Ішкі банктік чектермен есеп
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1. Есеп айыру операцияларының экономикалық мәні және маңыздылығы 5
1.1 Банктік шот туралы түсінік, оны ашу, жүргізу және жабу тәртібі 5
1.2 Банктердегі есеп айыру операциялары және олардың жіктелуі 11
2. Банктердегі есеп айыру операцияларының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
15
2.1 Төлем тапсырмасымен есеп айырудың артықшылықтары 15
2.2 Төлем талап - тапсырысымен және инкассалық өкімдермен есеп айыру
есептерін ұйымдастыру ерекшеліктері 22
2.3 ҚР-да чектермен есеп айыру есебі 26
2.4 Есеп айырудың аккредитивтік нысаны 38
3. Банктердегі есеп айыру операцияларын жетілдіру жолдары 46
3.1 Вексельдермен операциялар есебін ұйымдастыруды дамыту мәселелері 46
3.2 Банктік карточкаларымен есеп айыру есебінің ерекшеліктері 59
Қорытынды 73
Қолданылған әдебиеттер тізімі 74
Кіріспе
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының өте тез қарқынмен
дамыған секторларының бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикаға көшуінің өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен
өзгерістер алып келгені белгілі. Бүгінгі күні коммерциялық банктердегі
бухгалтерлік есеп банкті жалпы басқару жүйесінде басты орын алады.
Еліміздің экономикасындағы өзектілігі жоғары мәселелердің бірі
-бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін халықаралық стандарттар мен
ормалар талаптарына сәйкестендіру. Ол, әрине, халықтың жағдайын жақсартуға
және мемлекетіміздің экономикасының тұрақты өсуіне әсер етеді.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласында банк жүйесінің экономиканы
дамытуда алар орны ерекше. Қаржы-несие институттары мен банктік
операциялардың қайта бағытталуына елдің Орталық банкісі мен екінші
деңгейдегі банктердің өзара қарым-қатынастар жүйесінің өзгеруіне байланысты
банктегі бухгалтерлік есеп және қорытынды есеп беру үздіксіз жаңарып
отырады. Бухгалтерлік есеп басқару үрдісінің бір бөлігі болып
табылғандықтан ол дер кезінде маңызды ақпараттар алуға мүмкіндіктер береді.
Екінші деңгейдегі банктердің бухгалтерлік есебінің ерекшелігі
жүргізілетін операциялар сипатына, есеп жұмыстарын ұйымдастыруға, сондай-ақ
бухгалтерлік және басқа да есеп құжаттарының мазмұнына байланысты.
Кез-келген заңды және жеке тұлғалар үшін есеп айыру операцияларының
дер кезінде және тиімді түрде жүргізілуі банктер үшін де клиенттер үшін де
маңыздылығы өте жоғары болып табылады. Міне, осы айтылған мәселелер диплом
жұмысы ретінде таңдалған тақырыптың өзектілік мәнін білдіреді.
Диплом жұмысының мақсаты - коммерциялық банктердегі есеп айыру
операцияларының бухгалтерлік есебін зерттеу болып табылады. Осы мақсатқа
қол жеткізу үшін жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер қойылды:
1. Банктен шот ашу және оны жүргізу тәртіптерін тереңірек оқып-үйрену;
2. Есеп айыру операцияларының түрлеріне сипаттамалар беру;
3. Есеп айыру операцияларының барлық нысандарына, яғни төлем
тапсырмасымен, төлем талап-тапсырмасымен, инкассо арқылы есеп
айырысулармен, аккредитивтермен, вексельдермен, банктік карточкалармен есеп
айыруларды жүргізу ерекшеліктерін толық меңгеру;
4. Банктегі есеп айыру операцияларын жетілдіру мәселелеріне тоқталу.
Жұмыстың зерттеу объектісі ретінде - қолма-қолсыз ақша қаражаттары
арқылы есеп айыру нысандары алынды.
Диплом жұмысын жазу кезінде көптеген отандық және шетелдік
экономистердің еңбектері пайдаланылды.
1. Есеп айыру операцияларының экономикалық мәні және маңыздылығы
1.1 Банктік шот туралы түсінік, оны ашу, жүргізу және жабу тәртібі
Кәсіпорын және ұйымдардың ақшалай қаражаттары банкте олардың қызмет
мінезіне сәйкес ағымды және есеп айыру шоттарында сақталады. Шаруашылық
қызмет үрдісінде субъектілер арасында анықталған талаптар мен міндеттемелер
пайда болады, оларды реттеу үшін төлем жүйесін ұйымдастыру қажет. Бұл кезде
төлем борышқордың өз міндеттемелерін орындау үрдісі болып табылады, ал оның
соңғы кезеңі - есеп айыру.
Осыдан, есеп айыру міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қолсыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын және ұйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейлі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы қолма-қолсыз түрде жүзеге асырылады.
Банктік шот - бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылықтар мен келісім шарттарда қарастырылған
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозитті
қабылдау және банктік оперцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісім шарттық қатынасты бейнелеу әдісі.
Клиенттің есеп айырысу шоты банктік шот келісіміне немесе есеп айыру-
кассалық қызмет келісім шартына сәйкес жүргізіледі (қосымша 1). Келісім
клиенттің шот ашуға жазған өтініші негізінде жасалады (қосымша 2). Осы
келісім шартқа сәйкес банк клиентке есеп айыру және басқа да шоттарды
ашады, оған түскен қаржыларды есепке алады, клиент тапсырысы бойынша шоттан
қаржыларды алады, клиенттен қолма-қол ақша қабылдайды, босатады, қалдықты
сақтағаны үшін пайыздар төлейді және шот бойынша басқа да операцияларды
өткізеді.
Банктік келісім шарттың негізгі реквизиттері болып келесілер табылады:
келісім мәні; салық төлеушінің тіркеу нөмірі көрсетілген салық қызметі
органдарында есепке тұрғандығын куәләндыратын құжат; банктегі ақшалай
қаражатты қолдану тәртібі, сондай-ақ банк көрсететін қызмет пен оны төлеу
тәртібі. Банктік келісім шарт екі жақпен қарастырылған басқа да шарттарды
қарастыруы мүмкін.
Банктік шот ашу үшін Қазақстан Республикасының резидент заңды
тұлғалары келесі құжаттарды ұсынуы тиіс:
- клиенттің салық есебіне тұрғандығын растайтын салық қызметі берген
құжаттың түпнұсқасы;
- мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын құжат көшірмесі;
- жарғының нотариалды бекітілген көшірмесі, ал оқшауланған бөлімшелер
үшін - бекітілген ереженің көшірмесі;
- қол қою және мөр басылған карточка үлгісі (қосымша 3), бұл кезде бір
данасы банктің операциялық қызметтерінде, ал екінші данасы банк клиентінің
іс құжатында сақталуы тиіс.
Банктер теңге және шетел валютасында шот ашуға, жүргізуге құқылы,
олар: ағымды, жинақ және корреспонденттік шоттарға бөлінеді. Ағымды және
жинақ шоттары - заңды және жеке тұлғалардың, заңды тұлғалардың оқшауланған
бөлімшелерінің банктік шоттары, ал корреспонденттік шоттар -банк
операцияларының жекелеген түрлерін өткізетін банктік емес мекемелермен
банктердің банктік шоттары.
Егер клиент банкте бірнеше шот ашқысы келсе, онда банктік шот алғашқы
шот ашылған банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ақ құжаттарының толық
бар екендігі туралы бекітімі болса, онда банк қаражаттарды қайта талап
етпеуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды немесе жеке тұлғаға шот ашқан
жағдайда, банк салық қызметін 3 жұмыс күні ішінде хабардар етуі тиіс.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
өткізетін ұйымдар қолма-қолсыз төлемдер мен ақша аударымдарын клиентке
банктік шот ашпастан жүргізе алады. №395 13 қазан 2000 ж. Қазақстан
Республикасы аумағында қолма-қолсыз төлемдер мен аударымдар жасау
ережесінде көрсетілген, банктік шот ашпай жүргізілетін төлемдер мен ақша
аударымдарына, ақша жіберуші мен бенефициардың банктік шоттарды қолданбай,
ақша аударымы үшін қолма-қол ақша енгізіп және жіберуші көрсеткен
бенефициар[1] есебіне қолма-қолсыз тәртіппен немесе банктік шотқа қатыссыз
бенефициардың қолма-қол ақшаны алуы саналады.
Заңды тұлғалар мен оның бөлімшелерінің қолма-қолсыз төлемі және ақша
аударымы, олардың банктік шот ашып, салық және бюджетке міндетті
төлемдерді, сондай-ақ зейнетақы жарнасын төлегеннен соң жүргізіледі.
Есеп айыру шоты бойынша жүргізілген операциялар бойынша банк клиентке
шот көшірмесін ұсынады (қосымша 4). Есеп айыру шоттан көшірме келесі
реквизиттерден тұрады: клиент аты, есеп айыру шотының нөмірі, соңғы
операция датасы, корреспонденттеуші шот нөмірі, құжат нөмірі, сомасы.
Көшірмеде берілген жазба бойынша тиісті құжаттар ұсынылады. Көшірме
клиентке сенімхат негізінде беріледі.
Банктік шот ашпастан жүргізілетін қолма-қолсыз төлем және ақша
аударымдарына, қолма-қол ақша қабылдауға негіз болатын түбіртек, қолма-қол
жарнаға хабарландыру, шот хабарламалар және басқа да құжаттар қолданылады.
Аталған құжаттар төлем құжаттары немесе төлем хабарламалары болып табылады.
Олар банкке банкпен бекітілген операциялық күн ағымында қабылданады және
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің нормативтік кұқықтық актілерімен
бекітілген төлем хабарламасының нысаны болмаса, алушы банк бекіткен немесе
іскерлік қатынаста қалыптасқан нысанда қабылданады.
Төлем хабарламаларында міндетті түрде келесі реквизиттер болуы
қажеттілігін айтып өту тиіс:
- төлем хабарламасының аты;
- төлем хабарламасының нөмірі, құру күні, айы, жылы;
- ақша жөнелтуші және бенефициар жеке тұлғаның фамилиясы, аты,
әкесінің аты (бар болса) немесе ақша жөнелтуші немесе бенефициар заңды
тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысанын қоса толық атауы;
- ақша жөнелтушісінің немесе бенефициардың жеке идентификациялық коды.
Жеке тұлғаның дербес идентификациялық коды болмаған жағдайда, оның жеке
басын күәләндыратын құжат берілгендері, сондай-ақ пошталық мекен-жайы (елі,
қаласы, индексі, көшесі, үй және пәтер нөмірі) көрсетіледі;
- банк жолдаушы және банк - бенефициардың ұйымдастыру құқылық
нысандарын қоса толық атауы, олардың идентификациялық коды;
- ақша жөнелтуші коды КОД, бенефициар коды "КБЕ", төлем маңызы және
оның Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің нормативтік құқылық
актілерімен белгіленген кодтық белгіленуі;
- төлем сомасы, санмен және сөзбен көрсетілген;
- салық төлеушінің тіркеу нөмірі (СТН), егер ақша жөнелтуші немесе
бенефициардың дербес идентификациялық коды көрсетілместен аудару жасалатын
болса;
- егер жөнелтуші заңды тұлға болса, оның өкілетті тұлғаларының аты-
жөні, қолдары, мекеме мөрі. Егер жөнелтуші жеке тұлға болса оның қоры;
- Қазақстан Республикасының заңдылығымен қарастырылған басқа да
реквизиттер. Банк-алушы ақша жөнелтушісінен төлем хабарламасын алады және
оны акцептейді. Төлем хабарламасын алу кезінде банк-алушы жөнелтушіге қолма-
қол ақшаны қабылдағаны туралы тиісті бекітімді береді. Төлем хабарламасын
акцептей отырып, банк-алушы бенефициар есебіне ақша аударымдарын жүзеге
асыруға міндеттеме қабылдайды. Одан соң банк-алушы оны Қазақстан
Республикасының заң актілерімен белгіленген мерзімде орындайды. Банктік шот
ашпастан орындалған клиенттердің төлемдер мен ақша аударымдары бойынша банк
комиссиондық сыйақы ұстайды. Сыйақы еш уақытта төлем сомасынан ұсталмайды,
егер бұл банк алушы мен ақша жөнелтушісі арасындағы келісімде
қарастырылмаса.
Банк ақша жөнелтушісінен келесі жағдайларда төлем хабарламаларын
қабылдаудан бас тартуы мүмкін:
- төлем хабарламасы нағыз ереженің және ақша аударымы келісімінің
бекітілген шарттары мен талаптарынан бұрмаланып толтырылса және ұсынылса;
- аударымды жүзеге асыруға қажетті ақша сомасы жөнелтушімен
қамтылмаса;
- төлем хабарламасында санмен және сөзбен көрсетілген соманың банкпен
сәйкессіздігі анықталса;
- Қазақстан Республикасының бекітілген ережелері және ақша аударымы
туралы келісім шарттарының талаптары орындалмаған болса.
Банктік шотты ашпастан ақша аударымын жасау үшін банк алушы және
жөнелтуші ақша аударымы туралы келісім жасайды. Сондықтан бір жақ (банк
алушы) екінші жақтың тапсырысы бойынша (ақша жөнелтушісінің) оған дербес
идентификациялық код белгілеместен үшінші жаққа ақша аударымын жүргізеді.
Келісімде қатысушы жақтар аударымды жүзеге асыру тәртібін, соның ішінде
комиссиондық сыйақы алу ретін және өз құқықтарын, міндеттерін және
жауапкершіліктерін келісуі тиіс. Сондай-ақ банк ақша жөнелтушісін
төлемдерді жүзеге асыру тәртібімен және осы қызметті көрсеткені үшін
алынатын өзіндік тарифтерімен таныстыруы тиіс.
Ақша аударымын жүзеге асыру үшін банк жөнелтуші төлем хабарламасы
негізінде сәйкес төлем құжаттарын рәсімдейді. Егер банк банктік шоты жоқ
бенефициар есебіне ақша қабылдаса, онда ақша қабылдағандығы туралы, банкпен
бекітілген нысанда толтырылған хабарламаны жолдау арқылы оны хабардар етуі
тиіс.
Егер бенефициардың банктік шоты болмаса, онда ақша аударымы ақша
жолдаушысының төлем хабарламасына сәйкес банк бенефициардың бенефициарға
қолма-қол ақша босатуымен немесе оның есебіне ақша түсімі кезінде
бенефициардың банктік шоты бойынша бухгалтерлік жазу жасалғаннан бастап
аяқталған болып саналады. Бенефициар банк бенефициар жеке тұлғаға оның жеке
басын күәландыратын құжатын ұсынғаннан кейін ғана қолма-қол ақшаны бере
алады. Бұл кезде банк оған төлем жүргізілгендігін растайтын және ақша
жөнелтушісінің төлем хабарламасының шарттарын белгілейтін құжатты ұсынуы
тиіс. Бенефициар қолма-қол ақша алу кезінде банктің сәйкес құжаттарына жеке
басын күәландыратын құжаттағы аты-жөнін, сондай-ақ алған ақша сомасы мен
төлем валютасын көрсетіп, қолын қоюы тиіс.
Бенефициар келмеген жағдайда, банк екінші деңгейлі банктердің
бухгалтерлік шоттар жоспарында қарастырылған тиісті банктік шоттарға төлем
хабарламасына сәйкес аталған соманы ақша аударымының сомасын алу үшін,
банктің бекітілген ішкі ережелеріне сәйкес есепке алуы тиіс. Егер аударымды
жүргізу мүмкін болмаса, ақша жөнелтуші банкі және бенефициар банкі ақшаны
жөнелтушіге қайтару үшін тиісті шараларды қабылдауы керек.
Аударым қателесіп жүргізілсе, оның сомасы ақша жөнелтушісінің банкіне
келесі операциялық күннен кешіктірілмей, қайтарылу себептері көрсетіле
отырып қайтарылуы тиіс. Қателесіп аударылған сома ақша жөнелтушісінің
банктік шоты бар болып, жөнелтуші банкіне қайтарылғанда, сома жөнелтушінің
банктік шотына құйылады, ақша жөнелтушінің банктік шоты болмаған жағдайда
сома, екінші деңгейлі банктердің бухгалтерлік есеп шот жоспарына сәйкес
банктік шотқа есепке алынады.
Ақшаны қайтарған жағдайда жөнелтуші банкі жөнелтушісі үш банктік күн
ішінде хабардар етуі тиіс.
Егер ақша, ақша аударымы туралы қате белгі себебімен қайтарылған
болса, онда жөнелтуші банкі ақша жөнелтушісін ақшаның қайтарылғандығы
туралы хабардар етпеуге құқылы және құжат қайтарылған күннен бастап үш
жұмыс күні ішінде бенефициар банкіне төлем құжаттарын тиісті
реквизиттерімен жолдайды. Егер жөнелтушісінің банктік шоты болмаса, онда
аударымның қабылданғандығы туралы банк белгісін қойып тиісті құжаттарымен
жөнелтушіге ақша касса арқылы қайтарылады.
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес банк шоттары бойынша
шығын операциялары осындай құқыққа ие өкілетті ұйымдардың шешімі негізінде
тоқтатылады.
Бұл операциялардың банктік шот бойынша қалпына келтірілуі, өкілетті
ұйымдардың банктік шоттағы ақшаны тұтқындау немесе банктік шоттағы шығын
операцияларын тоқтату туралы шешімдерін өзгертуі туралы жазбаша хабарлауы
негізінде жүргізіледі.
Клиенттердің банктік шоты бойынша барлық операциялар тек олардың
келісімдері бойынша жүргізіледі.
Банктік шоттын жабылуы клиенттін шотты жабу себебін көрсеткен өтініш
негізінде жүзеге асырылады. Егер банк клиентті заңды тұлға таратылып немесе
қайта құрылса, шотта бір жылдан аса мерзімде қаржысы болмаса, ал жеке
тұлғаларда - үш жылдан аса, онда шот бойынша орындалмаған талаптар бойынша
шотты жабуға тоқтау жасалады. Банк кәсіпкерлік қызметті жүргізуші заңды
немесе жеке тұлғаның банктік шотының жабылғандығы туралы 10 күн мерзімде
салық қызметінің тиісті органдарын жазбаша хабардар етуі тиіс.
1.2 Банктердегі есеп айыру операциялары және олардың жіктелуі
Қатысушыларға байланысты банктің есеп операциялары негізгі екі топқа
бөлінеді:
• клиенттік есеп айыру операциялары, мұнда негізгі субъект ретінде
банк және оның клиенттері қатысады;
• негізгі субъект ретінде банк болып табылатын, таза банктік есеп
айыру операциялары және банкаралық есеп айырулар (кесте).
Кесте Жіктелу критерийлері
Қатысушылар Төлем құралдары Операцияның Есеп айырысу
құрамы функционалды бағыты нысандары
Банкаралық Төлем Шот ашу бойынша Аккредитивтік
тапсырысымен операциялар операциялар
есеп айырулар
Клиенттік Төлем талап Шот жүргізу бойынша Аударым
тапсырыстары-меноперациялар операциялары
есеп айырулар
Ішкі банктік чектермен есеп Кассалық операциялар Инкассалық
айырулар операциялар
вексельдермен Акцепттік операциялар Клирингтік
есеп айырулар операциялар
карточкалармен Талаптарды беру
есеп айырулар операциялары
Авальді операциялар
Есеп айыру нысандарындағы ерекшеліктерге байланысты банктің келесі
есеп айыру операцияларын бөліп көрсетуге болады:
- аккредитивтік операциялар;
- инкассалық операциялар;
- аударым операциялары;
- клирингтік операциялар.
Есеп айыру операцияларында қолданылған төлем құралдарына байланысты
есеп айыру операциялары жіктеледі:
- төлем тапсырысымен есеп айырысулар;
- чектермен есеп айырысулар;
- вексельдермен есеп айырысулар;
- төлем карточкаларымен есеп айырысулар;
- қолма-қол есеп айырысулар.
Функционалды негіздеріне, есеп айыру мәні мен жүзеге асыру кезеңдеріне
қарай банктің есеп айыру операциялары бөлінеді:
- ағымды, есеп айыру, мерзімдік және басқа да шоттар операцияларына;
- әртүрлі шоттарды жүргізу, қаржыларды өтеу және қосу, сыйақы мен
комиссиондық ақылар қосу операциялары;
- кассалық операцияларға (қолма-қолсыз ақшаға айналдыру операцияларына
және керісінше);
- тиісті құжаттарды төлеуге төлеушінің келісімін (немесе қарсылығын)
алумен байланысты акцепті операцияларға;
- төлем алу құқығын берумен байланысты операцияларға: факторингтік,
есептік, жодаушы (индоссациялық), банк индоссант болып табылатын кездегі;
- банк төлемге келіп немесе тапсырыс беруші болып табылатын, банктің
авальді (кепілді тапсырысының) операциялары.
Банктегі есеп айыру операцияларын ұйымдастыру № 179 25 сәуір 2000
жылғы Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қолсыз төлем және ақша
аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелеріне сәйкес
реттеледі. Осы ережелерде есеп айыру құжаттарын рәсімдеу және есеп
айыруларды жүзеге асыру тәртібі көрсетілген.
Банкпен аударым операцияларының үлкен көлемі орындалады, яғни заңды
және жеке тұлғалардың ақша қаржыларының аударымдарын жүзеге асыруға берген
тапсырыстарын орындау бойынша операциялар.
Аударым операцияларын жүзеге асыру үшін банкте төлеуші мен алушы
арасындағы есеп айырулардың келесі нысандары қолданылады:
- төлем тапсырыстарымен;
- төлем талап - тапсырыстарымен;
- инкассалық өкімдермен;
- чектермен;
- аккредитивтерімен;
- вексельдермен;
- банктік карточкалармен.
Осы аталған есеп айыру нысандарына келесі тарауда толығымен жеке-жеке
талдаулар жүргіземіз.
2. Банктердегі есеп айыру операцияларының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 Төлем тапсырмасымен есеп айырудың артықшылықтары
Төлем құжатты ақша жөнелтушінің қызмет көрсетуші банкке, тапсырыста
көрсетілген соманы оның ақшасын бенефициар есебіне аудару туралы берген
тапсырысы. Аударымды жүзеге асыру үшін жөнелтуші өзіне қызмет көрсетуші
банкке бекітілген үлгідегі төлем тапсырысын ұсынады. Төлем тапсырысында
міндетті түрде келесі реквизиттер көрсетілуі тиіс:
- құжаттың аты;
- оны жазу күні, айы, жылы, құжат нөмірі. Күн - санмен, ай - сөзбен,
жыл - санмен көрсетіледі;
- ақша жөнелтуші заңды тұлғаның ұйымдастыру - құқылық нысанын қоса,
толық атауы, дербес идентификациялық коды;
- ақша жөнелтуші банкінің ұйымдастыру - құқылық нысанын қоса, толық
атауы, дербес идентификациялық коды;
- төлем мәні, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің
нормативтік құқықтық актілерімен бекітілген кодтық белгіленуі;
- санмен және сөзбен көрсетілетін төлем сомасы;
- салық төлеуші бенефициармен ақша жөнелтушінің тіркеу нөмірі.
"Төлем мәнінің бөлігінде ақша жөнелтуші аударым жүзеге асырылатын
құжат атын, нөмірін және күнін, сондай-ақ "Код - төлем мәнінің бөлігінде
-төлемнің кодтық белгіленуін көрсетуге міндетті.
Ақша аударымы резидент емес бенефициар есебіне жүргізілсе (ақша
жөнелтуші банк болған жағдайдан тыс), өзіне қызмет көрсетуші банкке
бекітілген үлгіде шетел валютасында ақша аударымына өтінішті ұсынады.
Мұндай өтініш ақша жөнелтушінің алушы-банкіне ақша аударымы туралы берген
тапсырысы болып табылады.
Алушы банкі ақша аударымына жазылған төлем тапсырысын немесе өтінішті
оның жазылған күнін көрсете отырып, он күнтізбелік күн ішінде қабылдайды.
Ол Қазақстан Республикасы заңдылығына сәйкес, төлем тапсырысымен
аударымға өтініштен тыс төлем негізін дәлелдейтін басқа да құжаттарды талап
етуге міндетті. Ақша жөнелтуші қызмет көрсететін алушы банк келісімі
бойынша төлем тапсырысында немесе ақша аударымы өтінішінде валюталау
күнін[2] көрсетуге алады.
Банктің жөнелтуші төлем тапсырысын орындау міндеттемесі төлем
тапсырысының акцепті болып табылады. Акцепт кезінде алушы - банкте
жөнелтушінің банктік шотынан төлем тапсырысында көрсетілген мөлшерде ақша
алу құқы болады, сондай-ақ оны орындаумен байланыстарды шығындарды.
Төлем тапсырысы алушы-банкпен акцептелуі үшін, аталған төлем
тапсырысын орындауға жеткілікті ақша сомасы жөнелтушінің банктік шотында
болуы тиіс. Қажетті ақша сомасымен қамтамасыз ету ақша жөнелтуші қаржысының
есебінен немесе келісімде көрсетілсе алушы - банк заемы есебінен
жүргізіледі.
Төлем тапсырысы алушы-банкімен келесі жағдайларда акцептеледі:
- алушы - банк акцепт туралы жөнелтушіге хабар жіберсе немесе төлем
тапсырысын төлеу туралы хабарлау жолдаса;
- алушы - банк жөнелтушінің төлем тапсырысы негізінде ақшаны шоттан
алса (банктік шоты дебеттейді);
- төлем тапсырысын алғаннан кейінгі үш жұмыс күні ішінде алушы банктің
акцепт туралы немесе акцепттен бас тарту туралы хабарламасын алмаса;
- Қазақстан Республикасының заңдылығымен немесе алушы - банк пен
жөнелтуші арасындағы келісіммен көрсетілген жағдайларда.
Бенефициардың банкінде келесі жағдайлардың бірі орын алса төлем
құжаттары акцептелген болып саналады, егер:
- бенефициар банкі акцепт туралы хабарламаны жөнелтушіге хабарласа;
- бенефициар банкі бір кезекте алушы - банкі болып саналып
жөнелтушінің төлем тапсырысы негізінде ақшаны алса (банктік шотты
дебеттесе);
- бенефициар банкі бенефициардың банктік шотын несиелендіру арқылы
бенефициарға ақша аударымын жасаса;
- бенефициар банкінің үш жұмыс күні ішінде акцепт туралы немесе
акцепттен бас тарту туралы хабарлауын жөнелтуші ала-алмаса;
- Қазақстан Республикасы заңдылығымен немесе бенефициар және банк
бенефициар арасындағы келісіммен қарастырылған басқа да жағдайларда.
Төлем тапсырысының акцепті оны қабылдаған кезде жүргізілуі мүмкін,
егер бұл жөнелтуші және алушы-банкі арасындағы келісімде қарастырылса.
Алушы-банкі келесі жағдайларда төлем тапсырысының акцептінен бас
тартуы мүмкін:
- егер жөнелтуші аударым үшін керек ақша сомасымен қамти алмаса;
- егер төлем тапсырысында жалған белгілер болса, ол жөнелтуші және
алушы банк арасында келісіммен белгіленген келісілмеген төлемдерден қорғау
әрекетін бұзып жолданса;
- Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қолсыз төлем және ақша
аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелері және біздің
Республиканың бекітілген төлем тапсырысын құру және ұсыну талаптары,
жөнелтуші мен алушы банк арасындағы келісім шарттары жөнелтушімен
орындалмаған жағдайда;
- Қазақстан Республикасының заңдылығымен және келісім талаптары
орындалмаған жағдайда.
Егер алушы банк төлем тапсырысын акцептеуден бас тартса, онда төлем
тапсырысын алғаннан үш жұмыс күні ішінде жөнелтушіге тиісті жазбаша немесе
электронды хабарламаны жолдауы тиіс. Ол үшін алушы - банк пен жөнелтуші
арасында қарсылық туралы хабарламаны жөнелту тәртібі қарастырылады, бұл
кезде акцепттен бас тарту күні болып хабарламаны жіберу күні саналады.
Төлем тапсырысының акцепті мүмкін емес:
- жөнелтушінің банктік шоты тұтқындалған болса немесе Қазақстан
Республикасының қолданбалы заңдылығына сәйкес оның банктік шоттары бойынша
шығын операциялары тоқтатылса;
- егер бенефициар банкі алған төлем тапсырысындағы көрсетілген
реквизиттер сәйкес болмаса.
Егер бенефициар банкі болып табылмайтын алушы банк жөнелтушінің
банктік шотында аударым жасауға ақшалай қаржысы жеткілікті бола тұрып,
төлем тапсырысын орындамаса және алушы банк өзінің акцепттен бас
тартатындығын уақытында хабарласа, онда араларында болған келісімге сәйкес
жөнелтуші аударым сомасының мөлшерінен айып төлейді, егер бұл Қазақстан
Республикасының заң актілерімен қаралмаса.
Мемлекеттің заң актілеріне, алушы банк және жөнелтуші арасындағы
келісімге сәйкес, алушы банкі төлем тапсырысын акцептеуден негізсіз бас
тартқандығы үшін жауапқа тартылады.
Акцептелген төлем тапсырысы бойынша төлем келесі тәртіппен
жүргізіледі: жөнелтуші өзімен алушы банкі арасында жасалған келісімге
сәйкес, акцептелген төлем тапсырысының сомасына алушы банкке төлем
жүргізуге және санкцияланған төлем тапсырысын іздестіру немесе орындауға
байланысты шығындарды қалпына келтіруге міндетті. Бұл кезде алушы банкте
жөнелтушінің төлем тапсырысын орындаған кезден бастап төлем жүргізу
міндеттемесі пайда болады. Алушы банкке жөнелтуші төлемі, алушы банкі
жөнелтуші шотын дебеттегенде жүргізіледі.
Жөнелтушінің акцептелген төлем тапсырысын алушы банк республика
заңдылығының талаптарына және төлем тапсырысының өзінде көрсетілген
шарттарға сәйкес орныдайды.
Егер алушы банк жөнелтушіден тиісті өкілеттілікті ала алмаса, онда
келесілерге құқылы:
- жөнелтушінің төлем тапсырысын атқаруға байланысты болған, банк,
қызметі үшін комиссионды ақылар мен шығындарды аталған төлем тапсырысының
сомасынан ұстап қалуға;
- кезекті алушы банкке төлем тапсырысы сомасынан комиссиондық ақыны
ұстау құқын беруге.
Егер алушы банк төлемді орындау кезінде төлем құжаттарын қолдану, ел
ішінде қолма-қолсыз төлемдер мен ақша аударым жүзеге асыру ережесін бұзып,
нәтижесінде бенефициарға ақша аударымы кешіктірілсе, онда банк Қазақстан
Республикасының заң актілері мен өзара келісімге сәйкес қатысушыларға
тұрақсыздық сомасын төлейді.
Қазақстан Республикасының заң актілерінің талаптарына сәйкес бірінші
кезекте атқарылуға тиісті төлем құжаттары бар болып, тапсырысты орындауға
жөнелтушінің банктік шотында қажетті ақша сомасы жеткіліксіз болса, алушы
банк төлем тапсырысын орындамауға және оны акцептеуден бас тартуға құқылы.
Шарттарының бірі валюталау күні болып табылатын төлем тапсырысын
акцептеу кезінде, алушы банкі акцептелген төлем тапсырысындағы ақша сомасын
жөнелтушінің банктік шотынан алуға құқылы. Мұндай операциялар есебін алушы
банк арнайы дербес бетте жүргізеді және осындай төлем тапсырысының
міндеттемелерін орындауға келесі банк делдал немесе банк бенефициардың
уақыты жеткілікті болатындай етіп жолдайды.
Бенефициар банкі төлем тапсырысын акцептеу кезінде төлем тапсырысында
көрсетілген соманы бенефициар соманы бенефициар есебіне қабылдайды. Банк
бенефициар есебіне түсетін ақшаның негізсіз екендігін анықтаса, банк
бенефициар акцепттен бас тартуға немесе төлемнің орындалуын тоқтатуға
міндетті. Бұл жерде айтып өту керек, егер аталған факт дәлелденбесе банк
бенефициарға өзара келісіммен көрсетілген және Қазақстан Республикасының
заң актілерімен қарастырылған көлемде, төлемді кешіктіргені үшін
тұрақсыздық сомасын төлейді. Қарсы жағдайда бенефициар банкі бенефициар
есебіне аударым бойынша түскен ақшаны қабылдамауға міндетті. Төлем
тапсырысын акцептеуден бас тартқан жағдайда бенефициар банкі жөнелтуші
банкке төлем тапсырысты алған күннен бастап 3 жұмыс күнінен кешіктірмей бас
тарту себептерін көрсете отырып хабарлама жібереді.
Бенефициар банкпен бенефициар есебіне ақша қабылдау кезінде,
акцептелген төлем тапсырысына сәйкес банк оны төлем күнінен кейінгі
операциялық күннен кешіктірмей ақша қабылдағандығы туралы хабардар етеді.
Бұл кезде бенефициар банкі келісім шартына сәйкес бенефициарды оның банктік
шотынан жазбаны немесе төлем тапсырысын қағаз жеткізушіде, бекітілген
нысандағы бланкте немесе электронды түрде жолдау арқылы жеткізеді.
Егер төлем тапсырысы жөнелтуші реквизиттеріне сәйкеспесе немесе
қайталап ұсынылса, онда төлем тапсырысы қателесіп орындалған болып
саналады. Бұл кезде жөнелтуші төлем тапсырысының дұрыс орындалғандығын
анықтайды, егер ол қателесіп орындалса, онда табылған қателік туралы,
олардың арасындағы келісімге сәйкес алушы банкке хабарлайды. Ақша жөнелтуші
алушы банкке келтірілген зиянға төлем тапсырысында көрсетілген сома шегінде
жауаптылықта болады, егер алушы банк келісімде көрсетілген мерзімде
хабарламаны алмаса.
Жөнелтушіден төлем тапсырысының қате орындалғаны туралы хабарлама
алысымен, алушы банк келесі әрекеттерді жүргізеді.
Біріншіден, қате төлем тапсырысы бойынша жөнелтуші реквизиттеріне
сәйкес емес реквизиттері бар қате тапсырысын тиісті бенефициар есебіне
жолдайды немесе төлемнің барлық сомасын жөнелтушіге қайтарады.
Екіншіден, қате төлем тапсырысы бойынша сомасы жөнелтушінің төлем
тапсырысы сомасынан асатын, алушы банк дұрыс алынбаған соманы жөнелтушіге
қайтарады. Бұл кезде, егер бұл бенефициар мен алушы банк арасындағы
келісімде қаралса, онда алушы банк бенефициардан аталған соманы даусыз
қайтып алуға құқылы.
Егер алушы банк пен бенефициар арасында келісім жасалмаған болса, онда
алушы банк бенефициар банкке қателесіп аударылған соманы қайтару туралы хат
сұрату жібереді. Мұндай ақша қайтаруы кезінде банк бенефициардың төлем
тапсырысын жазып оның "төлем мәні бөлігінде ақшаны қайтару себебін көрсету
арқылы жүргізіледі.
Үшіншіден, сомасы жөнелтушінің төлем тапсырысының сомасынан аз қате
төлем тапсырысы бойынша, алушы банкі жөнелтушіден даусыз ретте сома
айырмасын алуға және бенефициар шотына аударуға құқылы. Егер орындалған
төлем тапсырысында жөнелтуші қате жіберсе, онда алушы банк ешқандай
жауаптылықта болмайды. Төлем тапсырысын бюджет және басқа да Ұлттық банктік
нормативтік құжаттары мен заңдылығында қарастырылған мақсатқа ұсынғанда,
қаржы жетіспесе төлем ордері қолданылады (№133 25 қараша 2000 жылғы
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк Басқармасының қаулысымен бекітілген,
клиентпен оған қызмет көрсетуші банк арасында қолма-қолсыз төлемдерді
жүзеге асыру ережесіне сәйкес).
Төлем тапсырысымен есеп айыруларды жүзеге асыру кезінде шоттардың
келесі корреспонденциясы құрылады:
1. Егер ақша жөнелтушісі мен бенефициарға бір банкте қызмет
көрсетілсе, онда келесі өткізбе құрылады:
Дт 2203 "Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары" ақша жөнелтуші
Кт 2203 "Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары" бенефициар
2. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға әртүрлі банк қызмет көрсетсе,
олардың арасындағы есеп айырулар корреспонденттік шоттар арқылы
жүргізіледі:
Дт 2203 "Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары"
Кт 1051 "Банктің ҚР-ң ҰБ-гі корреспонденттік есеп шоты" немесе
Кт 1052 "Банктің басқа банктердегі корреспонденттік шоты
3. Есеп айыруларды жүзеге асырғаны үшін банк комиссиондық ақы ұстайды.
Ол жағдайларда мынандай бухгалтерлік жазбалар жасалады:
Дт 2203 "Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары"
Кт 4601 "Банктің аударым операциялары бойынша көрсеткен қызметі үшін
есептелінген комиссиялық кірістер"
2.2 Төлем талап - тапсырысымен және инкассалық өкімдермен есеп айыру
есептерін ұйымдастыру ерекшеліктері
Төлем талап-тапсырысы - бенефициардың жөнелтушіге қойылған өнім,
орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет келісім бойынша құнын төлеу туралы
қызмет көрсетуші банкке жолданған есеп айыру және тиеу құжаттары негізінде
берген талабы. Төлем талап-тапсырысымен бенефициармен бланкте жазылады және
бенефициар банкіне немесе жөнелтуші банкіне реестрмен бірге 4 данада
ұсынылады, егер төлем электронды жолмен жүзеге асырылса, 2 данада.
Бенефициар банкі төлем талап-тапсырысымен өкімін қабылдай отырып, өзіне
инкассалаушы банк міндеттемесін алады.
Инкассалаушы банк міндеттемесі төлем талап-тапсырысын инкассоға[3]
алумен байланысты, бенефициармен жасалған келісім немесе қолданбалы
заңдылық мөлшерлері негізінде пайда болады. Бұл кезде инкассолаушы банк
өзіне келесі міндеттемелерді қабылдайды:
- төлем талап-тапсырысымен төлемге немесе акцептке кезекті ұсыну;
- бенефициарға акцептен бас тарту немесе төлем туралы төлем талап-
тапсырысын қайтару туралы хабарлама жолдау;
- төлем талап-тапсырысымен жоғалғандығы туралы бенефициарға хабарлау.
Тиісті міндеттемелерді қабылдай отырып, инкассалаушы банк төлем талап-
тапсырысын алғаннан кейінгі келесі операциялық күннен кешіктірмей қызметтің
орындалуын анықтайды. Инкассоға инициатордан инкассалаушы банкпен төлем
талап-тапсырысын қабылдау, инкассалаушы банктің операциялық күні ағымында
жүргізіледі және оны инкассоға қабылдау кезінде реестрдің барлық данасына
күні және түсу уақыты қойылады. Ал жөнелтуші банкі аталған құжатта төлем
талап-тапсырысын алған күні мен түсу уақытын қояды. Ал жөнелтуші банкі
аталған құжатта төлем талап-тапсырысын алған күні мен алу уақытын
белгілейді.
Бенефициар банкі барлық реквизиттердің толтырылу дұрыстығын тексеріп,
төлем талап-тапсырысымен жөнелтуші банкке жолдайды, ал бір данасы банк
белгісімен бенефициарға қайтарылады. Жөнелтуші банкі төлем талап-тапсырысын
алып, оларды тіркейді, барлық данасына алу күнін (жоғары, оң жақтан) қояды
және акцепт үшін ақша жөнелтушісіне жолдайды.
Бұл кезде оның жөнелтуші банкіне түскен күннен бастап үш күн ішінде
банкке төлем талап-тапсырысын ұсынуға міндетті. Төлем талап-тапсырысы тек
жөнелтуші шотында ақша болған жағдайда ғана қабылданады.
Төлем талап - тапсырысын толықтай немесе жартылай төлеуден бас тарту
кезінде, төлеуші өз банкін осы үш күн ішінде хабардар етеді және төлем
талап-тапсырысын қосылған тиеу құжаттарымен және төлемнен бас тарту туралы
хабарламамен бірге бенефициарға қайтарады.
Төлемге келісім білдірілген жағдайда аталған төлем талап-тапсырысы
акцептеледі. Жөнелтушінің төлем талап-тапсырысының акцепті акцептеуді талап
етпейтін төлем талап-тапсырысынан басқалары соңғының аталған талаптарға
сәйкес төлем жүргізуге келісімін білдіреді.
Егер ақша жөнелтушісінің банктегі шоты Қазақстан Республикасының
заңдылығына сәйкес тұткындалған болса, оның банктік шоты бойынша шығын
операциялар; тоқтатылған болса төлем талап-тапсырысына акцептеу болмайды.
Әдетте, ақша жөнелтушінің банкі ақша жөнелтушісінің акцептін талап
етпейтін төлем талап-тапсырысынан басқаларын, жөнелтуші акцепті негізінде
төлем талап—тапсырысын акцептейді. Акцепт талап етілмейтін төлем талап-
тапсырысын төлеу кезінде банк ақша жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік
шотынан ақша аударуға құқылы. Акцептсіз ретте төленетін ақша жөнелтушісінің
төлем тапсырысы бойынша жөнелтушісінің акцепттелген құжаттар бойынша
баланстан тыс есеп жүргізіп және оларды корреспонденттік шотқа кезекті
төлем және аударым үшін ақша түскенге дейін сақтауға міндетті. Бұл кезде
Қазақстан Республикасының заң актілерінде қарастырылмаған болса жөнелтуші
банкі өзара келісімге сәйкес ақша жөнелтушісіне айып немесе өсім ақы
төлеуге міндетті. Жөнелтушіде ақша сомасы жеткіліксіз немесе болмаса, алушы
банкі төлем тапсырысын (бюджетке төлемдер, сот шешімі, кеден басқармасы
бойынша қойылған төлемдер және төлем талап-тапсырысын (акцептсіз ретте
орындалатын)) ақша жөнелтушісінің банктік шотына оларды орындауға
жеткілікті ақша сомасы түскенге дейін сақталады.
Мұндай құжаттарды қабылдау кезінде жөнелтуші банкі келесі жұмыс
күнінен кешіктірмей аталған төлем талап-тапсырысын картотекаға қою туралы
банк бенефициарына хабарлама береді.
Ақша жөнелтушісі мен алушы банк арасындағы келісіммен алушы банктің әр
түрлі құжаттарды қабылдау және сақтау міндеттері қарастырылады. Алушы
банктің мұндай төлем құжаттарын қабылдау және сақтау келісімі жағдайында
аталған банкке тиісті міндеттемелер қойылады.
Төлем талап-тапсырысын толық немесе жартылай төлеуге келісім
білдірілген жағдайда, жөнелтуші оның барлық данасын банктік шотты жүргізуге
өкілетті тұлғалар қолы және мөр таңбасымен рәсімдейді және оны қызмет
көрсетуші банкке жолдайды, оның:
- бірінші данасы жөнелтуші шотынан ақша алуға негіз болады және
операция аяқталған соң банктің құжаттарына орналастырылады;
- екінші данасы бенефициарға қызмет көрсетуші банкке жолданады;
- үшінші данасы тауар, көрсетілген қызмет орындалған жұмыс үшін төлем
жүргізілгендігі туралы қолхат ретінде тиеу құжаттарымен қоса жөнелтушіге
қайтарылады.
Төлемге сома бөлігінде жөнелтуші шотынан алуға тиісті сома санмен және
сөзбен жазылуы тиіс.
Заң актілеріне сәйкес ақша жөнелтушісінің келісімінсіз оның шотынан
ақша алу жүргізіледі, бұл кезде инкассалық өкім деп аталатын құжат
қолданады, сондай-ақ салық қызметі және кеден ұйымдарының инкассалық өкімі
қолданылады.
Ақша жөнелтушісінің банкіне ақша іздестіру туралы сот анықтауымен
қаулыларының, шешімдерінің, өкімдерінің аталған іздестіруді сендіретін сот
бұйрығы немесе көшірмесі, атқарушы парақтар және бұйрықтарды қоса
инкассалық өкім ұсынылады. Салық қызметі органдары мен кеден органдарының
инкассалық өкімін есептемегенде. Бұл талаптар Ұлттық Банкпен бекітіледі.
Инкассалық өкімде жөнелтуші келісімсіз оның банктік шотынан ақша алуға
құқық беретін заң актісінің сәйкестігі нөмірі мен күні көрсетіліп төлем
мәні жазылуы тиіс. Салық және кеден қызметі органдарының инкассалық
өкімінде қосымша бюджеттік жіктелу коды, операция түрі көрсетіледі. Бұл
кезде іздестірудің дұрыстығына, сондай-ақ ақша жөнелтушінің келісімінсіз
ақша алуға негіз болған сілтемелерге іздестіруші жауапты. Банктер ақша
жөнелтушісінің олардың келісімінсіз банктік шотынан қаржыларды алуға қарсы
олардың арыздарын қарамайды.
Егер келісім акцептелмеген болса, онда ол акцепт мерзімі аяқталғанға
дейін қайтарылып алынады. Бұйрықты орындау немесе акцептелген бұйрықты
қайтарып алу оның алушы банкпен орындалуына дейін жүргізілуі мүмкін.
Жөнелтуші бұйрықты алушы банкке бекітілген нысан бланкінде жазылған
қайтарып алу өкімді жолдау арқылы тоқтатуына болады. Қайтарып алу туралы
өкімде төлем құжатының күні, оның нөмірі, сомасы және алушы банкпен
бекітілген басқа да реквизиттері көрсетілуі тиіс. Электронды тәсілмен
жолданған өкім, жөнелтуші мен алушы банк арасындағы бекітілген келісімге
сәйкес санкцияланбаған төлемдерден қорғау тәртібі сақталған жағдайда,
жолданған болып табылады. Қағаз жеткізушіде рәсімделген төлем құжатын
қайтару туралы немесе оны тоқтату туралы өкімде төлем құжаттарын жөнелтуге
өкілетті, төлем құжаттарына қол қоюға құқылы тұлғалардың қолы және мөр
болуы тиіс.
Алушы банкі Қазақстан Республикасы заңдылықтарының талаптарына және
жөнелтуші мен алушы банк арасындағы келісімге қайшы келетін бұйрықты
қайтару туралы өкімдерді қабылдамауы тиіс. Алушы банкі немесе бенефициар
банкі төлем тапсырысын қайтару туралы өкімді уақтылы алмаса ақша аударымын
жүзеге асыруға құқылары жоқ. Бұл кезде алушы банкі немесе бенефициар банкі
түскен соманы жөнелтушіге қайтаруға міндетті. Бұйрық алушы банкке бұйрықты
орындауды тоқтата төру туралы өкімді жөнелтушінің жолдауы арқылы тоқтатылуы
мүмкін.
2.3 ҚР-да чектермен есеп айыру есебі
Біздің Республикамызда чекті қолдану ҚР ҰБ Басқармасымен бекітілген 13
мамыр 2002 жылғы Қазақстан территориясында чектерді қолдану Ережесімен
реттеледі.
Чек беруші мен чек беруші банкінің чекті қолдануға байланысты чекті
қолдану туралы келісімімен реттеледі. Чектерді қолдану туралы келісім
жасалмастан бұрын банктер чектермен операция өткізу бойынша банктік қызмет
тарифтері туралы ақпарат алуға клиенттер құқығын және чектерді қолдану
туралы келісімінің міндетті шарттарын қамтамасыз етуге тиіс.
Бұл келісімінде көрсетілген негізгі реквизиттерге келесілер саналады:
- чек кітапшасындағы чек бланктерінің саны және олардың қорғалу дәрежесіне
қойылатын талаптар туралы мәліметтерді (чек берушінің банкі чек бланкісінің
және чек кітапшасының үлгісін өз еркімен бекітуге құқылы); - чектерді
дұрыс толтыру талаптары, атап айтқанда:
- чек бланктерінің реттік нөмірлерін сақтау;
- чек сомасын санмен және жазып көрсету (жазылатын сома жолдың ең басынан
басталуға тиіс, теңге сөзі жазып көрсетілген сомадан кейін бос орын
қалдырмай көрсетілуге тиіс, тиын сөзі чекте көрсетілмейді);
- "бұйрық бойынша төлеңіз деген сөздерден кейінгі бағанада чек жазып
берілетін адамның аты-жөні немесе атауы көрсетіледі;
- чекті жазып берілген күннің қойылуы (күні және жылы - санмен, айы
жазумен);
- чек берушінің қолының қойылуы және заңды тұлға үшін мөрдің қойылуы, олар
чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе чек беруші чек кітапшасына ие
болуға өкілеттік берген тұлғаның қолының және мөр таңбасының (заңды
тұлғалар үшін) үлгісі құжаттағы үлгіге сәйкес болуға тиіс;
- чектің түбіртегінде операция жасалғанға дейінгі соманың қалдығының чек
сомасының және чек кітапшасы бойынша жаңа қалдықтың көрсетілуі (қалдық
санмен және жазумен) беріледі, сондай-ақ чек жазып берілген күн және чек
берушінің немесе чек беруші чек кітапшасына ие болуға өкілетті тұлға қолы
және чек берушінің мөрі (заңды тұлғалар үшін) қойылады;
- Чекпен операция жасалған кездегі чек берушінің банкі мен чек беруші
арасындағы өзара төлемдер тәртібі;
- Чек кітапшасын қолдану мерзімдері;
- Чек берушінің чектің қолданылмаған бланктеріне бақылау жасауды қамтамасыз
ету тәртібі;
- Чек беруші банкінің төленген чектерді есепке алу тәртібі;
- Чек берушінің жоғалған немесе ұрланған чектер, чек кітапшалары, чекке қол
қоюға уәкілеттілігі бар тұлғалар құрамының (заңды тұлғалар үшін) өзгеруі
туралы чек берушінің банкін хабардар ету тәртібі;
- Чек беруші банкінің чектерді төлеуден бас тарту, сондай-ақ ақауы бар және
жалған чектер туралы чек берушіні хабардар ету тәртібі;
- Чек беруші банкінің чектермен операция жүргізу жөніндегі қызметін чек
берушінің төлеуі жөніндегі шарттары;
- Чек беруші банкіне чектің қолданылмаған бланктерін чек берушінің қайтару
тәртібі;
- Чек беруші мен чек берушінің банкі қатынастарына талап қою тәртібі және
тараптардың жауапкершілігі.
Чектерді қолдану туралы келісімде басқа да шарттар қарастырылуы
мүмкін.
Қазіргі кезде Ұлттық Банк нұсқауы бойынша есеп айыруда тек
депонирленген чектерді қолдану қарастырылуда. Қаржыларды депонирлеу чек
беруші клиентпен банктік 2221 "Клиенттердің арнайы салымдарың шотында
жүргізіледі, бұл аталған чек бойынша төлемдерді қамтамасыз етеді. Чек
кітапшаларын рәсімдеу кезінде чек жіберуші банктің өкілетті тұлғасы
төлендегілерді орындауға міндетті:
• Чек берушінің немесе оның мүддесін көздеуші тұлғаның жеке басының кім
екендігіне көз жеткізуге;
• Чек кітапшасының мына мәліметтер көрсетілген немесе қойылған сыртқы бетін
толтыруға:
- чек берушінің аты-жөні немесе атауы;
- чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін
тұлғаның (заңды тұлғалар үшін) жеке куәлігінің сериясы, нөмірі, кім және
қашан бергені;
- чек беруші банкінің жеке банктік коды;
- чек бланктерінің нөмірлері (нөмірден нөмірге дейін);
- чек кітапшасын қолдану мерзімі;
- чек кітапшасындағы санмен және жазумен (соманы жазу жолдың шетінен
міндетті түрде үлкен әріппен басталып санмен жазылған сома бағандағы бос
орын және жазумен жазылған сомадан кейін асты екі сызықпен сызылады);
- чек кітапшасының берілу күні;
- өкілетті тұлға қолы және чек беруші банкінің мөрі;
• Чек кітапшаның әрбір бланкіне мөртаңбамен көрсетіп чек берушінің банкінің
банктік жеке кодын және оның атауын қоюға:
- чек берушінің (заңды тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін
тұлғаның (заңды тұлғалар үшін) аты-жөнін толық жазуға;
- салық төлеушінің тіркеу нөмірі - чек берушінің
• Чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе чек беруші чек кітапшасына ие
болуға өкілеттік берген тұлға қолының және мөр бедерінің (заңды тұлғалар
үшін) үлгілері бар құжатты қабылдауға;
Чек кітапшаларын тіркеу журналына тиісті жазбалар жасауға; ; ... . ;-•-• .
Чектерді қолдану туралы келісімде көзделген жағдайларда бір мезетте
бірнеше чек кітапшаларын беруге рұқсат етіледі.
Есеп айыру чек кітапшасын алу үшін клиент банкке бекітілген үлгідегі,
чек саны және чектермен есеп айыруда қажетті жалпы соманы көрсетіп өтінішті
ұсынады. Осы деректер негізінде эр чек сыртында көрсетілген бір чек лимиті
қойылады. Чек алуға өтініш кәсіпорын жетекшісінің аға бухгалтердің колымен
және мөрмен бекітіледі. Сонымен қатар, өтінішпен қоса клиент банкке аталған
ақша сомасын өзінің есеп айыру шотынан 2221 "Клиенттердің арнайы салымдарың
шотына қосу үшін төлем тапсырысын экеледі, бұл қаржылар депонирленген соң
клиент бұл чектерді ала алады.
Бұл кезде мынадай өткізбе құрылады:
Дт 2203 "Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
Кт 2221 "Клиенттердің арнайы салымдары
Чек заңды және жеке тұлғалармен өзара есеп айыру кезінде алынған
тауарлы-материалдық құндылықтар және көрсетілген қызметтер, сондай-ақ басқа
да жағдайлар үшін қабылданады.
Чектер келесі түрлерге бөлінеді:
- есеп айыру чек кітапшаларының чектері;
- аманатының чек кітапшаларының чектері.
Есеп айыру чек кітапшаларының чектері заңды тұлғалар арасында өзара
есеп айыру үшін қолданылады.
Аманатшының чек кітапшасы жеке тұлғалардың олармен ақшасыз есеп айыруы
және нақты ақша алуы үшін қолданылады. Чектік кітапша беріледі, егер
клиентке банктен алты айдан кем емес уақыт қызмет көрсетілген болса және
банктің клиенттің әділдігі мен жауапты екендігіне сенімді болуына негіз
болса.
Қазақстан Респубилкасында чек беруші барлық банктің чектері қабылдауы
мен төлеуіне және клиенттеріне тиесілі. Чек бланктері ҚР Үлттық Банктің
өндірістік кәсіпорындарымен дайындалады. Қауіпсіздік деңгейі Ұлттық Банкпен
бекітіледі.
Банк өз клиентіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Есеп айыру операцияларының экономикалық мәні және маңыздылығы 5
1.1 Банктік шот туралы түсінік, оны ашу, жүргізу және жабу тәртібі 5
1.2 Банктердегі есеп айыру операциялары және олардың жіктелуі 11
2. Банктердегі есеп айыру операцияларының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
15
2.1 Төлем тапсырмасымен есеп айырудың артықшылықтары 15
2.2 Төлем талап - тапсырысымен және инкассалық өкімдермен есеп айыру
есептерін ұйымдастыру ерекшеліктері 22
2.3 ҚР-да чектермен есеп айыру есебі 26
2.4 Есеп айырудың аккредитивтік нысаны 38
3. Банктердегі есеп айыру операцияларын жетілдіру жолдары 46
3.1 Вексельдермен операциялар есебін ұйымдастыруды дамыту мәселелері 46
3.2 Банктік карточкаларымен есеп айыру есебінің ерекшеліктері 59
Қорытынды 73
Қолданылған әдебиеттер тізімі 74
Кіріспе
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының өте тез қарқынмен
дамыған секторларының бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикаға көшуінің өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен
өзгерістер алып келгені белгілі. Бүгінгі күні коммерциялық банктердегі
бухгалтерлік есеп банкті жалпы басқару жүйесінде басты орын алады.
Еліміздің экономикасындағы өзектілігі жоғары мәселелердің бірі
-бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін халықаралық стандарттар мен
ормалар талаптарына сәйкестендіру. Ол, әрине, халықтың жағдайын жақсартуға
және мемлекетіміздің экономикасының тұрақты өсуіне әсер етеді.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласында банк жүйесінің экономиканы
дамытуда алар орны ерекше. Қаржы-несие институттары мен банктік
операциялардың қайта бағытталуына елдің Орталық банкісі мен екінші
деңгейдегі банктердің өзара қарым-қатынастар жүйесінің өзгеруіне байланысты
банктегі бухгалтерлік есеп және қорытынды есеп беру үздіксіз жаңарып
отырады. Бухгалтерлік есеп басқару үрдісінің бір бөлігі болып
табылғандықтан ол дер кезінде маңызды ақпараттар алуға мүмкіндіктер береді.
Екінші деңгейдегі банктердің бухгалтерлік есебінің ерекшелігі
жүргізілетін операциялар сипатына, есеп жұмыстарын ұйымдастыруға, сондай-ақ
бухгалтерлік және басқа да есеп құжаттарының мазмұнына байланысты.
Кез-келген заңды және жеке тұлғалар үшін есеп айыру операцияларының
дер кезінде және тиімді түрде жүргізілуі банктер үшін де клиенттер үшін де
маңыздылығы өте жоғары болып табылады. Міне, осы айтылған мәселелер диплом
жұмысы ретінде таңдалған тақырыптың өзектілік мәнін білдіреді.
Диплом жұмысының мақсаты - коммерциялық банктердегі есеп айыру
операцияларының бухгалтерлік есебін зерттеу болып табылады. Осы мақсатқа
қол жеткізу үшін жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер қойылды:
1. Банктен шот ашу және оны жүргізу тәртіптерін тереңірек оқып-үйрену;
2. Есеп айыру операцияларының түрлеріне сипаттамалар беру;
3. Есеп айыру операцияларының барлық нысандарына, яғни төлем
тапсырмасымен, төлем талап-тапсырмасымен, инкассо арқылы есеп
айырысулармен, аккредитивтермен, вексельдермен, банктік карточкалармен есеп
айыруларды жүргізу ерекшеліктерін толық меңгеру;
4. Банктегі есеп айыру операцияларын жетілдіру мәселелеріне тоқталу.
Жұмыстың зерттеу объектісі ретінде - қолма-қолсыз ақша қаражаттары
арқылы есеп айыру нысандары алынды.
Диплом жұмысын жазу кезінде көптеген отандық және шетелдік
экономистердің еңбектері пайдаланылды.
1. Есеп айыру операцияларының экономикалық мәні және маңыздылығы
1.1 Банктік шот туралы түсінік, оны ашу, жүргізу және жабу тәртібі
Кәсіпорын және ұйымдардың ақшалай қаражаттары банкте олардың қызмет
мінезіне сәйкес ағымды және есеп айыру шоттарында сақталады. Шаруашылық
қызмет үрдісінде субъектілер арасында анықталған талаптар мен міндеттемелер
пайда болады, оларды реттеу үшін төлем жүйесін ұйымдастыру қажет. Бұл кезде
төлем борышқордың өз міндеттемелерін орындау үрдісі болып табылады, ал оның
соңғы кезеңі - есеп айыру.
Осыдан, есеп айыру міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қолсыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын және ұйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейлі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы қолма-қолсыз түрде жүзеге асырылады.
Банктік шот - бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылықтар мен келісім шарттарда қарастырылған
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозитті
қабылдау және банктік оперцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісім шарттық қатынасты бейнелеу әдісі.
Клиенттің есеп айырысу шоты банктік шот келісіміне немесе есеп айыру-
кассалық қызмет келісім шартына сәйкес жүргізіледі (қосымша 1). Келісім
клиенттің шот ашуға жазған өтініші негізінде жасалады (қосымша 2). Осы
келісім шартқа сәйкес банк клиентке есеп айыру және басқа да шоттарды
ашады, оған түскен қаржыларды есепке алады, клиент тапсырысы бойынша шоттан
қаржыларды алады, клиенттен қолма-қол ақша қабылдайды, босатады, қалдықты
сақтағаны үшін пайыздар төлейді және шот бойынша басқа да операцияларды
өткізеді.
Банктік келісім шарттың негізгі реквизиттері болып келесілер табылады:
келісім мәні; салық төлеушінің тіркеу нөмірі көрсетілген салық қызметі
органдарында есепке тұрғандығын куәләндыратын құжат; банктегі ақшалай
қаражатты қолдану тәртібі, сондай-ақ банк көрсететін қызмет пен оны төлеу
тәртібі. Банктік келісім шарт екі жақпен қарастырылған басқа да шарттарды
қарастыруы мүмкін.
Банктік шот ашу үшін Қазақстан Республикасының резидент заңды
тұлғалары келесі құжаттарды ұсынуы тиіс:
- клиенттің салық есебіне тұрғандығын растайтын салық қызметі берген
құжаттың түпнұсқасы;
- мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын құжат көшірмесі;
- жарғының нотариалды бекітілген көшірмесі, ал оқшауланған бөлімшелер
үшін - бекітілген ереженің көшірмесі;
- қол қою және мөр басылған карточка үлгісі (қосымша 3), бұл кезде бір
данасы банктің операциялық қызметтерінде, ал екінші данасы банк клиентінің
іс құжатында сақталуы тиіс.
Банктер теңге және шетел валютасында шот ашуға, жүргізуге құқылы,
олар: ағымды, жинақ және корреспонденттік шоттарға бөлінеді. Ағымды және
жинақ шоттары - заңды және жеке тұлғалардың, заңды тұлғалардың оқшауланған
бөлімшелерінің банктік шоттары, ал корреспонденттік шоттар -банк
операцияларының жекелеген түрлерін өткізетін банктік емес мекемелермен
банктердің банктік шоттары.
Егер клиент банкте бірнеше шот ашқысы келсе, онда банктік шот алғашқы
шот ашылған банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ақ құжаттарының толық
бар екендігі туралы бекітімі болса, онда банк қаражаттарды қайта талап
етпеуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды немесе жеке тұлғаға шот ашқан
жағдайда, банк салық қызметін 3 жұмыс күні ішінде хабардар етуі тиіс.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
өткізетін ұйымдар қолма-қолсыз төлемдер мен ақша аударымдарын клиентке
банктік шот ашпастан жүргізе алады. №395 13 қазан 2000 ж. Қазақстан
Республикасы аумағында қолма-қолсыз төлемдер мен аударымдар жасау
ережесінде көрсетілген, банктік шот ашпай жүргізілетін төлемдер мен ақша
аударымдарына, ақша жіберуші мен бенефициардың банктік шоттарды қолданбай,
ақша аударымы үшін қолма-қол ақша енгізіп және жіберуші көрсеткен
бенефициар[1] есебіне қолма-қолсыз тәртіппен немесе банктік шотқа қатыссыз
бенефициардың қолма-қол ақшаны алуы саналады.
Заңды тұлғалар мен оның бөлімшелерінің қолма-қолсыз төлемі және ақша
аударымы, олардың банктік шот ашып, салық және бюджетке міндетті
төлемдерді, сондай-ақ зейнетақы жарнасын төлегеннен соң жүргізіледі.
Есеп айыру шоты бойынша жүргізілген операциялар бойынша банк клиентке
шот көшірмесін ұсынады (қосымша 4). Есеп айыру шоттан көшірме келесі
реквизиттерден тұрады: клиент аты, есеп айыру шотының нөмірі, соңғы
операция датасы, корреспонденттеуші шот нөмірі, құжат нөмірі, сомасы.
Көшірмеде берілген жазба бойынша тиісті құжаттар ұсынылады. Көшірме
клиентке сенімхат негізінде беріледі.
Банктік шот ашпастан жүргізілетін қолма-қолсыз төлем және ақша
аударымдарына, қолма-қол ақша қабылдауға негіз болатын түбіртек, қолма-қол
жарнаға хабарландыру, шот хабарламалар және басқа да құжаттар қолданылады.
Аталған құжаттар төлем құжаттары немесе төлем хабарламалары болып табылады.
Олар банкке банкпен бекітілген операциялық күн ағымында қабылданады және
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің нормативтік кұқықтық актілерімен
бекітілген төлем хабарламасының нысаны болмаса, алушы банк бекіткен немесе
іскерлік қатынаста қалыптасқан нысанда қабылданады.
Төлем хабарламаларында міндетті түрде келесі реквизиттер болуы
қажеттілігін айтып өту тиіс:
- төлем хабарламасының аты;
- төлем хабарламасының нөмірі, құру күні, айы, жылы;
- ақша жөнелтуші және бенефициар жеке тұлғаның фамилиясы, аты,
әкесінің аты (бар болса) немесе ақша жөнелтуші немесе бенефициар заңды
тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысанын қоса толық атауы;
- ақша жөнелтушісінің немесе бенефициардың жеке идентификациялық коды.
Жеке тұлғаның дербес идентификациялық коды болмаған жағдайда, оның жеке
басын күәләндыратын құжат берілгендері, сондай-ақ пошталық мекен-жайы (елі,
қаласы, индексі, көшесі, үй және пәтер нөмірі) көрсетіледі;
- банк жолдаушы және банк - бенефициардың ұйымдастыру құқылық
нысандарын қоса толық атауы, олардың идентификациялық коды;
- ақша жөнелтуші коды КОД, бенефициар коды "КБЕ", төлем маңызы және
оның Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің нормативтік құқылық
актілерімен белгіленген кодтық белгіленуі;
- төлем сомасы, санмен және сөзбен көрсетілген;
- салық төлеушінің тіркеу нөмірі (СТН), егер ақша жөнелтуші немесе
бенефициардың дербес идентификациялық коды көрсетілместен аудару жасалатын
болса;
- егер жөнелтуші заңды тұлға болса, оның өкілетті тұлғаларының аты-
жөні, қолдары, мекеме мөрі. Егер жөнелтуші жеке тұлға болса оның қоры;
- Қазақстан Республикасының заңдылығымен қарастырылған басқа да
реквизиттер. Банк-алушы ақша жөнелтушісінен төлем хабарламасын алады және
оны акцептейді. Төлем хабарламасын алу кезінде банк-алушы жөнелтушіге қолма-
қол ақшаны қабылдағаны туралы тиісті бекітімді береді. Төлем хабарламасын
акцептей отырып, банк-алушы бенефициар есебіне ақша аударымдарын жүзеге
асыруға міндеттеме қабылдайды. Одан соң банк-алушы оны Қазақстан
Республикасының заң актілерімен белгіленген мерзімде орындайды. Банктік шот
ашпастан орындалған клиенттердің төлемдер мен ақша аударымдары бойынша банк
комиссиондық сыйақы ұстайды. Сыйақы еш уақытта төлем сомасынан ұсталмайды,
егер бұл банк алушы мен ақша жөнелтушісі арасындағы келісімде
қарастырылмаса.
Банк ақша жөнелтушісінен келесі жағдайларда төлем хабарламаларын
қабылдаудан бас тартуы мүмкін:
- төлем хабарламасы нағыз ереженің және ақша аударымы келісімінің
бекітілген шарттары мен талаптарынан бұрмаланып толтырылса және ұсынылса;
- аударымды жүзеге асыруға қажетті ақша сомасы жөнелтушімен
қамтылмаса;
- төлем хабарламасында санмен және сөзбен көрсетілген соманың банкпен
сәйкессіздігі анықталса;
- Қазақстан Республикасының бекітілген ережелері және ақша аударымы
туралы келісім шарттарының талаптары орындалмаған болса.
Банктік шотты ашпастан ақша аударымын жасау үшін банк алушы және
жөнелтуші ақша аударымы туралы келісім жасайды. Сондықтан бір жақ (банк
алушы) екінші жақтың тапсырысы бойынша (ақша жөнелтушісінің) оған дербес
идентификациялық код белгілеместен үшінші жаққа ақша аударымын жүргізеді.
Келісімде қатысушы жақтар аударымды жүзеге асыру тәртібін, соның ішінде
комиссиондық сыйақы алу ретін және өз құқықтарын, міндеттерін және
жауапкершіліктерін келісуі тиіс. Сондай-ақ банк ақша жөнелтушісін
төлемдерді жүзеге асыру тәртібімен және осы қызметті көрсеткені үшін
алынатын өзіндік тарифтерімен таныстыруы тиіс.
Ақша аударымын жүзеге асыру үшін банк жөнелтуші төлем хабарламасы
негізінде сәйкес төлем құжаттарын рәсімдейді. Егер банк банктік шоты жоқ
бенефициар есебіне ақша қабылдаса, онда ақша қабылдағандығы туралы, банкпен
бекітілген нысанда толтырылған хабарламаны жолдау арқылы оны хабардар етуі
тиіс.
Егер бенефициардың банктік шоты болмаса, онда ақша аударымы ақша
жолдаушысының төлем хабарламасына сәйкес банк бенефициардың бенефициарға
қолма-қол ақша босатуымен немесе оның есебіне ақша түсімі кезінде
бенефициардың банктік шоты бойынша бухгалтерлік жазу жасалғаннан бастап
аяқталған болып саналады. Бенефициар банк бенефициар жеке тұлғаға оның жеке
басын күәландыратын құжатын ұсынғаннан кейін ғана қолма-қол ақшаны бере
алады. Бұл кезде банк оған төлем жүргізілгендігін растайтын және ақша
жөнелтушісінің төлем хабарламасының шарттарын белгілейтін құжатты ұсынуы
тиіс. Бенефициар қолма-қол ақша алу кезінде банктің сәйкес құжаттарына жеке
басын күәландыратын құжаттағы аты-жөнін, сондай-ақ алған ақша сомасы мен
төлем валютасын көрсетіп, қолын қоюы тиіс.
Бенефициар келмеген жағдайда, банк екінші деңгейлі банктердің
бухгалтерлік шоттар жоспарында қарастырылған тиісті банктік шоттарға төлем
хабарламасына сәйкес аталған соманы ақша аударымының сомасын алу үшін,
банктің бекітілген ішкі ережелеріне сәйкес есепке алуы тиіс. Егер аударымды
жүргізу мүмкін болмаса, ақша жөнелтуші банкі және бенефициар банкі ақшаны
жөнелтушіге қайтару үшін тиісті шараларды қабылдауы керек.
Аударым қателесіп жүргізілсе, оның сомасы ақша жөнелтушісінің банкіне
келесі операциялық күннен кешіктірілмей, қайтарылу себептері көрсетіле
отырып қайтарылуы тиіс. Қателесіп аударылған сома ақша жөнелтушісінің
банктік шоты бар болып, жөнелтуші банкіне қайтарылғанда, сома жөнелтушінің
банктік шотына құйылады, ақша жөнелтушінің банктік шоты болмаған жағдайда
сома, екінші деңгейлі банктердің бухгалтерлік есеп шот жоспарына сәйкес
банктік шотқа есепке алынады.
Ақшаны қайтарған жағдайда жөнелтуші банкі жөнелтушісі үш банктік күн
ішінде хабардар етуі тиіс.
Егер ақша, ақша аударымы туралы қате белгі себебімен қайтарылған
болса, онда жөнелтуші банкі ақша жөнелтушісін ақшаның қайтарылғандығы
туралы хабардар етпеуге құқылы және құжат қайтарылған күннен бастап үш
жұмыс күні ішінде бенефициар банкіне төлем құжаттарын тиісті
реквизиттерімен жолдайды. Егер жөнелтушісінің банктік шоты болмаса, онда
аударымның қабылданғандығы туралы банк белгісін қойып тиісті құжаттарымен
жөнелтушіге ақша касса арқылы қайтарылады.
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес банк шоттары бойынша
шығын операциялары осындай құқыққа ие өкілетті ұйымдардың шешімі негізінде
тоқтатылады.
Бұл операциялардың банктік шот бойынша қалпына келтірілуі, өкілетті
ұйымдардың банктік шоттағы ақшаны тұтқындау немесе банктік шоттағы шығын
операцияларын тоқтату туралы шешімдерін өзгертуі туралы жазбаша хабарлауы
негізінде жүргізіледі.
Клиенттердің банктік шоты бойынша барлық операциялар тек олардың
келісімдері бойынша жүргізіледі.
Банктік шоттын жабылуы клиенттін шотты жабу себебін көрсеткен өтініш
негізінде жүзеге асырылады. Егер банк клиентті заңды тұлға таратылып немесе
қайта құрылса, шотта бір жылдан аса мерзімде қаржысы болмаса, ал жеке
тұлғаларда - үш жылдан аса, онда шот бойынша орындалмаған талаптар бойынша
шотты жабуға тоқтау жасалады. Банк кәсіпкерлік қызметті жүргізуші заңды
немесе жеке тұлғаның банктік шотының жабылғандығы туралы 10 күн мерзімде
салық қызметінің тиісті органдарын жазбаша хабардар етуі тиіс.
1.2 Банктердегі есеп айыру операциялары және олардың жіктелуі
Қатысушыларға байланысты банктің есеп операциялары негізгі екі топқа
бөлінеді:
• клиенттік есеп айыру операциялары, мұнда негізгі субъект ретінде
банк және оның клиенттері қатысады;
• негізгі субъект ретінде банк болып табылатын, таза банктік есеп
айыру операциялары және банкаралық есеп айырулар (кесте).
Кесте Жіктелу критерийлері
Қатысушылар Төлем құралдары Операцияның Есеп айырысу
құрамы функционалды бағыты нысандары
Банкаралық Төлем Шот ашу бойынша Аккредитивтік
тапсырысымен операциялар операциялар
есеп айырулар
Клиенттік Төлем талап Шот жүргізу бойынша Аударым
тапсырыстары-меноперациялар операциялары
есеп айырулар
Ішкі банктік чектермен есеп Кассалық операциялар Инкассалық
айырулар операциялар
вексельдермен Акцепттік операциялар Клирингтік
есеп айырулар операциялар
карточкалармен Талаптарды беру
есеп айырулар операциялары
Авальді операциялар
Есеп айыру нысандарындағы ерекшеліктерге байланысты банктің келесі
есеп айыру операцияларын бөліп көрсетуге болады:
- аккредитивтік операциялар;
- инкассалық операциялар;
- аударым операциялары;
- клирингтік операциялар.
Есеп айыру операцияларында қолданылған төлем құралдарына байланысты
есеп айыру операциялары жіктеледі:
- төлем тапсырысымен есеп айырысулар;
- чектермен есеп айырысулар;
- вексельдермен есеп айырысулар;
- төлем карточкаларымен есеп айырысулар;
- қолма-қол есеп айырысулар.
Функционалды негіздеріне, есеп айыру мәні мен жүзеге асыру кезеңдеріне
қарай банктің есеп айыру операциялары бөлінеді:
- ағымды, есеп айыру, мерзімдік және басқа да шоттар операцияларына;
- әртүрлі шоттарды жүргізу, қаржыларды өтеу және қосу, сыйақы мен
комиссиондық ақылар қосу операциялары;
- кассалық операцияларға (қолма-қолсыз ақшаға айналдыру операцияларына
және керісінше);
- тиісті құжаттарды төлеуге төлеушінің келісімін (немесе қарсылығын)
алумен байланысты акцепті операцияларға;
- төлем алу құқығын берумен байланысты операцияларға: факторингтік,
есептік, жодаушы (индоссациялық), банк индоссант болып табылатын кездегі;
- банк төлемге келіп немесе тапсырыс беруші болып табылатын, банктің
авальді (кепілді тапсырысының) операциялары.
Банктегі есеп айыру операцияларын ұйымдастыру № 179 25 сәуір 2000
жылғы Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қолсыз төлем және ақша
аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелеріне сәйкес
реттеледі. Осы ережелерде есеп айыру құжаттарын рәсімдеу және есеп
айыруларды жүзеге асыру тәртібі көрсетілген.
Банкпен аударым операцияларының үлкен көлемі орындалады, яғни заңды
және жеке тұлғалардың ақша қаржыларының аударымдарын жүзеге асыруға берген
тапсырыстарын орындау бойынша операциялар.
Аударым операцияларын жүзеге асыру үшін банкте төлеуші мен алушы
арасындағы есеп айырулардың келесі нысандары қолданылады:
- төлем тапсырыстарымен;
- төлем талап - тапсырыстарымен;
- инкассалық өкімдермен;
- чектермен;
- аккредитивтерімен;
- вексельдермен;
- банктік карточкалармен.
Осы аталған есеп айыру нысандарына келесі тарауда толығымен жеке-жеке
талдаулар жүргіземіз.
2. Банктердегі есеп айыру операцияларының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 Төлем тапсырмасымен есеп айырудың артықшылықтары
Төлем құжатты ақша жөнелтушінің қызмет көрсетуші банкке, тапсырыста
көрсетілген соманы оның ақшасын бенефициар есебіне аудару туралы берген
тапсырысы. Аударымды жүзеге асыру үшін жөнелтуші өзіне қызмет көрсетуші
банкке бекітілген үлгідегі төлем тапсырысын ұсынады. Төлем тапсырысында
міндетті түрде келесі реквизиттер көрсетілуі тиіс:
- құжаттың аты;
- оны жазу күні, айы, жылы, құжат нөмірі. Күн - санмен, ай - сөзбен,
жыл - санмен көрсетіледі;
- ақша жөнелтуші заңды тұлғаның ұйымдастыру - құқылық нысанын қоса,
толық атауы, дербес идентификациялық коды;
- ақша жөнелтуші банкінің ұйымдастыру - құқылық нысанын қоса, толық
атауы, дербес идентификациялық коды;
- төлем мәні, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің
нормативтік құқықтық актілерімен бекітілген кодтық белгіленуі;
- санмен және сөзбен көрсетілетін төлем сомасы;
- салық төлеуші бенефициармен ақша жөнелтушінің тіркеу нөмірі.
"Төлем мәнінің бөлігінде ақша жөнелтуші аударым жүзеге асырылатын
құжат атын, нөмірін және күнін, сондай-ақ "Код - төлем мәнінің бөлігінде
-төлемнің кодтық белгіленуін көрсетуге міндетті.
Ақша аударымы резидент емес бенефициар есебіне жүргізілсе (ақша
жөнелтуші банк болған жағдайдан тыс), өзіне қызмет көрсетуші банкке
бекітілген үлгіде шетел валютасында ақша аударымына өтінішті ұсынады.
Мұндай өтініш ақша жөнелтушінің алушы-банкіне ақша аударымы туралы берген
тапсырысы болып табылады.
Алушы банкі ақша аударымына жазылған төлем тапсырысын немесе өтінішті
оның жазылған күнін көрсете отырып, он күнтізбелік күн ішінде қабылдайды.
Ол Қазақстан Республикасы заңдылығына сәйкес, төлем тапсырысымен
аударымға өтініштен тыс төлем негізін дәлелдейтін басқа да құжаттарды талап
етуге міндетті. Ақша жөнелтуші қызмет көрсететін алушы банк келісімі
бойынша төлем тапсырысында немесе ақша аударымы өтінішінде валюталау
күнін[2] көрсетуге алады.
Банктің жөнелтуші төлем тапсырысын орындау міндеттемесі төлем
тапсырысының акцепті болып табылады. Акцепт кезінде алушы - банкте
жөнелтушінің банктік шотынан төлем тапсырысында көрсетілген мөлшерде ақша
алу құқы болады, сондай-ақ оны орындаумен байланыстарды шығындарды.
Төлем тапсырысы алушы-банкпен акцептелуі үшін, аталған төлем
тапсырысын орындауға жеткілікті ақша сомасы жөнелтушінің банктік шотында
болуы тиіс. Қажетті ақша сомасымен қамтамасыз ету ақша жөнелтуші қаржысының
есебінен немесе келісімде көрсетілсе алушы - банк заемы есебінен
жүргізіледі.
Төлем тапсырысы алушы-банкімен келесі жағдайларда акцептеледі:
- алушы - банк акцепт туралы жөнелтушіге хабар жіберсе немесе төлем
тапсырысын төлеу туралы хабарлау жолдаса;
- алушы - банк жөнелтушінің төлем тапсырысы негізінде ақшаны шоттан
алса (банктік шоты дебеттейді);
- төлем тапсырысын алғаннан кейінгі үш жұмыс күні ішінде алушы банктің
акцепт туралы немесе акцепттен бас тарту туралы хабарламасын алмаса;
- Қазақстан Республикасының заңдылығымен немесе алушы - банк пен
жөнелтуші арасындағы келісіммен көрсетілген жағдайларда.
Бенефициардың банкінде келесі жағдайлардың бірі орын алса төлем
құжаттары акцептелген болып саналады, егер:
- бенефициар банкі акцепт туралы хабарламаны жөнелтушіге хабарласа;
- бенефициар банкі бір кезекте алушы - банкі болып саналып
жөнелтушінің төлем тапсырысы негізінде ақшаны алса (банктік шотты
дебеттесе);
- бенефициар банкі бенефициардың банктік шотын несиелендіру арқылы
бенефициарға ақша аударымын жасаса;
- бенефициар банкінің үш жұмыс күні ішінде акцепт туралы немесе
акцепттен бас тарту туралы хабарлауын жөнелтуші ала-алмаса;
- Қазақстан Республикасы заңдылығымен немесе бенефициар және банк
бенефициар арасындағы келісіммен қарастырылған басқа да жағдайларда.
Төлем тапсырысының акцепті оны қабылдаған кезде жүргізілуі мүмкін,
егер бұл жөнелтуші және алушы-банкі арасындағы келісімде қарастырылса.
Алушы-банкі келесі жағдайларда төлем тапсырысының акцептінен бас
тартуы мүмкін:
- егер жөнелтуші аударым үшін керек ақша сомасымен қамти алмаса;
- егер төлем тапсырысында жалған белгілер болса, ол жөнелтуші және
алушы банк арасында келісіммен белгіленген келісілмеген төлемдерден қорғау
әрекетін бұзып жолданса;
- Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қолсыз төлем және ақша
аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелері және біздің
Республиканың бекітілген төлем тапсырысын құру және ұсыну талаптары,
жөнелтуші мен алушы банк арасындағы келісім шарттары жөнелтушімен
орындалмаған жағдайда;
- Қазақстан Республикасының заңдылығымен және келісім талаптары
орындалмаған жағдайда.
Егер алушы банк төлем тапсырысын акцептеуден бас тартса, онда төлем
тапсырысын алғаннан үш жұмыс күні ішінде жөнелтушіге тиісті жазбаша немесе
электронды хабарламаны жолдауы тиіс. Ол үшін алушы - банк пен жөнелтуші
арасында қарсылық туралы хабарламаны жөнелту тәртібі қарастырылады, бұл
кезде акцепттен бас тарту күні болып хабарламаны жіберу күні саналады.
Төлем тапсырысының акцепті мүмкін емес:
- жөнелтушінің банктік шоты тұтқындалған болса немесе Қазақстан
Республикасының қолданбалы заңдылығына сәйкес оның банктік шоттары бойынша
шығын операциялары тоқтатылса;
- егер бенефициар банкі алған төлем тапсырысындағы көрсетілген
реквизиттер сәйкес болмаса.
Егер бенефициар банкі болып табылмайтын алушы банк жөнелтушінің
банктік шотында аударым жасауға ақшалай қаржысы жеткілікті бола тұрып,
төлем тапсырысын орындамаса және алушы банк өзінің акцепттен бас
тартатындығын уақытында хабарласа, онда араларында болған келісімге сәйкес
жөнелтуші аударым сомасының мөлшерінен айып төлейді, егер бұл Қазақстан
Республикасының заң актілерімен қаралмаса.
Мемлекеттің заң актілеріне, алушы банк және жөнелтуші арасындағы
келісімге сәйкес, алушы банкі төлем тапсырысын акцептеуден негізсіз бас
тартқандығы үшін жауапқа тартылады.
Акцептелген төлем тапсырысы бойынша төлем келесі тәртіппен
жүргізіледі: жөнелтуші өзімен алушы банкі арасында жасалған келісімге
сәйкес, акцептелген төлем тапсырысының сомасына алушы банкке төлем
жүргізуге және санкцияланған төлем тапсырысын іздестіру немесе орындауға
байланысты шығындарды қалпына келтіруге міндетті. Бұл кезде алушы банкте
жөнелтушінің төлем тапсырысын орындаған кезден бастап төлем жүргізу
міндеттемесі пайда болады. Алушы банкке жөнелтуші төлемі, алушы банкі
жөнелтуші шотын дебеттегенде жүргізіледі.
Жөнелтушінің акцептелген төлем тапсырысын алушы банк республика
заңдылығының талаптарына және төлем тапсырысының өзінде көрсетілген
шарттарға сәйкес орныдайды.
Егер алушы банк жөнелтушіден тиісті өкілеттілікті ала алмаса, онда
келесілерге құқылы:
- жөнелтушінің төлем тапсырысын атқаруға байланысты болған, банк,
қызметі үшін комиссионды ақылар мен шығындарды аталған төлем тапсырысының
сомасынан ұстап қалуға;
- кезекті алушы банкке төлем тапсырысы сомасынан комиссиондық ақыны
ұстау құқын беруге.
Егер алушы банк төлемді орындау кезінде төлем құжаттарын қолдану, ел
ішінде қолма-қолсыз төлемдер мен ақша аударым жүзеге асыру ережесін бұзып,
нәтижесінде бенефициарға ақша аударымы кешіктірілсе, онда банк Қазақстан
Республикасының заң актілері мен өзара келісімге сәйкес қатысушыларға
тұрақсыздық сомасын төлейді.
Қазақстан Республикасының заң актілерінің талаптарына сәйкес бірінші
кезекте атқарылуға тиісті төлем құжаттары бар болып, тапсырысты орындауға
жөнелтушінің банктік шотында қажетті ақша сомасы жеткіліксіз болса, алушы
банк төлем тапсырысын орындамауға және оны акцептеуден бас тартуға құқылы.
Шарттарының бірі валюталау күні болып табылатын төлем тапсырысын
акцептеу кезінде, алушы банкі акцептелген төлем тапсырысындағы ақша сомасын
жөнелтушінің банктік шотынан алуға құқылы. Мұндай операциялар есебін алушы
банк арнайы дербес бетте жүргізеді және осындай төлем тапсырысының
міндеттемелерін орындауға келесі банк делдал немесе банк бенефициардың
уақыты жеткілікті болатындай етіп жолдайды.
Бенефициар банкі төлем тапсырысын акцептеу кезінде төлем тапсырысында
көрсетілген соманы бенефициар соманы бенефициар есебіне қабылдайды. Банк
бенефициар есебіне түсетін ақшаның негізсіз екендігін анықтаса, банк
бенефициар акцепттен бас тартуға немесе төлемнің орындалуын тоқтатуға
міндетті. Бұл жерде айтып өту керек, егер аталған факт дәлелденбесе банк
бенефициарға өзара келісіммен көрсетілген және Қазақстан Республикасының
заң актілерімен қарастырылған көлемде, төлемді кешіктіргені үшін
тұрақсыздық сомасын төлейді. Қарсы жағдайда бенефициар банкі бенефициар
есебіне аударым бойынша түскен ақшаны қабылдамауға міндетті. Төлем
тапсырысын акцептеуден бас тартқан жағдайда бенефициар банкі жөнелтуші
банкке төлем тапсырысты алған күннен бастап 3 жұмыс күнінен кешіктірмей бас
тарту себептерін көрсете отырып хабарлама жібереді.
Бенефициар банкпен бенефициар есебіне ақша қабылдау кезінде,
акцептелген төлем тапсырысына сәйкес банк оны төлем күнінен кейінгі
операциялық күннен кешіктірмей ақша қабылдағандығы туралы хабардар етеді.
Бұл кезде бенефициар банкі келісім шартына сәйкес бенефициарды оның банктік
шотынан жазбаны немесе төлем тапсырысын қағаз жеткізушіде, бекітілген
нысандағы бланкте немесе электронды түрде жолдау арқылы жеткізеді.
Егер төлем тапсырысы жөнелтуші реквизиттеріне сәйкеспесе немесе
қайталап ұсынылса, онда төлем тапсырысы қателесіп орындалған болып
саналады. Бұл кезде жөнелтуші төлем тапсырысының дұрыс орындалғандығын
анықтайды, егер ол қателесіп орындалса, онда табылған қателік туралы,
олардың арасындағы келісімге сәйкес алушы банкке хабарлайды. Ақша жөнелтуші
алушы банкке келтірілген зиянға төлем тапсырысында көрсетілген сома шегінде
жауаптылықта болады, егер алушы банк келісімде көрсетілген мерзімде
хабарламаны алмаса.
Жөнелтушіден төлем тапсырысының қате орындалғаны туралы хабарлама
алысымен, алушы банк келесі әрекеттерді жүргізеді.
Біріншіден, қате төлем тапсырысы бойынша жөнелтуші реквизиттеріне
сәйкес емес реквизиттері бар қате тапсырысын тиісті бенефициар есебіне
жолдайды немесе төлемнің барлық сомасын жөнелтушіге қайтарады.
Екіншіден, қате төлем тапсырысы бойынша сомасы жөнелтушінің төлем
тапсырысы сомасынан асатын, алушы банк дұрыс алынбаған соманы жөнелтушіге
қайтарады. Бұл кезде, егер бұл бенефициар мен алушы банк арасындағы
келісімде қаралса, онда алушы банк бенефициардан аталған соманы даусыз
қайтып алуға құқылы.
Егер алушы банк пен бенефициар арасында келісім жасалмаған болса, онда
алушы банк бенефициар банкке қателесіп аударылған соманы қайтару туралы хат
сұрату жібереді. Мұндай ақша қайтаруы кезінде банк бенефициардың төлем
тапсырысын жазып оның "төлем мәні бөлігінде ақшаны қайтару себебін көрсету
арқылы жүргізіледі.
Үшіншіден, сомасы жөнелтушінің төлем тапсырысының сомасынан аз қате
төлем тапсырысы бойынша, алушы банкі жөнелтушіден даусыз ретте сома
айырмасын алуға және бенефициар шотына аударуға құқылы. Егер орындалған
төлем тапсырысында жөнелтуші қате жіберсе, онда алушы банк ешқандай
жауаптылықта болмайды. Төлем тапсырысын бюджет және басқа да Ұлттық банктік
нормативтік құжаттары мен заңдылығында қарастырылған мақсатқа ұсынғанда,
қаржы жетіспесе төлем ордері қолданылады (№133 25 қараша 2000 жылғы
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк Басқармасының қаулысымен бекітілген,
клиентпен оған қызмет көрсетуші банк арасында қолма-қолсыз төлемдерді
жүзеге асыру ережесіне сәйкес).
Төлем тапсырысымен есеп айыруларды жүзеге асыру кезінде шоттардың
келесі корреспонденциясы құрылады:
1. Егер ақша жөнелтушісі мен бенефициарға бір банкте қызмет
көрсетілсе, онда келесі өткізбе құрылады:
Дт 2203 "Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары" ақша жөнелтуші
Кт 2203 "Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары" бенефициар
2. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға әртүрлі банк қызмет көрсетсе,
олардың арасындағы есеп айырулар корреспонденттік шоттар арқылы
жүргізіледі:
Дт 2203 "Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары"
Кт 1051 "Банктің ҚР-ң ҰБ-гі корреспонденттік есеп шоты" немесе
Кт 1052 "Банктің басқа банктердегі корреспонденттік шоты
3. Есеп айыруларды жүзеге асырғаны үшін банк комиссиондық ақы ұстайды.
Ол жағдайларда мынандай бухгалтерлік жазбалар жасалады:
Дт 2203 "Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары"
Кт 4601 "Банктің аударым операциялары бойынша көрсеткен қызметі үшін
есептелінген комиссиялық кірістер"
2.2 Төлем талап - тапсырысымен және инкассалық өкімдермен есеп айыру
есептерін ұйымдастыру ерекшеліктері
Төлем талап-тапсырысы - бенефициардың жөнелтушіге қойылған өнім,
орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет келісім бойынша құнын төлеу туралы
қызмет көрсетуші банкке жолданған есеп айыру және тиеу құжаттары негізінде
берген талабы. Төлем талап-тапсырысымен бенефициармен бланкте жазылады және
бенефициар банкіне немесе жөнелтуші банкіне реестрмен бірге 4 данада
ұсынылады, егер төлем электронды жолмен жүзеге асырылса, 2 данада.
Бенефициар банкі төлем талап-тапсырысымен өкімін қабылдай отырып, өзіне
инкассалаушы банк міндеттемесін алады.
Инкассалаушы банк міндеттемесі төлем талап-тапсырысын инкассоға[3]
алумен байланысты, бенефициармен жасалған келісім немесе қолданбалы
заңдылық мөлшерлері негізінде пайда болады. Бұл кезде инкассолаушы банк
өзіне келесі міндеттемелерді қабылдайды:
- төлем талап-тапсырысымен төлемге немесе акцептке кезекті ұсыну;
- бенефициарға акцептен бас тарту немесе төлем туралы төлем талап-
тапсырысын қайтару туралы хабарлама жолдау;
- төлем талап-тапсырысымен жоғалғандығы туралы бенефициарға хабарлау.
Тиісті міндеттемелерді қабылдай отырып, инкассалаушы банк төлем талап-
тапсырысын алғаннан кейінгі келесі операциялық күннен кешіктірмей қызметтің
орындалуын анықтайды. Инкассоға инициатордан инкассалаушы банкпен төлем
талап-тапсырысын қабылдау, инкассалаушы банктің операциялық күні ағымында
жүргізіледі және оны инкассоға қабылдау кезінде реестрдің барлық данасына
күні және түсу уақыты қойылады. Ал жөнелтуші банкі аталған құжатта төлем
талап-тапсырысын алған күні мен түсу уақытын қояды. Ал жөнелтуші банкі
аталған құжатта төлем талап-тапсырысын алған күні мен алу уақытын
белгілейді.
Бенефициар банкі барлық реквизиттердің толтырылу дұрыстығын тексеріп,
төлем талап-тапсырысымен жөнелтуші банкке жолдайды, ал бір данасы банк
белгісімен бенефициарға қайтарылады. Жөнелтуші банкі төлем талап-тапсырысын
алып, оларды тіркейді, барлық данасына алу күнін (жоғары, оң жақтан) қояды
және акцепт үшін ақша жөнелтушісіне жолдайды.
Бұл кезде оның жөнелтуші банкіне түскен күннен бастап үш күн ішінде
банкке төлем талап-тапсырысын ұсынуға міндетті. Төлем талап-тапсырысы тек
жөнелтуші шотында ақша болған жағдайда ғана қабылданады.
Төлем талап - тапсырысын толықтай немесе жартылай төлеуден бас тарту
кезінде, төлеуші өз банкін осы үш күн ішінде хабардар етеді және төлем
талап-тапсырысын қосылған тиеу құжаттарымен және төлемнен бас тарту туралы
хабарламамен бірге бенефициарға қайтарады.
Төлемге келісім білдірілген жағдайда аталған төлем талап-тапсырысы
акцептеледі. Жөнелтушінің төлем талап-тапсырысының акцепті акцептеуді талап
етпейтін төлем талап-тапсырысынан басқалары соңғының аталған талаптарға
сәйкес төлем жүргізуге келісімін білдіреді.
Егер ақша жөнелтушісінің банктегі шоты Қазақстан Республикасының
заңдылығына сәйкес тұткындалған болса, оның банктік шоты бойынша шығын
операциялар; тоқтатылған болса төлем талап-тапсырысына акцептеу болмайды.
Әдетте, ақша жөнелтушінің банкі ақша жөнелтушісінің акцептін талап
етпейтін төлем талап-тапсырысынан басқаларын, жөнелтуші акцепті негізінде
төлем талап—тапсырысын акцептейді. Акцепт талап етілмейтін төлем талап-
тапсырысын төлеу кезінде банк ақша жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік
шотынан ақша аударуға құқылы. Акцептсіз ретте төленетін ақша жөнелтушісінің
төлем тапсырысы бойынша жөнелтушісінің акцепттелген құжаттар бойынша
баланстан тыс есеп жүргізіп және оларды корреспонденттік шотқа кезекті
төлем және аударым үшін ақша түскенге дейін сақтауға міндетті. Бұл кезде
Қазақстан Республикасының заң актілерінде қарастырылмаған болса жөнелтуші
банкі өзара келісімге сәйкес ақша жөнелтушісіне айып немесе өсім ақы
төлеуге міндетті. Жөнелтушіде ақша сомасы жеткіліксіз немесе болмаса, алушы
банкі төлем тапсырысын (бюджетке төлемдер, сот шешімі, кеден басқармасы
бойынша қойылған төлемдер және төлем талап-тапсырысын (акцептсіз ретте
орындалатын)) ақша жөнелтушісінің банктік шотына оларды орындауға
жеткілікті ақша сомасы түскенге дейін сақталады.
Мұндай құжаттарды қабылдау кезінде жөнелтуші банкі келесі жұмыс
күнінен кешіктірмей аталған төлем талап-тапсырысын картотекаға қою туралы
банк бенефициарына хабарлама береді.
Ақша жөнелтушісі мен алушы банк арасындағы келісіммен алушы банктің әр
түрлі құжаттарды қабылдау және сақтау міндеттері қарастырылады. Алушы
банктің мұндай төлем құжаттарын қабылдау және сақтау келісімі жағдайында
аталған банкке тиісті міндеттемелер қойылады.
Төлем талап-тапсырысын толық немесе жартылай төлеуге келісім
білдірілген жағдайда, жөнелтуші оның барлық данасын банктік шотты жүргізуге
өкілетті тұлғалар қолы және мөр таңбасымен рәсімдейді және оны қызмет
көрсетуші банкке жолдайды, оның:
- бірінші данасы жөнелтуші шотынан ақша алуға негіз болады және
операция аяқталған соң банктің құжаттарына орналастырылады;
- екінші данасы бенефициарға қызмет көрсетуші банкке жолданады;
- үшінші данасы тауар, көрсетілген қызмет орындалған жұмыс үшін төлем
жүргізілгендігі туралы қолхат ретінде тиеу құжаттарымен қоса жөнелтушіге
қайтарылады.
Төлемге сома бөлігінде жөнелтуші шотынан алуға тиісті сома санмен және
сөзбен жазылуы тиіс.
Заң актілеріне сәйкес ақша жөнелтушісінің келісімінсіз оның шотынан
ақша алу жүргізіледі, бұл кезде инкассалық өкім деп аталатын құжат
қолданады, сондай-ақ салық қызметі және кеден ұйымдарының инкассалық өкімі
қолданылады.
Ақша жөнелтушісінің банкіне ақша іздестіру туралы сот анықтауымен
қаулыларының, шешімдерінің, өкімдерінің аталған іздестіруді сендіретін сот
бұйрығы немесе көшірмесі, атқарушы парақтар және бұйрықтарды қоса
инкассалық өкім ұсынылады. Салық қызметі органдары мен кеден органдарының
инкассалық өкімін есептемегенде. Бұл талаптар Ұлттық Банкпен бекітіледі.
Инкассалық өкімде жөнелтуші келісімсіз оның банктік шотынан ақша алуға
құқық беретін заң актісінің сәйкестігі нөмірі мен күні көрсетіліп төлем
мәні жазылуы тиіс. Салық және кеден қызметі органдарының инкассалық
өкімінде қосымша бюджеттік жіктелу коды, операция түрі көрсетіледі. Бұл
кезде іздестірудің дұрыстығына, сондай-ақ ақша жөнелтушінің келісімінсіз
ақша алуға негіз болған сілтемелерге іздестіруші жауапты. Банктер ақша
жөнелтушісінің олардың келісімінсіз банктік шотынан қаржыларды алуға қарсы
олардың арыздарын қарамайды.
Егер келісім акцептелмеген болса, онда ол акцепт мерзімі аяқталғанға
дейін қайтарылып алынады. Бұйрықты орындау немесе акцептелген бұйрықты
қайтарып алу оның алушы банкпен орындалуына дейін жүргізілуі мүмкін.
Жөнелтуші бұйрықты алушы банкке бекітілген нысан бланкінде жазылған
қайтарып алу өкімді жолдау арқылы тоқтатуына болады. Қайтарып алу туралы
өкімде төлем құжатының күні, оның нөмірі, сомасы және алушы банкпен
бекітілген басқа да реквизиттері көрсетілуі тиіс. Электронды тәсілмен
жолданған өкім, жөнелтуші мен алушы банк арасындағы бекітілген келісімге
сәйкес санкцияланбаған төлемдерден қорғау тәртібі сақталған жағдайда,
жолданған болып табылады. Қағаз жеткізушіде рәсімделген төлем құжатын
қайтару туралы немесе оны тоқтату туралы өкімде төлем құжаттарын жөнелтуге
өкілетті, төлем құжаттарына қол қоюға құқылы тұлғалардың қолы және мөр
болуы тиіс.
Алушы банкі Қазақстан Республикасы заңдылықтарының талаптарына және
жөнелтуші мен алушы банк арасындағы келісімге қайшы келетін бұйрықты
қайтару туралы өкімдерді қабылдамауы тиіс. Алушы банкі немесе бенефициар
банкі төлем тапсырысын қайтару туралы өкімді уақтылы алмаса ақша аударымын
жүзеге асыруға құқылары жоқ. Бұл кезде алушы банкі немесе бенефициар банкі
түскен соманы жөнелтушіге қайтаруға міндетті. Бұйрық алушы банкке бұйрықты
орындауды тоқтата төру туралы өкімді жөнелтушінің жолдауы арқылы тоқтатылуы
мүмкін.
2.3 ҚР-да чектермен есеп айыру есебі
Біздің Республикамызда чекті қолдану ҚР ҰБ Басқармасымен бекітілген 13
мамыр 2002 жылғы Қазақстан территориясында чектерді қолдану Ережесімен
реттеледі.
Чек беруші мен чек беруші банкінің чекті қолдануға байланысты чекті
қолдану туралы келісімімен реттеледі. Чектерді қолдану туралы келісім
жасалмастан бұрын банктер чектермен операция өткізу бойынша банктік қызмет
тарифтері туралы ақпарат алуға клиенттер құқығын және чектерді қолдану
туралы келісімінің міндетті шарттарын қамтамасыз етуге тиіс.
Бұл келісімінде көрсетілген негізгі реквизиттерге келесілер саналады:
- чек кітапшасындағы чек бланктерінің саны және олардың қорғалу дәрежесіне
қойылатын талаптар туралы мәліметтерді (чек берушінің банкі чек бланкісінің
және чек кітапшасының үлгісін өз еркімен бекітуге құқылы); - чектерді
дұрыс толтыру талаптары, атап айтқанда:
- чек бланктерінің реттік нөмірлерін сақтау;
- чек сомасын санмен және жазып көрсету (жазылатын сома жолдың ең басынан
басталуға тиіс, теңге сөзі жазып көрсетілген сомадан кейін бос орын
қалдырмай көрсетілуге тиіс, тиын сөзі чекте көрсетілмейді);
- "бұйрық бойынша төлеңіз деген сөздерден кейінгі бағанада чек жазып
берілетін адамның аты-жөні немесе атауы көрсетіледі;
- чекті жазып берілген күннің қойылуы (күні және жылы - санмен, айы
жазумен);
- чек берушінің қолының қойылуы және заңды тұлға үшін мөрдің қойылуы, олар
чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе чек беруші чек кітапшасына ие
болуға өкілеттік берген тұлғаның қолының және мөр таңбасының (заңды
тұлғалар үшін) үлгісі құжаттағы үлгіге сәйкес болуға тиіс;
- чектің түбіртегінде операция жасалғанға дейінгі соманың қалдығының чек
сомасының және чек кітапшасы бойынша жаңа қалдықтың көрсетілуі (қалдық
санмен және жазумен) беріледі, сондай-ақ чек жазып берілген күн және чек
берушінің немесе чек беруші чек кітапшасына ие болуға өкілетті тұлға қолы
және чек берушінің мөрі (заңды тұлғалар үшін) қойылады;
- Чекпен операция жасалған кездегі чек берушінің банкі мен чек беруші
арасындағы өзара төлемдер тәртібі;
- Чек кітапшасын қолдану мерзімдері;
- Чек берушінің чектің қолданылмаған бланктеріне бақылау жасауды қамтамасыз
ету тәртібі;
- Чек беруші банкінің төленген чектерді есепке алу тәртібі;
- Чек берушінің жоғалған немесе ұрланған чектер, чек кітапшалары, чекке қол
қоюға уәкілеттілігі бар тұлғалар құрамының (заңды тұлғалар үшін) өзгеруі
туралы чек берушінің банкін хабардар ету тәртібі;
- Чек беруші банкінің чектерді төлеуден бас тарту, сондай-ақ ақауы бар және
жалған чектер туралы чек берушіні хабардар ету тәртібі;
- Чек беруші банкінің чектермен операция жүргізу жөніндегі қызметін чек
берушінің төлеуі жөніндегі шарттары;
- Чек беруші банкіне чектің қолданылмаған бланктерін чек берушінің қайтару
тәртібі;
- Чек беруші мен чек берушінің банкі қатынастарына талап қою тәртібі және
тараптардың жауапкершілігі.
Чектерді қолдану туралы келісімде басқа да шарттар қарастырылуы
мүмкін.
Қазіргі кезде Ұлттық Банк нұсқауы бойынша есеп айыруда тек
депонирленген чектерді қолдану қарастырылуда. Қаржыларды депонирлеу чек
беруші клиентпен банктік 2221 "Клиенттердің арнайы салымдарың шотында
жүргізіледі, бұл аталған чек бойынша төлемдерді қамтамасыз етеді. Чек
кітапшаларын рәсімдеу кезінде чек жіберуші банктің өкілетті тұлғасы
төлендегілерді орындауға міндетті:
• Чек берушінің немесе оның мүддесін көздеуші тұлғаның жеке басының кім
екендігіне көз жеткізуге;
• Чек кітапшасының мына мәліметтер көрсетілген немесе қойылған сыртқы бетін
толтыруға:
- чек берушінің аты-жөні немесе атауы;
- чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін
тұлғаның (заңды тұлғалар үшін) жеке куәлігінің сериясы, нөмірі, кім және
қашан бергені;
- чек беруші банкінің жеке банктік коды;
- чек бланктерінің нөмірлері (нөмірден нөмірге дейін);
- чек кітапшасын қолдану мерзімі;
- чек кітапшасындағы санмен және жазумен (соманы жазу жолдың шетінен
міндетті түрде үлкен әріппен басталып санмен жазылған сома бағандағы бос
орын және жазумен жазылған сомадан кейін асты екі сызықпен сызылады);
- чек кітапшасының берілу күні;
- өкілетті тұлға қолы және чек беруші банкінің мөрі;
• Чек кітапшаның әрбір бланкіне мөртаңбамен көрсетіп чек берушінің банкінің
банктік жеке кодын және оның атауын қоюға:
- чек берушінің (заңды тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін
тұлғаның (заңды тұлғалар үшін) аты-жөнін толық жазуға;
- салық төлеушінің тіркеу нөмірі - чек берушінің
• Чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе чек беруші чек кітапшасына ие
болуға өкілеттік берген тұлға қолының және мөр бедерінің (заңды тұлғалар
үшін) үлгілері бар құжатты қабылдауға;
Чек кітапшаларын тіркеу журналына тиісті жазбалар жасауға; ; ... . ;-•-• .
Чектерді қолдану туралы келісімде көзделген жағдайларда бір мезетте
бірнеше чек кітапшаларын беруге рұқсат етіледі.
Есеп айыру чек кітапшасын алу үшін клиент банкке бекітілген үлгідегі,
чек саны және чектермен есеп айыруда қажетті жалпы соманы көрсетіп өтінішті
ұсынады. Осы деректер негізінде эр чек сыртында көрсетілген бір чек лимиті
қойылады. Чек алуға өтініш кәсіпорын жетекшісінің аға бухгалтердің колымен
және мөрмен бекітіледі. Сонымен қатар, өтінішпен қоса клиент банкке аталған
ақша сомасын өзінің есеп айыру шотынан 2221 "Клиенттердің арнайы салымдарың
шотына қосу үшін төлем тапсырысын экеледі, бұл қаржылар депонирленген соң
клиент бұл чектерді ала алады.
Бұл кезде мынадай өткізбе құрылады:
Дт 2203 "Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары
Кт 2221 "Клиенттердің арнайы салымдары
Чек заңды және жеке тұлғалармен өзара есеп айыру кезінде алынған
тауарлы-материалдық құндылықтар және көрсетілген қызметтер, сондай-ақ басқа
да жағдайлар үшін қабылданады.
Чектер келесі түрлерге бөлінеді:
- есеп айыру чек кітапшаларының чектері;
- аманатының чек кітапшаларының чектері.
Есеп айыру чек кітапшаларының чектері заңды тұлғалар арасында өзара
есеп айыру үшін қолданылады.
Аманатшының чек кітапшасы жеке тұлғалардың олармен ақшасыз есеп айыруы
және нақты ақша алуы үшін қолданылады. Чектік кітапша беріледі, егер
клиентке банктен алты айдан кем емес уақыт қызмет көрсетілген болса және
банктің клиенттің әділдігі мен жауапты екендігіне сенімді болуына негіз
болса.
Қазақстан Респубилкасында чек беруші барлық банктің чектері қабылдауы
мен төлеуіне және клиенттеріне тиесілі. Чек бланктері ҚР Үлттық Банктің
өндірістік кәсіпорындарымен дайындалады. Қауіпсіздік деңгейі Ұлттық Банкпен
бекітіледі.
Банк өз клиентіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz