Банктің сарапшы маманы
МазмҰны
КlРlСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Нарықтық экономика жағдайындағы ТҰТЫНУ НЕСИЕСIНIҢ жалпы негiздерi
1.1 Тұтыну несиесi ұғымы, оның мәнi мен әлеуметтiк
маңызы ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тұтыну несиесiнiң бағасы және сыйақыны (мүдденi) есептеу
әдiстерi ... ... 13
1.3 Тұтыну несиесiн берудегі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтаудың
шетелдiк
тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...19
2 Қазақстан республикасының ТҰТЫНУ НЕСИЕСI нарығының қазіргі кездегі
жағдайы
2.1 екiншi деңгейлi банктердiң тұтыну несиесi нарығының ағымдағы жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 ''ТұранӘлембанк'' аҚ тұтыну несиесi нарығындағы қызметін
талдау ... ... .46
3 екiншi деңгейлi банктерде тұтыну несиесiн берудегі тәуекелдiлiкті
басқару проблемалары мен несие саясатын оңтайлы етудiң болашақтағы
бағыттары
3.1 Банктегі тұтыну несиесі қоржынын қалыптастырудағы тәуекелдiлiк және оны
басқару
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..51
3.2 екiншi деңгейлi банктерде тұтыну несиесiн берудi басқару мен
бағалауды оңтайлы етудiң болашақтағы
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсынған “Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында”
таяудағы он жылға арналған алты басымдық пен тиісті міндеттер атап
көрсетілген. Аталған басымдықтарды іске асыру Қазақстанның экономикасын
дамытып, өркениет көшіндегі орнын ілгерілете түседі .
Соңғы жылдары ел экономикасында, жалпы алғанда және қаржы секторында
елеулі сандық өзгерістер ғана емес, сонымен бірге маңызды сапалық
өзгерістер де болғанын өкен 2006 жылдың 15 қарашасында Астана қаласында
өткен Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығының ҮІ Конгресінде жарияланған
мәліметтер дәлелдеп отыр .
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктер клиенттерiне әртүрлi
қызмет түрлерiн көрсететiн ерекше кәсiпорын. Қазiргi кезде коммерциялық
банктер клиенттерге ақы негiзiнде көрсететiн операцияларын жүзеге
асырумен байланысты жүргiзетiн операцияларының дәстүрлi және нарық талабына
сай жанадан пайда болған дәстүрлi емес жаңа формалары көбеюде. Осыған
байланысты коммерциялық банктер қызметiнiң коммерциялық сипаты арта
түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин коммерциялық банктер қандай
да болмасын меншiктiң формасына жататындығымен емес, оның ақы негiзiнде
клиенттерге -көрсететiн қызметтерiнiң сан алуандығымен байланысты. Осыған
байланысты коммерциялық банктер клиенттерге көрсететiн қызметтердi
банктiң сенiмдiлiгiне, табыстығына, тұрақтылығына, үлкен әсерiн тигiзетiн
болғандықтан, бiз әлемдiк тәжiрибедегi оларды бағалау әдiстемелерiн оқып
бiлуiмiздiң және осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк тәжiрибесiнде
қолдануымыздың маңызы үлкен.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған коммерциялық банктер
қаржы секторындағы бай тәжірибесі Қазақстанның банк жүйесiнің дамуымен
және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып
табылады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуiмен бiрге тұтыну
несиесi мен ипотекалық несиелеудiң алғышарттары пайда бола бастады.
Бiздiң елiмiзде (1987 жылға дейiн) тұтыну несиесiнiң көбiне екi түрi
қолданылып келдi: ұзақ мерзiм пайдаланатын тауарларды сатып алуға несие
беру және тұрғын-үй құрылысына (жеке және кооперативтiк) несие беру.
Несиенiң бiрiншi түрi жанама сипатта болды, себебi оны Мемлекеттiк Банкiнiң
қатысуымен түрлi сауда ұйымдары берiп отырған, несиенiң екiншi түрiн
тiкелей несие мекемелерi (Мемлекеттiк Банк пен Құрылыс банкi) берiп
отырған. Тұтыну несиесi тауарлар мен қызметтердiң құны толық төленiп
бiткенге дейiн қолдана беруiне мүмкiндiк бередi, нәтижесiнде тұрғын
халықтың өмiр сүру деңгейiн арттырады.
Тұтыну несиесi түрлi мақсаттарға берiледi: қозғалатын мүлiк (автокөлiк,
жиїаздар, тұрмысқа қажеттi заттар) және қозғалмайтын мүлiк сатып алуға,
сонымен бiрге әртүрлi қызмет түрлерiн (тұрмыстық, медициналық) төлеуге
берiледi. Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қойып жеке тұлғаларға берiлетiн
банк ссудасын ипотекалық несие деп атайды. ''Ипотека'' гректiң сөзiнен
алынған, ол ссуданы қамтамасыз етуге берiлген жердiң шекарасын белгiлеу
үшiн жерге қағылатын ''ағаш қазық'' деген мағынаны бiлдiредi.
Тұтыну несиесi мен ипотекалық несиенiң ұқсастығы сонда, екi жағдайда да
банк тұтынушыларға, яғни жеке тұлғаларға несие бередi. Сондықтан бұл жағдай
ипотекалық несиенi тұтыну несиесi қатарына жатқызуға негiз болып табылады.
Алайда қамтамасыз ету формасы, инвестициялардi пайдалану саласы әртүрлi
болады.
Ипотекалық несиенiң маңызы ''тұтыну несиесiне'' қарағанда кеңiрек, себебi
ипотекалық ссуданы кәсiпкерлiк фирмалар, мысалы ауыл шаруашылығы мен
құрылыста көп пайдаланады. Әлемде қабылданған тұрғын үй құрылысын ұзақ
мерзiмдi қаржыландырудың негiзгi бағыттары ипотекалық несие беру болып
табылады. Мұның өзi рынокта тұрғын үйдi жеке меншiкке сатып алу үшiн жағдай
жасайды және халықтың неғұрлым экономикалық белсендi бөлiгiне бағытталады.
Сонымен, бүгiнгi таңдағы тұтыну несиесi мен ипотекалық несие беру халықтың
табыстары есебiнен әлеуметтiк маңызы бар проблемаларын шешудiң басты құралы
болып табылады. Жұмысты жазу барысында қарастырылып отырған мәселелер, атап
айтқанда: тұтыну несиесiн беру жүйесiн дамытудың негiзгi мақсаттары мен
қағидалары; тұтыну несиесiн берудiң жүйесiн ұйымдастырудың, сондай-ақ осы
салаға несиелiк ресурстарды тартудың ұйымдық-экономикалық тетiгiнiң
сипаттамасы; халыққа тұтыну несиесiн беруге банктердiң қатысуын жандандыру;
процесстi нормативтiк реттеу нысандары сияқты мәселелерi Қазақстанның банк
жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуына байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа
бағыты болып табылады. Талдау мен зерттеу жүргiзу барысында тұтыну несиесi
мәселелерiн ашып көрсету үшiн, бiз әлемдiк тәжiрибеге үлкен көңiл аударып
отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi
де пайдалы үлгiлерiн қарастырып, оған бейiмделу үшiн қажеттi әдiстемелердi
саралап отырмыз.
Осы кешегi күнге дейiн отандық банктер үшiн тұтыну несиесiн беру
саласындағы басты проблема заң базасын нығайту болып саналып келдi. Бүгiнде
өзiнiң өзектiлiгiн жоғалтпай, бұл проблема өзiнiң орынын басқа проблемаға
бередi – ол ел экономикасына және халықтың әлеуметтiк жағдайына тұтыну
несиесi мен ипотекалық несие берудiң әсерi, қаржы ресурстарын тартудың
тетiктерi, тұтыну несиесiн берудi жетiлдiрудiң негiзгi бағыттарының
проблемасы.
Сонымен, коммерциялық банктердiң қызмет аясы кеңейген сайын тұтыну несиесi
процесiне қатысушылардың қаржылық тәуекелдерi ұлғая бермек. Бiрақ, отандық
коммерциялық банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлық тәуекелдiң
түрлерiмен кездестi деуге болмайды. Алайда олардың саны өсiп барады, ал бұл
проблема отандық банк жүйесi үшiн жаңа болып табылады, сондықтан да
банктердiң тұтыну несиесiн беруiмен байланысты қандай да бiр тереңдетiлген
зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда тұтыну несиесiн беру саласындағы
зерттеулер Қазақстанның банк жүйесiн одан әрi дамыту кезiндегi өзектi
проблемалардың бiрi болып отыр. Барлық аталған проблемалар және себептер
осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен негiзгi
мiндеттерiн қоюға негiз болды.
Жұмыстың мақсаттары. Жұмыстың мақсаты болып тұтыну несиесiн беру
саласындағы әлемдiк тәжiрибенi оқып бiлу және оның отандық практикаға
бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
тұтыну несиесiнiң теориялық сұрақтарын оқып бiлу, мәнiн ашып көрсету,
‘’тұтыну несиесi’’, ''ипотекалық несие'' түсiнiктерiнiң мазмұнын нақтылау
және анықтама беру;
Ел экономикасындағы тұтыну несиесiн беру барысына талдау жасап, оның
себептерi мен салдарын анықтау;
Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық банктер
үшiн тұтыну несиесiн берудегi және оны жетiлдiрудегi практикалық
ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi және объектiсi. Жұмысытң пәнi ретiнде тұтыну несиесiн
берумен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың
объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң тұтыну
несиесiн беруiмен байланысты қызметi болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, негiзгi үш бөлiмнен және қорытындыдан
тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалар келтiрiлген.
1 Нарықтық экономика жағдайындағы ТҰТЫНУ НЕСИЕСIНIҢ жалпы негiздерi
1.1 Тұтыну несиесi ұғымы, оның мәнi мен әлеуметтiк маңызы
Тұтыну несиесi тұрғын халықтың мәдени-тұрмыс қажеттiлiгiн өтеудегi маңызды
құрал болып табылады.
Тұтыну несиесiнде қарыз алушылар жеке тұлғалар, ал қарыз берушiлер несие
мекемелерi, сонымен бiрге әртүрлi меншiк формасындағы кәсiпорындар мен
ұйымдар болып табылады. Тұтыну несиесi ақшалай және тауар түрiнде
берiле алады [1, 12 б].
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде тұтыну несиесi экономикада үлкен рөль
атқарады. Несиенi беру деңгейiнде және оны пайдалану деңгейiнде реттеу
тұтынушыны сыйақы ставкасының мөлшерi, несиенiң мерзiмi тағы басқа да
шаралар арқылы ынталандыру немесе несиелеу тәртiбiн қатаң бақылау арқылы
жүзеге асырылып отырады.
Нарықтық экономика жағдайында банк тарапынан шаруашылық субъектiлерiн
несиелеудiң әдiстерi мен тәртiбi несиелiк операцияларға қатысушы екi жақтың
өзара келiсiмдерi бойынша қалыптасады. Дегенмен, коммерциялық банктер үшiн
қарыз алушы клиенттердiң қызметтерiнiң ерекшелiктерiн, экономиканың қай
саласына жататынын, оларға деген сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасын және
өндiрiстiк процестiң сипатын үнемi талдап, зерттеп отырудың үлкен маңызы
бар, себебi, коммерциялық банктер мен клиенттердiң арасында қалыптасатын
несиелiк қатынастар және оларды құқықтық реттеу нормалары жоғарыда аталған
факторлармен тығыз байланысты. Мiне, сондықтан да коммерциялық банктердiң
несиелеу әдiстерiне жеке тұрғыдан келуi тәжiрибеде орын алатын заңды
құбылыс болып табылады.
Тұтыну несиесiнiң экономикалық категория ретiндегi мәнiн тереңдей ұғыну
несиелеудiң негiзгi қағидаларын анықтап бiлмейiнше жеткiлiксiз болып
саналады. Несиелеудi ұйымдастыру негiзгi мынандай қағидаларға сүйенедi:
- несиенiң мақсаттылығы;
- несиенiң мерзiмдiлiгi немесе қайтарымдылығы;
- несиенiң ақылығы;
- несиенiң қамтамасыз етiлуi.
Несиенiң мақсаттылығы несиелеудiң басты қағидасы ретiнде несиенiң қандай
мақсатқа сұралып тырғандығын сипаттайды. Сонымен қатар, бұл қағидасы,
ссудамен байланысты болатын тәуекел дәрежесiнiң негiзгi көрсеткiшi ретiнде
де қызмет етедi.
Мерзiмдiлiк - бұл белгiлi экономикалық категория ретiндегi мәнiне
негiзделетiн несиенiң ерекше бiр белгiсi. Бұл қағида, несие берушiнiң қарыз
алушыға берген қаражаттарының белгiлi бiр уақыт өткен соң қайтарылуға тиiс
болып табылады. Осыдан несиенiң ылық қағидасы туындайды [2, 12 б].
Несиенiң қайтарымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретiнде,
басқадай тауарлы - ақшалай қатынастардың экономикалық категориясын
ажыратады. Себебi, қайтарылмайтын несие болмайды. сондықтан да
қайтарымдылық - бұл несиенiң ажырамас бөлiгi.
Несиенiң мерзiмдiлiгi - несиенiң тек қана қайтарылып қоймай, яғни оның
қатаң белгiленген мерзiмде қайтарылуға тиiстiгiн көздейдi. Шаруашылықтың
нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты несиелеудiң бұл қағидасының маңызы
арта түсуде. Бiрiншiден, осы қағиданың қатаң түрде сақталуына, ұдайы
өндiрiстiң ақшалай қаражаттармен қамтамасыз етiлуi тәуелдi. Екiншiден,
бұл қағиданың сақталуы коммерциялық банктердiң өтiмдiлiгiн қамтамасыз
етедi. Олардың жұмысын ұйымдастыру қағидалары, тартылатын несиелiк
ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдардың салынуына мүмкiндiк бередi.
Үшiншiден, әрбiр жекелеген қарыз алушы үшiн, бұл қағиданың сақталуы,
олардың банктен жаңа несие алуына жеңiлдiктер бередi.
Несиенiң ақылығы - бұл қарыз берушiнiң қарыз алушыға берiлетiн қаражатын
қайтару барысында бастапқы сомадан өсiп қайтарылатындығын бiлдiредi. lс
жүзiнде ақылық бұл несиенi пайдаланғаны үшiн төленетiн пайыз түрiнде
берiледi. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшiн төлейтiн пайызын -
несиенiң бағасы деп атайды. Еркiн реттелетiн нарық жүйесiнде несие үшiн
пайыз мөлшерi несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негiзiнде қалыптасады.
Несиелеудiң келесi бiр қағидасы, берiлетiн несиелердiң материалдық жағынан
қамтамасыз етiлуi. Бүгiнде несиенiң қамтамасыз етiлу формасы ретiнде:
кепiлдеме, тапсырма, сақтандыру мiндеттемелерi қолданылуда.
Әр елдiң жеке тұлғаларды несиелеу саласында әртүрлi заңдары болады, алайда
ол заңдарды бiр ғана жағдай бiрiктiредi – ол: тұтынушылардың өмiр сүру
деңгейiн арттыру мақсатында несие жеткiлiктi көлемде қол жетерлiк,
қарапайым болуы тиiс.
Бiздiң елiмiзде (1987 жылға дейiн) тұтыну несиесiнiң көбiне екi түрi
қолданылып келдi: ұзақ мерзiм пайдаланатын тауарларды сатып алуға несие
беру және тұрғын-үй құрылысына (жеке және кооперативтiк) несие беру.
Несиенiң бiрiншi түрi жанама сипатта болды, себебi оны Мемлекеттiк Банкiнiң
қатысуымен түрлi сауда ұйымдары берiп отырған, несиенiң екiншi түрiн
тiкелей несие мекемелерi (Мемлекеттiк Банк пен Құрылыс банкi) берiп
отырған. Тұтыну несиесi тауарлар мен қызметтердiң құны толық төленiп
бiткенге дейiн қолдана беруiне мүмкiндiк бередi, нәтижесiнде тұрғын
халықтың өмiр сүру деңгейiн арттырады. Тұтыну несиесi түрлi мақсаттарға
берiледi: қозғалатын мүлiк (автокөлiк, жиһаздар, тұрмысқа қажеттi заттар)
және қозғалмайтын мүлiк сатып алуға, сонымен бiрге әртүрлi қызмет түрлерiн
(тұрмыстық, медициналық) төлеуге берiледi.
Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қойып жеке тұлғаларға берiлетiн банк
ссудасын ипотекалық несие деп атайды. ''Ипотека'' гректiң сөзiнен алынған,
ол ссуданы қамтамасыз етуге берiлген жердiң шекарасын белгiлеу үшiн жерге
қағылатын ''ағаш қазық'' деген мағынаны бiлдiред [3, 12 б].
Тұтыну несиесi мен ипотекалық несиесiнiң ұқсастығы сонда, екi жағдайда
да банк тұтынушыларға, яғни жеке тұлғаларға несие бередi. Сондықтан бұл
жағдай ипотекалық несиенi тұтыну несиесi қатарына жатқызуға негiз болып
табылады. Алайда қамтамасыз ету формасы, несиелердi пайдалану саласы
әртүрлi болады. Ипотекалық несиенiң маңызы ''тұтыну несиесiне'' қарағанда
кеңiрек, себебi ипотекалық ссуданы кәсiпкерлiк фирмалар, мысалы ауыл
шаруашылығы мен құрылыста көп пайдаланады.
Қарыз алушылардың тұтыну несиесiн банк тәжiрибесiнде бiрiншi белгiлерi
бойынша жiктеуге болады [4, 185 б].
1.Несиенi пайдалану бағыттары бойынша елiмiзде тұтыну несиесiн
азаматтардың кезек күттiрмес мұқтаждарын өтеуге, тұрғын үй салуға немесе
күрделi жөндеулер жүргiзуге, ұзақ тұтынатын жеке меншiк мүлiктьер сатып
алуға және т.б. мақсаттарға бередi. Банктер сонымен бiрге автокөлiк, iрi
қара мал сатып алуына, азаматтардың жекелеген категорияларына шаруашылық
жүргiзуiне ұзақ мерзiмдi ссудалар бередi.
2. Несие келiсiмiнiң субъектiлерi бойынша:
банктiк тұтыну ссудалары;
тұрғын халыққа сауда ұйымдарының беретiн ссудалары;
банктiк емес типтегi несие мекемелерiнiң беретiн ссудалар (ломбардтар,
несие кооперативтерi, құрылыс қоғамдары, зейнетақы қорлары, өзара көмек
көрсету кассалары, бiр затты пайдаланушыға беретiн пункттер);
қарыз алушылардың жұмыс iстейтiн орындарында берiлетiн тұтыну ссудалары;
жеке адамдар беретiн жеке тұтыну ссудалары.
3. Несиелеу мерзiмдерi бойынша тұтыну ссудаларын:
қысқа мерзiмдi (1 күннен 1 жылға дейiн)
орта мерзiмдi (1 жылдан 3-5 жылға дейiн)
ұзақ мерзiмдi (3-5 жылдан жоғары)
талап еткенге дейiнгi несиелер деп бөледi.
4. Несиенi беру тәсiлдерiне қарай тұтыну ссудалары:
мақсатты
мақсатты емес (овердрафт, кiдiртуге болмайтын қажеттiлiктерге) деп екiге
бөлiнедi.
5. Қамтамасыз етiлуiне байланысты:
Кепiлмен қамтамасыз етiлмеген (бланктiк)
Қамтамасыз етлiген (кепiл, кепiл болушылық, кепiлдеме, сақтандыру) деп
бөлiнедi.
6. Өтеу әдiстерiне байланысты:
бiр мезгiлде өтелетiн ссудалар және төлемдердiң мерзiмдерiн ұзартып отыру
арқылы өтелетiн ссудалар деп бөлiнедi.
7. Сыйақы ставкаларын алу әдiстерiне қарай:
қарыз берген кезде сыйақыны ұстап қалатын ссудалар;
несиенi толығымен өтеу кезiнде алынатын сыйақы ставкалары;
несиенi пайдалану мерзiмiнде тең бөлiктермен сыйақы ставкаларын төлеп
отыратын ссудалар (тоқсан сайын, жарты жылда бiр рет немесе алдын ала
келiсiлген кесте бойынша).
8. Қаржылардың айналым сипатына қарай ссудалар бiр жолғы және қайталанытан
(револьверлiк, ролловерлiк) болып бөлiнедi. Револьверлiк несие тобына,
әдетте, овердрафт формасындағы бiркелкi активтi-пассивтi шоттар бойынша
берiлетiн немесе клиенттерге бiркелкi несие карталары бойынша берiлетiн
несиелердi жатқызады. Жеке тұлғалардың талап еткенге дейiнгi шоттары
бойынша несие желiлерi әлемдiк банк тәжiрибесiнде аз тараған, бiрақ несие
карталары бойынша берiлетiн несиеге ұқсастырып пайдаланады. Клиенттер
өзiнiң шотындағы қаржылар қалдығынан артық сомаға чек жазып беруiне болады
(чектiк несие), алайда овердрафт қолданғаны үшiн банкке сыйақы төлейдi.
Сонымен, жоғарыда көрсетiлген тұтыну несиесiнiң жiктелуi оның түрлерiнiң
сан аулан болатындығын дәлелдеп отыр, бiрақ жiктелу онымен шектелiп
қоймайды. Сондықтан оны басқа да белгiлерi бойынша жалғастыруға болады.
Төлемдердiң мерзiмi ұзартылған несиелердi тiкелей және жанама банк несиесi
деп бөлуге болады. Тiкелей банк несиесiн берген кезде ссуданы пайдаланушы
клиент пен банк арасында несие келiсiмi жасалады. Жанама банк несиесiнде
клиент пен банк арасында делдел болуымен сипатталады. Мұндай делдал ретiнде
көп жағдайларда бөлшек сауда кәсiпорындары қатысады. Несие келiсiмi тауар
сататын дүкен мен клиент арасында жасалып, сауда орны өз кезегiнде банктен
ссуда алады. Несиелеудiң мұндай формасының кеңiнен тарап отырғандығын,
американдықтарды автокөлiгiн сатып алуына арналған ссудалардың 60 пайыздан
астамы жанама түрде алынып отырған несие екендiгiн нақты мәлiметтер
көрсетiп отырған болса, бiздiң елiмiзде мұндай статистикалық деректер жоқ.
Алайда, барлығымызға мәлiм, соңғы кездерi тұрғын халықты сауда ұйымдары
арқылы несиелеу белсендi түрде қанат жаюда. Тұтынушылар қымбат тұратын
тауарларды (автокөлiк, тоңазытқыш, кiр жуу машиналары, компьютер және басқа
да ұзақ мерзiм пайдаланатын тауарлар) төлем мерзiмiн ұзартып сатып алуда.
Тұтынушылардың қажеттiлiктерiн тiкелей және жанама түрде банктен
несиелеудiң өзiндiк ерекшелiктерi мен терiс жақтары да болады. Бiрiншiден,
тiкелей банктен несиелеу, жанама несиелеуге қарағандағы ерекшелiгi – оның
несиелiк процестi ұйымдастырудағы қарапайымдылығында. Мұнда несиелеу
объектiсi нақты анықталады, берiлiп отырған ссуданың экономикалық тұрғыдан
алғанда мақсатқа сәйкес екендiгiн анықтау мүмкiн болады, ссуданы пайдалану
барысында бақылау жасалып өтелуiн банк тiкелей қадағалап отырады. Аталған
процестердiң барлығы да қарыз алушымен несиелiк қатынастарды реттеп отыруға
нақты жағдайлар туғызады.
Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қойып жеке тұлғаларға берiлетiн банк
ссудасын ипотекалық несие деп атайды. ''Ипотека'' гректiң сөзiнен алынған,
ол ссуданы қамтамасыз етуге берiлген жердiң шекарасын белгiлеу үшiн жерге
қағылатын ''ағаш қазық'' деген мағынаны бiлдiредi [4, 188 б].
Екiншiден, банктiң тiкелей несиелеуiмен байланысты терiс жақтарына жанама
түрдегi несиелеуге қарағанда тәуекелдiлiктiң деңгейiнiң жоғары болуы
жатады. Мұндай қорытындыны қалай негiздеуге болады?
Бiрiншiден, елiмiзде жеке азаматтарды несиелеудiң қазiргi кездегi
тәжiрибесi бiрқатар күрделi жағдайлармен байланысты:
а) ссуданы беру алдындағы кезеңде, жеке клиенттердiң несиенi қайтару
қабiлетiн түгелдей барлық банктер тексере бермейдi; б) клиенттiң несиелiк
қабiлетiн анықтау барысындағы әдiстердiң көбi дерлiк iс жүзiнде қалыптасқан
талаптарға сай келмейдi; в) несиенiң қамтамасыздығы көбiне сөз жүзiнде
қалып қояды, яғни нақты қамтамасыз етiлмейдi.
Екiншiден, елiмiздегi қалыптасқан макроэкономикалық жағдай (экономикалық,
саяси, әлеуметтiк тұрақсаздық, инфляция т.б.) банктiң жеке азаматтарды
несиелеуде дұрыс ұйымдастыруына терiс әсерiн тигiзедi.
Тұрғын халықты жанама түрде несиелеу банкке тәуекелдердiң (несиелiк,
валюталық, нарықтық, сыйақылық) әсерiн қысқартуға мүмкiндiк туғызады.
Жанама түрде несиелеу кезiнде клиент банкке несие сұрап бармай ақ, өзiне
қажеттi тауарларын сауда орындарынан сатып алуына болады.
Жанама түрде несие берген кезде рыноктың қатысушыларына өарай дилерлiк
шарттармен сауда индоссоментiн кепiлге қою арқылы жүзеге асырылады. Несие
берудiң мұндай түрiнде банк қосымша шығындарсыз өзiнiң несие портфелiн
ұлғайтуға мүмкiндiк алады. Қазақстанда тұтынушыларды тiкелей несиелеу
олармен жеке әңгiмелесудi қажет ететiн болғандықтан, ол қосымша шығындармен
байланысты болады. Сондықтан да дилерлiк келiсiм шарт пен сауда
индоссаменттерiн сатып алу арзанға түседi.
Несие құралдарына байланысты тұтыну несиесi чекпен және несиелiк
карточкалармен берiледi. Несие басым жағдайларда төлемдердiң мерзiмiн
ұзарту негiзiнде берiледi. Чекпен берiлетiн несиенiң келесi түрлерi болады:
овердрафттық, кепiлдемелiк, арнайы. Тұтынушыларға чекпен несие берудiң
мiндеттi шарты – қарыз алушының чектiк шотының болуы. Несие бұл шоттағы
қалдықтың жоқ болуы жағдайында берiлуi тиiс. Чекпен несие беру кезiнде
алдын ала келiсiлген лимит көлемiнде чектер төлеуге алынады. Ол лимит
коммерциялық банктердiң несие беру мүмкiндiгiне, клиенттiң несиелiк
қабiлетiне, банктiк қызмет түрлерiне деген сұраныс пен ұсынысқа байланысты
болып келедi. Чектiк тұтыну несиелерi шотқа кәдiмгi салымдардың түсуi
барысында немесе арнайы жарналар аудару арқылы өтеледi. Чектiк шоттарды
көбiне овердрафттық шоттар деп атайды [5, 125 б].
Тұтыну несиесiнiң тағы бiр түрi – банктiң несиелiк карточкалары. Несиелiк
карточкалардың чектiк несиеден айырмашылығы: олар чектiк шоттарға
негiзделмейдi және мұнда үш жақ қатысады – карточка иесi, банк және сауда
орындары. Арнайы символдары бар пластикалық карточкалар қарыз алушыға
(тұтынушыға) берiледi және де банктiң карточка иесiне несиенi пайдалануға
кепiлдеме беретiндiгiн дәлелдейдi. Несие карточкасы клиенттiң банкпен
депозиттiк операцияларының жағдайы тұрақты болған жағдайда берiледi. Несие
карточкасы бойынша несиелiк лимит орнатылады .
Құжаттарды несиелеу барысын ұйымдастырудағы маңызды кезең - олардың
несиелiк қабiлетiн анықтау болып табылады. Клиенттiң төлем және несиелiк
қабiлетiн анықтау үшiн несие берушi мекеме олардың айлық табыстарымен бiрге
шығындары көлемiн де қарастырады.
Табыс көздерi көбiне үш бағыт бойынша анықталады:
еңбек ақы
жинақтар мен бағалы қағаздардан алатын табыстар
басқа да табыстар.
Қарыз алушының негiзгi шығындарына банк табысқа салынатын және басқа да
салықтарды, алименттердi, ертеректе алынған ссудалар мен тауарлар бойынша
ай сайынғы төлемдерi, коммуналдық және басқа да төлемдердi жатқызады.
Ссуда беру мүмкiндiгiн анықтайтын негiзгi көрсеткштердiң бiрi қарыз
алушының қаржылық және әлеуметтiк тұрақтылығы болып табылады. Осы
жағдайларды ескере отырып, банк несиенi өтеуге мүмкiндiк беретiн тұрақты
табыс көзi, кәсiпорында ұзақ уақыт жұмыс стажы бар және де соңғы
көрсетiлген мекен жайында ұзақ уақыт тұратын клиентке несие бередi.
Заңды және жеке тұлғаларға берiлетiн қысқа мерзiмдi несиелердiң әрбiр
түрiндегi объектiлер мен субъектiлердiң сан алуан болуына қарамастан,
несиелеу жүйесiнiң қандай да бiр жалпы нобайы, мазмұны болады:
1. Несиелеу әдiстерi мен ссудалық шот нысандары
2. Банк мекемесiне ұсынылатын несие құжаттамасы
3. Несиенi рәсімдеудің iс-жосығы мен барысы (Сурет 1[6, 99 б].
4. Несиенi өтеу тәртiбi
5. Несиелеу барысында жүргiзiлетiн бақылау
Жоғарыда қарастырылған несиелеу кезеңдерi белгiлi бiр мiндеттi
жұмыстардың орындалуындағы реттiлiктi көрсетсе, аталған элементтер шын
мәнiнде несиелеу барысын ұйымдастыру нысандарын көрсетедi. Ендеше, осы
несиелеу барысының өзара iс-қимылын ұйымдастыру нысандарын жеке-жеке алып
қарастырайық.
Банктiң несиелеу жүйесiндегi негiзгi элементi несиелеу әдiстерi болып
табылады, себебi несиелеу әдiстерi бұл жүйенiң бiрқатар элементтерiн де
анықтайды: ссудалық шот түрi, ссудалық қарызды реттеу тәсiлi, қарызға
алынған қаржыларды мақсатты бағытта пайдалануына бақылау жасаудың нысандары
мен тәртiптерi, олардың мерзiмiнде қайтарылуы.
Клиент
Менеджер
Несие комитетi
Сурет Тұтыну несиесiн рәсімдеудің скорингтік жүйесі
Банктің сарапшы маманы
Сурет 2- Банктің сарапшы маманының несиенi беру мүмкiндiгi туралы
қорытындыны қалыптастыруының техникасы
1.2 Тұтыну несиесiнiң бағасы және сыйақыны (мүдденi) есептеу әдiстерi
Ссудалық сыйақы (мүдде), төлем мөлшерiн өлшеу үшiн қолданылатын өлшем
бiрлiгi. Теориялық тұрғыдан алғанда оны төлеудiң көзi, қарыз алушының
несиенi пайдалану нәтижесiнде алынған таза табысы болып табылады.
Әлемдiк банк тәжiрибесiнде ссудалық сыйақының (мүдденiң) бiрнеше түрлерi
қалыптасқан, оларды төмендегiдей бiрқатар белгiлерi бойынша жiктеуге
болады.
Банктiк сыйақы (мүдде) несие қатынастарының субъектiлерiнiң бiрi банк
болғанда пайда болады. Банктiк сыйақыны қарастырған кезде несие мекемелерi
ссудаға негiзiнен өз меншiгiндегi қаржыларды емес, сырттан тартылған
қаржыларды беретiнiн ескерген жөн. Банктың алатын табысы уақытша бос
қаржыларды қайта бөлу кезiндегi делдалдық қызмет көрсеткенi үшiн өтемақы
болып табылады.
Мұндағы ескерте кететiн бiр жағдай, Қазақстан Республикасындағы банк
жүйесiнiң заңнамаларында болып жатқан өзгерiстер мен толықтыруларға сәйкес
1997 жылдың орта шенiнен бастап ''процент'' терминiн ''сыйақы (мүдде)''
терминiне алмастырған[7, 44 б].
Сыйақы нормасын есептеу кезiнде әрбiр нақты келiсiмде коммерциялық
банктер келесi жағдайларды ескередi:
- негiзгi сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейi. Ол қамтамасыз етiлген несиелер
бойынша несиелiк қабiлетi өте жоғары клиенттерге белгiлi бiр кезеңде
белгiленедi;
- әрбiр жеке келiсiмдегi жағдайды ескере отырып, тәуекелдiлiкке
орнатылатын үстеме.
Негiзгi сыйақы мөлшерлемесi несиелiк салымдардың шамамен алынған өзiндiк
құнына және ссудалық операциялардың алдағы кезеңдегi табыстылығының
деңгейiне байланысты келесi формула бойынша есептеледi:
Негiзгi сыйақы ставкасы=О1 + О2 + Тж
(1)
Мұндағы,
О1 – жоспарланған кезеңдегi барлық несие ресурстарының
орташа нақты бағасы
О2 – банк қызметiнiң қалыпты жұмысын қамтамасыз
етуменбайланысты жоспарланған шығындардың алдағы кезеңде қаржыларды тиiмдi
жайғастырудан күтiлетiн шығындар көлемiне қатынасы
Тж – банктiң ссудалық операцияларының табыстылығының жоспарланған деңгейi.
Кесте 1 - Ссудалық сыйақы (мүдде) түрлерiнiң жiктелуi
Жiктелу белгiлерi Ссудалық сыйақы түрлерi
Несиенiң нысандары бойынша Коммерциялық сыйақы, банктiк сыйақы,
тұтынушылық сыйақы, лизингтiк келiсiм
сыйақысы, мемлекеттiк несие сыйақысы
Несие мекемелерiнiң түрлерi Орталық банктiң есептiк сыйақысы, банктiк
бойынша сыйақы, ломбардтық сыйақы
Инвестиция түрлерi бойынша Айналым қаржыларына несие берудiң
сыйақысы, негiзгi қорларды
инвестициялаудың сыйақысы, бағалы
қағаздарды инвестициялаудың сыйақысы
Несиелеу мерзiмдерi бойынша Қасқа мерзiмдi ссудалар бойынша сыйақы,
ұзақ мерзiмдi ссудалар бойынша сыйақы,
орта мерзiмдi ссудалар бойынша сыйақы,
Несие мекемелерiнiң Депозиттiк сыйақы, ссудалық сыйақы,
операцияларының түрлерi бойыншабанкаралық несие бойынша сыйақы т.б.
Несие ресурстарының орташа нақты бағасы ресурстардың жеке түрлерiнiң
бағасы мен оның банктiң шоғырландыратын ресурстарының жалпы сомасындағы
үлес салмағымен анықталады. Өз кезегiнде, банктiң тартатын жеке
ресурстарының орташа нақты бағасы келесi формула бойынша анықталады [8, 19
б].
ДС
СД = ---------------------------------- х 100 % (2)
1 - мiндеттi резерв нормасы
Мұндағы,
СД – банктiң тартатын мерзiмдi депозиттерiнiң орташа нақты бағасы
ДС – депозиттiк сыйақының орташа рыноктық деңгейi.
Осылайша талап еткенге дейiнгi салымдар мен басқа да ресурстардың орташа
нақты бағасын да анықтауға болады.
Тәуекелдiлiкке қойылатын үстеме келесi белгiлерге байланысты ажыратылады:
- қарыз алушының несиелiк қабiлетi
- ссуданың қайтарымын қамтамасыз ету
- берiлетiн несие мерзiмi
- сыйақыны белгiлеу әдiстерi
- несиелеу мерзiмдерiн қарыз алушының сақтауы
- банк пен клиенттiң өзара қарым-қатынасының берiктiгi.
Банктiк сыйақыны (мүдденi) қолданудың қазiргi кездегi механизмi
төмендегi жағдайлармен сипатталады:
Сыйақы (мүдде) деңгейi несие ресурстарына деген сұраныс пен ұсыныстың
үйлесiмдiлiгiн ескере отырып несиелiк келiсiмге қатысушылар арасындағы
келiсiм шартпен анықталады.
Ссудалар бойынша сыйақыны (мүденi) коммерциялық банктер несиелiк
келiсiмнiң нақты жағдайларын ескере отырып белгiлейдi: ссуда көлемi мен оны
өтеу мерзiмi, ссуданың кепiлмен қамтамасыз етiлуi, қаржыларды тартумен
байланысты шығындар, несиенi мақсатты бағытта қолдануын бақылаумен және
несиенi рәсiмдеумен байланысты шығындар, банктiң қалыпты жұмысын қамтамасыз
етумен байланысты шығындар, қарыз алушының несиелiк қабiлетi т.б. Банктiң
пассивтi операциялары бойынша сыйақының мәнi салымдарға уақытша бос
ақшаларды тартуды ынталандыратын құрал ретiнде арта түсуде. Сыйақы мөлшерiн
белгiлеу және алу тәртiбi несиелiк келiсiмге қатысушы екi жақтың өзара
келiсiмi бойынша анықталады. Әдетте сыйақыны ай сайын белгiлеу тәртiбiн
пайдаланады. Банк тәжiрибесiнде көбiне жәй сыйақыларды ссуданың шамамен
алынған күндерi бойынша белгiлеудi қолданады.
Сыйақыны төлеудiң көзi қазiргi жағдайда несиелiк салымдардың бағытына
қарай әртүрлi болып келедi. Қысқа мерзiмдi ссудалар бойынша көлемдер
өнiмнiң өзiндiк құнына кiрсе, ұзақ мерзiмдi ссудалар мен мерзiмi өтiп
кеткен ссудалар бойынша шығындар кәсiпорынның жаңа табысына салық төленiп
болған соң жатқызылады.
Сыйақыны қазiргi кезде пайдаланудың механизмiнiң ерекшелiгi, сыйақымен
байланысты банктiң кiрiстерi мен шығыстары оның материалдық мүдделерiмен
тiкелей байланысты болып келедi.
Қазiргi жағдайда, экономикадағы нарықтық қатынастардың даму процесi, соның
iшiнде несиелiк қатынастар саласында, ссуда бойынша сыйақы рөлiнiң артып
отырғандығын дәлелдеп отыр.
Сыйақыны қолдану саясаты ақша-несиелiк реттеу құралдарының маңызды
құрамды бөлiгi болуымен қатар, несиелiк қатынастарды басқарудың
экономикалық тәсiлi ретiнде де рөлi арта түсуде.
Банктiк сыйақыны (мүдденi) қолдану механизмi дегенiмiз банктiң сыйақыны
қолдану саясатын жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн элементтердiң жиынтығы
болып табылады. Бұл механизмнiң жеке элементтерi төмендегiдей:
- сыйақы деңгейiнiң қалыптасу әдiстерi;
- сыйақы ставкаларын жеке ыңғайда келу белгiлерi;
- орталық банк тарапынан сыйақы нормасын реттеу әдiстерi;
- сыйақы бойынша төлемдердi белгiлеу және алу тәртiбi;
- сыйақыны төлеу көздерi;
- несие мекемесiнiң кiрiстерi мен шығыстарын қалыптастырудағы сыйақының
алатын орны.
Ссудалық сыйақыны қолдану механизмi, бiр жағынан алғанда, тауарлы
өндiрiстiң экономикалық категориясы ретiндегi сыйақының мәнiмен анықталса,
екiншi жағынан банктiң жүргiзетiн сыйақылық саясатына байланысты болып
келедi. Бiздiң елiмiзде банктiк сыйақыны қолдану тәжiрибесi жалпы
қалыптасқан шаруашылық механизмiне байланысты құрылып, мемлекеттiң сыйақы
көлемiн белгiлеу саясатының мазмұнына қарай бейiмделiп келген болатын.
Соңғыларының бағыт-бағдары өзгерген жағдайда банктiк сыйақыны қолдану
механизмiне де өзгерiстер енгiзiлiп отырды.
Макроэкономикалық деңгейiнде нарықтық қатынастардың дамуы мен несиеге
деген төлемдердiң еркiн ауытқуы жағдайында сыйақы табыстың орташа нормасына
қарай талпынуы тиiс. Табыстың орташа нормасынан төменге не жоғарыға
ауытқуға әсер ететiн факторларды жалпы және жеке деп екiге бөледi. Жалпы
факторларға: сырттан алған қаржылардың сұранысы мен ұсынысының ара
қатынасы; Қазақстан Республикасының Орталық Банкi саясатының реттеушiлiк
бағыты; ақшаның инфляциялық құнсыздануы деңгейiн жатқызатын болсақ, жеке
факторлар коммерциялық банктiң қызмет ету жағдайымен және қарыз алушымен
жасалған келiсiм шарттың жағдайларымен анықталады. Сонымен бiрге, жеке
факторлар ссудалық сыйақының жеке формаларымен ерекшеленедi. Мысалы,
депозиттiк сыйақы деңгейi, жоғарыда қарастырылған жалпы факторлармен қатар:
- банктiң активтi операциялары бойынша сыйақы деңгейiне
- тартылатын депозиттiң көлемi мен мерзiмiне
- банк тұрақтылығына байланысты болып келедi.
Банктiң активтi операциялары бойынша сыйақы деңгейiне әсер ететiн жеке
факторларға мыналар жатады:
- ссуда көлемi мен оны өтеу мерзiмi;
- несиенi қайтарудың қамтамасыздығы мен оның сипаты;
- қарыз алушының несиелiк қабiлетi мен оның банкпен қарым-қатынасының
берiк болуы.
Банктiң ссудалық капиталының өзiндiк құны мына формула бойынша анықталады
[9, 30 б].:
Ссудалық капиталдың Банк шығындары
өзiндiк құны =-------------------------
(3)
жұмыс iстеп тұрған
активтер
Банк шығындары негiзгi екi элементтерден құралады:
ресурстарды қалыптастырумен байланысты шығындар;
банктiң қалыпты жұмысын қамтамасыз етумен байланысты шығындар.
Шығындардың бiрiншi тобына, әдетте, тартылатын депозиттер бойынша төлем
жасау, Қазақстан Республикасының Орталық банкiнiң ресурстарына жасалынатын
төлемдер, банкаралық ссудалар төлемдерi т.б. жатады. Шығындардың екiншi
тобына банктiң басқа да ағымдағы (яғни, төленген сыйақыларды шегерiп
тастағандағы) және әкiмшiлдiк-басқарушылық шығындары кiредi, соның iшiнде:
- банк құжаттары мен құндылықтарын тасымалдау үшiн автокөлiк құралдарын
жалға алумен байланысты шығындар;
- бланктiк материал және тағы басқа да материалдарды дайындау, сатып алу
және жеткiзумен байланысты шығындар;
есептеу орталықтарының қызметiне төлем жасаумен байланысты шығындар;
- пошта және телеграф шығындары;
- амортизациялық аударымдар;
- несие мекемелерiнiң қызметкерлерiне еңбек ақы төлеумен байланысты
шығындар;
- банк ғимаратын жөндеу және ұстаумен байланысты шығындар және т.б.
Жоғарыда қарастырылған шығындар банктiң уақытша бос ақшаларды
шоғырландыратын делдалдық қызметiмен байланысты болғандықтан, несиелiк
ресурстар құнының қымбаттауына жатқызылуы тиiс.
lс жүзiнде ссудалық капиталдың өзiндiк құны банктiң активтi операциялары
бойынша сыйақы деңгейiн анықтау барысында өте маңызды жағдай болып
табылады.
Ссудалық сыйақының жоғарғы деңгейi нарықтық жағдайларға байланысты
болса, төменгi деңгейi банктiң қаржыларды тартумен және оның қалыпты
жұмысын қамтамасыз етуге кеткен шығындарға байланысты анықталады. Ол
несиелеу ресурстарының сапалық құрамына байланысты болып келедi.
Сыйақы мөлшерлемесi – белгiлi бiр кезең iшiнде, әдетте бiр жылда,
қарызға алған капиталға төленетiн сыйақылық төлемдердiң салыстырмалы
мөлшерi болып табылады. Сыйақы мөлшерлемесiнiң екi түрiн ажыратады:
тiркелген (кесiмделген) сыйақы мөлшерлемесi және еркiн сыйақы мөлшерлемесi.
Тiркелген немесе кеiсмделген сыйақы мөлшерлемесi – қарызға алған
қаржыларды пайдаланудың барлық кезеңiнде, қайта қарастыру құқығынсыз
белгiленетiн мөлшерлемелер.
Еркiн сыйақы мөлшерлемесi – орта және ұзақ мерзiмдi несиелер бойынша
орнатылатын мөлшерлеме. Ол белгiлi бiр кезеңдерде қайта қарастырылып
отырады.
Банк тәжiрибесiнде сыйақы мөлшерлемесiн белгiлеудiң әртүрлi әдiстерi
мен тәсiлдерi қалыптасқан. Мысалы, банк тәжiрибесiнде жәй және күрделi
мөлшерлемелер қолданылады.
