Қарыз алушының іскерлік беделі
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Банктік несиелеудің негізгі теориялары
1.1 Несие туралы ұғым және оның пайда
болуы ... ... ... ... ... ..6
1.2 Жеке тұлғаларды несиелеу процесін ұйымдастыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .11
1.3 Коммерциялық банктердің секьюритизацияланған
несиелік портфелі
2 ТемірБанк АҚ-ның жеке тұлғаларды несилеуді
Ұйымдастыру
2.1 ТемірБанк АҚ-ның несиелік портфелін талдау
2.2 Жеке тұлғаларды несиелеудегі күмәнді несиелермен
жұмысты ұйымдастыру
3. Темірбанк АҚ несие берілу процессінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .42
.
3 Несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету нысанының дамуы
3.1 Несиенің қайтарылуын қамтамасыз етудің дәстүрсіз
әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..,,,,,..
... ... ... ... ... ... ..55
3.2 Несиелік тәуекелді
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
3.2 Несиелік тәуекелді басқару
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .65
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ - Акционерлік Қоғам
ЕҚДБ - Европа Қайта Құру және Даму Банкі
РЦБ - Райффайден Централ Банк
ХҚК - Халықаралық Қаржылық Корпорация
ГҮИК - Германия Үкіметінің Инвестициялық Компаниясы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі - жеке тұлғаларды несиелеудегі күмәндердің өсуі
банк беделіне әсер етуі анық, ол өз кезегінде банктің несие ресурстары
нарығындағы орнына әсер етуі әбден мүмкін. Қазақстан Республикасының заман
талабына сай ортаның даму кезеңдері экономикалык және қаржылық ортаны қайта
оқыту жүргізілуде. Н.Назарбаев өз еңбегінде Қазақстан қысқартылған
экономикалық жолмен, әлеуметтік және саяси модернизацияны саяси стратегияны
триада мақсатында қарастырады, Қазақстанды экономикалык және әлеуметтік
дамуына бұл салалардың шынайы өмірде бір-тұтастығын дәлелдейді. Барлық
экономикалық агенттер арасында нарықтық қатынастар құру көптеген жаңаша
экономикалык аспектілерді қарастыруыды талап етеді. Бүгінгі күнгі заман
талабына сай банктік секторды тұрғызу - экономикалық тиімді дамуыдың бірден-
бір күмәні болып келеді. ҚР заңында ҚР Банк және банктер іскерлігі
бойынша банк - заңды түрде ақша қаражаттарын тарту және оны таратып
қайтарып алудың уәкілетті мекемесі төлемді және мерзімді, банк
операцияларын атқаратын заңмен қолдау көрсетілген мекеме.
Несие нарықтық экономикаға қажет, ең бастысы капитал механизмінің
оңтайлығын бір саладан екінші салаға ағылуын және табыс нормасын
теңестіреді. Саудалық капитал сала арасында бөлінуі керек, нарықтық
бағдарлар сферасының есебін шешуге жоғарғы табыстылық немесе Қазақстанның
ұлттық экономикалық даму бағдарламасының дамуын қамтамасыз етеді. Несие
кәсіпорынның үздіксіз айналым қорын қалыптастыру үшін, өндірілген
тауарларды тарату процесінің қызметіне нарықтық қатынастың сай болуына да
қажет.
Банктің іскерліктің түйінді түрінің біріне несиені жеткізу болып
табылады. Кез келген нарықтық жағдайда жұмыс жасаушы кәсіпорын сияқты,
банкте өз табысын максималдауға ұмтылады, сонымен қатар өзін тәуекелмен
банкроттыққа тігеді. Несие шектеулі жағдай арқылы берілетіні анық: несие
мақсатына; қарыз алушы мінезіне; несиелеу мерзіміне; уақытында
қайтарылуына; көлеміне және ұсынылған несиені қамтамасыз ету төлемпаздығына
және т.б. Несиені беру шешімін қабылдау үшін күмәнсіз анықтап қарау керек.
Мұндай жағдайларға, несие тәуекелі, бұл жерде банк несиені беру шешімін
қабылдап, өзіне тәуекел алады, кайтарылмауы немесе берілген сомманы
уақытында қайтарылмауы.
Қазақстанның коммерциялық банктері, несиелеу процесіне қатысып,
бүгінгі ішкі және сыртқы сынаққа түсуде. Сондықтан әуелі ең жақсы несие
саясатынан несиені жоғалтуды туындатпау мүмкін болмайды. Ойымызша банк
нашар несие бермеуі керек, бірақ бәрімізге анық, келешекте бір бөлігі
осындай болатыны. Күмәнді несиенің санының өсуі банк беделіне әсер етуі
анық, ол өз кезегінде банктің несие ресурстары нарығындағы орнына әсер етуі
әбден мүмкін.
Соңғы жылдары Қазақстан банктерінің қызметі тәуекел несиесінің әсер
етуі анық көрсетілген. Егер Германия және АҚШ-та күмәнді несие ортақ көлемі
несиені салудың 5-6% құраса Қазақстанда 30-35% құрайды. Тәуекел несие
шамасына макро және микроэкономикалық факторлар әсер етеді. Банктер
тұрақсыздықпен және сенімсіздікке күнделікті ұрынады, көптеген мәселелерге
байланысты ең бастысы сараланған банктік қызметкерлер тапшылығы және
сауаттылардың тапшылығы, бизнесті жүргізуде тәжірибиелі және адал
клиенттердің - қарыз алушылардың әсері болады. Бұған қосымша заңнаманың
өзгергіштігі банктердің ортақ экономикалық кризис жағдайымен амалсыз
қолдануы. Жақсы жасалып кепіл беретін заңнаманың жоқтығы, кепілді тіркеу
жүйесінің аяқталмаған және осыдан ағылып жатқан қиындықтар жекеменшікті
тарату құқығына коммерциялық банктердің кепілзатқа одан әрі операцияға
тәуекелді көбейтіп тепе-теңсіздікке әкеледі. Осыған байланысты, күмәнді
несиені басқаруды және тәуекел несиесінің сұрақтарын қарастыру өзекті
мәселенің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: жеке тұлғаларды несиелеуді ұйымдастыру
және оның проблемаларын зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыс міндеті: жеке тұлғаларды несиелеуді ұйымдастырудың
жаңа әдістерін қарастыру және коммерциялық банк іскерлігіне оның әсер етуін
анықтау.
Ұсынылған дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында банктік несиелеу теориясының
негізі анықталған, несиенің маңызы және оның түрлері, жеке тұлғаларды
несиелеу процесін ұйымдастыру, несиелік тәуекелдің пайда болу себептері
қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында АҚ ТемірБанк - нің күмәнді
несиелерді басқару қызметі зерттелген. Несиелік қоржынға талдау жүргізіліп
және құрылымы зерттелген. Тәуекелді қабылдау тәртібі және қоржынды басқару
басымдылығы қарастырылған. Күмәнді несиемен жұмыс қорытындыларының негізі
берілген: активтік сыныпталуы, сонымен қатар тарауда қарыз талдау
жүргізілген.
Үшінші тарауда коммерциялық банктің Несиелік тәуекелін басқару, резерв
құру тәртібі және күмәнді несиені дәстүрсіз әдіспен қайтаруды
қарастырылған.
Зерттеудің объектісі болып отандық коммерциялық банк ТемірБанк АҚ-
ның материалдары негізінде жазылған.
Зерттеу пәні дипломдық жұмыстың негізгі теориялық және әдістемесі
болып: отандық ғылыми еңбектер ұсынылады және шетелдік экономикалық ойлар,
банктің тәжірибелік материалдары, Президенттің нормативтік актілері,
заңнамалық актілер, ҚР банк ісі бойынша. Жұмыстың тәжірибелік мағынасы жаңа
негізді қалыптастыру және банктік қағидаларын өзара қалыптастыру және
экономикадығы өзіндік өнімді жылдамдатуға және өз іскерлігінде банкпен
тәуекелді қысқартуға бағытталған.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және қолданылған
әдебиеттер отандық және батыс елдерінікі, сонымен қатар орындалған жұмыс үш
тараудан, кіріспе, қортындыдан тұрады.
1 Банктік несиелеудің негізгі теориялары
1.1 Несие туралы ұғым және оның пайда болуы
Тарихтың қай кезеңінде болса да, несие, алуан түрлі экономикалық және
қоғамдық ойшылдардың назарын аудартатын. Экономика ғылымы, өзінің пайда
болған күнінен бастап несиенің проблемасымен шұғылданып келеді. Ал, қазіргі
нарық кезіңде несиеге, экономикалық санат ретінде, аса көп көңіл бөлініп
отыр. Өйткені, нарық кезінде несиелік қарым - қатынас ең жоғарғы
рәсімделуіне жетеді, сөйтіп несие, төңірегіндегі алуан түрлі практикалық
және теориялық сауалдардың шиеленіскен түйініне айналады.
Несиенің түпкі тамыры тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр.
Содан кейінгі экономикалық даму сатыларының әрқайсысында да несиенің маңызы
зор болды. Тарихтың өткен дәуірлерінің бәрінде де дамытпалы несие, барлық
қоғамдық қарым - қатынасты жаңартудың және түрлендірудің революциялық
қозғаушы күші болды. Ол жеке тауар өндірушілер арасында мүлде ақиқат
байланыс орнатты, олардың мүдделерін қосып бекітті және қоғамдық өндіргіш
күштерін қайта бөлудің ұтымды әдісі болды.
Осыған байланысты болашақ экономисттерге несиенің арғы негізін,
қазіргі жағдайда оны пайдаланудың керегі неде екенін түсіну керек. Оның
үстіне, әр түрлі деректерде несиенің экономикадағы маңызы әр түрлі
түсіндіріледі. Мысалы: кейбір экономисттер, несие өнімсіз шығынды көбейтіп
(әңгіме, төленетін процент жөнінде) өндіргіш күштердің дамуына кедергі
келтіреді, нарықтық экономикаға тән қарама - қайшылықтарды шиеленістіре
түседі, сондықтан экономикалық дағдарысты жоймайды, керісінше, оны
тереңдетіп, оған тікелей себепші болады деген пікір айтады. Басқалары
керісінше, несие экономиканың тұрақты, үздіксіз дамуына мүмкіншілік береді
дейді. Осындай қарама - қайшы пікірлер орын алған жағдайда істің жәйін
түсіну үшін алдымен несиенің қажеттілігі қайдан шығады деген сауалға жауап
беру қажет. Бұл сауалдың жауабын жұмысымның келесі бабында толығымен
талқылаймын. [1. 256 б ]
Ақшадан кейін несиені ойлап шығару - адамзаттың данышпандық табысы.
Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және жеке
қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу
арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не
болмаса қажетті заттарды болашақта емес, қазір алуға мүмкіндік туады. Мен
осы пікірмен толығымен келісемін. Себебі, қол жеткізе алмай жүрген ісіңе
немесе қандай да болмасын тауарларды сатып алуға немесе ісіңді алға
басуына, қазіргі таңда банктер тарапынан үлкен жәрдем көрсетіліп жатыр.
Әзірше, қазақстандықтардың бәрі бірдей несие алып оны өтеуге қол жеткізе
алмайды. Бірақ, жұмыс жасап жүрген әр адам несие көмегімен кажеттіліктерін
қанағаттандыратын уақыт та көп кешікпей келетін болады деген сенімдемін.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктік жіктеліп
ыдырауы нәтижесінде бір қауымның бай отбасы және кедей отбасы болып
бөлініп, біреуінде артық калған өнімнен оны кейін қайтарып беруге келісіп,
екіншісі өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда болды. Бұл кейінірек өсімқорлық
несие деп аталды. [11. 254 6]
Өсімқорлық несиеге тән белгілер: несие берушілер - көпестер,
саудагерлер, салық жинаушылар, шіркеу иелері мен үлкен діни ордалар, ал
қарыздар - ұсақ өнім өндірушілер, құл иеленушілер мен феодалдар. Шаруалар
мен кәсіпкерлер несиені ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, билеуші
топтар қанаушылық, жауыздық іс - әрекеттерге жұмсаған. Бұл несие үшін өсім
ақының деңгейінің өте жоғарылығы ұсақ өнім өндірушілер мен кәсіпкерлерді өз
шаруашылығын жабуға мәжбүр еткен.
Мысалы: феодализм тұсындағы Германияның әр түрлі қалаларында
өсімқорлық несие үшін төленетін ақының деңгейін 21 %- дан - 43 %- ға дейін
көтеруге, ал кей жағдайларда 100 - 200 % -ға жеткізуге рұқсат етілген. Ескі
өндіріс әдістері ыдырап, жаңа әдістер пайда болуына негіз дайындалды.
Сөйтіп, несиенің нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезінде
пайда болып, капиталисттік тауарлы өндіріс тұсында дамуының жоғары сатысына
жетті. Сонымен,
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементі.
Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар мемлекетте, үкімет те,
сондай - ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың
айырбас сферасыннан іздеу керек.
Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін
білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде несиеге байланысты
қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған да
негіз бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбінесе ақшалай түрде
берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр
түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығармайық. Сонымен қатар, несие
мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз емес, несие - бұл ақшалай
қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берілуін және
уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол қаражаттың бір жақты
қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрінде
берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие - бұл пайыз төлеу және кайтару шартында уақытша пайдалануға,
яғни қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың
уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде
жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық
капиталға айналады. Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылықтар
бар: Несие - бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай - ақ
олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды.
Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде несие - кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай - ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі - бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір - бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектілері және де халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы.
Борышқор және қарыз алушы бір - бірімен жақын сөздер болғанымен дағы,
олардың түсініктері екі түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке азаматтардың
коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін,
бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды. Борыш тек қана
экономикалық қатынасты емес, сондай - ақ адамзаттық қатынастар жағдайын
сипаттайды. Борыш - бұл тек ауқымды ұғым. Ал қарыз алушы - бұл қосымша
қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің кұрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген қүнды білдіреді. [2. 236 6]
Жоғарыда айтылғандай, несиенің түбірін тауарлы өндірістің пайда болған
кезінен іздеу керек. Тікелей айтқанда, тауар айырбастау, оның бір қолдан
екінші қолға ауысуы, несиелік қатынастың дәл шыққан жері деуге болады.
Қоғам дамуының кейінгі кезеңцерінде, несиелік қатынастың пайда болып
және өркендетілуінің, нақты экономикалык негізін, капиталдың айналымы мен
ауыспалы айналымын құрайды.
Өндіріс құрал - жабдықтары, құндық тұлғасында дәл бір уақытта ақшалық,
өндіргіш күштері және тауарлық нысанында бола алады. Өндіріс пен айналым
процесінде, олар бір нысаннан екінші нысанға ауысып отырады, яғни үзбей
ауыспалы айналымда жүреді. Осы ауыспалы айналым 3 сатыдан тұрады:
1 - саты: құнның ақшалай нысаннан өндіргіш күші нысанына ауысады,
яғни ақшаға өндіріс құрал - жабдықтары сатылып алынады.
2 - саты: адамның, өндіріс құрал - жабдықтарды пайдаланып істеген
әрекеттерінің нәтижесінде дайын өнім пайда болады. Енді өндіргіш күштің
нысанындағы құн тауарлық нысанға ауысады. Осы сатыда өндіргіш
құралдарының құнына, адам еңбегінің құны, яғни жаңадан пайда болған құн
қосылады.
3 - саты: дайындалған өнім ақшаға сатылады. Сөйтіп, кұнның тауарлық
нысаны қайтадан, өзінің бастапқы нысаны - ақша нысанына ауысады, тек
бұрыңғыдан өскен мөлшерде ( өндірушінің таза пайдасы қосылады ).
Сонымен қатар, өндіру мен өткізу процесінде басқа да, айналымды
жеңілдететін немесе бәсеңдететін, кездейсоқ қозғаушы күштер пайда болады.
Мысалы: Шикізаттар мен материалдардың түсуінің бір қалыпты болмауы;
Тасымалдау жағдайының қиындылығынан дайын өнімді
өткізудің кідіруі;
Өткізілген өнім үшін немесе көрсетілген қызмет үшін,
уақытында төленбеушілік т.с.с.
Осы сияқты күштердің салдарынан пайда болатын, өндіру мен өткізу
процесінің әр шаруашылықта бір кезден басталып, бір кезде
аяқталмайтындығынан олардың кейбіреуінде уақытша бос қаржы пайда болады, ал
кейбіреуінде өндірісті үздіксіз жалғастыру үшін, қосымша қаржы керек
болады.
Дәлірек айтқанда, уақытша бос ақша мынадай жағдайлардан шығады: әрбір
шаруашылық, жұмысшы - қызметкерлерге еңбек ақыны екі рет, өткен 15(30)
күнге төлейді, ал жұмысшы -қызметкерлер материалды құндылықты күн сайын
жасайды. Сондықтан да соңғы еңбек ақы төлеген күннен бастап, келесі төлем
күнге дейін шаруашылықта 15 (30) күн ішінде күн сайын өсіп отыратын қаржы
резерві пайда болады;
Шаруашылық өткізген өнімнен түскен таза пайдасын бір сәтте жұмсап
жібермейді. Ол керекті кезіне дейін уақытша бос қаржы болады;
өткізілген өнімнен түскен түсімнің ішінде өндірістің негізгі құрал -
жабдықтарының тозығының орнын толықтыру үшін жұмсауға арналған ақша бар -
амортизация. Сол ақша да күрделі өңдеу жұмыстарын жүргізетін кезге дейін
бос қаржы болып, шаруашылықтың есеп шотында қалады;
Сонымен, әрбір шаруашылықта жоғарыда айтылған себептерге байланысты
уақытша бос ақшаның пайда болу кезі мен оны өндіру мен өткізу процесін
үздіксіз жүргізу мақсатына жұмсау кезінің арасында
салыстырмалы қарама - қайшылықтар туып отырады. Осындай қарама
-қайшылықты реттеу үшін пайдаланатын бірден - бір экономикалық құрал осы
несие болып табылады. Сөйтіп, несие тауарлы өндірістің сөзсіз атрибутына
айналды. Кез - келген қоғам біріншіден, босаған ақшаның бекер, пайда
түсірмей өлі капитал болып жатқанына құмар емес, екінші жақтан,
экономикалық ұдайы және кеңейтілген ауқымда дамуына ынталы. [14. 3226]
Несиенің формалары және түрлері мен субъектілері. Несие экономикалық
категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта қандай да бір
объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді.
Несиеге қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді. Несиеге қатысты оның
формасы бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және
ішкі өзгерістер кезінде сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға
берілген құнға қатысты кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай
өзгерсе де, несиенің формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.
Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі-бір дәрежеде
несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты. Несие берушілер мен қарыз
алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол
күйінде сақталады.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері
сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.
Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын
түрін өзгертеді.
Несиенің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында
толық сақталатын көрінісі. Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі
екі формасы қарастырылады: коммерциялық және банктік. Тауар түрінде
берілетін несиені - коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп
атайды. Бұл екі несие бір - бірінен несие субъектілері, құрамы, қарыз
объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша
ажыратылады. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие формаларына:
тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және т.б.
жатқызады. Олар осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы:
қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез - келген заңды тұлға бола алады.
Коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі қарыз капиталы
өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты.
Коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшерімен
салыстырғанда төмен болады.
Қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңдық түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына
қосылады.
Несие қатынасының субъектісіне қарай - банктік, коммерциялық, халықаралық,
тұтынушылық несиелер.
2. Жеке тұлғаларды несиелеу процесін ұйымдастыру принциптері
Несиелеу принціптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу принціптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу принціптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: Несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принціптері екі топқа
бөлінеді:
1 топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принціптер:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциалдығы.
2 топқа - несиенің мәнін бейнелейтін принціптері:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі кезде несиенің дифференциалдық принціпінің мазмұны өзгерген
десе болады. Біріншіден, ол мерзімділік принціпімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциялануы ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принціп
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу сипатын және
олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырған қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік - белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындалады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принціпі туындайды.
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы - ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратылатын ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондыктан да, қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Несиенің төлемділігі - бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде
ескерілетін басты факторларына мыналар жатады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері бойынша
белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
- банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған;
- несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан
болады);
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдістері;
- қалдық бойынша несиелеу әдістері;
- айналым-қалдық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік
тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара
байланысты. Қалдық бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі
қамтылса, ал айналым бойынша несиелеуде несиелеу объектісі толығымен
қамтылады.[4. 212 6]
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде үштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде несие клиенттің банк алдындағы мерзімді міндеттемелері негізінде
өтеледі.
Несиелеу механизмі - несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін
және несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда, несиелеу механизмі бұл несиені пайдалану механизмін
білдіреді. Несиелеу механизмі - бұл несиені ғылыми тұрғыда тану механизмін
сипаттайды. Бұл механизм практикада нақты әрекет ететін, өзінің
субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі өзінің мәні жағынан
несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Несиелеу процесі келесідей кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарастыру;
- несиелік қабілетін талдау;
- несиелік келісімшарт жасасу;
- несие беру;
- несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасасу.
1 кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты кұжаттар беріледі. Клиенттердің әр
түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал
ретіндегі құжаттар пакетінің құрамына кіретіндер:
1) құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының,
тіркелген куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде
куәландырылған жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
азаматтардың төл құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын
растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
2) соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер,
3) несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның
қайтарылу мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
4) несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері;
5) басқа банктен алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
6) қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншік құқығын растайтын құжаттар;
7) несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8) қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларды банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен карыз
алушының аты-жөні;қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
ағымдық және валюталық шот ашқан банктің аты және реквезиттері; негізгі
құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер. [4.
1116]
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
несиесін қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде.
2. кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті - қарыз алушының алған несиесі
бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1) Несиеге қатысты қабілеттілігі. Қарыз алушыға несиені бере отырып,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы
және нұсқауымен танысуға тиіс;
2) Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ
келісімшартқа байлансты барлық міндеттемелерді орындауы түсіндірілген.
3) Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
3. кезең. Несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасасу.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік
қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу
субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда
банк пен қарыз алушы келісімшарт негізінде шешеді.
Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және объектісі;
- несиенің мөлшері;
- несиені беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін
қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісімшарттың
орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына карай кепіл заттары мынадай топтарға
бөлінеді:
I. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
1) тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі; ә) тауарлар және дайын
өнімдер кепілі;
б) валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жасалған бұйымдар
кепілі;
в) басқа да тауарлы-материалдык құндылықтар кепілі;
2) бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
3) сол банктегі депозиттер кепілі;
4) жылжымайтын мүліктер кепілі (ипотека).
II. Мүліктік құқықтар кепілі:
1) жалгерлік құқық кепілі;
2) авторлық құқық кепілі;
3) жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісімшартта мынадай мәселелер қарастырылады:
1. Келісімшарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
2. Келісімшарт заты;
3. Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
4. Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
5. Талап ету құқықтары;
6. Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
7. Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары мен
кепіл затын ауыстыру;
8. Тараптардың жауапкершіліктері;
9. Ерекше шарттар;
10. Дауларды шешу;
11. Басқа шарттар;
12. Кепіл туралы келісімшарт жасасушылардың заңды мекен-жайы мен өзге де
мәліметтер.
4. кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ағымдық шот ашу, несиені беруді
кұжаттау тәртібін, несиені беру тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру
және техникалық шарттарын қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі - несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі - несие алу құқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшіншісі
-белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.
5. кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау
-несиелік операцияның маңызды кезеңі. Несиелер бойынша қарызды қайтару
тәсілі банк қаражаттарының пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құрудағы рөліне байланысты.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі
жоқ.
Іс жүзінде несиені қайтарудың төмендегідей көптеген варианттары
болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп
айырысу шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды Мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.
Несиелік қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл процесті
мынадай белгілеріне байланысты жіктейді: Қайтаруына қарай:
1) несиені толық қайтару;
2) несиені жартылай қайтару. Қайтару жиілігіне қарай:
1) несиені бірден қайтару;
2) несиені бөліп-бөліп қайтару. Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
1) несиені жүйелі түрде қайтару;
2) несиені эпизодтық қайтару. Қайтару мерзімдеріне қарай:
1) несиені мерзімді қайтару;
2) несиенің уақытын .созып қайтару;
3) несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
4) несиені мрзімінен бұрын қайтару. Қайтару көздеріне қарай:
1) клиенттің меншікті қаражаттары;
2) жаңа несиені пайдалану;
3) кепіл берушінің шотынан шегеру;
4) басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
5) бюджеттік түсім.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және
ауызша да болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары
арқылы да жүзеге асырылады.
Несиенің қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте несиелер бойынша
мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкерлері
күнделікті қайтарылатын мерзімі жеткен несиелерді қарай отырып, қарыз
алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді.
Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді
міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз
алушының ағымдық шоты басқа банкте ашылған болса, несие бойынша қарызды
және сыйақыны қайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде
жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, қарыз алушының уақытша қаржылық
қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару мерзімін кейінге қалдыруға
рұксат етуі мүмкін, бірақ бұл қарыз жоғарғы сыйақымен құжатталады.[7. 2356
]
Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ оларды
іздестіру механизмі несиелік келісімшартта анықталады. Сыйақы ай сайын,
тоқсан сайын есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес іздестірілуі мүмкін.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны - 30, ал
жылдағы 360 күнмен алынады.
Банк несиелік келісімшарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені
пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз
алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет
болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын,
бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізу жүйесі болады.
Несиелік келісімшартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға; несиелік шартында қарастырылғандай беруді тоқтатуға құқы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындалмаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге қәқылы.[7. 145
6]
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені банктің несиелік
портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу барысындағы
тәуекел көзі болып табылады.
1.3 Коммерциялық банктердің секьюритизацияланған несиелік
портфелі
Қазақстандық коммерциялық банктер осы уақытта клиентті несиелеуде
жеткілікті үлкен тәжірибе жинаған. Бірақ, отандық банктердің несиелеу
құралы батыстағы қаржылық - несие құралына қарағанда шектеулі. Банк
жүйесіндегі үлкен өтімділік, бәсекенің күнделікті өсуі және клиенттік
базаға деген сұраныстың үлкеюі, осының барлығы несие саясатына
диверсификацияның керектігін көндіреді. Несие бойынша сый-ақы ставкасының
төмендеуі олардың облигацияларға проценттік төлемі, Қазақстандағы нарық
қорының дамуының керектігі нарықтағы ұзын ақша сомасының пайда болуы -
осының бәрі секьюритизацияланған ссуда портфелінің екінші деңгейлі
банктерге бағыттау болып табылады. Қазіргі кезде облигацияларға проценттік
төлем валюта түрінде 7-9% құрайды. Кез-келген компанияның нарықтағы бөлігі
айналымда өсуде. Компанияның дамуы нарық өсуінен басым болғандықтан, оның
бәсекелестігі құрыла бастайды. Қызметті диверсификациялау керек, ол үшін
белгілі қаржылық құралдар керек. Олардың бастапқысы нарыққа кіргізілген
бағалы қағаз болуы мүмкін. Мамандардың ойы бойынша облигацияны шығару
компанияның жаңа қаржылық жобаны табуға жол береді. Соған карамастан бұл
көптеген қиындықтар туғызады. Ең негізгі проблема - көптеген кәсіпорынның
жеткілікті несиелік тарихының жоқтығынан пайда болатын жоғарғы тәуекел.
Сонымен қатар банктердің қызметі секьюритизациялық ссудалар портфеліне
бағытталуы қиындықтарға ұшырауы мүмкін, өйткені банктік менеджменті
практикада өндіріспен қосу қиынға соғуына байланысты, олар өз ішінде
экономика сегменті мен бизнестің әр түрін көрсетеді. Бірақ өндіру секторына
инвестицияның керектігі, ал банкке - көлемнің үлкейуі және активтердің
диверсификациялануын ескеру, осыладың бәрі қаржылық менеджментті өндіруге
жақсы негіз бола алады.
Әр компания үшін облигацияларды бірінші кіргізу процедурасы жаңа
кезеңнің басталғандығын көрсетеді.
Біріншіден, қор нарығына шығу кезінде ол инвестицияға жол ашады және
жаңа құрал арқылы өзінің даму қарқынын үлкейтіп, табыстың өсуіне
бағытталады.
Екіншіден, компания қызметі, оның көрсеткіші потенциалды инвесторлар
үшін және басқару органдары үшін айқын көрініс. Сондықтан да осы қағаздарға
сұраныс өседі.
Қазақстандағы облигация нарығы уақытша жағдайда болғандығы ауқымды
құралдарды, облигацияны қорға салу арқылы көзге түсу мүмкіндігі болмай
жатыр. Осыған байланысты нарық субъектілерІ үшін несиені секьюритизациялау
жақсы шешім болып табылады.
Секьюритизация - ссудларды сатуды білдіреі, ол бағалы қағаз түрінде
инвесторларға сатылады. Инвестор орнында банктер болуы мүмкін.
Ссудалық портфельдің секьюритизациясы - банктерге, өтімділікті
басқару, ссудалық портфель құрылымының оптималдылығын, ссудаларды жоғалту
мүмкіндігіне байланысты табыстың төмендеуі, банк- клиент бизнес қатынасын
нығайту үшін керек.
Көрсетілген жүйе банк құрылымында қалыптасқан басқармаларға жүктелу
тиіс, олар көрсетілген барлық тапсырмаларды шешуі керек.
Компаниының секьюритизацияны несиелеу арқылы инвестицияны тартудың
бірінші кезеңі болып - бизнес-жоспар болып табылады.
Компанияның бизнес - жоспарында мыналарды көрсету керек: аудандық
нарыққа жалпы шолу және оның дамуы; маркетинг бөлімі, онда мыналар
қарастырылады: нарық бәсекелестік жүйесі, жарнама, өнім және баға мәселесі,
компанияның қаржылық даму мәселесі.
Банк позициясы арқылы клиенттің қаржылық менеджментін келесі
жағдайлармен бағалау керек:
- клиент қызметінің ерекшелігін талдау
- құралдың айналымдығын
- инвестициядағы клиенттің сұранысын бағалау және өндіру қызметін
жобалауды қарастыру.
- әр түрлі қаржылық қүралдарды пайдаланып клиенттің қаржысының
түсуінің ықтималдығы.
Сонымен қатар өзін сыйлайтын кез-келген банк несие берер кезде сенімді
қамтамасыздандыруды талап етеді.
Берілген ссуда клиент шығарған облигациядан кейін, банк облигацияларды
сатып алады және белгіленген уақытта клиент арқылы несиені өтейді.
Сый-ақыны купон арқылы төлеу механизмі және облигацияларды жабу пайыз
бойынша төлемге және несие бойынша бастапқы қарызды жабуға пара-пар.
Эмитент облигацияны шығарғаннан кейін купондық төлемнен аз 0,5%
төлейді, ал қалғаны банк табысына жіберіледі. Келесі қарастырылған стадияда
банк эмитентпен бірлесіп облигацияны шығару құрылымының параметрлерін және
келісімін жүргізіп, соған орай керекті құжаттарды дайындайды. Көрсетілген
процедуралардың жақсы өтуіне келесі негізгі мәселелерді өткізу керек:
- Эмитент акционерлердің жалпы жиналысын өткізу және эмитент
бағалаушысы мен регистірін анықтау.
- Банкке келіп керекті құжаттарын дайындау
- Бағалаушыдан қорытынды алу, яғни аудиторлық және кепілге берілген
мүліктің ақшалай бағасын қорытындылау.
- Банк пен клиент арасындағы келісімге қол қою.
Банктік судалық портфельдің секьюритизациясы төмендегілерден тұрады:
1. Банктердің нарықтық тәуекелді минималдау мақсатында ол
активтерді басқаруда және міндеттемелердің құрамы сияқты қызмет ете
алады.
2. Несиелік портфель құрылымының қайта жасалу құралы ретінде қызмет
етеді.
3. Ссуда бойынша мүмкін боларлық жоғалтуларды резерв арқылы
төмендетеді.
4. Облигациялық займды қамтамасыз еткен жағдайда, комиссиондық
ретінде, қосымша табыс алу. Банк бұл кезде облигация ұстаушылардың
таныстырушысы ретінде және төлем агенті ретінде шығады.
5. Клиенттің сый-ақы ставкаларын келешекте төмендету мүмкіндігінің жоқ
болуы.
6. Банктің активтерінің өтімділігін жоғарылату.
7. Банктің құрылымдық бөлімшелеріне бөлек комиссиондық сый-ақыны алуға
мүмкіндік береді.
8. Несиені секьюритизациялаған кезде банк филиалдары купондық төлемді
төмендету үшін бонус ала алады.
Коммерциялық банктердің ссудалық портфельдерінің секьюритизациясы:
- Қазақстанда қаржылық қордың дамуына апарады.
- Қарызгерлердің пайызын төлеуге және алынған несие үшін негізгі
қарызына банк бақылауын жоғарылатады, соңғы нәтижеде
коммерциялық банктердегі қаржылық менеджментінің тиімділігін
анықтайды.
- Займдармен қамтамасыздандырылған облигацияның өсуіне, эмитент және
оны шығаратын банк үшін де;
- Банк активтерінің өтімділігін реттеу қызметін атқарады.
- Банктің ссудалық портфелінің қайта құрылуына мығым құрал қызметін
атқарады.
- банк -клиент бизнес байланысын мықтылайды.
Осылайша, несиегер-банктер өз басқарылымында несие қайтарудың көптеген
арсеналын қамтиды.
Практикада көптеген жоғарыда айтылғандардан әр түрлі факторлады
қарастырудан тұрады, атап айтсақ:
- Нақты формаларға құқықтық қамтамасыздандыруды пайдалану.
- Несиегер - банктің осы сферадағы мамандардың практикалық
тәжірибесі.
- Несиені қайтарудың анықталынған формасын жоғарғы
квалификацияланған юристердің тәжірибесінде көрсету.
- Несиегер мен қарызгердің нақты мүмкіндігі
2 ТемірБанк АҚ-ның жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастыру
2.1 ТемірБанк АҚ-ның несиелік портфелін талдау
Тұтыну несиенің нарығы Қазақстанда қарқынды өсу үстінде. Қазақстанның
Қаржы нарығын мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің
көрсеткіштеріне қарағанда 2007 жылдан 2008 дейін банктің тұтынуға берген
несиесі 2 есе өсті. Ағымдағы жылдың 1 жартысында 160,2 млрд. теңгеден 274,8
млрд. теңгеге дейін өсті. Алғашқы рет тұтыну несиесі Қазақстанда жоғары
табыс алатын қалталылар үшін қызмет көрсетті, келе-келе бұл орташа еңбекақы
алушы менеджерлер, яғни қазір еңбек ақысы жоғары фирмаларда істейтіндер
айына 75000 теңге алатындар тұтыну несиесін ала алады. Соңғы жылдары несие
нарығы қарқынды даму үстінде, соның ішінде несие саясатының негізгі бағыты
несиелендіру болып табылады. Қазіргі кезде Банк секторымен корпорация
клиенттері қамтылған, енді банктер жеке бизнеске ауысқан клиенттер арқылы
банк базасын кеңейтуде. Банк базасы ресурстарды өсіруге, экономиканың
жандануын, халықтың табысының көлемін өсіруге бағытталған, бұл қаржы
секторын тұрақтандыруға септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының Ұттык Банкінің 2007 жылғы ақпараттарында
тұтыну мақсатына берілген несиелер көлемі жағынан алғашқы орындарда: АҚ
Халық банкі 18 %, АҚ Қазкоммерц банк 17 %, АҚ Альянс банк 17%, АҚ
ТемірБанк 17% тұтыну несисін берген.
2007 жылдан 2008 жылға дейін жеке тұлғаларға берілген тұтыну несиесіне
сыйақы мөлшерлемелері теңгемен алғанда 27,0%-дан 21,2%-ға дейін, шетел
валютасында 19,5%-дан 17,3%-ға дейін төмендеген. Қазақстанның Қаржы нарығын
мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің басқармасының
мәліметтері бойынша тұтыну несиесінің пайыздық ставкасының жоғарлауы
банктегі тәуекелдерге байланысты. Олар: несиенің қайтарылмауы, кепілдікке
алған заттың несиені жаппауы, қамтамасыз етілмеген несиелердің ұсынылуы,
халықтың төлем қабілетінің төмендігі және несие тарихының жоқтығы себепкер
болып отыр.
Ал несиеге ставканың төмендеуі жоғарыда айтылғандай бюролар несие
алушының базалық тарихы мен қаржылық жағдайы туралы деректердің жинақталуы,
несие беру кезінде жаңа техника мен жаттығуларды енгізу, нарықтағы банктің
қызметке деген бәсекесінің жоғарлауы және кассалық-есеп шот бөлімшелерінің
ашылуы, жаңа қаржылық институттардың дамуы мен халықтың төлем
қабілетілігінің жоғарлауы себепкер болады.
ҚР Қаржы нарығын мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
агенттігінің деректері бойынша қалалы және ауылды жерлерде тұтыну несиесіне
деген сұраныстың төмендігіне келесілер әсер етеді. Олар:
- халықтың табысының төмендігі мен тұрақсыздығы;
- аудандардың әлеуметтік-экономикалық жағдайының дамымауы;
- банктік бағытта мәмліге дайын ұйымдардың жоқтығы және т.б. [14. 254 6]
Банктер шетелдіктердің қатысуымен арзан ресурстарды әлемдік нарықтан
капиталдарды елімізге шоғырландыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Банктік несиелеудің негізгі теориялары
1.1 Несие туралы ұғым және оның пайда
болуы ... ... ... ... ... ..6
1.2 Жеке тұлғаларды несиелеу процесін ұйымдастыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .11
1.3 Коммерциялық банктердің секьюритизацияланған
несиелік портфелі
2 ТемірБанк АҚ-ның жеке тұлғаларды несилеуді
Ұйымдастыру
2.1 ТемірБанк АҚ-ның несиелік портфелін талдау
2.2 Жеке тұлғаларды несиелеудегі күмәнді несиелермен
жұмысты ұйымдастыру
3. Темірбанк АҚ несие берілу процессінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .42
.
3 Несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету нысанының дамуы
3.1 Несиенің қайтарылуын қамтамасыз етудің дәстүрсіз
әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..,,,,,..
... ... ... ... ... ... ..55
3.2 Несиелік тәуекелді
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
3.2 Несиелік тәуекелді басқару
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .65
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ - Акционерлік Қоғам
ЕҚДБ - Европа Қайта Құру және Даму Банкі
РЦБ - Райффайден Централ Банк
ХҚК - Халықаралық Қаржылық Корпорация
ГҮИК - Германия Үкіметінің Инвестициялық Компаниясы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі - жеке тұлғаларды несиелеудегі күмәндердің өсуі
банк беделіне әсер етуі анық, ол өз кезегінде банктің несие ресурстары
нарығындағы орнына әсер етуі әбден мүмкін. Қазақстан Республикасының заман
талабына сай ортаның даму кезеңдері экономикалык және қаржылық ортаны қайта
оқыту жүргізілуде. Н.Назарбаев өз еңбегінде Қазақстан қысқартылған
экономикалық жолмен, әлеуметтік және саяси модернизацияны саяси стратегияны
триада мақсатында қарастырады, Қазақстанды экономикалык және әлеуметтік
дамуына бұл салалардың шынайы өмірде бір-тұтастығын дәлелдейді. Барлық
экономикалық агенттер арасында нарықтық қатынастар құру көптеген жаңаша
экономикалык аспектілерді қарастыруыды талап етеді. Бүгінгі күнгі заман
талабына сай банктік секторды тұрғызу - экономикалық тиімді дамуыдың бірден-
бір күмәні болып келеді. ҚР заңында ҚР Банк және банктер іскерлігі
бойынша банк - заңды түрде ақша қаражаттарын тарту және оны таратып
қайтарып алудың уәкілетті мекемесі төлемді және мерзімді, банк
операцияларын атқаратын заңмен қолдау көрсетілген мекеме.
Несие нарықтық экономикаға қажет, ең бастысы капитал механизмінің
оңтайлығын бір саладан екінші салаға ағылуын және табыс нормасын
теңестіреді. Саудалық капитал сала арасында бөлінуі керек, нарықтық
бағдарлар сферасының есебін шешуге жоғарғы табыстылық немесе Қазақстанның
ұлттық экономикалық даму бағдарламасының дамуын қамтамасыз етеді. Несие
кәсіпорынның үздіксіз айналым қорын қалыптастыру үшін, өндірілген
тауарларды тарату процесінің қызметіне нарықтық қатынастың сай болуына да
қажет.
Банктің іскерліктің түйінді түрінің біріне несиені жеткізу болып
табылады. Кез келген нарықтық жағдайда жұмыс жасаушы кәсіпорын сияқты,
банкте өз табысын максималдауға ұмтылады, сонымен қатар өзін тәуекелмен
банкроттыққа тігеді. Несие шектеулі жағдай арқылы берілетіні анық: несие
мақсатына; қарыз алушы мінезіне; несиелеу мерзіміне; уақытында
қайтарылуына; көлеміне және ұсынылған несиені қамтамасыз ету төлемпаздығына
және т.б. Несиені беру шешімін қабылдау үшін күмәнсіз анықтап қарау керек.
Мұндай жағдайларға, несие тәуекелі, бұл жерде банк несиені беру шешімін
қабылдап, өзіне тәуекел алады, кайтарылмауы немесе берілген сомманы
уақытында қайтарылмауы.
Қазақстанның коммерциялық банктері, несиелеу процесіне қатысып,
бүгінгі ішкі және сыртқы сынаққа түсуде. Сондықтан әуелі ең жақсы несие
саясатынан несиені жоғалтуды туындатпау мүмкін болмайды. Ойымызша банк
нашар несие бермеуі керек, бірақ бәрімізге анық, келешекте бір бөлігі
осындай болатыны. Күмәнді несиенің санының өсуі банк беделіне әсер етуі
анық, ол өз кезегінде банктің несие ресурстары нарығындағы орнына әсер етуі
әбден мүмкін.
Соңғы жылдары Қазақстан банктерінің қызметі тәуекел несиесінің әсер
етуі анық көрсетілген. Егер Германия және АҚШ-та күмәнді несие ортақ көлемі
несиені салудың 5-6% құраса Қазақстанда 30-35% құрайды. Тәуекел несие
шамасына макро және микроэкономикалық факторлар әсер етеді. Банктер
тұрақсыздықпен және сенімсіздікке күнделікті ұрынады, көптеген мәселелерге
байланысты ең бастысы сараланған банктік қызметкерлер тапшылығы және
сауаттылардың тапшылығы, бизнесті жүргізуде тәжірибиелі және адал
клиенттердің - қарыз алушылардың әсері болады. Бұған қосымша заңнаманың
өзгергіштігі банктердің ортақ экономикалық кризис жағдайымен амалсыз
қолдануы. Жақсы жасалып кепіл беретін заңнаманың жоқтығы, кепілді тіркеу
жүйесінің аяқталмаған және осыдан ағылып жатқан қиындықтар жекеменшікті
тарату құқығына коммерциялық банктердің кепілзатқа одан әрі операцияға
тәуекелді көбейтіп тепе-теңсіздікке әкеледі. Осыған байланысты, күмәнді
несиені басқаруды және тәуекел несиесінің сұрақтарын қарастыру өзекті
мәселенің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: жеке тұлғаларды несиелеуді ұйымдастыру
және оның проблемаларын зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыс міндеті: жеке тұлғаларды несиелеуді ұйымдастырудың
жаңа әдістерін қарастыру және коммерциялық банк іскерлігіне оның әсер етуін
анықтау.
Ұсынылған дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында банктік несиелеу теориясының
негізі анықталған, несиенің маңызы және оның түрлері, жеке тұлғаларды
несиелеу процесін ұйымдастыру, несиелік тәуекелдің пайда болу себептері
қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында АҚ ТемірБанк - нің күмәнді
несиелерді басқару қызметі зерттелген. Несиелік қоржынға талдау жүргізіліп
және құрылымы зерттелген. Тәуекелді қабылдау тәртібі және қоржынды басқару
басымдылығы қарастырылған. Күмәнді несиемен жұмыс қорытындыларының негізі
берілген: активтік сыныпталуы, сонымен қатар тарауда қарыз талдау
жүргізілген.
Үшінші тарауда коммерциялық банктің Несиелік тәуекелін басқару, резерв
құру тәртібі және күмәнді несиені дәстүрсіз әдіспен қайтаруды
қарастырылған.
Зерттеудің объектісі болып отандық коммерциялық банк ТемірБанк АҚ-
ның материалдары негізінде жазылған.
Зерттеу пәні дипломдық жұмыстың негізгі теориялық және әдістемесі
болып: отандық ғылыми еңбектер ұсынылады және шетелдік экономикалық ойлар,
банктің тәжірибелік материалдары, Президенттің нормативтік актілері,
заңнамалық актілер, ҚР банк ісі бойынша. Жұмыстың тәжірибелік мағынасы жаңа
негізді қалыптастыру және банктік қағидаларын өзара қалыптастыру және
экономикадығы өзіндік өнімді жылдамдатуға және өз іскерлігінде банкпен
тәуекелді қысқартуға бағытталған.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және қолданылған
әдебиеттер отандық және батыс елдерінікі, сонымен қатар орындалған жұмыс үш
тараудан, кіріспе, қортындыдан тұрады.
1 Банктік несиелеудің негізгі теориялары
1.1 Несие туралы ұғым және оның пайда болуы
Тарихтың қай кезеңінде болса да, несие, алуан түрлі экономикалық және
қоғамдық ойшылдардың назарын аудартатын. Экономика ғылымы, өзінің пайда
болған күнінен бастап несиенің проблемасымен шұғылданып келеді. Ал, қазіргі
нарық кезіңде несиеге, экономикалық санат ретінде, аса көп көңіл бөлініп
отыр. Өйткені, нарық кезінде несиелік қарым - қатынас ең жоғарғы
рәсімделуіне жетеді, сөйтіп несие, төңірегіндегі алуан түрлі практикалық
және теориялық сауалдардың шиеленіскен түйініне айналады.
Несиенің түпкі тамыры тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр.
Содан кейінгі экономикалық даму сатыларының әрқайсысында да несиенің маңызы
зор болды. Тарихтың өткен дәуірлерінің бәрінде де дамытпалы несие, барлық
қоғамдық қарым - қатынасты жаңартудың және түрлендірудің революциялық
қозғаушы күші болды. Ол жеке тауар өндірушілер арасында мүлде ақиқат
байланыс орнатты, олардың мүдделерін қосып бекітті және қоғамдық өндіргіш
күштерін қайта бөлудің ұтымды әдісі болды.
Осыған байланысты болашақ экономисттерге несиенің арғы негізін,
қазіргі жағдайда оны пайдаланудың керегі неде екенін түсіну керек. Оның
үстіне, әр түрлі деректерде несиенің экономикадағы маңызы әр түрлі
түсіндіріледі. Мысалы: кейбір экономисттер, несие өнімсіз шығынды көбейтіп
(әңгіме, төленетін процент жөнінде) өндіргіш күштердің дамуына кедергі
келтіреді, нарықтық экономикаға тән қарама - қайшылықтарды шиеленістіре
түседі, сондықтан экономикалық дағдарысты жоймайды, керісінше, оны
тереңдетіп, оған тікелей себепші болады деген пікір айтады. Басқалары
керісінше, несие экономиканың тұрақты, үздіксіз дамуына мүмкіншілік береді
дейді. Осындай қарама - қайшы пікірлер орын алған жағдайда істің жәйін
түсіну үшін алдымен несиенің қажеттілігі қайдан шығады деген сауалға жауап
беру қажет. Бұл сауалдың жауабын жұмысымның келесі бабында толығымен
талқылаймын. [1. 256 б ]
Ақшадан кейін несиені ойлап шығару - адамзаттың данышпандық табысы.
Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және жеке
қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу
арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не
болмаса қажетті заттарды болашақта емес, қазір алуға мүмкіндік туады. Мен
осы пікірмен толығымен келісемін. Себебі, қол жеткізе алмай жүрген ісіңе
немесе қандай да болмасын тауарларды сатып алуға немесе ісіңді алға
басуына, қазіргі таңда банктер тарапынан үлкен жәрдем көрсетіліп жатыр.
Әзірше, қазақстандықтардың бәрі бірдей несие алып оны өтеуге қол жеткізе
алмайды. Бірақ, жұмыс жасап жүрген әр адам несие көмегімен кажеттіліктерін
қанағаттандыратын уақыт та көп кешікпей келетін болады деген сенімдемін.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктік жіктеліп
ыдырауы нәтижесінде бір қауымның бай отбасы және кедей отбасы болып
бөлініп, біреуінде артық калған өнімнен оны кейін қайтарып беруге келісіп,
екіншісі өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда болды. Бұл кейінірек өсімқорлық
несие деп аталды. [11. 254 6]
Өсімқорлық несиеге тән белгілер: несие берушілер - көпестер,
саудагерлер, салық жинаушылар, шіркеу иелері мен үлкен діни ордалар, ал
қарыздар - ұсақ өнім өндірушілер, құл иеленушілер мен феодалдар. Шаруалар
мен кәсіпкерлер несиені ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, билеуші
топтар қанаушылық, жауыздық іс - әрекеттерге жұмсаған. Бұл несие үшін өсім
ақының деңгейінің өте жоғарылығы ұсақ өнім өндірушілер мен кәсіпкерлерді өз
шаруашылығын жабуға мәжбүр еткен.
Мысалы: феодализм тұсындағы Германияның әр түрлі қалаларында
өсімқорлық несие үшін төленетін ақының деңгейін 21 %- дан - 43 %- ға дейін
көтеруге, ал кей жағдайларда 100 - 200 % -ға жеткізуге рұқсат етілген. Ескі
өндіріс әдістері ыдырап, жаңа әдістер пайда болуына негіз дайындалды.
Сөйтіп, несиенің нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезінде
пайда болып, капиталисттік тауарлы өндіріс тұсында дамуының жоғары сатысына
жетті. Сонымен,
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементі.
Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар мемлекетте, үкімет те,
сондай - ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың
айырбас сферасыннан іздеу керек.
Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін
білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде несиеге байланысты
қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған да
негіз бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбінесе ақшалай түрде
берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр
түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығармайық. Сонымен қатар, несие
мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз емес, несие - бұл ақшалай
қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берілуін және
уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол қаражаттың бір жақты
қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрінде
берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие - бұл пайыз төлеу және кайтару шартында уақытша пайдалануға,
яғни қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың
уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде
жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық
капиталға айналады. Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылықтар
бар: Несие - бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай - ақ
олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды.
Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде несие - кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай - ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі - бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір - бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектілері және де халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы.
Борышқор және қарыз алушы бір - бірімен жақын сөздер болғанымен дағы,
олардың түсініктері екі түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке азаматтардың
коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін,
бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды. Борыш тек қана
экономикалық қатынасты емес, сондай - ақ адамзаттық қатынастар жағдайын
сипаттайды. Борыш - бұл тек ауқымды ұғым. Ал қарыз алушы - бұл қосымша
қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің кұрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген қүнды білдіреді. [2. 236 6]
Жоғарыда айтылғандай, несиенің түбірін тауарлы өндірістің пайда болған
кезінен іздеу керек. Тікелей айтқанда, тауар айырбастау, оның бір қолдан
екінші қолға ауысуы, несиелік қатынастың дәл шыққан жері деуге болады.
Қоғам дамуының кейінгі кезеңцерінде, несиелік қатынастың пайда болып
және өркендетілуінің, нақты экономикалык негізін, капиталдың айналымы мен
ауыспалы айналымын құрайды.
Өндіріс құрал - жабдықтары, құндық тұлғасында дәл бір уақытта ақшалық,
өндіргіш күштері және тауарлық нысанында бола алады. Өндіріс пен айналым
процесінде, олар бір нысаннан екінші нысанға ауысып отырады, яғни үзбей
ауыспалы айналымда жүреді. Осы ауыспалы айналым 3 сатыдан тұрады:
1 - саты: құнның ақшалай нысаннан өндіргіш күші нысанына ауысады,
яғни ақшаға өндіріс құрал - жабдықтары сатылып алынады.
2 - саты: адамның, өндіріс құрал - жабдықтарды пайдаланып істеген
әрекеттерінің нәтижесінде дайын өнім пайда болады. Енді өндіргіш күштің
нысанындағы құн тауарлық нысанға ауысады. Осы сатыда өндіргіш
құралдарының құнына, адам еңбегінің құны, яғни жаңадан пайда болған құн
қосылады.
3 - саты: дайындалған өнім ақшаға сатылады. Сөйтіп, кұнның тауарлық
нысаны қайтадан, өзінің бастапқы нысаны - ақша нысанына ауысады, тек
бұрыңғыдан өскен мөлшерде ( өндірушінің таза пайдасы қосылады ).
Сонымен қатар, өндіру мен өткізу процесінде басқа да, айналымды
жеңілдететін немесе бәсеңдететін, кездейсоқ қозғаушы күштер пайда болады.
Мысалы: Шикізаттар мен материалдардың түсуінің бір қалыпты болмауы;
Тасымалдау жағдайының қиындылығынан дайын өнімді
өткізудің кідіруі;
Өткізілген өнім үшін немесе көрсетілген қызмет үшін,
уақытында төленбеушілік т.с.с.
Осы сияқты күштердің салдарынан пайда болатын, өндіру мен өткізу
процесінің әр шаруашылықта бір кезден басталып, бір кезде
аяқталмайтындығынан олардың кейбіреуінде уақытша бос қаржы пайда болады, ал
кейбіреуінде өндірісті үздіксіз жалғастыру үшін, қосымша қаржы керек
болады.
Дәлірек айтқанда, уақытша бос ақша мынадай жағдайлардан шығады: әрбір
шаруашылық, жұмысшы - қызметкерлерге еңбек ақыны екі рет, өткен 15(30)
күнге төлейді, ал жұмысшы -қызметкерлер материалды құндылықты күн сайын
жасайды. Сондықтан да соңғы еңбек ақы төлеген күннен бастап, келесі төлем
күнге дейін шаруашылықта 15 (30) күн ішінде күн сайын өсіп отыратын қаржы
резерві пайда болады;
Шаруашылық өткізген өнімнен түскен таза пайдасын бір сәтте жұмсап
жібермейді. Ол керекті кезіне дейін уақытша бос қаржы болады;
өткізілген өнімнен түскен түсімнің ішінде өндірістің негізгі құрал -
жабдықтарының тозығының орнын толықтыру үшін жұмсауға арналған ақша бар -
амортизация. Сол ақша да күрделі өңдеу жұмыстарын жүргізетін кезге дейін
бос қаржы болып, шаруашылықтың есеп шотында қалады;
Сонымен, әрбір шаруашылықта жоғарыда айтылған себептерге байланысты
уақытша бос ақшаның пайда болу кезі мен оны өндіру мен өткізу процесін
үздіксіз жүргізу мақсатына жұмсау кезінің арасында
салыстырмалы қарама - қайшылықтар туып отырады. Осындай қарама
-қайшылықты реттеу үшін пайдаланатын бірден - бір экономикалық құрал осы
несие болып табылады. Сөйтіп, несие тауарлы өндірістің сөзсіз атрибутына
айналды. Кез - келген қоғам біріншіден, босаған ақшаның бекер, пайда
түсірмей өлі капитал болып жатқанына құмар емес, екінші жақтан,
экономикалық ұдайы және кеңейтілген ауқымда дамуына ынталы. [14. 3226]
Несиенің формалары және түрлері мен субъектілері. Несие экономикалық
категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта қандай да бір
объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді.
Несиеге қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді. Несиеге қатысты оның
формасы бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және
ішкі өзгерістер кезінде сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға
берілген құнға қатысты кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай
өзгерсе де, несиенің формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.
Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі-бір дәрежеде
несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты. Несие берушілер мен қарыз
алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол
күйінде сақталады.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері
сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.
Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын
түрін өзгертеді.
Несиенің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында
толық сақталатын көрінісі. Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі
екі формасы қарастырылады: коммерциялық және банктік. Тауар түрінде
берілетін несиені - коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп
атайды. Бұл екі несие бір - бірінен несие субъектілері, құрамы, қарыз
объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша
ажыратылады. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие формаларына:
тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және т.б.
жатқызады. Олар осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы:
қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез - келген заңды тұлға бола алады.
Коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі қарыз капиталы
өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты.
Коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшерімен
салыстырғанда төмен болады.
Қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңдық түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына
қосылады.
Несие қатынасының субъектісіне қарай - банктік, коммерциялық, халықаралық,
тұтынушылық несиелер.
2. Жеке тұлғаларды несиелеу процесін ұйымдастыру принциптері
Несиелеу принціптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу принціптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу принціптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: Несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принціптері екі топқа
бөлінеді:
1 топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принціптер:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциалдығы.
2 топқа - несиенің мәнін бейнелейтін принціптері:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі кезде несиенің дифференциалдық принціпінің мазмұны өзгерген
десе болады. Біріншіден, ол мерзімділік принціпімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциялануы ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принціп
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу сипатын және
олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырған қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік - белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындалады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принціпі туындайды.
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы - ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратылатын ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондыктан да, қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Несиенің төлемділігі - бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде
ескерілетін басты факторларына мыналар жатады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері бойынша
белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
- банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған;
- несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан
болады);
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдістері;
- қалдық бойынша несиелеу әдістері;
- айналым-қалдық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік
тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара
байланысты. Қалдық бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі
қамтылса, ал айналым бойынша несиелеуде несиелеу объектісі толығымен
қамтылады.[4. 212 6]
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде үштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде несие клиенттің банк алдындағы мерзімді міндеттемелері негізінде
өтеледі.
Несиелеу механизмі - несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін
және несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда, несиелеу механизмі бұл несиені пайдалану механизмін
білдіреді. Несиелеу механизмі - бұл несиені ғылыми тұрғыда тану механизмін
сипаттайды. Бұл механизм практикада нақты әрекет ететін, өзінің
субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі өзінің мәні жағынан
несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Несиелеу процесі келесідей кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарастыру;
- несиелік қабілетін талдау;
- несиелік келісімшарт жасасу;
- несие беру;
- несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасасу.
1 кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты кұжаттар беріледі. Клиенттердің әр
түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал
ретіндегі құжаттар пакетінің құрамына кіретіндер:
1) құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының,
тіркелген куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде
куәландырылған жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
азаматтардың төл құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын
растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
2) соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер,
3) несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның
қайтарылу мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
4) несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері;
5) басқа банктен алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
6) қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншік құқығын растайтын құжаттар;
7) несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8) қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларды банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен карыз
алушының аты-жөні;қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
ағымдық және валюталық шот ашқан банктің аты және реквезиттері; негізгі
құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер. [4.
1116]
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
несиесін қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде.
2. кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті - қарыз алушының алған несиесі
бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1) Несиеге қатысты қабілеттілігі. Қарыз алушыға несиені бере отырып,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы
және нұсқауымен танысуға тиіс;
2) Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ
келісімшартқа байлансты барлық міндеттемелерді орындауы түсіндірілген.
3) Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
3. кезең. Несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасасу.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік
қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу
субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда
банк пен қарыз алушы келісімшарт негізінде шешеді.
Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және объектісі;
- несиенің мөлшері;
- несиені беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін
қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісімшарттың
орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына карай кепіл заттары мынадай топтарға
бөлінеді:
I. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
1) тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі; ә) тауарлар және дайын
өнімдер кепілі;
б) валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жасалған бұйымдар
кепілі;
в) басқа да тауарлы-материалдык құндылықтар кепілі;
2) бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
3) сол банктегі депозиттер кепілі;
4) жылжымайтын мүліктер кепілі (ипотека).
II. Мүліктік құқықтар кепілі:
1) жалгерлік құқық кепілі;
2) авторлық құқық кепілі;
3) жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісімшартта мынадай мәселелер қарастырылады:
1. Келісімшарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
2. Келісімшарт заты;
3. Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
4. Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
5. Талап ету құқықтары;
6. Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
7. Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары мен
кепіл затын ауыстыру;
8. Тараптардың жауапкершіліктері;
9. Ерекше шарттар;
10. Дауларды шешу;
11. Басқа шарттар;
12. Кепіл туралы келісімшарт жасасушылардың заңды мекен-жайы мен өзге де
мәліметтер.
4. кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ағымдық шот ашу, несиені беруді
кұжаттау тәртібін, несиені беру тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру
және техникалық шарттарын қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі - несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі - несие алу құқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшіншісі
-белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.
5. кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау
-несиелік операцияның маңызды кезеңі. Несиелер бойынша қарызды қайтару
тәсілі банк қаражаттарының пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құрудағы рөліне байланысты.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі
жоқ.
Іс жүзінде несиені қайтарудың төмендегідей көптеген варианттары
болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп
айырысу шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды Мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.
Несиелік қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл процесті
мынадай белгілеріне байланысты жіктейді: Қайтаруына қарай:
1) несиені толық қайтару;
2) несиені жартылай қайтару. Қайтару жиілігіне қарай:
1) несиені бірден қайтару;
2) несиені бөліп-бөліп қайтару. Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
1) несиені жүйелі түрде қайтару;
2) несиені эпизодтық қайтару. Қайтару мерзімдеріне қарай:
1) несиені мерзімді қайтару;
2) несиенің уақытын .созып қайтару;
3) несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
4) несиені мрзімінен бұрын қайтару. Қайтару көздеріне қарай:
1) клиенттің меншікті қаражаттары;
2) жаңа несиені пайдалану;
3) кепіл берушінің шотынан шегеру;
4) басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
5) бюджеттік түсім.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және
ауызша да болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары
арқылы да жүзеге асырылады.
Несиенің қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте несиелер бойынша
мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкерлері
күнделікті қайтарылатын мерзімі жеткен несиелерді қарай отырып, қарыз
алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді.
Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді
міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз
алушының ағымдық шоты басқа банкте ашылған болса, несие бойынша қарызды
және сыйақыны қайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде
жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, қарыз алушының уақытша қаржылық
қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару мерзімін кейінге қалдыруға
рұксат етуі мүмкін, бірақ бұл қарыз жоғарғы сыйақымен құжатталады.[7. 2356
]
Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ оларды
іздестіру механизмі несиелік келісімшартта анықталады. Сыйақы ай сайын,
тоқсан сайын есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес іздестірілуі мүмкін.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны - 30, ал
жылдағы 360 күнмен алынады.
Банк несиелік келісімшарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені
пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз
алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет
болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын,
бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізу жүйесі болады.
Несиелік келісімшартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға; несиелік шартында қарастырылғандай беруді тоқтатуға құқы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындалмаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге қәқылы.[7. 145
6]
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені банктің несиелік
портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу барысындағы
тәуекел көзі болып табылады.
1.3 Коммерциялық банктердің секьюритизацияланған несиелік
портфелі
Қазақстандық коммерциялық банктер осы уақытта клиентті несиелеуде
жеткілікті үлкен тәжірибе жинаған. Бірақ, отандық банктердің несиелеу
құралы батыстағы қаржылық - несие құралына қарағанда шектеулі. Банк
жүйесіндегі үлкен өтімділік, бәсекенің күнделікті өсуі және клиенттік
базаға деген сұраныстың үлкеюі, осының барлығы несие саясатына
диверсификацияның керектігін көндіреді. Несие бойынша сый-ақы ставкасының
төмендеуі олардың облигацияларға проценттік төлемі, Қазақстандағы нарық
қорының дамуының керектігі нарықтағы ұзын ақша сомасының пайда болуы -
осының бәрі секьюритизацияланған ссуда портфелінің екінші деңгейлі
банктерге бағыттау болып табылады. Қазіргі кезде облигацияларға проценттік
төлем валюта түрінде 7-9% құрайды. Кез-келген компанияның нарықтағы бөлігі
айналымда өсуде. Компанияның дамуы нарық өсуінен басым болғандықтан, оның
бәсекелестігі құрыла бастайды. Қызметті диверсификациялау керек, ол үшін
белгілі қаржылық құралдар керек. Олардың бастапқысы нарыққа кіргізілген
бағалы қағаз болуы мүмкін. Мамандардың ойы бойынша облигацияны шығару
компанияның жаңа қаржылық жобаны табуға жол береді. Соған карамастан бұл
көптеген қиындықтар туғызады. Ең негізгі проблема - көптеген кәсіпорынның
жеткілікті несиелік тарихының жоқтығынан пайда болатын жоғарғы тәуекел.
Сонымен қатар банктердің қызметі секьюритизациялық ссудалар портфеліне
бағытталуы қиындықтарға ұшырауы мүмкін, өйткені банктік менеджменті
практикада өндіріспен қосу қиынға соғуына байланысты, олар өз ішінде
экономика сегменті мен бизнестің әр түрін көрсетеді. Бірақ өндіру секторына
инвестицияның керектігі, ал банкке - көлемнің үлкейуі және активтердің
диверсификациялануын ескеру, осыладың бәрі қаржылық менеджментті өндіруге
жақсы негіз бола алады.
Әр компания үшін облигацияларды бірінші кіргізу процедурасы жаңа
кезеңнің басталғандығын көрсетеді.
Біріншіден, қор нарығына шығу кезінде ол инвестицияға жол ашады және
жаңа құрал арқылы өзінің даму қарқынын үлкейтіп, табыстың өсуіне
бағытталады.
Екіншіден, компания қызметі, оның көрсеткіші потенциалды инвесторлар
үшін және басқару органдары үшін айқын көрініс. Сондықтан да осы қағаздарға
сұраныс өседі.
Қазақстандағы облигация нарығы уақытша жағдайда болғандығы ауқымды
құралдарды, облигацияны қорға салу арқылы көзге түсу мүмкіндігі болмай
жатыр. Осыған байланысты нарық субъектілерІ үшін несиені секьюритизациялау
жақсы шешім болып табылады.
Секьюритизация - ссудларды сатуды білдіреі, ол бағалы қағаз түрінде
инвесторларға сатылады. Инвестор орнында банктер болуы мүмкін.
Ссудалық портфельдің секьюритизациясы - банктерге, өтімділікті
басқару, ссудалық портфель құрылымының оптималдылығын, ссудаларды жоғалту
мүмкіндігіне байланысты табыстың төмендеуі, банк- клиент бизнес қатынасын
нығайту үшін керек.
Көрсетілген жүйе банк құрылымында қалыптасқан басқармаларға жүктелу
тиіс, олар көрсетілген барлық тапсырмаларды шешуі керек.
Компаниының секьюритизацияны несиелеу арқылы инвестицияны тартудың
бірінші кезеңі болып - бизнес-жоспар болып табылады.
Компанияның бизнес - жоспарында мыналарды көрсету керек: аудандық
нарыққа жалпы шолу және оның дамуы; маркетинг бөлімі, онда мыналар
қарастырылады: нарық бәсекелестік жүйесі, жарнама, өнім және баға мәселесі,
компанияның қаржылық даму мәселесі.
Банк позициясы арқылы клиенттің қаржылық менеджментін келесі
жағдайлармен бағалау керек:
- клиент қызметінің ерекшелігін талдау
- құралдың айналымдығын
- инвестициядағы клиенттің сұранысын бағалау және өндіру қызметін
жобалауды қарастыру.
- әр түрлі қаржылық қүралдарды пайдаланып клиенттің қаржысының
түсуінің ықтималдығы.
Сонымен қатар өзін сыйлайтын кез-келген банк несие берер кезде сенімді
қамтамасыздандыруды талап етеді.
Берілген ссуда клиент шығарған облигациядан кейін, банк облигацияларды
сатып алады және белгіленген уақытта клиент арқылы несиені өтейді.
Сый-ақыны купон арқылы төлеу механизмі және облигацияларды жабу пайыз
бойынша төлемге және несие бойынша бастапқы қарызды жабуға пара-пар.
Эмитент облигацияны шығарғаннан кейін купондық төлемнен аз 0,5%
төлейді, ал қалғаны банк табысына жіберіледі. Келесі қарастырылған стадияда
банк эмитентпен бірлесіп облигацияны шығару құрылымының параметрлерін және
келісімін жүргізіп, соған орай керекті құжаттарды дайындайды. Көрсетілген
процедуралардың жақсы өтуіне келесі негізгі мәселелерді өткізу керек:
- Эмитент акционерлердің жалпы жиналысын өткізу және эмитент
бағалаушысы мен регистірін анықтау.
- Банкке келіп керекті құжаттарын дайындау
- Бағалаушыдан қорытынды алу, яғни аудиторлық және кепілге берілген
мүліктің ақшалай бағасын қорытындылау.
- Банк пен клиент арасындағы келісімге қол қою.
Банктік судалық портфельдің секьюритизациясы төмендегілерден тұрады:
1. Банктердің нарықтық тәуекелді минималдау мақсатында ол
активтерді басқаруда және міндеттемелердің құрамы сияқты қызмет ете
алады.
2. Несиелік портфель құрылымының қайта жасалу құралы ретінде қызмет
етеді.
3. Ссуда бойынша мүмкін боларлық жоғалтуларды резерв арқылы
төмендетеді.
4. Облигациялық займды қамтамасыз еткен жағдайда, комиссиондық
ретінде, қосымша табыс алу. Банк бұл кезде облигация ұстаушылардың
таныстырушысы ретінде және төлем агенті ретінде шығады.
5. Клиенттің сый-ақы ставкаларын келешекте төмендету мүмкіндігінің жоқ
болуы.
6. Банктің активтерінің өтімділігін жоғарылату.
7. Банктің құрылымдық бөлімшелеріне бөлек комиссиондық сый-ақыны алуға
мүмкіндік береді.
8. Несиені секьюритизациялаған кезде банк филиалдары купондық төлемді
төмендету үшін бонус ала алады.
Коммерциялық банктердің ссудалық портфельдерінің секьюритизациясы:
- Қазақстанда қаржылық қордың дамуына апарады.
- Қарызгерлердің пайызын төлеуге және алынған несие үшін негізгі
қарызына банк бақылауын жоғарылатады, соңғы нәтижеде
коммерциялық банктердегі қаржылық менеджментінің тиімділігін
анықтайды.
- Займдармен қамтамасыздандырылған облигацияның өсуіне, эмитент және
оны шығаратын банк үшін де;
- Банк активтерінің өтімділігін реттеу қызметін атқарады.
- Банктің ссудалық портфелінің қайта құрылуына мығым құрал қызметін
атқарады.
- банк -клиент бизнес байланысын мықтылайды.
Осылайша, несиегер-банктер өз басқарылымында несие қайтарудың көптеген
арсеналын қамтиды.
Практикада көптеген жоғарыда айтылғандардан әр түрлі факторлады
қарастырудан тұрады, атап айтсақ:
- Нақты формаларға құқықтық қамтамасыздандыруды пайдалану.
- Несиегер - банктің осы сферадағы мамандардың практикалық
тәжірибесі.
- Несиені қайтарудың анықталынған формасын жоғарғы
квалификацияланған юристердің тәжірибесінде көрсету.
- Несиегер мен қарызгердің нақты мүмкіндігі
2 ТемірБанк АҚ-ның жеке тұлғаларды несиелеуді
ұйымдастыру
2.1 ТемірБанк АҚ-ның несиелік портфелін талдау
Тұтыну несиенің нарығы Қазақстанда қарқынды өсу үстінде. Қазақстанның
Қаржы нарығын мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің
көрсеткіштеріне қарағанда 2007 жылдан 2008 дейін банктің тұтынуға берген
несиесі 2 есе өсті. Ағымдағы жылдың 1 жартысында 160,2 млрд. теңгеден 274,8
млрд. теңгеге дейін өсті. Алғашқы рет тұтыну несиесі Қазақстанда жоғары
табыс алатын қалталылар үшін қызмет көрсетті, келе-келе бұл орташа еңбекақы
алушы менеджерлер, яғни қазір еңбек ақысы жоғары фирмаларда істейтіндер
айына 75000 теңге алатындар тұтыну несиесін ала алады. Соңғы жылдары несие
нарығы қарқынды даму үстінде, соның ішінде несие саясатының негізгі бағыты
несиелендіру болып табылады. Қазіргі кезде Банк секторымен корпорация
клиенттері қамтылған, енді банктер жеке бизнеске ауысқан клиенттер арқылы
банк базасын кеңейтуде. Банк базасы ресурстарды өсіруге, экономиканың
жандануын, халықтың табысының көлемін өсіруге бағытталған, бұл қаржы
секторын тұрақтандыруға септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының Ұттык Банкінің 2007 жылғы ақпараттарында
тұтыну мақсатына берілген несиелер көлемі жағынан алғашқы орындарда: АҚ
Халық банкі 18 %, АҚ Қазкоммерц банк 17 %, АҚ Альянс банк 17%, АҚ
ТемірБанк 17% тұтыну несисін берген.
2007 жылдан 2008 жылға дейін жеке тұлғаларға берілген тұтыну несиесіне
сыйақы мөлшерлемелері теңгемен алғанда 27,0%-дан 21,2%-ға дейін, шетел
валютасында 19,5%-дан 17,3%-ға дейін төмендеген. Қазақстанның Қаржы нарығын
мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің басқармасының
мәліметтері бойынша тұтыну несиесінің пайыздық ставкасының жоғарлауы
банктегі тәуекелдерге байланысты. Олар: несиенің қайтарылмауы, кепілдікке
алған заттың несиені жаппауы, қамтамасыз етілмеген несиелердің ұсынылуы,
халықтың төлем қабілетінің төмендігі және несие тарихының жоқтығы себепкер
болып отыр.
Ал несиеге ставканың төмендеуі жоғарыда айтылғандай бюролар несие
алушының базалық тарихы мен қаржылық жағдайы туралы деректердің жинақталуы,
несие беру кезінде жаңа техника мен жаттығуларды енгізу, нарықтағы банктің
қызметке деген бәсекесінің жоғарлауы және кассалық-есеп шот бөлімшелерінің
ашылуы, жаңа қаржылық институттардың дамуы мен халықтың төлем
қабілетілігінің жоғарлауы себепкер болады.
ҚР Қаржы нарығын мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
агенттігінің деректері бойынша қалалы және ауылды жерлерде тұтыну несиесіне
деген сұраныстың төмендігіне келесілер әсер етеді. Олар:
- халықтың табысының төмендігі мен тұрақсыздығы;
- аудандардың әлеуметтік-экономикалық жағдайының дамымауы;
- банктік бағытта мәмліге дайын ұйымдардың жоқтығы және т.б. [14. 254 6]
Банктер шетелдіктердің қатысуымен арзан ресурстарды әлемдік нарықтан
капиталдарды елімізге шоғырландыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz