарихи
дәуірдегі адамзат қызметінің нәтижесі болып саналады және мәдениет дамуының
тарихи кезеңдері жайлы айтып бере алады.
Алайда, қазақ халқының көне дәуірден қалған жиһаз үлгілерінің осы
күнге шейін сақталмағаны, археологиялық қазбалардан табылмағаны олардың
пішіндерінің дамуын зерттеуге қиындық туғызып отыр. Өйткені, адамның
қолымен жасалатын заттардың бірі болып саналатын жиһаз, ұзақ сақталмайтын
заттарға жатады. Сондай-ақ, бұл мәселеге дәлел бола алатын себептер көп.
Мысалы, қазақ халқының кең байтақ жеріндегі ертеден қалыптасқан көне
мәдениетіндегі, сырттан келген революцияға дейінгі қол өнердің дамуына,
қазақ қауымының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, көшпелі өмірі, біртіндеп
отырықшылыққа көшу процесі, бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың
ыдырай бастауы, көрші елдермен, әсіресе Ресеймен, сауда қатынасының
шаруашылық және мәдени байланыстың арта түсуі т.б. көптеген ішкі-сыртқы
факторлардың әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ал, мұражайларда сақталған
жиһаз үлгілірі көбіне сәтті жағдайлардан, не болмаса дәулетті адамдардың
қол астында жақсы күтімде болғаннан деп тұжырымдауға болады.
Бірақ, соған қарамастан мұражайларымыздағы жиһаз үлгілері XV-XVІ ғғ-
дан бергі кезеңдерден тақырыбымызға байланысты мәліметттер бере алады.
Қазақ халқының қолөнері, оның ішінде жиһаз өнері қазан төңкерісіне дейін
арнайы сала болып зерттелмегенімен Орта Азия халықтарының этнографиясы,
тарихи өнері бойынша жазылған Фазаллах Рузбихан, Шарафад-дин Али Иезди, (XV-
XVІ ғғ), XVІІІ ғасырлардан И.Г. Андреев, О. Пешель, И.П. Фальк, П.С.
Паллас, И. Георги, Ш. Уәлиханов, Б. Залесский, Б.А. Федченко, А.И. Якоби,
сондай-ақ П. Медведский, В.В. Лотин, П.Е. Маковецкий, А.И. Харузин, А.К.
Гейнс, Э. Масанов зерттеулерінде қазақ жиһаздары жайлы біршама пікірлер
айтылған.
Қазан төңкерісінен кейін бірқатар тарихшы, этнограф, архиолог,
филолог, өнертанушы ғалымдардың еңбектеріне қазақ қолөнерін тарихи
этнографиялық тұрғысында сипаттайтын Ә. Тәжімұратов, М. Мұқанов, Ө.
Жәнібеков, Ә. Марғұлан, С.Қасиманов, Қ. Арғынбаевтардың монографиялық
еңбектерін, Қ. Мұқановтың құрастырған кітабын жатқызуға болады.
Бұл аталған еңбектерде жиһаз үлгілері сәндік қолданбалы өнердің
құрамында қарастырылған. Алайда, Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаевтардың
монографиялық еңбектерінен ұлттық жиһаздың түрлерінің мазмұндық сипатынан
технологиясынан хабар ала отырып X-XVІ ғғ- ғы хан тақтарына мөлшерлі сипат
бера аламыз. Ежелгі ұлттық жиһаз өнерінен жазба деректердің жоқтығы хан
тағының дамуы тарихынан мәлімет алуға қиындық туғызып отыр. Сондықтан, хан
тағын терең зерттеу қомақты және қиын жұмысқа айналуда.
Хан тағының даму тарихы және технологиясы жайлы бұрын-соңды объекті
болып зерттелмеген. Аталған тақырыпқа жақын мәліметтерді шетелдік және ТМД
елдері ғалымдарының кейбір өнертанымдық жұмыстарынан кездестіруге болады.
Атап айтқанда, Д. Кес, Н.Н. Соболев, Т.М. Соколова, Т.В. Раппе, З.П.
Попова, К.А. Орлова, Х.Крайзель, П. Верле, Р. Верле, Р. Эдвардс және т. Б.
Солардың ішінде жиһаз ескерткіштеріне композициялық және сындарлы талдау
жасалған публикациялар ерекше көңіл аударатын материалдар болып келеді.
Жиһаз өнерінің дамуына салыстырмалы талдау жасауда ежелгі тарихтан
басталатын Д.Кестің, Н.Н. Соболевтің еңбектері Еуразия елдерінің тақтарынан
көптеген мәліметтер береді.
Алайда, бұл еңбектерінде тақ жеке тақырып болып қаралмағаны
байқалады. Сонымен қатар тақтың, ұлттық мазмұнына, яғни, хан тағының
мазмұндық сипатына аса көңіл аударылмаған.
Диссертацияның мақсаты Хан тағын терең зерттеуге қиыншылық туғызып
отырған мәселелерді ескере отырып, Еуразия елдерінің тақтарының жиһаз
өндірісіне қалай әсер еткенін және даму тарихына талдау жасау. Сол
талдаулар арқылы жиһаз өнеріміздегі тақтың маңыздылығы мен мәнін, ролін
анықтау. Тақ пен иесінің өмірінің, идеологиясының бейнесіндегі қатынасты
анықтау. Қысқасы, маңызды болып отырған мақсатымыз – Хан тағының бойынан
қазақ жиһаз өнерінің таза дәстүрінің шынайы маңыздылығын көре біліп және
оны ашып көрсету.
Осы мақсатқа байланысты зерттеуге келесі міндеттер тіркеліп отыр.
- қазақ хан тағының ежелгі дәуірлерден бастап қазақтың соңғы ханына дейінгі
даму кезеңдерін зерттеу.
- басқа елдің тақтарынан ерекшеліктерін анықтау.
- этнодизайнда алатын ролін және мәнін, мазмұндық сипатын, жасалу
технологиясын анықтау.
Тақырыбымыздың бұрын-соңды объекті болып зерттелмей келгені,
жүргізіліп отырған зерттеуімізге кейбір шектеулер қоюға әкеледі. Бұл
шектеуге тақты қайта жаңғырту мәселесі де кіргізіліп отыр. Сондықтан, ең
алдыменен басты мәселе Хан тағы жобасының мақсаты мен жасалу
технологиясы болып саналады.
Аталған шектеулердің бірі болып отырған қайта жаңғырту мәселесінің
басқа елдердегі осы мәселені зерттеген еңбектері, тақырыбымыздың
зерттелуіне арқау болған басылымдардың қатарына кіреді. Тақырыбымызға
байланысты Қазақстандық басылымдардың жоқтың қасы болып отырғандығы, және
т.с.с. жетіспеушіліктер еліміздегі мұражайлардағы ұлттық жиһаз үлгілерін
арқау етіп, Хан тағын жобалаудың кейбір жағдайларында қолданысқа
алынады. Сонымен қатар басқа елдердегі сақталған тақтың немесе соған
жақын жиһаз үлгілірінің суреттері және фото иллюстрациялары дерек ретінде
қолданылады.
Зерттеу жұмысымыздың барысында комплекстік тәсіл қолданылады, ол,
қарастырылып отырған мәселеміздің спецификасына және деңгейіне маңыз
береді. Кейбір міндеттерді шешуге бірнеше тәсілдер қолданылды, атап
айтқанда; еліміздегі мұражайлардағы ұлттық жиһаз үлгілірін арнайы
қарастыру, салыстармалы және сындарлы анализдер жасау және басқа елдердің
тақ үлгілерімен салыстыру, Шығыс және батыс миниатюраларын қолдану және
т.б. салыстырмалы және сындарлы түрдегі тәсілді қолданылғанда әртүрлі
өнер салаларының ескерткіштері қарастырылды, солардың ішінде, сәулет
өнері, кескіндеме, мүсін, керамика және т.б. мұндай тәсіл жиһаз
спецификасын міндетті түрде есепке алғанда қарастырылып отырған кейбір
сұрақтарға батыл тоқталуға көмек береді, және қойылған міндеттерді шешу
жолдарын нақтылауға ықпал етеді.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы, бұрын-соңды зерттелмеген және арнайы зерттеу
объектісі болмаған мәселелерге көңіл аудартудан тұрады. Қорғауға келесі
талаптар кіреді;
1. Хан тағын жасау технологиясының жалпы мінездемесі.
2. Хан тағын жобалаудағы мақсаты мен міндетін анықтау.
3. Хан тағын жобалаудың қазіргі мазмұндық сипатына дәстүрдегі мазмұндық
сипатының әсерінің мінездемесі.
Жүргізілген зерттеу жұмысы ұлттық жиһаз үлгілірінің дамуына белгілі түрде
ықпалын тигізеді. Зерттеуде алынған нәтижелер ескерткіштерді және олардың
атрибуцияларын бағалау тәсілін жетілдіреді, ұлттық жиһаз өнерінің жетілуіне
және реттелуіне жалпы себепкер болуы, сонымен қатар практикалық
мақсаттарының ой мақсатына бастау болуы мүмкін. Диссертация материалдары,
сондай-ақ, жиһазшы реставраторларды дайындауға қолданылуы мүмкін.
Диссертация басты 2 бөлімнен және қорытындыдан тұрады, 1 ші бөлім тарихи
салыстырмалы анализдер, 2-ші бөлім практикалық жақтары, әр бөлімнен кейін
тұжырымдар келтірілген, қорытындыдан соң қосымша және қолданылған
әдебиеттер тізімі берілген.

1. Хан тағының қалыптасу кезеңдері

Жиһаз тарихында отыратын жиһаз қоғамының элитасында ерекше
артықшылықтары болып көбірек пайдаланады. Патша тақтарының отыратын
демалатын жиһаздыңдамуына өзіндік әсерін тигізеді. Үнді, Таяу және Қиыр
Шығыс, сонымен қатар көшпелі елдерде жерде отыру әдеттерінен өте сирек
жағдайларда ажырайтындықтан патша, корольдері тақты өте сирек, атаулы
жағдайларда қолданды. Тіпті жиһаз үстінде отырғанның өзінде жерде
отырғандай аяқтарын айқастырып малдас құрып отырған.
Осындай сирек қолданыстан және жиһаздың көбіне ағаштан жасалуы
себептерінен Қазақстан аймағында болған хандықтардан хан тағының
ескерткіштері осы күнге шейін сақталмады және де археологиялық қазбалардан
да әзірге кездеспеді. Бұл кедергілер тақырыптың терең зерттелуіне үлкен
қиындық туғызды.
Сол себептен тарихымыздағы хандықтарда қолданылған тақтарды анықтау
үшін, сол хандықтар кезеңдерінде көрші мемлекеттермен қарым-қатынастағы
өнерге әсерін және архиологиялық, сәулеттік ескерткіштердің
элементтерінпайдалануды жөн көрдік.
Сондай археологиялық ескерткіштерден үлкен көлемді (4,5х6,5 м) киіз
үйдің үздігіне ұқсаған киіз полотнодағы қасиетті өмір ағашын ұстап отырған
бейне (М.П. Грязновта – ол қүдай ана, Ә. Марғұланда – басқарушы бақсы)
Бейнеленген суретте отырған орындығы Месопотамия патшаларының тақтарына
ұқсайды.
Пазырық қорғаны Шығыс Қазақстан және Алтайдағы белгілі, аты шыққан
Шілікті, Қотанды, Берел, Шибо сияқты қорғандардың қатарына кіреді.
Зерттеушілердің анықтағанындай Қазақстанды қосқанда Орта Азияда,
Алтайда және Оңтүстік Сібірде ежелде өзара тығыз байланысқан ортақ
мәдениеті болған және ұзақ ғасырлар бойы қатынастарын үзбеген туыстас
тайпалар мекен еткен. Бұл байланыс аталған аймақтарда зерттелген б.д.д. VІІ-
ІV ғ.ғ-ға жататын ескерткіштерге негізделеді. Ол уақыттарда кең байтақ
даланы сақтар-азиаттық скифтер мекендеген.
Алтайдағы Пазырық қорғанына тамаша ескерткіштер табылған. Соларды
зерттеуді негіздеп, белгілі кеңістік археолог С.И. Руденко былай деп
жазады; ‘’Таулы Алтайдың елді-мекені жылқышы болған, қазақтың киіз үйіне
ұқсас үйлері болған, және антропологиялық жағынан қазақтар мен қырғыздарға
жақын келеді! (Ә. Марғұлан 32 бет).
Пазырық қорғанынан табылған ескерткіштердегі киіз бұйымдарынан
тақырыбымызға негіз болған құдай ана бейнесіндегі ұстап отырған өмір ағашы
қазақтың қолданбалы өнерінде өмірді жын-періден қорғауға қолданылған.
Сонымен қатар, бұл қазбадан сақталған киімдер табылған; жүннен табылған,
киізден тігілген киімдер – бұл киімдер қазақтың киімдерімен ұқсастық
табады. Сондай ұқсастықтарға тұрмыстық заттар, мысалы, аппликацияланған
тері қаптар, фляга, сұмдардың жапқыштары жатады.
Енді сол өмір ағашын ұстап отырған құдай ананың орындығының
Месопотамия патшаларының тақтарына ұқсастығын анықтайық.
Тигр мен Евфрат қос өзені арасында шығыстық құл иеленуші деспоттық
мемлекеттер болған. Месопотамия аймағында үшмыңжылдық тарих жолында оқтын-
оқтын шумерлер, вавилондықтар, ассириялықтар және парсылар билік етті.
Ассириялық стильдің астарында ассириялық және вавилондық өнері
стилінің түсінігі жатыр, дей тұрған мен жергілікті тұрғындар (б.д.д. 2250ж
бері) вавилондықтар болған. Ассириялықтар ол елді тек шамасы б.д.д. 1500 ж.
басып алған, вавилондықтарды бағындырып мәдениетін иеленген. Ондай жағдай
ассириялықтардыңда басына келді; б.д.д. 539 ж. оларды парсылар бағындырып
алды.
Тигр мен Евфрат өзені, Нилге ұқсап үлкен аймақты байлыққа кенелткен.
Оның әсері үлкенцивилизацияға негіз болдды. Алып мемлекет тек Тигр мен
Еврат өзенін ғана емес, сондай-ақ Алғы Азия, Сирия, тіпті аздап Мысыр
шекарасына дейінде созылып жатты. Бұл жердің байлығы көрші жатқан тағы
тайпаларды да қызықтырып отырған, сол себепті ол қолдан қолға көшіп отырды.
Ассир-вовилондық жиһазының мазмұны өте қарапайым. Жалпы біз одан
байқайтынымыз тігінен қойылған аяқтары мен арқалықтары, көлденең бекітілген
стойкалар. Аяқтары буын-буын болып өңделген, отырғышына кейде жастықтар
қойған, ал, кей кездерде отырғышынан бастап арқалығынан асыра жапқыштар
жапқан.
Жиһаздың бұндай өңделуін біз Пазырық қорғанынан табылған бейнедегі
тақтың құрылымдық мазмұнынан байқаймыз. Ол бейнедегі тақтың суреті
қарапайым миниатюралық түрде салынғандықтан анық ашып айту қиын.
Жиһаздың ассиро-вавилондық қарапайым түрі кейіннен византия және раман
стилінде үлкен әсер еткен.
Шығыстықтардың тегіс ою-өрнекке құштарлығы бұл елде көбірек білінеді.
Олардың ою-өрнектері қиялды аңдар, қанатты өгіздер, арыстандар, қошқардың
бастары, құстар және т.с.с. болып келеді. Өсімдік және геометриялық оюлары
тым стильденген. Мұндай ою-өрнектер сібірлік-скиф ''аңның стиліне'' сай.
Христиан діни кітабы Інжілде, Қосөзен бойындағы ежелгі қалалар Вавилон
және Ниневия мен бірге Сеннаар немесе ''Шинеар'' жері де айтылған және
ғылыми түрде дәлелденген. Алғашқы цивилизация бастау болған Сеннаар Тигр
мен Евфрат қос өзенінің оңтүстік жағында орналасқан. Інжілде шумерлер
''Шинеар'' немесе ''Шумер'' деп аталады. ''Шинеар'' жеріндегісеннаарлық
қалалар Ур, Эрех, Аккад, қазіргі цивилизация бесігі екені мәлім. Ал Сеннаар
елі ежелден Шумерлердікі болып аталып келеді.
Шумер орталық мемлекет болып Мысырдан кейін қалыптасса да, мәдениеті
қалыс қалмаған. шумерлер вавилондықтарға, гректерге, еврей және т.б.
халықтарға өз ғылымдарының негізін, әлем туралы түсініктерін, техника мен
туындыларын, өз поэмалары мен притгалерін, өз көркемдік стилдерімен діни
танымдарын беріп кеткен.
Шумерлер атамекені архиологияның анықтамасында Месопотамияның шығысы
немесе солтүстік-шығысы болып белгілінеді, ал тілдері Каспий теңізінің
жағалауындағы халықтардың тілдеріне ұқсас болған деседі. Демек, шумерлер –
ежелгі азиатты көшпенді тайпалар болған, яғни қос өзеннің ең көне
цивилизациясын құрған, Месопотамияның жерін мекендеген көшпелілер – ежелгі
скифтердің ата тегі болып саналады. (Асан Бахта ''Шумеры Скифы, казахи'').
Осы жерде Батыс Германия ғалымы Курт Вальтер Керамның ''Шумерлер - ол
түркілер'' деген баламасындағы сөзін келтіруге болады; ''Шумерлердің
тілдері ежелгі түркілердікіне ұқсас. Түр-бейнелері индо-европалықтарға
келеді. Тауды мекен ететін, құдайларға табынып, оларға жасанды тау-зикурат
жасайтын елдер, жазық жерлерде тұруы мүмкін емес. Мүмкін олар Азияның биік
таулы аймақтарынан келген болар. Бұл баламаға сай келетін жайт, қос өзенде
жүргізілген қазбалардан архиологтардың тапқан Шумерлердің сәлет үлгілері,
тек орманды алқаптарда мекендейтін елдерде дәстүрлі қолданылатын ағаштан
жасалған ғимараттар. Алайда, әлденені нақты айту қиын...!
Мұндай гипотездерді кезінде М.Н. Родостовец, М.И. Артаманов және Н.Л.
Членов секілді ғалымдар да келтірген. Олардың баламасында скифтердің
аңдық стильдерінің ата тегі Таяу Шығыстағы Иранның солтүстік аймақтары
болып саналады. ( ). Скиф дәуірінде Еуразияны иеленген тайпалар
өнердегі аңдық сталге ''Скифті-сібірлік'' деген ат тағылды. Орталық Азия
сақтарындағы, Қазақстанның, Алтайдың және Туваның көшпенділеріндегі,
сонымен қатар Қаратеңіз маңындағы скифтердегі бұл стильде орындалған
алғашқы бұйымдар б.д.д. VІІ ғ. Пайда болған, ал савроматтарда олар б.д.д.
VІ ғ. белгілі бола бастаған.
Қазақстан аймағынан табылған сақтар кезеңінің ескерткіштеріндегі
‘’аңдық стильдің’’ алғашқы кезеңінде аңдардың бейнесі нақты, анық
көріністе, айбарлы түрде болған. Кейіннен шеберлер оларды бұратылған
қалыпта бейнеледі. Өнердің кейінгі сатысы стилизация жолымен жүріп,
біртіндеп аңдарды ою-өрнек мәтінін (мотив) көшіреді. Сақтар өнерінің
архайналық кезеңіне (б.д.д. VІ-VІІ ғ.ғ.) аңдардың; таутеке, арқар, бұғы,
жыртқыштардың статикалық қалыптары жатады. ( )
Сақтар өнеріндегі ауық ескерткіші болып Есік қорғанына ашылған ''Алтын
адам'' киімінің үлгісін санауға болады. Сақтардың өнеріндегі аңдық
стильдерінің ассир-вавилондық ою-өрнектеріндегі аңдық стиліне ұқсастығын
осы жерден анық табуға болады.
Скифтердің б.д.д. VІІ ғ. Алғы Азияға жасаған жорықтарының және сол
жерде б.д.д. VІ ғасырға дейін болғандығы, скифтердің қоғамына және
мәдениетіне қатты әсер етті. Скифтік көсемдер сән-салтанатты бағалауды
үйренді, және шығыстың басшыларына еліктеуге тырысты. Скифтің материалдық
мәдениеті алғы шығыстың элементтерімен байи түсті ал, өнері бойына
көптеген алғы шығыстың сюжеттерді сіңірді және оларды қолдануды үйренді.
( )
Аңдық стильдің негізгі ерекшеліктері, специфика жағынан жергілікті
және тайпалық айырмашылықтары, батыс үшінде (скифтер), Еуразия даласының
оратық аймақтарына да (сарматтар), Алтай мен Қазақстан үшін де, және
сібір тайпалары тағар мен таштыңтардың мәдениетіне де ортақ болған.
Кейбір бұрынғы зерттеушілер бұл ''аңдық стильдің'' бірлігін б.д.д. 1 мың
ж. Еуразия даласында тараған ирандық этноспен байланыстырады. Г.А.
Федоров–Давыдов ол жайлы былай деп жазады. ''Әрине, шығыстың
цивилизациясының әсері'', оның ішінде ежелгі ирандық өнердің қырдағы
''аңдық стильде'' өз орыны болған. Ирандық теория ''аңдық стильдің'' шығу
тегін, скифтердің, сарматтар мен сақтардың иран тілдес екенінде мықты
дәлел ретінде қолданды. Бірақ, скиф-сібірлік ''аңдық стиліндегі''
туындыларды, осы өнердегі азаптау сценасымен және соған келетін Ирандағы
прототиптерге салыстырғанда, қырда бұл сюжеттер қаншалықты дербестігі
байқалады, қаншалықты терең тамырлы және тәуелсіз болғаны көрінеді.
Далалықтардың Иранмен барлық этникалық және тілдік туыстықтары, ежелгі
шығыстың өнердің ықпалы скиф-сібірлік стиліне тән аңдар мен заттың
жалғауын, кескінінің тұнықтылығын өзгерте алмады''. (Искусство кочевников
и Зол орды 106 б) Ежелгі Шығыс елдері өнері, Грециянікіндей, ''бейнелеу''
өнеріне басым болды, көрген адамға рухани, идеялы – эстетикалық әсер
берді. ''Аңдық стильдегі'' скифтік өнер, атап өткеніміздей, алғашында
өзінің негізінде, функционалдығы арқылы адамға көркемдік әсер беретін
анық затты көрсететін өнер болды.
Г.А. Федоров-Давыдов тағы да былай деп жазады; ''Скифті-сібірлік''
''аңдық стиль'' тарихи дамуындағы бір-біріне жақындығында дала
тайпаларының стиліндей Еуразия даласындағы ирандық тайпаларының өнері
болған жоқ. 1065 ж.
Жалпы байқағанымыз, Пазырық қорғанынан табылған киіз үзікшедегі өмір
ағашын ұстап отырған құдай ана бейнесіндегі ''тақ'' Қос өзенді мекендеген
мемлекеттердің патшаларының тақтармен ұқсастығы, сонымен қатар скиф-
сібірлік ''аңдық стиль''-дің Ежелгі Шығыс елдерінің өнерімен байланысы
арқылы екі арадағы қатынас анықталғандай.
Ерте орта ғасырдағы көшпенділерінің өнері де бүкіл дала үшін орьақ
маңызды жақтары болған, мейлі түркілер ме, үгірлер немесе басқа да
тайпалар ма (аландар, венгрлер, болгарлар, аварлар ж т.с.с.) Осы өнердің
мұрагерлері болып саналады. Бұл да стилистикалық бірлік. Ою-өрнектің
негіздеріндегі нақты детальдарын көрсететін емес керісінше, көркемдік
пішінге қатысты ең ортық шектеулерді көрсету.
Ертедегі елдердің этносында билік еткен Ирандық топ б.д. 1 мың ж.
тағылық әскери демократия жайлы мәлім. Тек, б.д.д ІІ ғ. ғұндарда
мемлекеттік ұйым пайда болған. б.д. 1 мың ж. ортасында жаңа стиль
орныққанда, тағылық кезең пайда болады - үлкен көшпенді ұйымдар, тайпалық
қоғамның артықшылыққа бейімделген әскери көсемдердің қолданыстармен
араласқан конференциялар, олар қоғамның үстінен қарап, өздерінің әскери
жасақтарымен халықты басқарған. сол әскери демократия көсемдерден
ерекшеленетін жасақтар мен олардың сюзерен қағандағының корпорациясын
белгілеу, жаңа дәуірге жақын елеулі болып саналады.
Ерте орта ғасырдағы көшпенділер ордаларының басшылары, рулық және
тайпалық аристократия өздеріне көптеген тонаған қымбат заттарды жинады-ол
заттар ескі мәдениеті сақталған көрші өркениетті елдердің жоғары дамыған
кәсіптерінің бұйымдары. Оған масал ретінде Перещепинский қоймасын
келтіруге болады. Сонымен қатар мемлекеттіктің дамуымен өзіндік кәсіптің
дамуында басқа елдің ықпалы тек сырттан әкелінген заттар мен ғана
шектелмеген. Көркемдік түрлерге еліктеп шеберлердің өз ойларынан туғызуы
арқылы тигізген.
Көшпенді тайпалардың жоғарғы байларының эклектизмдік талғамы, жеке
көркемдік мәдениетінің синкретизилігіне ауысады. Бұған дәлел ретінде
Надьсентмиклаштың қоймадағы бұйымдар дәлел бола алады, ондағы шектеулер
византия – сасанидтық пішіндерге тәуелді. Басқа елдің өнеріне еліктеуге
ықпалын тигізген тағы бір мысал ретінде Авар қағанатының өнері –
византиялық, сасанидтік, германдық шектеулер бұл жерде финно-угор
өнерінің элементтерімен көрінуде, және бұның бәрі ерте орта ғасырлық
даласының өнеріндегі ортақ стилінің билігінде.
Бұл алынған мысалдар мемлекет дамуы мен қатар көркемдік өнер кәсіптері
дамыған аймақтардан келтірілген. (Федоров-Давыдов 14б)
Византия жиһазы сәнді материалдармен өңделген және әшекейлермен
қабатталған. ол Орта ғасырдағы роман стилінің негізіне жатты.
Императорлармен патшалардың миниатюрадағы бейнелермен біз қарапайым
безендірілген отыратын жиһазды байқаймыз. ( ). әшекейлеуге әртүрлі
роспись және алтындау қолданылады.
Әртүрлі жазбалармен бейнелеулер, бізге, жиһазда алғашында римдік
дәстүр ұсталып, кейіннен пішіндері сүйкімсіздеу келгенін білдіреді.
Сондықтан ерте орта ғасырлық хан тағының көрінісін біз Византия стилі
арқыла елестете аламыз. Өйткені, шығыстық мотивтер бүкіл Еуропаға
жайылған. ІX-XІІ ғ.ғ. шығыстық мативтер барлық елдің романдық стиліне
үлкен ықпал келтірілген.
Синкретизм тенденциясына араласқан көркемдік мәдениеттің құрылуына
қырдағы X-XІІІ ғғ. өзгеше әлемнің аралшықтарына ұқсаған сауда мен
саясатқа тығыз араласқан қалалар ықпал көрсетті. Көркемдік өнеркәсіп пен
қалалық қоғам дала өнерінен өзгеше өнерді талап етті және тудырды.
Печенег және Половец даласы ежелгі Тмутаракань, славяндық Белая Вежа,
Судак және қырымдағы Херсонес секілді қалалар мен қатар болды. бірақ, бұл
қалалардағы өнер мен мәдениет далалық емес, өзгеше, басқа елдерден
әкелінген – Русь, Византия, Кавказ және т.с.с. және қала тұрғындары
печенег немесе паловецтік емес, Қара теңіз маңындағы қалалар немесе Белая
Вежадағы орыстардікі секілді аралас болды.
Сондықтан ерте орта ғасырдағы хан тағын дәл қандай болды деп кесіп
айта алмаймыз, тіпті елестету де күмәнді болып отыр.
Дала мәдениетінде және тарихында ерекше орын алатын XІІІ-XІV ғғ. Алтын
Орда қалалары. Орта Азия және орыс қалаларына қарағанда бұл қалалар
тарихи ұзақ процессте құрылмаған. Олар Алтын Орда хандары жаулап алған
елдерден әкелінген шеберлердің күшімен, уақытша, алғашында әкімшілік
орталықтары түрінде құрылған.
Алтын Ордада екі стихия және екі элемент өзара қосылды – дала
көшпенділері және даланың қалалары өнер кәсіптерімен және саудасымен қала
құрылысының қысқаша өрлеуі және даланың урбанизмінің өркендеуі. Бұл
көшпенді ордалардың және қалалардың тіршіліктері өнер кәсіптерімен
саудалары тек ханның ортақ деспатының біріктірген күшімен ұсталып тұрды.
Монғол басқыншылары жергілікті түркілердің ортасына тез сіңісіп кетті.
Алтын Орда қалаларында половецтер де, болгарлар да, орыстар да және Орта
Азиядан, Кавказдан Қырымнан және т.с.с. жыңқандарда тұрып жатты. Қаланың
мәдениетіде солардың қолымен тұрғызылды. Мұнда Шығыстан Орталық Азиядан
келген әсер аз болды. Олардың негізін жоғары дамыған аталған қалалардың
отырықшы елдерінің дәстүрімен мәдениеті қалады. Алтын Орда қалаларының
мәдениетін зерттеушілер жаулап алынған елдердің, еріксіз басқа жерге
көшірілген ғалымдардың, суретшілердің және шеберлердің ізін табады. Сол
кезеңдегі хан тағының бейнесін итальяндық саяхатшы Плано Карпини монғол
хандығында болғаны туралы естелігінде қысқаша мазмұндап берген. Ондағы
аталған таң Алтын Орда ханы Күйік ханға арналған, оны жасаған орыс шебері
Косму деп жазылған.
Плано Карпини мен Вильгельм Рубруктың еңбектерінде Қыпшақтар, Қаңлылар
және Наймандар жайлы да айтылған. Қыпшақтардың тұрмысы мен мәдениеті
жайлы Темірханның тарихшысы Шарафад-дин Әлі Иездінің қомақты еңбегінде де
айтылған. онда Темірханның Түркістан мен Самарқанд қалаларына көптеген
қыпшақ шатырларын әкелгені жайлы және қыпшақтардыңөгізге жегілген
күймелері жайлы да анық жазылған. (Шараф Ад-дин 119 б).
Ондай күйме туралы және скифтердікіне ұқсастығы жайлы XІ ғ. Анна
Камнина, XІІІ ғ. Рубрик Планокарпини, XІV ғ. Ибн Бату, кейіннен Ибн
Арабшах, Рузбиханна еңбектерінде кездеседі. (Марғұлан 51 б.)
Темірханның 1645 ж. Монғол миниатюрасындағы тақта отырған бейнесіне
қарап бізге, монғол хандығы кезеңдері қалыптасқан хан тағын
елестетуімізге тағы бір мысал болғандай. Өйткені Карпинидің сипаттаған
тақтың мазмұны да шығыстың мазмұнына сәйкеседі.
Демек хан тағының жиһаз өнерінде немесе ағаш ұсталық кәсібінде алған
ролі мен берген әсері өзінше маңызды болғанын байқауға болады. Оған дәлел
ретінде өнеркәсіптің тарихи тағдырының көшпелі болғандығын айтуға тұрады.
Ол көшпенділік, басқа елдің өнеркәсібіне, сонымен қатар жиһаз өнеріне
ықпалын тигізіп отырған.

Хан тағының этнодизайнда алған ролі мен маңызы

Адамзат тұрмысында әрбір заттың өзіндік атқаратын ролі мен маңыздылығы
бар. Солардың ішінде үй бұйымдарынан тұратын жиһаз, ежелгі тарихтан бері
өз орнын тауып, функциясын атқарып келеді. Қай мемлекетті алсақ та
ежелден жиһаз түрлерінің көбісі ақ сүйектердің, элиталық адамдардың
қолданысында болып келгені белгілі, ол, қарапайым қара халықтың
қолданысындағы жиһаздар соларға ұқсатылып, иммитацияланып жасалынған.
Өйткені элитаның қолданысындағы заттарды нақты көшіруге мүмкіндіктің
аздығы дәлел. Ол мүмкіндіктерге арнайы шеберлік, еңбек құралдары,
материалдық құндылықтары және т.б. керек. Сол мүмкіндіктердің жоқтығынан
қарапайым пішенде жиһаздарды иеленген.
Элитаның аталған отыратын жиһаз түрлерінің ішінде жиһаз тарихында хан
тағының алған ролі ерекше. Олар барлық елдерде бірдей түрлерге бөлінеді.
Атап айтқанда; қазіргі табурет пішінінің прототипі бола алатын арқалығы
жоқ орындық пішініндегі тақ, пішіні әр елде әртүрлі болып келген.
(таблицаны қараңыз). Хан тағының екінші түрі аяқтары айқастырылған
қазіргі жиналмалы орындық пішінінің прототипі, үшінші түрі қазіргі
арқалығы бар орындық пішінінің прототипі, төртінші түрі шынтақ қойғыш
кресло тәріздес орындық пішініне прототип пішіндер.
Хан тағы құрметті орындардың қатарында саналады, ол құрметті
орындардың түрлері мен дәрежелерде әр түрлі. Ондай түрлердің пайда болуы
әскери деспоттық демократиясы кезеңдерде пішіндердің бөлінуінен, және
адамзат қоғамының жіктерге бөлінулерінен болды. Хан тағынан төменгі
құрметті орындарға көсемдері, әйелдері, елшілер және т.с.с. отырған.
Оларға деген орынға арналған орындықтың да түрлері де әртүрлі болып
келген. Осы орындардың қай дәрежедегі құрметті иеленген адамның орыны
екенін сол орындыққа қолданған әшекейлермен ою-өрнектерінен де байқалған.
Әрбір ою-өрнектермен әшекейлері, көрген адамға ерекше, сол орындықты
қолданған адамға ерекше рухани және эстетикалық әсер берген.
Мысырдың жиһаз өнері анық таза реализмге дәлел. Мысырлық шеберлердің
инстинкті тапқырлықтары, көптеген мыңжылдықтар бұрын, ешқандай себепшісіз
дамыған тектоникалық безендірудің заңдылықтарын қолданғалы өте
таңырқатады. Европа Мысырға жиһаздың негізгі пішіндеріне ойлап табуына
себепші болғаны үшін де және ағаш өңдеу технологиясына үлгі бола алғаны
үшін де қарыздар. Ал мысырлықтардың элитасының қолданысында хан тағының
барлық түрлері болған.
Ассир-вавилон жиһазының структурасы өте қарапайым болған, олар қомақты
да ірі өлшемдерімен бағаланған. Ассир вавилондықтардың элитасының
қолдаысында да отыратын жиһаздың прототиптерінің барлық түрлері болған,
бұл елдерде отыратын жиһаз үлкен роль атқарған, әсіресе салтанат тағы әр
көсемнің үйінде болған. Парсылар Вавилонды б.д.д. VІ ғ. жаулап алса да,
жиһаз өнеріне көп өзгертулер енгізі алған жоқ. Бірақ сол өнерді
жалғастырып, жаулап алған басқа елдерге ықпалын тигізген. Сондай елдердің
бірі Византия, Роман стилі және т.б.
Бұл ретте жиһаз тарихын зерттеук аса маңызды, өйткені ол әртүрлі
тарихи дәуірлердегі адамзат өмір салтының нәтижесі болып саналары және
мәдениет дамуының тарихи кезеңдері жайлы айтып бере алады. Тақ бізге өз
иесінің талғамы жайлы да білдіреді. Тақтың пішінінде адамның бейімі,
көңілі айы мен талабы, неше түрлі дәуірдің, моральдің және дәстүрдің
ерекшеліктері көрініс береді. Егер біз стиль деп жеке адамды, дәуірді
немесе халықты тұрпаттау тәсәлінің белгілі ерекшеліктерін түсінсек, онда
тақ сол бір дәуірлердің жабдығы болуы арқылы белгілі бір стилі болып
көріне алады.
Таяу Шығыстың басқы елдеріндегі жиһаз өнері жайлы бізге мәлімет
жетпеген. Олар жайлы тіпті ескерткіштерде, бейнелерде қалмаған, біз тек
жазба деректерге сүйене отырып Кіші Азия, Финикия, Сирия және Иудей
елдерінің жиһаздары көркемдік және тектоникалық жағынан Қиыр Шығыс
елдерінен қалыптасқан деп тұжырымдай аламыз. Оған күман келтіретіндей
дәнеме жоқ, өйткені сол кезеңдердегі сауда қатынасының тығыз байланысы
заттар алмасудың қызуында болды.
Этрурия жиһазының тарихындағы хан тағының пішіні қазіргі кресло
пішініне прототип бола алады. Этрусстың жиһаз пішіндері және қолалары
жалпы мәдениет тарихында ерекше ықпал еткен, олар, бір жағынан Батыстағы
азиаттық және гректік пішіндердің таралуына дәлел болды, екінші жағынан –
ежелгі римдік мәдениеттің аса керемет дамуының алғашқы сатысы болды.
Ежелгі Римде қолданған б.э.д. ІІІ ғ. өрілген тақтың пішіні, қазіргі
өрілген креслолардың пішінінде болған. Римдік өнер өз ықпалын өткен
ғасырларда да тигізуін үзбеген, қазіргі уақытта да еліктеуге үлгі
боларлықтай қызмет ете алады.
Хан тағының маңыздылығы – оның бойынан жиһаз өнерінің таза дәстүрінің
шынайы ерекшілігін көре біліп және оны ашып көрсету. Міне, қазіргі
стильдің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.