Жәй сыйақы мөлшерлемелерi ең алдымен, қысқа мерзiмдi несиелеуде
қолданылады. Мұнда әр тоқсанда бiр рет немесе басқа уақыт аралығында сыйақы
мөлшерлемесi белгiленiп, оны несие берушiге төлейдi. Қазiргi кездерi,
әдетте, көп жағдайларда айтылған тәсiл қолданылады. Бұл жағдайда, қарыз
алушының төлемдерiнiң жалпы сомасы қарыздың негiзгi сомасын ескергенде
келесi формула бойынша есептеледi [10, 82 б].:
S=P (1+n i) (4)
Мұндағы,
S – бастапқы қарыз сомасын қосқандағы несие бойынша
төленетiн төлем сомас
Р – бастапқы қарыз
i – сыйақы (мүдде) мөлшерлемесi
n – ссуданың жылдармен есептегендегi ұзақтығы немесе 360365
күнде ссуданың пайдалану кезеңiнiң қатынасы
Банк тәжiрибесiнде сыйақыны белгiлеудiң iс-жосығына керi операцияны
жүзеге асыру өте жиi кездеседi. Ол, мысалы, дисконттық вексельдер айналымы
жағдайында орын алады. Бұл жағдайда бастапқы қарызды анықтау кезiнде келесi
формула қолданылады[11, 52 б].:
S
P = ---------------- (5)
1+ni
Мысалы, банк келесi шартпен вексель шығарды делiк: Номинал бойынша
вексельдiң сомасы 1000 т., 3 айға 120 жылдық сыйақымен шығарылды. Төлем
сомасы вексельдi жайғастырғанда келесiдей болады:
1000
Р= ------------------ =769 тенге
1+1,2* (90160)
Вексельдердi есепке алудың iс-жосығында мерзiмi өткенге дейiнгi төлемдер
сомасын анықтау үшiн келесi формула қолданылады:
S = P (1-nd) (6)
Мұндағы, d – жәй есептiк мөлшерлеме
Мысалы, банк вексельдi мiндеттеменi өтеудiң белгiленген күнiнен 20
күн бұрын есепке алады. Мұнда вексель сомасы 1000 тенге, жылдық есептiк
мөлшерлеме –130 %. Бұл жағдайда, есепке алынатын вексель сомасы 930 тенгенi
құрайды, яғни:
Р=1000 (1-1,3 * (20360)) =930 тенге
Банк тәжiрибесiнде күрделi сыйақы мөлшерлемесiн, әдетте, ұзақ
мерзiмдi несиелеу кезiнде пайдаланады. Мұнда белгiленген сомалар қарыз
берушiге келiсiм мерзiмi аяқталғанға дейiн төленбей, негiзгi қарыз сомасын
арттырып отырады. Отандық тәжiрибеде күрделi сыйақы мөлшерлемелерiн
белгiлеу әдiсi жеке тұлғалардың депозиттiк шоттары бойынша кеңiнен тараған.
Бұл әдiстi пайдалану барысында белгiленген қаржылар мөлшерi қарыз
сомасына жатқызылып, оларға сыйақы белгiлеп одан әрi жалғасады.
1.3 Тұтыну несиесiн берудегі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтаудың
шетелдiк тәжiрибесi
Қазақстандық коммерциялық банктердiң қызметтерiнiң тiзiмiнде, әлемдiк
тәжiрибеде кең қолданыс тапқан тұрғындарға ұсынылатын тұтыну несиесiн беру
қызметi одан әрi дамытылуда. Оларға әлi жеке тұлғалар үшiн операция
түрлерiнiң санын көбейту қажет болып тур (соның iшiнде, төлемдердi жасау
бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу бойынша,
салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жасау және т.б.) [12, 12 б]..
Тұтыну несиесi мәселелерiн ашып көрсету үшiн, отандық екiншi деңгейлi
банктер әлемдiк тәжiрибеге үлкен көңiл аударып, соның көмегi арқылы
Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы үлгiлерiн қарастырып,
оған бейiмделу үшiн қажеттi әдiстемелердi саралар отырмыз.
Нарықтық экономикаға көшудiң алғашқы жылдарында отандық банктер
тәжiрибесiнде түрлi мақсаттарға берiлетiн тұтыну несиесiн екiншi дегейлi
банктердiң тарапынан беруi туралы түсiнiктер қолданыс таппаған болатын.
Оның басты себебi, банктердiң орталықтандырылған қайта бөлушiлiк жүйеде
жұмыс жасауы болып табылады. Нарық талаптары, дамыған банк жүйесiн
қалыптастыру қажеттiлiгi екiншi деңгейлi банктердiң қызметiне жаңа
талаптарды қойды: банктер клиент мүддесiнен шығатын жаңа операцияларды
енгiзуге мәжбүр болып қалды. өкiнiшке орай, әлемдiк банк тәжiрибесiнде
кеңiнен қолданыс тапқан барлық қызметтердi бiрден отандық тәжiрибесiне
енгiзе алмайды. Нарықтық экономика жағдайында өз қызметтерiн атқарып жүрген
отандық банктер әлi жеткiлiктi тәжiрибе жинақтай қойған жоқ.
Бiрақ, бiртiндеп жаңа технологиялар, жаңа операциялар отандық банктердiң
жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банктiк операциялардан бөлек олар
өздерiнiң қызметтерiнiң кең түрлерiн ұсына бастады.
Жалпы айтқанда, елiмiзде отандық коммерциялық банктердiң қызметтерiнiң
жаңа механизмiн қалыптастыру өркениеттi елдерде кеңiнен дамыған нарықтық-
қаржылық құрылымдардың жылдар бойы қалыптасқан тәжiрибесiне сүйене отырып
қалпына келтiрудi талап етедi. Сондықтан да шаруашылық жүргiзудiң әр түрлi
жағдайына бейiмдiлiгi мен тиiмдiлiгiн әлдеқашан байқаған, әрi қатаң
бәсекелiк күресте ұзақ тарихи таңдаудың жемiсi болып табылатын банктiң
несиелiк саясатын қалыптастыруға қатысты шет елдiк тәжiрибелердi зерттеудiң
маңызы зор. Алайда, батыстың экономикалық теориялары нарықтық экономика
субъектiсi ретiндегi қазақстандық коммерциялық банктердiң қажеттiлiгiн
толығымен қамтамасыз ете алмайды, яғни отандық коммерциялық банктер өз
қызметiне шет елдiк тәжiрибенi автоматты түрде көшiрiп, өзiне бейiмдей
алмайды. Олар Қазақстан экономикасында тек экономикалық қайта құру
нәтижесiнде қалыптасатын елiмiздiң өзiне ғана тән ерекшелiктерiн ескере
отырып қолдау табуы мүмкiн.
Тұтыну несиесiн беруде әлемде қолданылып жүрген классикалық түрiн отандық
банк тәжiрибесiне енгiзу аяқ астынан пайда болатын құбылыс емес. Ол
көптеген факторларға: ең алдымен банктiң уақытша бос қаржыларды
шоғырландыруға, өз қаржыларын банкке несиелеуге деген клиент мүдделерiн
арттыруға бағытталған банктiң саясатына байланысты болып келедi. Осы
орайда, банктер тұтыну несиесiн пайдаланушыларға несие беру туралы ереже
жасап, оларға қызмет көрсетудiң ыңғайлы нысандарын тауып, уақыттарын
барынша үнемдеу жолдарын қарастыруы қажет. Ал әзiрге отандық банктердiң
тұтыну несиесiн берудегi несиелiк саясаты өкiнiшке орай банктiң өзiнiң
мүдделерiн қанағаттандыруға бағытталып отырады [13, 77 б].
Шет елдерде банктер тұтыну несиесiн берудiң көптеген әдiстерiн қолданып
отырады. Мұнда, кей жағдайдарда банк тұтыну несиесiн алушылардың шоттары
бойынша барынша төмен сыйақы ставкасын белгiлеп отыру арқылы ынталандырса,
кей жағдайларда банкте өте iрi сомада ақшаларын сақтайтын клиенттерге
қызмет көрсету төлемiн төмендетiп, кейде оны төлеуден мүлде босатып
отырады. Қалыпты қаржы жағдайы бар, банк алдында өз мiндеттемелерiн
кiршiксiз орындайтын осындай клиенттердi аталған жолдармен ынталандыру
зерттеушiлердiң ойынша бiздiң жағдайда да толығымен қолдау таба алар едi.
Бiздiң елiмiзде осы күнi бүгiнге дейiн тұтыну несиесi бойынша
белгiленетiн сыйақы стакаларына аса көп назар аударылмай келдi.
Қазақстандағы нарықтық шаруашылықтың қалыптасуы мен банк жүйесiнiң
реформалануы проценттiк саясаттың сипатына толығымен өзгерiстер енгiздi.
Банктер сыйақы (мүдде) ставкасының деңгейiн өздерi анықтай бастады.
ҚР Орталық Банкiнiң сыйақы ставкалары арқылы реттеп отыру қабiлетi
әлемдегi жалпы тенденциялар ағымына ендi, алайда Қазақстандағы сыйақы
ставкасының деңгейiнiң өзi шет елдегi ставкалармен ешбiр салыстыруға
келмейдi. Мысалы, 1995 ж. желтоқсан айында Германияның Бундесбанкi бiр
жылдың iшiнде үшiншi рет экономиканы жандандыру мақсатында тұтыну несиесi
бойынша қысқа мерзiмдi проценттiк ставкаларын төмендеттi. Бұл шара басқа
да еуропалық мемлекеттердiң орталық банктерiнiң проценттiк стакаларды
төмендетуiне әсерiн тигiздi. Германиядағы есептiк және ломбардттық
ставкалар 3 ( және 5 ( дейiн төмендетiлдi және ең төменгi рекордттық
деңгейге төмендедi. Ұлыбританияда базалық проценттiк ставкалар
төмендетiлген күннiң ертеңiне Швейцарияда (2 ден 1.5 (), Бельгияда (3.5 тен
3 (), Нидерландыда (3.25 тен 2.75 (), Австрияда (3.5 тен 3 (), Данияда
(4.75 тен 4.25 (), Ирландияда (7 тен 6.5 () базалық проценттiк ставка
төмендетiлдi. Ал Жапонияның Орталық Банкi 1995 ж. қыркүйегiнде есептiк
ставканы 0.5 ( деңгейiне дейiн төмендеттi. Мамандардың айтуына қарағанда,
мұндай шаралар қаржы сферасының тұрақтылығын нығайтады, бiрақ үкiмет
органдарының мемлекеттiк шығындарды қысқартуына мәжбүрлейдi [14, 58 б].
Банктiк қызмет көрсету рыногына маркетингтiк зерттеулер жүргiзудiң және
шет елдiк банк тәжiрибесiн салыстыру нәтижесiнде тұтыну несиесiн берудiң
негiзгi бағыты – тұрмыс жағдайы орташа тұрғын халықтың әлеуметтiк жағдайын
арттыру болып табылады деген қорытынды жасалған болатын.
Әлемдiк банк тәжiрибесiнде тұтыну несиесiн берудегi несие құралдарына
байланысты, олар чекпен және несиелiк карточкалармен берiледi. Несие басым
жағдайларда төлемдердiң мерзiмiн ұзарту негiзiнде берiледi. Чекпен
берiлетiн несиенiң келесi түрлерi болады: овердрафттық, кепiлдемелiк,
арнайы. Тұтынушыларға чекпен несие берудiң мiндеттi шарты – қарыз
алушының чектiк шотының болуы. Несие бұл шоттағы қалдықтың жоқ болуы
жағдайында берiлуi тиiс. Чекпен несие беру кезiнде алдын ала келiсiлген
лимит көлемiнде чектер төлеуге алынады. Ол лимит коммерциялық банктердiң
несие беру мүмкiндiгiне, клиенттiң несиелiкқабiлетiне, банктiк қызмет
түрлерiне деген сұраныс пен ұсынысқа байланысты болып келедi. Чектiк тұтыну
инвестицияларi шотқа кәдiмгi салымдардың түсуi барысында немесе арнайы
жарналар аудару арқылы өтеледi. Чектiк шоттарды көбiне овердрафттық шоттар
деп атайды.
Тұтыну несиесiнiң тағы бiр түрi – банктiң несиелiк карточкалары. Несиелiк
карточкалардың чектiк несиеден айырмашылығы: олар чектiк шоттарға
негiзделмейдi және мұнда үш жақ қатысады – карточка иесi, банк және сауда
орындары. Арнайы символдары бар пластикалық карточкалар қарыз алушыға
(тұтынушыға) берiледi және де банктiң карточка иесiне несиенi пайдалануға
кепiлдеме беретiндiгiн дәлелдейдi. Несие карточкасы клиенттiң банкпен
депозиттiк операцияларының жағдайы тұрақты болған жағдайда берiледi. Несие
карточкасы бойынша несиелiклимит орнатылады.
Бүгiнгi таңда әлемдiк банк тәжiрибесiнде банк тұрғысынан тұрмыс жағдайы
орташа тұрғын халықтың әлеуметтiк жағдайын арттыру жолдарына мыналар
жатады:
- тұтыну несиесiн беру;
- ипотекалық несие беру.
Тұтыну несиесiнiң басты қағидасы, ол әрбiр адамның қолы несиеге
жетерлiктей болуы керек. Бұл халықтың тұтыну несиесiн алу немесе жағдайын
жасау үшiн қиындықтарды алып жүруiне қолдау көрсетедi және жеке алып
қарағанда әрбiр азаматтың жағдайын тұрақтандырады.
Бiрнеше ондаған жылдың iшiнде немiстердiң тұтыну несие беруiнiң жүйесi
толығымен өзiнiң тиiмдiлiгiн дәлелдедi. Кез келген жеке жағдайда тұтыну
несие беру процесi тұтынушының өзiнiң ойынан шығады.
Германияның тәжiрибесiне қанық көптеген мемлекеттер тұтыну несиесiн
беру жүйесiне қызығушылық танытуда. 90-шы жылдардың басында тұтыну
несиесi Францияда, Люксембургте, Чехияда, Словакияда, Венгрияда, Польшада
тиiмдi дами бастады. Барлық аталған мемлекеттерде тұтыну несиесiнiң дамуы
жөнiнде тиiстi заңнамалық кесiмдер қабылданды.
Шет мемлекеттерде қаржы мекемелерi тұтыну нарығын шартты түрде келесi
сегменттерге бөлiп қарастырады:
шағын несиелеу - тұрмысқа қажеттi техника мен үй жиһаздарын несиеге беру;
автокөлiк құралдары мен тұрғын үй алуды несиелеу (кесте 2) [1, 12 б].
Шет елдiң тұтыну несиесiн беру тәжiрибесiнде бiрiншi топ сегментi
белсендi дамыған. Тұтыну несиесiн берудiң белсендi уақыты күзгi-қысқы
кезеңдерге түседi. Жаңа жылдық мереке қарсаңында тұтыну несиесiн рәсiмдеу
өзiнiң шыңына жетедi. Сауда орындары тұтынушыларды ынталандыру мақсатында
тұрмыстық техника, үй жиһаздары, теледидар, музыкалық орталықтар, ұялы
телефондар және т.с.с. тұтыну несиесiнiң объектiлерiнiң сатылу бағасына
едәуiр жеңiлдiктер қарастырып, көптеген шараларды жүргiзiп отырады.
Тұтыну несиесiн рәсiмдеудiң екiншi бiр белсендi уақыты – ол жаз айлары.
Мұнда тоңазытқыштар мен салқындатқыш-кондиционерлер аса көп сұранысқа ие
болады. Сауда орталықтары мен банктердiң тұтыну несиесiн берудегi шарттары
кез келген уақытта салыстыруға келе бермейдi. Украинаның тұтыну несиесi
нарығында ''Несиелiк одақ'' деп аталатын ұйымның сыйақы ставкасы көбiне
жоғары болып келедi және шамамен 30-60 % жылдық ставканы құрайды, ал тауар
сатып алу үшiн талап етiлетiн алғашқы жарнаның мөлшерi тауар құнының 20-30
% ғана құрауы мүмкiн. Ал тауар құнының 50 % алдын ала төлеген жағдайда
тауардың несиеге рәсiмделетiн құны 13-16 % арзандырақ болуы мүмкiн. Банк
рәсiмдейтiн тұтыну несиесi мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КlРlСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Нарықтық экономика жағдайындағы ТҰТЫНУ НЕСИЕСIНIҢ жалпы негiздерi
1.1 Тұтыну несиесi ұғымы, оның мәнi мен әлеуметтiк
маңызы ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тұтыну несиесiнiң бағасы және сыйақыны (мүдденi) есептеу
әдiстерi ... ... 13
1.3 Тұтыну несиесiн берудегі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтаудың
шетелдiк
тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...19
2 Қазақстан республикасының ТҰТЫНУ НЕСИЕСI нарығының қазіргі кездегі
жағдайы
2.1 екiншi деңгейлi банктердiң тұтыну несиесi нарығының ағымдағы жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 ''ТұранӘлембанк'' аҚ тұтыну несиесi нарығындағы қызметін
талдау ... ... .46
3 екiншi деңгейлi банктерде тұтыну несиесiн берудегі тәуекелдiлiкті
басқару проблемалары мен несие саясатын оңтайлы етудiң болашақтағы
бағыттары
3.1 Банктегі тұтыну несиесі қоржынын қалыптастырудағы тәуекелдiлiк және оны
басқару
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..51
3.2 екiншi деңгейлi банктерде тұтыну несиесiн берудi басқару мен
бағалауды оңтайлы етудiң болашақтағы
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсынған “Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында”
таяудағы он жылға арналған алты басымдық пен тиісті міндеттер атап
көрсетілген. Аталған басымдықтарды іске асыру Қазақстанның экономикасын
дамытып, өркениет көшіндегі орнын ілгерілете түседі .
Соңғы жылдары ел экономикасында, жалпы алғанда және қаржы секторында
елеулі сандық өзгерістер ғана емес, сонымен бірге маңызды сапалық
өзгерістер де болғанын өкен 2006 жылдың 15 қарашасында Астана қаласында
өткен Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығының ҮІ Конгресінде жарияланған
мәліметтер дәлелдеп отыр .
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктер клиенттерiне әртүрлi
қызмет түрлерiн көрсететiн ерекше кәсiпорын. Қазiргi кезде коммерциялық
банктер клиенттерге ақы негiзiнде көрсететiн операцияларын жүзеге
асырумен байланысты жүргiзетiн операцияларының дәстүрлi және нарық талабына
сай жанадан пайда болған дәстүрлi емес жаңа формалары көбеюде. Осыған
байланысты коммерциялық банктер қызметiнiң коммерциялық сипаты арта
түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин коммерциялық банктер қандай
да болмасын меншiктiң формасына жататындығымен емес, оның ақы негiзiнде
клиенттерге -көрсететiн қызметтерiнiң сан алуандығымен байланысты. Осыған
байланысты коммерциялық банктер клиенттерге көрсететiн қызметтердi
банктiң сенiмдiлiгiне, табыстығына, тұрақтылығына, үлкен әсерiн тигiзетiн
болғандықтан, бiз әлемдiк тәжiрибедегi оларды бағалау әдiстемелерiн оқып
бiлуiмiздiң және осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк тәжiрибесiнде
қолдануымыздың маңызы үлкен.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған коммерциялық банктер
қаржы секторындағы бай тәжірибесі Қазақстанның банк жүйесiнің дамуымен
және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып
табылады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуiмен бiрге тұтыну
несиесi мен ипотекалық несиелеудiң алғышарттары пайда бола бастады.
Бiздiң елiмiзде (1987 жылға дейiн) тұтыну несиесiнiң көбiне екi түрi
қолданылып келдi: ұзақ мерзiм пайдаланатын тауарларды сатып алуға несие
беру және тұрғын-үй құрылысына (жеке және кооперативтiк) несие беру.
Несиенiң бiрiншi түрi жанама сипатта болды, себебi оны Мемлекеттiк Банкiнiң
қатысуымен түрлi сауда ұйымдары берiп отырған, несиенiң екiншi түрiн
тiкелей несие мекемелерi (Мемлекеттiк Банк пен Құрылыс банкi) берiп
отырған. Тұтыну несиесi тауарлар мен қызметтердiң құны толық төленiп
бiткенге дейiн қолдана беруiне мүмкiндiк бередi, нәтижесiнде тұрғын
халықтың өмiр сүру деңгейiн арттырады.
Тұтыну несиесi түрлi мақсаттарға берiледi: қозғалатын мүлiк (автокөлiк,
жиїаздар, тұрмысқа қажеттi заттар) және қозғалмайтын мүлiк сатып алуға,
сонымен бiрге әртүрлi қызмет түрлерiн (тұрмыстық, медициналық) төлеуге
берiледi. Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қойып жеке тұлғаларға берiлетiн
банк ссудасын ипотекалық несие деп атайды. ''Ипотека'' гректiң сөзiнен
алынған, ол ссуданы қамтамасыз етуге берiлген жердiң шекарасын белгiлеу
үшiн жерге қағылатын ''ағаш қазық'' деген мағынаны бiлдiредi.
Тұтыну несиесi мен ипотекалық несиенiң ұқсастығы сонда, екi жағдайда да
банк тұтынушыларға, яғни жеке тұлғаларға несие бередi. Сондықтан бұл жағдай
ипотекалық несиенi тұтыну несиесi қатарына жатқызуға негiз болып табылады.
Алайда қамтамасыз ету формасы, инвестициялардi пайдалану саласы әртүрлi
болады.
Ипотекалық несиенiң маңызы ''тұтыну несиесiне'' қарағанда кеңiрек, себебi
ипотекалық ссуданы кәсiпкерлiк фирмалар, мысалы ауыл шаруашылығы мен
құрылыста көп пайдаланады. Әлемде қабылданған тұрғын үй құрылысын ұзақ
мерзiмдi қаржыландырудың негiзгi бағыттары ипотекалық несие беру болып
табылады. Мұның өзi рынокта тұрғын үйдi жеке меншiкке сатып алу үшiн жағдай
жасайды және халықтың неғұрлым экономикалық белсендi бөлiгiне бағытталады.
Сонымен, бүгiнгi таңдағы тұтыну несиесi мен ипотекалық несие беру халықтың
табыстары есебiнен әлеуметтiк маңызы бар проблемаларын шешудiң басты құралы
болып табылады. Жұмысты жазу барысында қарастырылып отырған мәселелер, атап
айтқанда: тұтыну несиесiн беру жүйесiн дамытудың негiзгi мақсаттары мен
қағидалары; тұтыну несиесiн берудiң жүйесiн ұйымдастырудың, сондай-ақ осы
салаға несиелiк ресурстарды тартудың ұйымдық-экономикалық тетiгiнiң
сипаттамасы; халыққа тұтыну несиесiн беруге банктердiң қатысуын жандандыру;
процесстi нормативтiк реттеу нысандары сияқты мәселелерi Қазақстанның банк
жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуына байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа
бағыты болып табылады. Талдау мен зерттеу жүргiзу барысында тұтыну несиесi
мәселелерiн ашып көрсету үшiн, бiз әлемдiк тәжiрибеге үлкен көңiл аударып
отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi
де пайдалы үлгiлерiн қарастырып, оған бейiмделу үшiн қажеттi әдiстемелердi
саралап отырмыз.
Осы кешегi күнге дейiн отандық банктер үшiн тұтыну несиесiн беру
саласындағы басты проблема заң базасын нығайту болып саналып келдi. Бүгiнде
өзiнiң өзектiлiгiн жоғалтпай, бұл проблема өзiнiң орынын басқа проблемаға
бередi – ол ел экономикасына және халықтың әлеуметтiк жағдайына тұтыну
несиесi мен ипотекалық несие берудiң әсерi, қаржы ресурстарын тартудың
тетiктерi, тұтыну несиесiн берудi жетiлдiрудiң негiзгi бағыттарының
проблемасы.
Сонымен, коммерциялық банктердiң қызмет аясы кеңейген сайын тұтыну несиесi
процесiне қатысушылардың қаржылық тәуекелдерi ұлғая бермек. Бiрақ, отандық
коммерциялық банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлық тәуекелдiң
түрлерiмен кездестi деуге болмайды. Алайда олардың саны өсiп барады, ал бұл
проблема отандық банк жүйесi үшiн жаңа болып табылады, сондықтан да
банктердiң тұтыну несиесiн беруiмен байланысты қандай да бiр тереңдетiлген
зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда тұтыну несиесiн беру саласындағы
зерттеулер Қазақстанның банк жүйесiн одан әрi дамыту кезiндегi өзектi
проблемалардың бiрi болып отыр. Барлық аталған проблемалар және себептер
осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен негiзгi
мiндеттерiн қоюға негiз болды.
Жұмыстың мақсаттары. Жұмыстың мақсаты болып тұтыну несиесiн беру
саласындағы әлемдiк тәжiрибенi оқып бiлу және оның отандық практикаға
бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
тұтыну несиесiнiң теориялық сұрақтарын оқып бiлу, мәнiн ашып көрсету,
‘’тұтыну несиесi’’, ''ипотекалық несие'' түсiнiктерiнiң мазмұнын нақтылау
және анықтама беру;
Ел экономикасындағы тұтыну несиесiн беру барысына талдау жасап, оның
себептерi мен салдарын анықтау;
Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық банктер
үшiн тұтыну несиесiн берудегi және оны жетiлдiрудегi практикалық
ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi және объектiсi. Жұмысытң пәнi ретiнде тұтыну несиесiн
берумен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың
объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң тұтыну
несиесiн беруiмен байланысты қызметi болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, негiзгi үш бөлiмнен және қорытындыдан
тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалар келтiрiлген.
1 Нарықтық экономика жағдайындағы ТҰТЫНУ НЕСИЕСIНIҢ жалпы негiздерi
1.1 Тұтыну несиесi ұғымы, оның мәнi мен әлеуметтiк маңызы
Тұтыну несиесi тұрғын халықтың мәдени-тұрмыс қажеттiлiгiн өтеудегi маңызды
құрал болып табылады.
Тұтыну несиесiнде қарыз алушылар жеке тұлғалар, ал қарыз берушiлер несие
мекемелерi, сонымен бiрге әртүрлi меншiк формасындағы кәсiпорындар мен
ұйымдар болып табылады. Тұтыну несиесi ақшалай және тауар түрiнде
берiле алады [1, 12 б].
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде тұтыну несиесi экономикада үлкен рөль
атқарады. Несиенi беру деңгейiнде және оны пайдалану деңгейiнде реттеу
тұтынушыны сыйақы ставкасының мөлшерi, несиенiң мерзiмi тағы басқа да
шаралар арқылы ынталандыру немесе несиелеу тәртiбiн қатаң бақылау арқылы
жүзеге асырылып отырады.
Нарықтық экономика жағдайында банк тарапынан шаруашылық субъектiлерiн
несиелеудiң әдiстерi мен тәртiбi несиелiк операцияларға қатысушы екi жақтың
өзара келiсiмдерi бойынша қалыптасады. Дегенмен, коммерциялық банктер үшiн
қарыз алушы клиенттердiң қызметтерiнiң ерекшелiктерiн, экономиканың қай
саласына жататынын, оларға деген сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасын және
өндiрiстiк процестiң сипатын үнемi талдап, зерттеп отырудың үлкен маңызы
бар, себебi, коммерциялық банктер мен клиенттердiң арасында қалыптасатын
несиелiк қатынастар және оларды құқықтық реттеу нормалары жоғарыда аталған
факторлармен тығыз байланысты. Мiне, сондықтан да коммерциялық банктердiң
несиелеу әдiстерiне жеке тұрғыдан келуi тәжiрибеде орын алатын заңды
құбылыс болып табылады.
Тұтыну несиесiнiң экономикалық категория ретiндегi мәнiн тереңдей ұғыну
несиелеудiң негiзгi қағидаларын анықтап бiлмейiнше жеткiлiксiз болып
саналады. Несиелеудi ұйымдастыру негiзгi мынандай қағидаларға сүйенедi:
- несиенiң мақсаттылығы;
- несиенiң мерзiмдiлiгi немесе қайтарымдылығы;
- несиенiң ақылығы;
- несиенiң қамтамасыз етiлуi.
Несиенiң мақсаттылығы несиелеудiң басты қағидасы ретiнде несиенiң қандай
мақсатқа сұралып тырғандығын сипаттайды. Сонымен қатар, бұл қағидасы,
ссудамен байланысты болатын тәуекел дәрежесiнiң негiзгi көрсеткiшi ретiнде
де қызмет етедi.
Мерзiмдiлiк - бұл белгiлi экономикалық категория ретiндегi мәнiне
негiзделетiн несиенiң ерекше бiр белгiсi. Бұл қағида, несие берушiнiң қарыз
алушыға берген қаражаттарының белгiлi бiр уақыт өткен соң қайтарылуға тиiс
болып табылады. Осыдан несиенiң ылық қағидасы туындайды [2, 12 б].
Несиенiң қайтарымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретiнде,
басқадай тауарлы - ақшалай қатынастардың экономикалық категориясын
ажыратады. Себебi, қайтарылмайтын несие болмайды. сондықтан да
қайтарымдылық - бұл несиенiң ажырамас бөлiгi.
Несиенiң мерзiмдiлiгi - несиенiң тек қана қайтарылып қоймай, яғни оның
қатаң белгiленген мерзiмде қайтарылуға тиiстiгiн көздейдi. Шаруашылықтың
нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты несиелеудiң бұл қағидасының маңызы
арта түсуде. Бiрiншiден, осы қағиданың қатаң түрде сақталуына, ұдайы
өндiрiстiң ақшалай қаражаттармен қамтамасыз етiлуi тәуелдi. Екiншiден,
бұл қағиданың сақталуы коммерциялық банктердiң өтiмдiлiгiн қамтамасыз
етедi. Олардың жұмысын ұйымдастыру қағидалары, тартылатын несиелiк
ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдардың салынуына мүмкiндiк бередi.
Үшiншiден, әрбiр жекелеген қарыз алушы үшiн, бұл қағиданың сақталуы,
олардың банктен жаңа несие алуына жеңiлдiктер бередi.
Несиенiң ақылығы - бұл қарыз берушiнiң қарыз алушыға берiлетiн қаражатын
қайтару барысында бастапқы сомадан өсiп қайтарылатындығын бiлдiредi. lс
жүзiнде ақылық бұл несиенi пайдаланғаны үшiн төленетiн пайыз түрiнде
берiледi. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшiн төлейтiн пайызын -
несиенiң бағасы деп атайды. Еркiн реттелетiн нарық жүйесiнде несие үшiн
пайыз мөлшерi несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негiзiнде қалыптасады.
Несиелеудiң келесi бiр қағидасы, берiлетiн несиелердiң материалдық жағынан
қамтамасыз етiлуi. Бүгiнде несиенiң қамтамасыз етiлу формасы ретiнде:
кепiлдеме, тапсырма, сақтандыру мiндеттемелерi қолданылуда.
Әр елдiң жеке тұлғаларды несиелеу саласында әртүрлi заңдары болады, алайда
ол заңдарды бiр ғана жағдай бiрiктiредi – ол: тұтынушылардың өмiр сүру
деңгейiн арттыру мақсатында несие жеткiлiктi көлемде қол жетерлiк,
қарапайым болуы тиiс.
Бiздiң елiмiзде (1987 жылға дейiн) тұтыну несиесiнiң көбiне екi түрi
қолданылып келдi: ұзақ мерзiм пайдаланатын тауарларды сатып алуға несие
беру және тұрғын-үй құрылысына (жеке және кооперативтiк) несие беру.
Несиенiң бiрiншi түрi жанама сипатта болды, себебi оны Мемлекеттiк Банкiнiң
қатысуымен түрлi сауда ұйымдары берiп отырған, несиенiң екiншi түрiн
тiкелей несие мекемелерi (Мемлекеттiк Банк пен Құрылыс банкi) берiп
отырған. Тұтыну несиесi тауарлар мен қызметтердiң құны толық төленiп
бiткенге дейiн қолдана беруiне мүмкiндiк бередi, нәтижесiнде тұрғын
халықтың өмiр сүру деңгейiн арттырады. Тұтыну несиесi түрлi мақсаттарға
берiледi: қозғалатын мүлiк (автокөлiк, жиһаздар, тұрмысқа қажеттi заттар)
және қозғалмайтын мүлiк сатып алуға, сонымен бiрге әртүрлi қызмет түрлерiн
(тұрмыстық, медициналық) төлеуге берiледi.
Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қойып жеке тұлғаларға берiлетiн банк
ссудасын ипотекалық несие деп атайды. ''Ипотека'' гректiң сөзiнен алынған,
ол ссуданы қамтамасыз етуге берiлген жердiң шекарасын белгiлеу үшiн жерге
қағылатын ''ағаш қазық'' деген мағынаны бiлдiред [3, 12 б].
Тұтыну несиесi мен ипотекалық несиесiнiң ұқсастығы сонда, екi жағдайда
да банк тұтынушыларға, яғни жеке тұлғаларға несие бередi. Сондықтан бұл
жағдай ипотекалық несиенi тұтыну несиесi қатарына жатқызуға негiз болып
табылады. Алайда қамтамасыз ету формасы, несиелердi пайдалану саласы
әртүрлi болады. Ипотекалық несиенiң маңызы ''тұтыну несиесiне'' қарағанда
кеңiрек, себебi ипотекалық ссуданы кәсiпкерлiк фирмалар, мысалы ауыл
шаруашылығы мен құрылыста көп пайдаланады.
Қарыз алушылардың тұтыну несиесiн банк тәжiрибесiнде бiрiншi белгiлерi
бойынша жiктеуге болады [4, 185 б].
1.Несиенi пайдалану бағыттары бойынша елiмiзде тұтыну несиесiн
азаматтардың кезек күттiрмес мұқтаждарын өтеуге, тұрғын үй салуға немесе
күрделi жөндеулер жүргiзуге, ұзақ тұтынатын жеке меншiк мүлiктьер сатып
алуға және т.б. мақсаттарға бередi. Банктер сонымен бiрге автокөлiк, iрi
қара мал сатып алуына, азаматтардың жекелеген категорияларына шаруашылық
жүргiзуiне ұзақ мерзiмдi ссудалар бередi.
2. Несие келiсiмiнiң субъектiлерi бойынша:
банктiк тұтыну ссудалары;
тұрғын халыққа сауда ұйымдарының беретiн ссудалары;
банктiк емес типтегi несие мекемелерiнiң беретiн ссудалар (ломбардтар,
несие кооперативтерi, құрылыс қоғамдары, зейнетақы қорлары, өзара көмек
көрсету кассалары, бiр затты пайдаланушыға беретiн пункттер);
қарыз алушылардың жұмыс iстейтiн орындарында берiлетiн тұтыну ссудалары;
жеке адамдар беретiн жеке тұтыну ссудалары.
3. Несиелеу мерзiмдерi бойынша тұтыну ссудаларын:
қысқа мерзiмдi (1 күннен 1 жылға дейiн)
орта мерзiмдi (1 жылдан 3-5 жылға дейiн)
ұзақ мерзiмдi (3-5 жылдан жоғары)
талап еткенге дейiнгi несиелер деп бөледi.
4. Несиенi беру тәсiлдерiне қарай тұтыну ссудалары:
мақсатты
мақсатты емес (овердрафт, кiдiртуге болмайтын қажеттiлiктерге) деп екiге
бөлiнедi.
5. Қамтамасыз етiлуiне байланысты:
Кепiлмен қамтамасыз етiлмеген (бланктiк)
Қамтамасыз етлiген (кепiл, кепiл болушылық, кепiлдеме, сақтандыру) деп
бөлiнедi.
6. Өтеу әдiстерiне байланысты:
бiр мезгiлде өтелетiн ссудалар және төлемдердiң мерзiмдерiн ұзартып отыру
арқылы өтелетiн ссудалар деп бөлiнедi.
7. Сыйақы ставкаларын алу әдiстерiне қарай:
қарыз берген кезде сыйақыны ұстап қалатын ссудалар;
несиенi толығымен өтеу кезiнде алынатын сыйақы ставкалары;
несиенi пайдалану мерзiмiнде тең бөлiктермен сыйақы ставкаларын төлеп
отыратын ссудалар (тоқсан сайын, жарты жылда бiр рет немесе алдын ала
келiсiлген кесте бойынша).
8. Қаржылардың айналым сипатына қарай ссудалар бiр жолғы және қайталанытан
(револьверлiк, ролловерлiк) болып бөлiнедi. Револьверлiк несие тобына,
әдетте, овердрафт формасындағы бiркелкi активтi-пассивтi шоттар бойынша
берiлетiн немесе клиенттерге бiркелкi несие карталары бойынша берiлетiн
несиелердi жатқызады. Жеке тұлғалардың талап еткенге дейiнгi шоттары
бойынша несие желiлерi әлемдiк банк тәжiрибесiнде аз тараған, бiрақ несие
карталары бойынша берiлетiн несиеге ұқсастырып пайдаланады. Клиенттер
өзiнiң шотындағы қаржылар қалдығынан артық сомаға чек жазып беруiне болады
(чектiк несие), алайда овердрафт қолданғаны үшiн банкке сыйақы төлейдi.
Сонымен, жоғарыда көрсетiлген тұтыну несиесiнiң жiктелуi оның түрлерiнiң
сан аулан болатындығын дәлелдеп отыр, бiрақ жiктелу онымен шектелiп
қоймайды. Сондықтан оны басқа да белгiлерi бойынша жалғастыруға болады.
Төлемдердiң мерзiмi ұзартылған несиелердi тiкелей және жанама банк несиесi
деп бөлуге болады. Тiкелей банк несиесiн берген кезде ссуданы пайдаланушы
клиент пен банк арасында несие келiсiмi жасалады. Жанама банк несиесiнде
клиент пен банк арасында делдел болуымен сипатталады. Мұндай делдал ретiнде
көп жағдайларда бөлшек сауда кәсiпорындары қатысады. Несие келiсiмi тауар
сататын дүкен мен клиент арасында жасалып, сауда орны өз кезегiнде банктен
ссуда алады. Несиелеудiң мұндай формасының кеңiнен тарап отырғандығын,
американдықтарды автокөлiгiн сатып алуына арналған ссудалардың 60 пайыздан
астамы жанама түрде алынып отырған несие екендiгiн нақты мәлiметтер
көрсетiп отырған болса, бiздiң елiмiзде мұндай статистикалық деректер жоқ.
Алайда, барлығымызға мәлiм, соңғы кездерi тұрғын халықты сауда ұйымдары
арқылы несиелеу белсендi түрде қанат жаюда. Тұтынушылар қымбат тұратын
тауарларды (автокөлiк, тоңазытқыш, кiр жуу машиналары, компьютер және басқа
да ұзақ мерзiм пайдаланатын тауарлар) төлем мерзiмiн ұзартып сатып алуда.
Тұтынушылардың қажеттiлiктерiн тiкелей және жанама түрде банктен
несиелеудiң өзiндiк ерекшелiктерi мен терiс жақтары да болады. Бiрiншiден,
тiкелей банктен несиелеу, жанама несиелеуге қарағандағы ерекшелiгi – оның
несиелiк процестi ұйымдастырудағы қарапайымдылығында. Мұнда несиелеу
объектiсi нақты анықталады, берiлiп отырған ссуданың экономикалық тұрғыдан
алғанда мақсатқа сәйкес екендiгiн анықтау мүмкiн болады, ссуданы пайдалану
барысында бақылау жасалып өтелуiн банк тiкелей қадағалап отырады. Аталған
процестердiң барлығы да қарыз алушымен несиелiк қатынастарды реттеп отыруға
нақты жағдайлар туғызады.
Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қойып жеке тұлғаларға берiлетiн банк
ссудасын ипотекалық несие деп атайды. ''Ипотека'' гректiң сөзiнен алынған,
ол ссуданы қамтамасыз етуге берiлген жердiң шекарасын белгiлеу үшiн жерге
қағылатын ''ағаш қазық'' деген мағынаны бiлдiредi [4, 188 б].
Екiншiден, банктiң тiкелей несиелеуiмен байланысты терiс жақтарына жанама
түрдегi несиелеуге қарағанда тәуекелдiлiктiң деңгейiнiң жоғары болуы
жатады. Мұндай қорытындыны қалай негiздеуге болады?
Бiрiншiден, елiмiзде жеке азаматтарды несиелеудiң қазiргi кездегi
тәжiрибесi бiрқатар күрделi жағдайлармен байланысты:
а) ссуданы беру алдындағы кезеңде, жеке клиенттердiң несиенi қайтару
қабiлетiн түгелдей барлық банктер тексере бермейдi; б) клиенттiң несиелiк
қабiлетiн анықтау барысындағы әдiстердiң көбi дерлiк iс жүзiнде қалыптасқан
талаптарға сай келмейдi; в) несиенiң қамтамасыздығы көбiне сөз жүзiнде
қалып қояды, яғни нақты қамтамасыз етiлмейдi.
Екiншiден, елiмiздегi қалыптасқан макроэкономикалық жағдай (экономикалық,
саяси, әлеуметтiк тұрақсаздық, инфляция т.б.) банктiң жеке азаматтарды
несиелеуде дұрыс ұйымдастыруына терiс әсерiн тигiзедi.
Тұрғын халықты жанама түрде несиелеу банкке тәуекелдердiң (несиелiк,
валюталық, нарықтық, сыйақылық) әсерiн қысқартуға мүмкiндiк туғызады.
Жанама түрде несиелеу кезiнде клиент банкке несие сұрап бармай ақ, өзiне
қажеттi тауарларын сауда орындарынан сатып алуына болады.
Жанама түрде несие берген кезде рыноктың қатысушыларына өарай дилерлiк
шарттармен сауда индоссоментiн кепiлге қою арқылы жүзеге асырылады. Несие
берудiң мұндай түрiнде банк қосымша шығындарсыз өзiнiң несие портфелiн
ұлғайтуға мүмкiндiк алады. Қазақстанда тұтынушыларды тiкелей несиелеу
олармен жеке әңгiмелесудi қажет ететiн болғандықтан, ол қосымша шығындармен
байланысты болады. Сондықтан да дилерлiк келiсiм шарт пен сауда
индоссаменттерiн сатып алу арзанға түседi.
Несие құралдарына байланысты тұтыну несиесi чекпен және несиелiк
карточкалармен берiледi. Несие басым жағдайларда төлемдердiң мерзiмiн
ұзарту негiзiнде берiледi. Чекпен берiлетiн несиенiң келесi түрлерi болады:
овердрафттық, кепiлдемелiк, арнайы. Тұтынушыларға чекпен несие берудiң
мiндеттi шарты – қарыз алушының чектiк шотының болуы. Несие бұл шоттағы
қалдықтың жоқ болуы жағдайында берiлуi тиiс. Чекпен несие беру кезiнде
алдын ала келiсiлген лимит көлемiнде чектер төлеуге алынады. Ол лимит
коммерциялық банктердiң несие беру мүмкiндiгiне, клиенттiң несиелiк
қабiлетiне, банктiк қызмет түрлерiне деген сұраныс пен ұсынысқа байланысты
болып келедi. Чектiк тұтыну несиелерi шотқа кәдiмгi салымдардың түсуi
барысында немесе арнайы жарналар аудару арқылы өтеледi. Чектiк шоттарды
көбiне овердрафттық шоттар деп атайды [5, 125 б].
Тұтыну несиесiнiң тағы бiр түрi – банктiң несиелiк карточкалары. Несиелiк
карточкалардың чектiк несиеден айырмашылығы: олар чектiк шоттарға
негiзделмейдi және мұнда үш жақ қатысады – карточка иесi, банк және сауда
орындары. Арнайы символдары бар пластикалық карточкалар қарыз алушыға
(тұтынушыға) берiледi және де банктiң карточка иесiне несиенi пайдалануға
кепiлдеме беретiндiгiн дәлелдейдi. Несие карточкасы клиенттiң банкпен
депозиттiк операцияларының жағдайы тұрақты болған жағдайда берiледi. Несие
карточкасы бойынша несиелiк лимит орнатылады .
Құжаттарды несиелеу барысын ұйымдастырудағы маңызды кезең - олардың
несиелiк қабiлетiн анықтау болып табылады. Клиенттiң төлем және несиелiк
қабiлетiн анықтау үшiн несие берушi мекеме олардың айлық табыстарымен бiрге
шығындары көлемiн де қарастырады.
Табыс көздерi көбiне үш бағыт бойынша анықталады:
еңбек ақы
жинақтар мен бағалы қағаздардан алатын табыстар
басқа да табыстар.
Қарыз алушының негiзгi шығындарына банк табысқа салынатын және басқа да
салықтарды, алименттердi, ертеректе алынған ссудалар мен тауарлар бойынша
ай сайынғы төлемдерi, коммуналдық және басқа да төлемдердi жатқызады.
Ссуда беру мүмкiндiгiн анықтайтын негiзгi көрсеткштердiң бiрi қарыз
алушының қаржылық және әлеуметтiк тұрақтылығы болып табылады. Осы
жағдайларды ескере отырып, банк несиенi өтеуге мүмкiндiк беретiн тұрақты
табыс көзi, кәсiпорында ұзақ уақыт жұмыс стажы бар және де соңғы
көрсетiлген мекен жайында ұзақ уақыт тұратын клиентке несие бередi.
Заңды және жеке тұлғаларға берiлетiн қысқа мерзiмдi несиелердiң әрбiр
түрiндегi объектiлер мен субъектiлердiң сан алуан болуына қарамастан,
несиелеу жүйесiнiң қандай да бiр жалпы нобайы, мазмұны болады:
1. Несиелеу әдiстерi мен ссудалық шот нысандары
2. Банк мекемесiне ұсынылатын несие құжаттамасы
3. Несиенi рәсімдеудің iс-жосығы мен барысы (Сурет 1[6, 99 б].
4. Несиенi өтеу тәртiбi
5. Несиелеу барысында жүргiзiлетiн бақылау
Жоғарыда қарастырылған несиелеу кезеңдерi белгiлi бiр мiндеттi
жұмыстардың орындалуындағы реттiлiктi көрсетсе, аталған элементтер шын
мәнiнде несиелеу барысын ұйымдастыру нысандарын көрсетедi. Ендеше, осы
несиелеу барысының өзара iс-қимылын ұйымдастыру нысандарын жеке-жеке алып
қарастырайық.
Банктiң несиелеу жүйесiндегi негiзгi элементi несиелеу әдiстерi болып
табылады, себебi несиелеу әдiстерi бұл жүйенiң бiрқатар элементтерiн де
анықтайды: ссудалық шот түрi, ссудалық қарызды реттеу тәсiлi, қарызға
алынған қаржыларды мақсатты бағытта пайдалануына бақылау жасаудың нысандары
мен тәртiптерi, олардың мерзiмiнде қайтарылуы.
Клиент
Менеджер
Несие комитетi
Сурет Тұтыну несиесiн рәсімдеудің скорингтік жүйесі
Банктің сарапшы маманы
Сурет 2- Банктің сарапшы маманының несиенi беру мүмкiндiгi туралы
қорытындыны қалыптастыруының техникасы
1.2 Тұтыну несиесiнiң бағасы және сыйақыны (мүдденi) есептеу әдiстерi
Ссудалық сыйақы (мүдде), төлем мөлшерiн өлшеу үшiн қолданылатын өлшем
бiрлiгi. Теориялық тұрғыдан алғанда оны төлеудiң көзi, қарыз алушының
несиенi пайдалану нәтижесiнде алынған таза табысы болып табылады.
Әлемдiк банк тәжiрибесiнде ссудалық сыйақының (мүдденiң) бiрнеше түрлерi
қалыптасқан, оларды төмендегiдей бiрқатар белгiлерi бойынша жiктеуге
болады.
Банктiк сыйақы (мүдде) несие қатынастарының субъектiлерiнiң бiрi банк
болғанда пайда болады. Банктiк сыйақыны қарастырған кезде несие мекемелерi
ссудаға негiзiнен өз меншiгiндегi қаржыларды емес, сырттан тартылған
қаржыларды беретiнiн ескерген жөн. Банктың алатын табысы уақытша бос
қаржыларды қайта бөлу кезiндегi делдалдық қызмет көрсеткенi үшiн өтемақы
болып табылады.
Мұндағы ескерте кететiн бiр жағдай, Қазақстан Республикасындағы банк
жүйесiнiң заңнамаларында болып жатқан өзгерiстер мен толықтыруларға сәйкес
1997 жылдың орта шенiнен бастап ''процент'' терминiн ''сыйақы (мүдде)''
терминiне алмастырған[7, 44 б].
Сыйақы нормасын есептеу кезiнде әрбiр нақты келiсiмде коммерциялық
банктер келесi жағдайларды ескередi:
- негiзгi сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейi. Ол қамтамасыз етiлген несиелер
бойынша несиелiк қабiлетi өте жоғары клиенттерге белгiлi бiр кезеңде
белгiленедi;
- әрбiр жеке келiсiмдегi жағдайды ескере отырып, тәуекелдiлiкке
орнатылатын үстеме.
Негiзгi сыйақы мөлшерлемесi несиелiк салымдардың шамамен алынған өзiндiк
құнына және ссудалық операциялардың алдағы кезеңдегi табыстылығының
деңгейiне байланысты келесi формула бойынша есептеледi:
Негiзгi сыйақы ставкасы=О1 + О2 + Тж
(1)
Мұндағы,
О1 – жоспарланған кезеңдегi барлық несие ресурстарының
орташа нақты бағасы
О2 – банк қызметiнiң қалыпты жұмысын қамтамасыз
етуменбайланысты жоспарланған шығындардың алдағы кезеңде қаржыларды тиiмдi
жайғастырудан күтiлетiн шығындар көлемiне қатынасы
Тж – банктiң ссудалық операцияларының табыстылығының жоспарланған деңгейi.
Кесте 1 - Ссудалық сыйақы (мүдде) түрлерiнiң жiктелуi
Жiктелу белгiлерi Ссудалық сыйақы түрлерi
Несиенiң нысандары бойынша Коммерциялық сыйақы, банктiк сыйақы,
тұтынушылық сыйақы, лизингтiк келiсiм
сыйақысы, мемлекеттiк несие сыйақысы
Несие мекемелерiнiң түрлерi Орталық банктiң есептiк сыйақысы, банктiк
бойынша сыйақы, ломбардтық сыйақы
Инвестиция түрлерi бойынша Айналым қаржыларына несие берудiң
сыйақысы, негiзгi қорларды
инвестициялаудың сыйақысы, бағалы
қағаздарды инвестициялаудың сыйақысы
Несиелеу мерзiмдерi бойынша Қасқа мерзiмдi ссудалар бойынша сыйақы,
ұзақ мерзiмдi ссудалар бойынша сыйақы,
орта мерзiмдi ссудалар бойынша сыйақы,
Несие мекемелерiнiң Депозиттiк сыйақы, ссудалық сыйақы,
операцияларының түрлерi бойыншабанкаралық несие бойынша сыйақы т.б.
Несие ресурстарының орташа нақты бағасы ресурстардың жеке түрлерiнiң
бағасы мен оның банктiң шоғырландыратын ресурстарының жалпы сомасындағы
үлес салмағымен анықталады. Өз кезегiнде, банктiң тартатын жеке
ресурстарының орташа нақты бағасы келесi формула бойынша анықталады [8, 19
б].
ДС
СД = ---------------------------------- х 100 % (2)
1 - мiндеттi резерв нормасы
Мұндағы,
СД – банктiң тартатын мерзiмдi депозиттерiнiң орташа нақты бағасы
ДС – депозиттiк сыйақының орташа рыноктық деңгейi.
Осылайша талап еткенге дейiнгi салымдар мен басқа да ресурстардың орташа
нақты бағасын да анықтауға болады.
Тәуекелдiлiкке қойылатын үстеме келесi белгiлерге байланысты ажыратылады:
- қарыз алушының несиелiк қабiлетi
- ссуданың қайтарымын қамтамасыз ету
- берiлетiн несие мерзiмi
- сыйақыны белгiлеу әдiстерi
- несиелеу мерзiмдерiн қарыз алушының сақтауы
- банк пен клиенттiң өзара қарым-қатынасының берiктiгi.
Банктiк сыйақыны (мүдденi) қолданудың қазiргi кездегi механизмi
төмендегi жағдайлармен сипатталады:
Сыйақы (мүдде) деңгейi несие ресурстарына деген сұраныс пен ұсыныстың
үйлесiмдiлiгiн ескере отырып несиелiк келiсiмге қатысушылар арасындағы
келiсiм шартпен анықталады.
Ссудалар бойынша сыйақыны (мүденi) коммерциялық банктер несиелiк
келiсiмнiң нақты жағдайларын ескере отырып белгiлейдi: ссуда көлемi мен оны
өтеу мерзiмi, ссуданың кепiлмен қамтамасыз етiлуi, қаржыларды тартумен
байланысты шығындар, несиенi мақсатты бағытта қолдануын бақылаумен және
несиенi рәсiмдеумен байланысты шығындар, банктiң қалыпты жұмысын қамтамасыз
етумен байланысты шығындар, қарыз алушының несиелiк қабiлетi т.б. Банктiң
пассивтi операциялары бойынша сыйақының мәнi салымдарға уақытша бос
ақшаларды тартуды ынталандыратын құрал ретiнде арта түсуде. Сыйақы мөлшерiн
белгiлеу және алу тәртiбi несиелiк келiсiмге қатысушы екi жақтың өзара
келiсiмi бойынша анықталады. Әдетте сыйақыны ай сайын белгiлеу тәртiбiн
пайдаланады. Банк тәжiрибесiнде көбiне жәй сыйақыларды ссуданың шамамен
алынған күндерi бойынша белгiлеудi қолданады.
Сыйақыны төлеудiң көзi қазiргi жағдайда несиелiк салымдардың бағытына
қарай әртүрлi болып келедi. Қысқа мерзiмдi ссудалар бойынша көлемдер
өнiмнiң өзiндiк құнына кiрсе, ұзақ мерзiмдi ссудалар мен мерзiмi өтiп
кеткен ссудалар бойынша шығындар кәсiпорынның жаңа табысына салық төленiп
болған соң жатқызылады.
Сыйақыны қазiргi кезде пайдаланудың механизмiнiң ерекшелiгi, сыйақымен
байланысты банктiң кiрiстерi мен шығыстары оның материалдық мүдделерiмен
тiкелей байланысты болып келедi.
Қазiргi жағдайда, экономикадағы нарықтық қатынастардың даму процесi, соның
iшiнде несиелiк қатынастар саласында, ссуда бойынша сыйақы рөлiнiң артып
отырғандығын дәлелдеп отыр.
Сыйақыны қолдану саясаты ақша-несиелiк реттеу құралдарының маңызды
құрамды бөлiгi болуымен қатар, несиелiк қатынастарды басқарудың
экономикалық тәсiлi ретiнде де рөлi арта түсуде.
Банктiк сыйақыны (мүдденi) қолдану механизмi дегенiмiз банктiң сыйақыны
қолдану саясатын жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн элементтердiң жиынтығы
болып табылады. Бұл механизмнiң жеке элементтерi төмендегiдей:
- сыйақы деңгейiнiң қалыптасу әдiстерi;
- сыйақы ставкаларын жеке ыңғайда келу белгiлерi;
- орталық банк тарапынан сыйақы нормасын реттеу әдiстерi;
- сыйақы бойынша төлемдердi белгiлеу және алу тәртiбi;
- сыйақыны төлеу көздерi;
- несие мекемесiнiң кiрiстерi мен шығыстарын қалыптастырудағы сыйақының
алатын орны.
Ссудалық сыйақыны қолдану механизмi, бiр жағынан алғанда, тауарлы
өндiрiстiң экономикалық категориясы ретiндегi сыйақының мәнiмен анықталса,
екiншi жағынан банктiң жүргiзетiн сыйақылық саясатына байланысты болып
келедi. Бiздiң елiмiзде банктiк сыйақыны қолдану тәжiрибесi жалпы
қалыптасқан шаруашылық механизмiне байланысты құрылып, мемлекеттiң сыйақы
көлемiн белгiлеу саясатының мазмұнына қарай бейiмделiп келген болатын.
Соңғыларының бағыт-бағдары өзгерген жағдайда банктiк сыйақыны қолдану
механизмiне де өзгерiстер енгiзiлiп отырды.
Макроэкономикалық деңгейiнде нарықтық қатынастардың дамуы мен несиеге
деген төлемдердiң еркiн ауытқуы жағдайында сыйақы табыстың орташа нормасына
қарай талпынуы тиiс. Табыстың орташа нормасынан төменге не жоғарыға
ауытқуға әсер ететiн факторларды жалпы және жеке деп екiге бөледi. Жалпы
факторларға: сырттан алған қаржылардың сұранысы мен ұсынысының ара
қатынасы; Қазақстан Республикасының Орталық Банкi саясатының реттеушiлiк
бағыты; ақшаның инфляциялық құнсыздануы деңгейiн жатқызатын болсақ, жеке
факторлар коммерциялық банктiң қызмет ету жағдайымен және қарыз алушымен
жасалған келiсiм шарттың жағдайларымен анықталады. Сонымен бiрге, жеке
факторлар ссудалық сыйақының жеке формаларымен ерекшеленедi. Мысалы,
депозиттiк сыйақы деңгейi, жоғарыда қарастырылған жалпы факторлармен қатар:
- банктiң активтi операциялары бойынша сыйақы деңгейiне
- тартылатын депозиттiң көлемi мен мерзiмiне
- банк тұрақтылығына байланысты болып келедi.
Банктiң активтi операциялары бойынша сыйақы деңгейiне әсер ететiн жеке
факторларға мыналар жатады:
- ссуда көлемi мен оны өтеу мерзiмi;
- несиенi қайтарудың қамтамасыздығы мен оның сипаты;
- қарыз алушының несиелiк қабiлетi мен оның банкпен қарым-қатынасының
берiк болуы.
Банктiң ссудалық капиталының өзiндiк құны мына формула бойынша анықталады
[9, 30 б].:
Ссудалық капиталдың Банк шығындары
өзiндiк құны =-------------------------
(3)
жұмыс iстеп тұрған
активтер
Банк шығындары негiзгi екi элементтерден құралады:
ресурстарды қалыптастырумен байланысты шығындар;
банктiң қалыпты жұмысын қамтамасыз етумен байланысты шығындар.
Шығындардың бiрiншi тобына, әдетте, тартылатын депозиттер бойынша төлем
жасау, Қазақстан Республикасының Орталық банкiнiң ресурстарына жасалынатын
төлемдер, банкаралық ссудалар төлемдерi т.б. жатады. Шығындардың екiншi
тобына банктiң басқа да ағымдағы (яғни, төленген сыйақыларды шегерiп
тастағандағы) және әкiмшiлдiк-басқарушылық шығындары кiредi, соның iшiнде:
- банк құжаттары мен құндылықтарын тасымалдау үшiн автокөлiк құралдарын
жалға алумен байланысты шығындар;
- бланктiк материал және тағы басқа да материалдарды дайындау, сатып алу
және жеткiзумен байланысты шығындар;
есептеу орталықтарының қызметiне төлем жасаумен байланысты шығындар;
- пошта және телеграф шығындары;
- амортизациялық аударымдар;
- несие мекемелерiнiң қызметкерлерiне еңбек ақы төлеумен байланысты
шығындар;
- банк ғимаратын жөндеу және ұстаумен байланысты шығындар және т.б.
Жоғарыда қарастырылған шығындар банктiң уақытша бос ақшаларды
шоғырландыратын делдалдық қызметiмен байланысты болғандықтан, несиелiк
ресурстар құнының қымбаттауына жатқызылуы тиiс.
lс жүзiнде ссудалық капиталдың өзiндiк құны банктiң активтi операциялары
бойынша сыйақы деңгейiн анықтау барысында өте маңызды жағдай болып
табылады.
Ссудалық сыйақының жоғарғы деңгейi нарықтық жағдайларға байланысты
болса, төменгi деңгейi банктiң қаржыларды тартумен және оның қалыпты
жұмысын қамтамасыз етуге кеткен шығындарға байланысты анықталады. Ол
несиелеу ресурстарының сапалық құрамына байланысты болып келедi.
Сыйақы мөлшерлемесi – белгiлi бiр кезең iшiнде, әдетте бiр жылда,
қарызға алған капиталға төленетiн сыйақылық төлемдердiң салыстырмалы
мөлшерi болып табылады. Сыйақы мөлшерлемесiнiң екi түрiн ажыратады:
тiркелген (кесiмделген) сыйақы мөлшерлемесi және еркiн сыйақы мөлшерлемесi.
Тiркелген немесе кеiсмделген сыйақы мөлшерлемесi – қарызға алған
қаржыларды пайдаланудың барлық кезеңiнде, қайта қарастыру құқығынсыз
белгiленетiн мөлшерлемелер.
Еркiн сыйақы мөлшерлемесi – орта және ұзақ мерзiмдi несиелер бойынша
орнатылатын мөлшерлеме. Ол белгiлi бiр кезеңдерде қайта қарастырылып
отырады.
Банк тәжiрибесiнде сыйақы мөлшерлемесiн белгiлеудiң әртүрлi әдiстерi
мен тәсiлдерi қалыптасқан. Мысалы, банк тәжiрибесiнде жәй және күрделi
мөлшерлемелер қолданылады.
Жәй сыйақы мөлшерлемелерi ең алдымен, қысқа мерзiмдi несиелеуде
қолданылады. Мұнда әр тоқсанда бiр рет немесе басқа уақыт аралығында сыйақы
мөлшерлемесi белгiленiп, оны несие берушiге төлейдi. Қазiргi кездерi,
әдетте, көп жағдайларда айтылған тәсiл қолданылады. Бұл жағдайда, қарыз
алушының төлемдерiнiң жалпы сомасы қарыздың негiзгi сомасын ескергенде
келесi формула бойынша есептеледi [10, 82 б].:
S=P (1+n i) (4)
Мұндағы,
S – бастапқы қарыз сомасын қосқандағы несие бойынша
төленетiн төлем сомас
Р – бастапқы қарыз
i – сыйақы (мүдде) мөлшерлемесi
n – ссуданың жылдармен есептегендегi ұзақтығы немесе 360365
күнде ссуданың пайдалану кезеңiнiң қатынасы
Банк тәжiрибесiнде сыйақыны белгiлеудiң iс-жосығына керi операцияны
жүзеге асыру өте жиi кездеседi. Ол, мысалы, дисконттық вексельдер айналымы
жағдайында орын алады. Бұл жағдайда бастапқы қарызды анықтау кезiнде келесi
формула қолданылады[11, 52 б].:
S
P = ---------------- (5)
1+ni
Мысалы, банк келесi шартпен вексель шығарды делiк: Номинал бойынша
вексельдiң сомасы 1000 т., 3 айға 120 жылдық сыйақымен шығарылды. Төлем
сомасы вексельдi жайғастырғанда келесiдей болады:
1000
Р= ------------------ =769 тенге
1+1,2* (90160)
Вексельдердi есепке алудың iс-жосығында мерзiмi өткенге дейiнгi төлемдер
сомасын анықтау үшiн келесi формула қолданылады:
S = P (1-nd) (6)
Мұндағы, d – жәй есептiк мөлшерлеме
Мысалы, банк вексельдi мiндеттеменi өтеудiң белгiленген күнiнен 20
күн бұрын есепке алады. Мұнда вексель сомасы 1000 тенге, жылдық есептiк
мөлшерлеме –130 %. Бұл жағдайда, есепке алынатын вексель сомасы 930 тенгенi
құрайды, яғни:
Р=1000 (1-1,3 * (20360)) =930 тенге
Банк тәжiрибесiнде күрделi сыйақы мөлшерлемесiн, әдетте, ұзақ
мерзiмдi несиелеу кезiнде пайдаланады. Мұнда белгiленген сомалар қарыз
берушiге келiсiм мерзiмi аяқталғанға дейiн төленбей, негiзгi қарыз сомасын
арттырып отырады. Отандық тәжiрибеде күрделi сыйақы мөлшерлемелерiн
белгiлеу әдiсi жеке тұлғалардың депозиттiк шоттары бойынша кеңiнен тараған.
Бұл әдiстi пайдалану барысында белгiленген қаржылар мөлшерi қарыз
сомасына жатқызылып, оларға сыйақы белгiлеп одан әрi жалғасады.
1.3 Тұтыну несиесiн берудегі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтаудың
шетелдiк тәжiрибесi
Қазақстандық коммерциялық банктердiң қызметтерiнiң тiзiмiнде, әлемдiк
тәжiрибеде кең қолданыс тапқан тұрғындарға ұсынылатын тұтыну несиесiн беру
қызметi одан әрi дамытылуда. Оларға әлi жеке тұлғалар үшiн операция
түрлерiнiң санын көбейту қажет болып тур (соның iшiнде, төлемдердi жасау
бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу бойынша,
салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жасау және т.б.) [12, 12 б]..
Тұтыну несиесi мәселелерiн ашып көрсету үшiн, отандық екiншi деңгейлi
банктер әлемдiк тәжiрибеге үлкен көңiл аударып, соның көмегi арқылы
Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы үлгiлерiн қарастырып,
оған бейiмделу үшiн қажеттi әдiстемелердi саралар отырмыз.
Нарықтық экономикаға көшудiң алғашқы жылдарында отандық банктер
тәжiрибесiнде түрлi мақсаттарға берiлетiн тұтыну несиесiн екiншi дегейлi
банктердiң тарапынан беруi туралы түсiнiктер қолданыс таппаған болатын.
Оның басты себебi, банктердiң орталықтандырылған қайта бөлушiлiк жүйеде
жұмыс жасауы болып табылады. Нарық талаптары, дамыған банк жүйесiн
қалыптастыру қажеттiлiгi екiншi деңгейлi банктердiң қызметiне жаңа
талаптарды қойды: банктер клиент мүддесiнен шығатын жаңа операцияларды
енгiзуге мәжбүр болып қалды. өкiнiшке орай, әлемдiк банк тәжiрибесiнде
кеңiнен қолданыс тапқан барлық қызметтердi бiрден отандық тәжiрибесiне
енгiзе алмайды. Нарықтық экономика жағдайында өз қызметтерiн атқарып жүрген
отандық банктер әлi жеткiлiктi тәжiрибе жинақтай қойған жоқ.
Бiрақ, бiртiндеп жаңа технологиялар, жаңа операциялар отандық банктердiң
жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банктiк операциялардан бөлек олар
өздерiнiң қызметтерiнiң кең түрлерiн ұсына бастады.
Жалпы айтқанда, елiмiзде отандық коммерциялық банктердiң қызметтерiнiң
жаңа механизмiн қалыптастыру өркениеттi елдерде кеңiнен дамыған нарықтық-
қаржылық құрылымдардың жылдар бойы қалыптасқан тәжiрибесiне сүйене отырып
қалпына келтiрудi талап етедi. Сондықтан да шаруашылық жүргiзудiң әр түрлi
жағдайына бейiмдiлiгi мен тиiмдiлiгiн әлдеқашан байқаған, әрi қатаң
бәсекелiк күресте ұзақ тарихи таңдаудың жемiсi болып табылатын банктiң
несиелiк саясатын қалыптастыруға қатысты шет елдiк тәжiрибелердi зерттеудiң
маңызы зор. Алайда, батыстың экономикалық теориялары нарықтық экономика
субъектiсi ретiндегi қазақстандық коммерциялық банктердiң қажеттiлiгiн
толығымен қамтамасыз ете алмайды, яғни отандық коммерциялық банктер өз
қызметiне шет елдiк тәжiрибенi автоматты түрде көшiрiп, өзiне бейiмдей
алмайды. Олар Қазақстан экономикасында тек экономикалық қайта құру
нәтижесiнде қалыптасатын елiмiздiң өзiне ғана тән ерекшелiктерiн ескере
отырып қолдау табуы мүмкiн.
Тұтыну несиесiн беруде әлемде қолданылып жүрген классикалық түрiн отандық
банк тәжiрибесiне енгiзу аяқ астынан пайда болатын құбылыс емес. Ол
көптеген факторларға: ең алдымен банктiң уақытша бос қаржыларды
шоғырландыруға, өз қаржыларын банкке несиелеуге деген клиент мүдделерiн
арттыруға бағытталған банктiң саясатына байланысты болып келедi. Осы
орайда, банктер тұтыну несиесiн пайдаланушыларға несие беру туралы ереже
жасап, оларға қызмет көрсетудiң ыңғайлы нысандарын тауып, уақыттарын
барынша үнемдеу жолдарын қарастыруы қажет. Ал әзiрге отандық банктердiң
тұтыну несиесiн берудегi несиелiк саясаты өкiнiшке орай банктiң өзiнiң
мүдделерiн қанағаттандыруға бағытталып отырады [13, 77 б].
Шет елдерде банктер тұтыну несиесiн берудiң көптеген әдiстерiн қолданып
отырады. Мұнда, кей жағдайдарда банк тұтыну несиесiн алушылардың шоттары
бойынша барынша төмен сыйақы ставкасын белгiлеп отыру арқылы ынталандырса,
кей жағдайларда банкте өте iрi сомада ақшаларын сақтайтын клиенттерге
қызмет көрсету төлемiн төмендетiп, кейде оны төлеуден мүлде босатып
отырады. Қалыпты қаржы жағдайы бар, банк алдында өз мiндеттемелерiн
кiршiксiз орындайтын осындай клиенттердi аталған жолдармен ынталандыру
зерттеушiлердiң ойынша бiздiң жағдайда да толығымен қолдау таба алар едi.
Бiздiң елiмiзде осы күнi бүгiнге дейiн тұтыну несиесi бойынша
белгiленетiн сыйақы стакаларына аса көп назар аударылмай келдi.
Қазақстандағы нарықтық шаруашылықтың қалыптасуы мен банк жүйесiнiң
реформалануы проценттiк саясаттың сипатына толығымен өзгерiстер енгiздi.
Банктер сыйақы (мүдде) ставкасының деңгейiн өздерi анықтай бастады.
ҚР Орталық Банкiнiң сыйақы ставкалары арқылы реттеп отыру қабiлетi
әлемдегi жалпы тенденциялар ағымына ендi, алайда Қазақстандағы сыйақы
ставкасының деңгейiнiң өзi шет елдегi ставкалармен ешбiр салыстыруға
келмейдi. Мысалы, 1995 ж. желтоқсан айында Германияның Бундесбанкi бiр
жылдың iшiнде үшiншi рет экономиканы жандандыру мақсатында тұтыну несиесi
бойынша қысқа мерзiмдi проценттiк ставкаларын төмендеттi. Бұл шара басқа
да еуропалық мемлекеттердiң орталық банктерiнiң проценттiк стакаларды
төмендетуiне әсерiн тигiздi. Германиядағы есептiк және ломбардттық
ставкалар 3 ( және 5 ( дейiн төмендетiлдi және ең төменгi рекордттық
деңгейге төмендедi. Ұлыбританияда базалық проценттiк ставкалар
төмендетiлген күннiң ертеңiне Швейцарияда (2 ден 1.5 (), Бельгияда (3.5 тен
3 (), Нидерландыда (3.25 тен 2.75 (), Австрияда (3.5 тен 3 (), Данияда
(4.75 тен 4.25 (), Ирландияда (7 тен 6.5 () базалық проценттiк ставка
төмендетiлдi. Ал Жапонияның Орталық Банкi 1995 ж. қыркүйегiнде есептiк
ставканы 0.5 ( деңгейiне дейiн төмендеттi. Мамандардың айтуына қарағанда,
мұндай шаралар қаржы сферасының тұрақтылығын нығайтады, бiрақ үкiмет
органдарының мемлекеттiк шығындарды қысқартуына мәжбүрлейдi [14, 58 б].
Банктiк қызмет көрсету рыногына маркетингтiк зерттеулер жүргiзудiң және
шет елдiк банк тәжiрибесiн салыстыру нәтижесiнде тұтыну несиесiн берудiң
негiзгi бағыты – тұрмыс жағдайы орташа тұрғын халықтың әлеуметтiк жағдайын
арттыру болып табылады деген қорытынды жасалған болатын.
Әлемдiк банк тәжiрибесiнде тұтыну несиесiн берудегi несие құралдарына
байланысты, олар чекпен және несиелiк карточкалармен берiледi. Несие басым
жағдайларда төлемдердiң мерзiмiн ұзарту негiзiнде берiледi. Чекпен
берiлетiн несиенiң келесi түрлерi болады: овердрафттық, кепiлдемелiк,
арнайы. Тұтынушыларға чекпен несие берудiң мiндеттi шарты – қарыз
алушының чектiк шотының болуы. Несие бұл шоттағы қалдықтың жоқ болуы
жағдайында берiлуi тиiс. Чекпен несие беру кезiнде алдын ала келiсiлген
лимит көлемiнде чектер төлеуге алынады. Ол лимит коммерциялық банктердiң
несие беру мүмкiндiгiне, клиенттiң несиелiкқабiлетiне, банктiк қызмет
түрлерiне деген сұраныс пен ұсынысқа байланысты болып келедi. Чектiк тұтыну
инвестицияларi шотқа кәдiмгi салымдардың түсуi барысында немесе арнайы
жарналар аудару арқылы өтеледi. Чектiк шоттарды көбiне овердрафттық шоттар
деп атайды.
Тұтыну несиесiнiң тағы бiр түрi – банктiң несиелiк карточкалары. Несиелiк
карточкалардың чектiк несиеден айырмашылығы: олар чектiк шоттарға
негiзделмейдi және мұнда үш жақ қатысады – карточка иесi, банк және сауда
орындары. Арнайы символдары бар пластикалық карточкалар қарыз алушыға
(тұтынушыға) берiледi және де банктiң карточка иесiне несиенi пайдалануға
кепiлдеме беретiндiгiн дәлелдейдi. Несие карточкасы клиенттiң банкпен
депозиттiк операцияларының жағдайы тұрақты болған жағдайда берiледi. Несие
карточкасы бойынша несиелiклимит орнатылады.
Бүгiнгi таңда әлемдiк банк тәжiрибесiнде банк тұрғысынан тұрмыс жағдайы
орташа тұрғын халықтың әлеуметтiк жағдайын арттыру жолдарына мыналар
жатады:
- тұтыну несиесiн беру;
- ипотекалық несие беру.
Тұтыну несиесiнiң басты қағидасы, ол әрбiр адамның қолы несиеге
жетерлiктей болуы керек. Бұл халықтың тұтыну несиесiн алу немесе жағдайын
жасау үшiн қиындықтарды алып жүруiне қолдау көрсетедi және жеке алып
қарағанда әрбiр азаматтың жағдайын тұрақтандырады.
Бiрнеше ондаған жылдың iшiнде немiстердiң тұтыну несие беруiнiң жүйесi
толығымен өзiнiң тиiмдiлiгiн дәлелдедi. Кез келген жеке жағдайда тұтыну
несие беру процесi тұтынушының өзiнiң ойынан шығады.
Германияның тәжiрибесiне қанық көптеген мемлекеттер тұтыну несиесiн
беру жүйесiне қызығушылық танытуда. 90-шы жылдардың басында тұтыну
несиесi Францияда, Люксембургте, Чехияда, Словакияда, Венгрияда, Польшада
тиiмдi дами бастады. Барлық аталған мемлекеттерде тұтыну несиесiнiң дамуы
жөнiнде тиiстi заңнамалық кесiмдер қабылданды.
Шет мемлекеттерде қаржы мекемелерi тұтыну нарығын шартты түрде келесi
сегменттерге бөлiп қарастырады:
шағын несиелеу - тұрмысқа қажеттi техника мен үй жиһаздарын несиеге беру;
автокөлiк құралдары мен тұрғын үй алуды несиелеу (кесте 2) [1, 12 б].
Шет елдiң тұтыну несиесiн беру тәжiрибесiнде бiрiншi топ сегментi
белсендi дамыған. Тұтыну несиесiн берудiң белсендi уақыты күзгi-қысқы
кезеңдерге түседi. Жаңа жылдық мереке қарсаңында тұтыну несиесiн рәсiмдеу
өзiнiң шыңына жетедi. Сауда орындары тұтынушыларды ынталандыру мақсатында
тұрмыстық техника, үй жиһаздары, теледидар, музыкалық орталықтар, ұялы
телефондар және т.с.с. тұтыну несиесiнiң объектiлерiнiң сатылу бағасына
едәуiр жеңiлдiктер қарастырып, көптеген шараларды жүргiзiп отырады.
Тұтыну несиесiн рәсiмдеудiң екiншi бiр белсендi уақыты – ол жаз айлары.
Мұнда тоңазытқыштар мен салқындатқыш-кондиционерлер аса көп сұранысқа ие
болады. Сауда орталықтары мен банктердiң тұтыну несиесiн берудегi шарттары
кез келген уақытта салыстыруға келе бермейдi. Украинаның тұтыну несиесi
нарығында ''Несиелiк одақ'' деп аталатын ұйымның сыйақы ставкасы көбiне
жоғары болып келедi және шамамен 30-60 % жылдық ставканы құрайды, ал тауар
сатып алу үшiн талап етiлетiн алғашқы жарнаның мөлшерi тауар құнының 20-30
% ғана құрауы мүмкiн. Ал тауар құнының 50 % алдын ала төлеген жағдайда
тауардың несиеге рәсiмделетiн құны 13-16 % арзандырақ болуы мүмкiн. Банк
рәсiмдейтiн тұтыну несиесi мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz