Депозиттік емес қаражаттар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕЛУІ ... ... ... .6
1.1 Банктердің дәстүрлі операциялардың бірі – депозиттік операциялардың
экономикалық мәніне сипаттама
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Депозиттік операциялардың түрлерін
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...10
1.3 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың даму кезеңдерінің
ерекшеліктерін
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .19
2 БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК САЯСАТЫНЫҢ ДЕПОЗИТ НАРЫҒЫНДАҒЫ
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Цесна банкакционерлік қоғамының депозиттік саясатын ұйымдастыру
тәртібін
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Цесна банк акционерлік қоғамы және олардың жағдайын бағалау ... ...46
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕПОЗИТТІК НАРЫҚТЫ ЖЕТІЛДІРУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .52
3.1 Жеке тұлғалар депозиттер кепілдендіру қоры акционерлер қоғамының
банктердің депозиттік саясатын жетілдірудегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.2 Банктердің депозиттік саясатын шетел тәжірибесін қолдана отырып
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..64
КІРІСПЕ
Банктік ресурстар - қандайда бір болмасын коммерциялық банктің заңды
қызметін жүзеге асыру үшін керекті ресурстар жиынтығы. Банктік ресурстар
әртүрлі көздерден құралады және әртүрлі мақсатқа жұмсалынады. Ресурстарды
орналастырудағы банк мақсатының бір-ақ шарты бар — ол табыс көзін молайту
арқылы банктің өтімділігін өте жоғары деңгейде ұстау.Өз мақсаттарын жүзеге
асыру үшін банктер бір қатар іс әрекетті жүзеге асыруы керек,олар банктік
операциялар деп аталады. Бұл депозиттік операциялар тек банктің жұмысының
жүзеге асуында ғана емес, өнеркәсіп салаларының, ауыл шаруашылығының және
экономиканың басқа да салаларының дамуында үлкен роль атқарады. Банктердің
екі негізгі мақсаты бар екендігі белгілі. Оның бірі бүкіл мемлекетте
тараған жеке меншік жинақтар мен ақша капиталын өздеріне тарту, ал екіншісі
жинақталған ақша қаражаттарын оларды тиімді пайдалана алатын сол арқылы
өзіне пайда әкелетін тұлғалардың иелігіне беру. Банк қызметі алуан түрлі.
Бір банктік холдингтік компаниялардың пайда болуы және кейбір маңызды
мәселелердің әлсіреумен бірге банктер және олардың филиалдары көрсететін
қызмет түрлеріде кеңейді. Коммерциялық банктер қызметіндегі соңғы
жаңалықтардың қатарына несиелік карточкалардың енгізілуі, іскерлік
фирмаларға көрсетілетін бухгалтерлік қызмет, факторингтік, лизингтік,
трасталық операциялар, ақша құжаттарының кезексіз инкассациясы, абоненттік
жәшіктер жүйесін пайдалану сияқты т.б. жатқызуға болады. Бұдан басқа өз
қызметтерін одан әрі жетілдіру үшін көптеген басқару салаларындағы ғылыми
ұсыныстарды пайдаланады.
Ең көп тараған банктік қызметердің ішінде келесілерді атауға болады:
ақшаларды несиелік және инвестициялық операциялар көмегімен
пайдалану арқылы табыс табу; төлем механизімін немесе ақшаларды аударуды
қамтамасыз ету; әр түрлі экономикалық және әлеуметтік
қажетіліктерге пайдалану мақсатымен жинақтардың жинақталуын қамтамасыз ету;
халықаралық есеп айырысу операцияларын жүзеге асырумен байланысты арнайы
банктік қызмет көрсету; сенімділік операциялары; бағалы заттарды сейфтерде
сақталуын жүзеге асыру және т.б.
Банктік операцияларды жүргізілу сипатына байланысты активті жөне
пассивті операциялар деп бөліп қарастырады. Пассивті операциялар арқылы
банктер өздеріне қажетті ақша қаражаттарын жинақтаумен, яғни айналым
қорларын толықтырумен айналысса, ал активті операциялардың көмегімен сол
қорларды өзіне пайда әкелетіндей етіп орналастырады. Бұл жағдайда банк
қызметіне байланысты арзанға сатып алып кейіннен қымбатқа қайта сататын
саудагер ісінен еш айырмашылығы жоқ. Коммерциялық банктер қаржылық
делдалдар деп аталынатын іскерлік кәсіпорындардың ерекше түрлеріне жатады.
Олар шаруашылық әрекет нәтижесінде босап қалатын капиталдарды, халық
жинақтарын және басқа да бос ақша қаржыларын тартып, косымша капиталды
қажет ететін басқа экономикалық агенттерге жиналған қаржыларды уақытша
пайдалануға береді. Әр түрлі несиелік кәсіпорындар қызметтерінің тығыз
араласып кетуі және әмбебап банктер түрінің танымал болуы, маманданған
қызметі болып несие беру және депозиттерді қабылдау саналатын банк және
банктік іс әрекет қызметтерін анықтауда қиындық туғызады. Нақты банк
тәжірибесінде күнделікті жүзеге асып, пайдаланатын операциялар кемде кем
(мысалы, халықаралық операцияларды жүзеге асыру немесе трасталық,
факторингтік операциялар және т.б.). Бірақ бұған қарамастан банк өмір
сүріп, дұрыс қызмет көрсету үшін қажетті күнделікті жүргізіліп отырылатын
бірқатар дәстүрлі банктік операциялар бар. Олардың қатарына: депозитік,
несиелік, ақшалай есеп айрысуларды жүзеге асыру және т.б. жатқызуға болады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың дамуы коммерциялық банктердің
қызметтері мен операциялары жайлы мәселені маңызды етеді, қазіргі кезде
дамып келе жатқан тауарлық және қаржы нарықтары жағдайында банк жүйесінің
құрылымы өте күрделеніп кетті. Несие жүйесінің институционалды оптималды
формаларын капитал нарығындағы тиімді әрекет ететін механизімді
коммерциялық құрылымдарға қызмет етудің жаңа әдістерді іздестіру жүріп
жатыр. Менің дипломдық жұмысым ретінде тандап алған тақырыбым "Банктердің
депозиттік саясаты және жүзеге асыру" деп аталады. Бұл тақырыпты таңдап
алудағы мақсатым банктегі депозиттік операциялардың дұрыс жүргізуінің,
бухгалтерлік есепте дұрыс есепке алуын, терең зерттей отырып талдауын толық
меңгеріп жетілдіру шараларын ұсыну. Осы дипломдық жұмысты жазу барысында
келесідей міндеттерді шешу алға қойылды:
─ депозиттік операциялардың теориялық негізделуі;
─ банктердің дәстүрлі операцияларының бірі - депозиттік операциялардың
экономикалық мәні;
─ депозиттік операциялардың түрлерін қарастыру;
─ Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың даму кезеңдерінің
ерекшеліктерін қорытындылау;
─ банктердің депозиттік саясатының депозит нарығындағы ролі;
Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың қазіргі жағдайына
талдау
─ Цесна банк акционерлік қоғамының депозиттік саясатының мәні және
депозиттік операцияларды ұйымдастыру тәртібін көрстеу;
─ Цесна банк Акционерлік қоғамының депозиттік операцияларының
жағдайын бағалау;
─ Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықты жетілдіру
перспективалары;
─ Жеке тұлғалар депозиттер кепілдендіру қоры акционерлер қоғамының
банктердің депозиттік саясатын жетілдірудегі ролі;
─ Банктердің депозиттік саясатын шетел тәжірибесін қолдана отырып
жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмысын жазу барысында "Қазақстан Республикасындағы банктер
және банктік қызмет туралы" заңдық күші бар Қазақстан Республикасының
Президентінің жарлығы, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің
нормативтік-құқықтық актілері мен статистикалық деректері, отандық және
шетелдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар да жарияланған банктің
білікті мамандарының еңбектері және Цесна Банк акционерлік қоғамның
мәліметтері пайдаланылды.
1 ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕЛУІ
1.1 Банктердің дәстүрлі операциялардың бірі – депозиттік
операциялардың экономикалық мәніне сипаттама беру
Коммерциялық банктің коммерциялық кәсіпорын ретінде басқа
кәсіпорындардан басты бір ерекшелігі, оның ресурстарының өте көп бөлігі (80-
90 пайызы) сырттан тартылған қаражаттар есебінен кұралады. Сондықтан да
банктен берілетін несиелер көлемі сырттан тартылған қаражаттар көлеміне
тікелей байланысты болып келеді. Банкте сырттан тартылған қаражаттар
құрамына қарай әртүрлі болады. Олардың негізгі түрлеріне банктің
клиенттермен жұмыс процесі кезінде тартылған және басқа да несиелік
мекемелерден қарызға алынған қаражаттар жатады. Соған байланысты банктің
сырттан тартылған қаражаттары үлкен екі топқа бөлінеді:
1. Депозиттік қаражаттар;
2 Депозиттік емес қаражаттар;
Нарықгық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін дәстүрлі емес, уақытша бос ақша қаражаттарын тарту тәсілдерінің болуы
сырттан тартылған қаражаттар көлемін толығымен өзгертті десе де болады.
Банктердің сырттан тартылған қаражаттарының ішінде ең көп бөлігін
депозиттер құрайды. Депозиттер банктер үшін бірден-бір арзан ресурс көзі
болып саналады. Сондықтан да депозиттік операциялар банктің негізгі
пассивтік операцияларының бірі болып табылады. Салымдарды қабылдау және
капиталы бар бірақ оны уақытша қолданбайтын немесе онымен өзі жұмсау жолын
таппаған тұлға мен банктің арасында жасалатын қарыз операциясы болып
табылады. Депозит - латын тілінен аударғанда (Deposits) - сақталуға
берілген зат деген мағынаны білдіреді. Банкке сақтауға берілген бірақ та
белгілі бір шартқа сәйкес және мерзімі жеткен кезде қайтарылуға жататын
бағалы қағаздардың ақша қаражаты. Сонымен қатар қайтарылуға жататын депозит
сомасымен бірге депозиттік келісім шартта белгілеген сыйақылық ставканы
төлеу. Тұрғындардан салымдарды қабылдай отырып, банктер өздерінің айналым
қаражатын қалыптастырады және олар арқылы ұлттық экономикаға инвестициялар
жасайды. Нарықтық экономикаға өткенге дейін депозиттік операциялар жасырын
түрде жасалынып отырылды, өйткені банктерде оларға уақытша сақталымға
берілген мүлікті таратуға заңды құқығы болмаған. Бірақ тәжірибеде осындай
операциялардың толық қауіпсіз екендігі дәлелденген кезде банктер ашық түрде
жұмыс істеді. Олар өздерінің айналымын қолдану үшін ақша қаражатын жинақтау
операцияларын жүргізе бастады. Сол үшін олар салымшыларға белгілі төлем
төлеп отырады. Сақтау үшін деп берілген депозиттер біртіндеп банктердің
уақытша пайдалануы үшін салымға айналды. Сондықтан да банктер салымдағы
сомаларды сақтағаны үшін төлем алу орнына, оларға сол салымды қолданғаны
үшін сыйақы төлеп отырды. Осы салымның заңды табиғатының принципиалды
өзгеруіне әкелді. Коммерциялық банктер ақшалай жинақтардың жинақталуын
қамтамасыз ету арқылы, болашақта оларды әртүрлі экономикалық және
әлеуметтік қажеттілікке қолдануы мен экономиканың барлық салалары үшін
шекті маңызды қызметті жүзеге асырады. Жоғары деңгейлі толық қауіпсіз
банкке орналастырылған жиналымдарға салымшы өсімақы түрінде сыйақы алады.
Жинақталған жиналымдар кәсіпкерлерге өндірістік қуаттылықты кеңейту үшін
және тұтынушыларға тұтынушылық тауарлар, үйлер сатып алу үшін пайдалы бола
алады. Осы ақша қаражатының көп бөлігі коммерциялық банктердің
жинақталым бөлімінде шоғырландырылады. Заңды тұрғыдан салым - ол ақшаны
қарызға алу келісім шарты, бұл жерде қарыз алушы ретінде банк, ал қарыз
беруші ретінде салымшы болып табылады. Қазіргі кездегі депозиттер
банктердегі сақтау келісім шартында және оларды содан кейін айналымға
шығарған ақша негізінде пайда болғаны сөзсіз факторлардан шығып отыр. Бұдан
басқа депозит қарызға қарама-қайшылық, әдеттегідей тұлға ақшаға мұқтаж
болғандықтан қарыз берушіні іздеуден пайда болмайды ал керісінше бұл
жағдайда қарыз алушыға өзі ақшаны ұсынушы кредитордың бастамасы болады. Осы
жағдайлар банктік депозитте салым келісім шартының ерекше түрін көруге
әкелді. Коммерциялық банктер қарыз қаражатын кең түрде тартады. Олар арқылы
пассивтерінің жалпы сомасының 70-90 процентін құрайды. Арзан қаражатты
қарызды қолдану арқылы соның ішінде депозиттерді қолдану арқасында банктік
операциялардан сәйкесті кішігірім табыс, соңында акционерлерге айтарлықтай
табысты қамтамасыз ететін көлемде болуы керек. Комммерциялық банктердің
барлық пассивтерін 80 процентке жуығын құрайтын ақша қаражатының негізгі
қайнар көзі - депозит болып табылады. Депозитік сертификатарды орналастыру
қабілетілігі және евро долларды қарызға алу немесе Республикалық резервтік
қорларды қарызға алу банкке жоқ дегенде төмен табысты екінші денгейлі
қорлық резервтерден тәуелді болуына мүмкіндік береді, ал бұл оның табыс алу
мүмкіндігін кеңейтеді. Бірақта бұл операциялар тәуекелдікпен байланысты.
Пассивтік операцияларды басқару кезінде осы қосымша тәуелділікті, бұдан
басқа тартылған қаражатарға шығындар мен табыстар арасындағы тәуекелділікті
ескеру керек, оларды бағалы қағаздарға және қарызға беру арқылы алуға
болады, яғни активтік және пассивтік операцияларды басқару арасындағы қарым-
қатынас банктің табыстылығы үшін шешуші роль атқарады. Құндылықтарды сақтау
операцияларының, яғни депозиттің екі түрі бар ашық және жабық. Алдынғысының
өзі екіге бөлінеді:
1. Құндылықтарды сақтау депозиті;
2. Оларды басқару депозиті;
Жабық депозиті кезінде банк конверттегі кұндылықтарды сақтауға
қабылдайды. Мысалға депозит объектісі болып бағалы қағаздар немесе қандайда
бір құжаттар болып табылады және олар арнайы банктік жәшікгерде сақталады.
Бұл жерде депозит объектісі болып алтын немесе басқа да құндылықтар болған
жағдайда банк сақтағаны үшін кішігірім төлемдер алады. Жабық депозиттер
үшін банктер жанбайтын жәшіктерді жалға беру жүйесі қолданылады. Осы
жәшіктерге құңдылықтар салынып екі әр түрлі кілтпен жабылады. Оның бірі
клиентке беріледі, ал екіншісі банкте қалады. Осылайша банкте салым жолымен
жиналатын ақша қаражаттарының айналыстағы уақытша бос капиталдар көлемін
сипаттайды және олардың әр түрлі экономикалық шығу тегі мен мәні болады. Ең
алдыменен өздерінің сәйкес білімі және қабілеттілігі жетпейтіндіктен өзінің
қаражатын белсенді қолдана алмайтын адамдар бөлігін бөліп шығару. Сондықтан
олар өздерінің қаражатын банке салым түрінде береді, олар онда айтарлықтай
көп уақыт болады. Сондықтанда осы салымдар тұрақты деген атқа ие, ал банк
бұндай қаражаттарды өзіндік капиталы ретінде қолдана алады. Содан кейін
екінші денгейдегі капитал болады, олардың иелері ақша қаражаттарын жұмсауда
өте икемді. Олар тек қана алдын-ала белгіленген, белгілі бір уақытқа ғана
банкте сақтайды. Яғни, бұл өздерінің жиналымдарын қалай жұмсауды
шешпеген жеке түлғалардың жиналымдары. Коммерсанттар, олардың айналымдары
барлық капиталды қолдануды қажет етпейді, олар банкке өздеріндегі белгілі
бір уақытта тұтынусыз жатқан соманы береді. Бұндай салымдар мерзімді болып
саналады.
Бос ақшаның үшінші түрі - оның иелері ақша қаражаты қашан қажет
болатынын нақты анықтай алмаған капиталдар. Иелері оларға тиімді
орналастыруларды іздестіреді. Сондықтан да осындай қаражаттар қозғалысты
сақтауы керек, ал олардың иелері оларды кез-келген уақытта алу кұқығы болуы
керек. Осындай капитал банкте қысқа мерзімге сақталады, сондықтан олар
мерзімсіз деп аталады. Осылайша мерзімнің ұзақтығына байланысты салымдар
банктің қарауында қалатын аралықта, олар ұзақ мерзімді немесе тұрақты,
мезгілді, мезгілсіз немесе талап еткенге дейінгі болып бөлінуі керек .
Бірақта салым түрлері арасындағы айырмашылық мерзімдегі немесе оларды
орналастыру тәртібіндегі және қайта алудағы айырмашылықтарды жоймайды. Ең
алдымен мерзімді депозит бойынша сыйақылар көлемі мерзімсіз салымынан
немесе ағымдағы шоттағы салымдарға қарағанда алдын-ала белгілеген, ал соңғы
салым түрінің банктен төленетін сыйақы алдын-ала анықталмайды ал салым
сыйақысын қабылдау кезіндегі банкпен жалпы белгіленген көлемге сәйкес осы
көлемнің төмендеуімен байланысты. Осы салым бойынша төленетін сыйақы
көлемінде төмендеуі де мүмкін. Соңында осы салымдар арасындағы айырмашылық
болып, алдынғы екі түр бойынша (мерзімді және мезгілсіз) салым билеті
беріледі, ол тек қана келісім жиналымы бар болуының және сонымен қатар
қарыз сомасының бар болуына сөзсіз дәлел болып келетін ұзақ мерзімді құжат
болып табылады. Ағымдағы шот бойынша есеп айырысу кітапшасы беріледі,
ондағы жазу тек қана ағымдағы шоттың бар болуы және салым жасалған күндегі
сома тұралы куәландырады. Дегенмен салымшылардың әр түрлі көптеген түрлері
бар: олар жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, коммерциялық емес үйымдар,
үкіметтік мекемелер және жергілікті өкілет органдары. Бұлардың барлығы
өздерінің ақша қаражаттарын коммерциялық банктерге өздерінің толық
ықыластарымен орналастыратындықтары айқын.
Сонымен депозиттік операциялар - клиенттердің ақша қаражаттарын банкке
салым түрінде орналастырумен байланысты операциялар. Жинақтардың
қауіпсіздігін және сенімділігін қамтамасыз ету үшін адамдар өздерінің
құндылықтарын сақтау үшін банкке орналастырғаны тиімді. Сақталу
операциялары ежелден келе жатқан тарихи операция екендігі белгілі, келе-
келе ақша қаражаттарын сақтау, қауіпсізденуден сақтауға өсіп кетті. Адамдар
өздерінің ақша қаражатын банкке тек қана ыңғайлы, қауіпсіздігі үшін ғана
емес, сонымен бірге пайда алу және құнсызданудан сақтау мақсатында
орналастырған. Ақшаны депозитке орналастырғаны үшін клиентер банктен
ссудалық сыйақы алады. Осы операцияның дәстүрлі операция ретінде
айқындалуын ежелден көптеген уақыт аралығында мұраға қалған секілді, бір
банктен екінші банкке қалып отырған және депозиттік операциялар банк
дәрежесінің сақталуына жағдай жасайды. Заңды және жеке тұлғалар арасында
есеп айырысуларды жүзеге асыратын немесе несие беретін, салымдарды
қабылдайтын ұйымдар мен кәсіпорындар банк болып табылмайды.[1,2,3,4]
Салымдарға заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша қаражатын
мобилизациялау бойынша депозиттік операциялар негізгі бір дәстүрлі банктік
операцияларға жатқызылады. Сонымен, депозиттік операциялардың
субъектілеріне маналар жатады:
- Мемлекетік кәсіпорындар және ұйымдар;
- Мемлекетік мекемелер;
- Кооперативтер;
- Акционерлік қоғамдар;
- Шетел капиталы қатысқан аралас кәсіпорыңдар;
- Партиялық және қоғамдық ұйымдар мен қорлар.
- Қаржы және сақгандыру компаниялары;
- Инвестициялық және трасталық компаниялар мен қорлар.
- Жеке тұлғалар, банктер жөне басқа да несиелік мекемелер.
Депозиттік операциялардың объектілеріне — депозиттік операциялар
субъектілерінің банкке салған ақшалай қаражаттары жатады. Соған байланысты
банктердің депозиттік операциялары олардың дөстүрлі операцияларының бірі
бола отырып, банктерге қажетті ресурстар жинақтауда маңыздылығы өте жоғары.
1.2 Депозиттік операциялардың түрлері
Депозиттік операциялар банктің қызметін, банктік қорларда еркін ақша
нарығындағы қорларды тұтыну үшін каражатты пайдаланушылар мен инвесторлар
арасындағы делдалдық қызметті айқындайды. Депозиттерді тарту арқылы банк,
басқа банктердің және клиентердің несиелік ресурстарға деген
мүмкіншіліктерін кеңейтеді, сол арқьілы өзінің табыс табу базасын
ұлғайтады. Қазақстан Республикасындағы комерциялық банктердің депозиттік
операциялары Қазақстан Республикасының Ата Заңына, Қазақстан Республикасы
Президентінің заңдық күші бар "Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы" 31 тамыз 1995 жылдағы және "Салық және басқада
бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы" 24 сәуір 1999 жылғы
жарлықтарына, сонымен бірге "Валюталық реттеу туралы" Қазақстан
Республикасының 1996 жылдың 24 желтоқсанында бекітілген Заңына және
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің "Екінші денгейдегі банктерде
клиентердің банктік шоттарын ашу, жүргізу жабу тәртібі туралы" 4 наурыз
1996 жылғы және т.б. нұсқауларына сәйкес реттеледі. Елімізде депозиторлар
ретінде Қазақстан Республикасының резидентері мен резидент емес заңды және
жеке тұлғалары, банкгің клиенттері және клиент еместері бола алады. Сонымен
қатар депозит ретіндегі салымдар ұлттық және шетел валютасында салынады.
Депозиттік операцияларды жүргізудегі коммерциялық банктердің негізгі
мақсаты банкгерде жинақгалған арзан ресурс көздері ретіндегі ақша
қаражаттарын өздеріне пайда келетіндей етіп активті операцияларға тиімді
түрде орналастыру. Шот ашу кезінде банкпен депозитор арасында күқықгық
қатынастар пайда болады, олар тек қана бюджетке аударылатын салықгы шегеріп
тастап, есептелген сыйақы мен толық есептелген депозит сомасы қайтарылған
кезде тоқтатылады, заңды күші бар жарлыққа және құқықтық қатынас банк пен
клиент арасында бекітілетін келісім-шартқа сәйкес реттеледі. Банктің
депозиттік базасының көбеюі келесілермен жүзеге асады: қаржылық
мекемелердің және басқа банктердің несиелері және корреспонденттік шоттары
мен занды тұлғалардың есеп айырысу шоттарындағы ақша қаражаттары есебінен;
занды тұлғалардың депозиттік шоттарындағы қаражаттар есебінен; жеке
тұлғалардың депозиттік шоттарындағы қаражаттар есебінен. Экономикалық
мазмұнына қарай депозиттерді мынандай топтарға бөлуге болады:
-мерзімді депозиттер;
-талап етуге дейінгі депозиттер;
-тұрғындардың жинак салымдары;
- депозиттік сертификаттар;
Өз кезегінде осы топтың әрқайсысы әр түрлі белгі бойынша жіктеледі:
1. Мерзімді депозиттер банкке қабылданған мерзімдеріне
байланысты төмендегідей болып жіктеледі:
-Мерзімі 3 айға дейінгі депозиттер;
- Мерзімі 3 айдан 6 айға дейінгі депозиттер;
- Мерзімі 6 айдан 9 айға дейінгі депозитер;
- Мерзімі 9 айдан 12 айға дейінгі депозиттер;
- Мерзімі 12 айдан жоғары депозиттер;
2. Талап еткенге дейінгі депозиттер шоттағы сақталып тұрған қорлардың
бөлігіне және мерзіміне байланысты жіктеледі. Сақталуы бойынша арнайы
шоттағы қаражаттар, әртүрлі меншік түріндегі ұйымдар мен кәсіпорындардың,
бюджеттік, ағымдағы және есеп айырысу шотындағы қаражаттар деп бөлінеді.
3. Жинақ салымдары банкте сақталу ерекшеліктеріне байланысты: мерзімді,
қосымша жарналар қосылып отыратын, ұгысты, ақша-затгай ұгысты, шартты,
талап етушіге, ағымдағы талап еткенге дейінгі, жинақгалым сертификаты,
пластикалық қарточка болып бөлінеді.
4. Депозиттік сертификаттар ұлттық және шетел валюталарындағы депозиттік
сертификаттар болып бөлінеді[5,6,7].
Енді осы депозиттер түрлеріне жеке-жеке тоқталайық. Депозиттердің
әрбір түрлерінің өзінің ерекшеліктері мен кемшіліктері бар. Осылардың
ішінде талап етуге дейінгі депозиттер неғұрлым өтімді болып келеді. Олардың
иелері талап еткенге дейінгі шоттағы ақша қаражатын кез-келген уақытта
пайдалана алады. Яғни, талап етуге дейінгі депозиттер — бұл салым иелерінің
алғашқы талап етуіне байланысты әртүрлі кұжаттар арқылы нақты ақшаларын
алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттарды білдіреді. Талап етуге дейінгі
депозиттік шоттардың ерекшеліктері төмендегідей болып келеді: осы шотқа
ақша қаражаттарын салу немесе оны алу кез-келген уақытта ешқандай шектеусіз
жүзеге асырылады; осы шоттан ақша қаражаттарын қолма-қол ақша түрінде
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк зандылықтары мен бекіткен тәртіпте
алуға болады; шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде
немесе коммиссиондық ақы алып отырады. Талап етуге дейінгі депозитер
бойынша коммерциялық банк Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғары мөлшерде аударымдар жасайды.
Ал осы шоттың негізгі кемшіліктері болып мыналар саналады:
1. Бұл шот бойынша пайыз мүлдем төленбейді немесе өте төменгі мөлшерде
төленеді;
2. Коммерциялық банк үшін- өтімділікті ұстап тұруға қажетті өте жоғарғы
мөлшерде қорларының болу шарты;
Отандық банктік тәжірибеде талап етуге дейінгі депозиттерге мыналар
жатады: әртүрлі занды тұлғалардың есеп айырысу, ағымдық шоттардағы, әр
түрлі мақсатқа тағайындалған арнайы шоттардағы қаражаттар, басқа банктердің
корреспоңденттік шоттарындағы қаражаттардың калдығы, республикалық және
жергілікті бюджет қаражаттары,шетелдік банк-корреспонденттер шоттарындағы
қаражаттардың калдықгары. Талап етуге дейінгі депозиттер салымшының банкке
алдын ала хабарламасынсыз алынуы немесе кез-келген уақытта басқа тұлғаға
аударылуы мүмкін. Талап еткенге дейінгі депозиттер — ол белгілі бір уақыт
аралығында банктің пассивтік шотында жататын ақша қаражаттары, сондықган
банктік шотқа қаражаттың түскен сәтін анықгауы мүмкін емес. Талап етуге
дейінгі депозиттер банктің міндеттемесі болып табылады. Депозитке қатысты
банктің міндеттемесі депозит қабылданған сәттен басталады. Талап етуге
дейінгі депозит өніміне жатқызылатын қызмет көрсетуден табыс тек қана ол
табыс әкелген кезде есептелінеді.
Салымның келесі бір түрі ол мерзімді депозит. Мерзімді депозиттерге
клиентермен жасалған депозиттік келісім-шартта көрсетілген, белгіленген
мерзім ішінде банктік шотта сақгалатын ақша қаражаттары жатады. Оларды банк
осы мерзімдегі қорлар секілді еркін түрде пайдалана алады. Бұл депозиттің
түрі ақылы, сондықганда келісім-шарта банк міндетті түрде төленетін
сыйақыны көрсетеді. Берілген депозитті несиелік ресурс ретінде қолданған
үшін банк алатын пайыз мөлшерінен төмен болуы керек екендігі түсінікті.
Несие үшін алынатын және клиентке депозит үшін төленетін пайыздар
арасындағы айырмашылық банк пайдасы болып табылады. Мерзімді депозиттік
шоттардың нақты белгіленген мерзімдері бар. Солар бойынша иелеріне
белгіленген сыйақы төленеді жөне әдеттегідей салым мерзімі жетпей алу
бойынша белгілі бір шектеулер бар. Мерзімді депозиттік шоттағы сақгалып
тұрған ақша қаражатары үшін талап етуге дейінгі депозиттерге қарағанда
міндетті қорлар нормасы өте төмен болады. Клиент үшін мерзімді депозиттік
шоттың артықшылығы - жоғарғы пайыз алу болып табылады. Ал мерзімді
депозиттердің басқа депозиттерден мынандай ерекшеліктері бар:
- олар есеп айырысу үшін пайдаланылмайды және мұндай шоттарға ешқандай
да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражаттар баяу айналады;
- тұрақгы түрде пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғары деңгейі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
тарапынан реттеліп отырылады;
- ақша алу туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Осы депозит түрі банк үшін тиімді болып келеді, өйткені банк оларды
талап етуге дейінгі депозиттерге қарағанда жеңіл қолдана алады. Мерзімі
жеткенге дейін сыйақы көлемі азайтуға немесе оның мөлшерін өзгертуге
болмайды. Ал мерзімі келгеннен кейін салымшы оны алмаған кезде онда банктің
бұл салымды мерзімсіз салымға айналдыруға құқығы бар. Шоттан ақшаны алу
немесе салу үшін салымшы тәртіп бойынша оны көрсетуі керек. Жинақ салымының
мақсатының бірі ұқыптылықты мадақтау. Қарапайым жинақ шотын жеке тұлғалар
және коммерциялық ұйымдар кең түрде колдануда. Мерзімді салымның басқа түрі
болып индоссамент бойынша басқа тұлғаларға берілетін немесе берілмейтін
және банкке белгілі уақытта қаражатының салынғанын дәлелдейтін, өзіменен
ақшалай қаражатты білдіретін мерзімді депозиттік сертификаттар саналады.
Бұл салымдар тек қана дұрыс индоссирленген сертификатты ұсынған кезде
алынуы мүмкін. Олар бас бухгалтерлік кітапта "Мерзімді депозиттік
сертификаттар" деген бөлімде есептелінеді. Енді депозиттердің бір түрі
жинақ салымын қарастырайық. Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды.
Салымдардың бұл түрі бойынша мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі
мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде
толтырылады. Олар әдеттегідей ұзақ мерзімді сипатта болады, яғни олар ұзақ
мерзімді салымның қайнар көзі ретінде қызмет атқара алады. Бұл салымның
кемшілігі оған әр түрлі сыртқы фактордың тез әсер етуі болып табылады
(саяси, экономикалық, психологиялық). Осылар банк өтімділігін жоғалтуға
және осы салымдардан қаражатардың қайта қайтарылуына деген қаіуіпті
жоғалтады. Айта кетерлік жай нарықгық қатынастар дамыған елдерде соңғы
кездерде депозиттің бөлек түрлерінде нақгы шекаралар жойылуда. Яғни,
мерзімді депозиттер мен талап етуге дейінгі шоттардың сапасын біріктіретін
шоттар пайда болуда. Тұрғындардың психологиясы мен пайда болған дәстүрден
және сонымен қатар елдегі әлеуметтік, саяси және экономикалық жағдайларға
байланысты, тұрғындардың салымдарының өздерінің көп бағытты сипатына және
көп жоспарлы табиғаты мен жинақ салымдарының мәнін анықгау қиындау.
Әдеттегідей тұтынушылық мақсаттар секілді анықгалған қаражаттардың
жинақталуы ұзақ мерзім аралығында жоғарғы табыс алу мақсаты мен жеке
клиенттермен ашылатын мерзімді салымдардың әр түрлілігі ол тұрғындардың
жинақ салымы екенін айта кеткен жөн. Әлемдік тәжірибе және біздің елдің
тәжірибесі көрсеткендей жинақ салымдарына, тұрғындар өз ақша қаражатын
көзделмеген шығындар кезінде, кәрілік кезінде өзін қамтамасыз ету,
болашақта қымбат бағалы мүлікгерді сатып алу және оларды сақтау мақсаты мен
салынатын несиелік мекемелерге осындай салымдарды жатқызуға болады. Жинақ
салымымен болатын операциялар әдетегідей арнайы құжаттарда көрсетіледі, Ол
салымшыға беріледі талап еткенге дейінгі салымдарды және ағымдағы шоттағы
салымдар жинақ салымы түрінде жатқызылуы мүмкін, өйткені олардың негізгі
қызметі — жиналым айналымы емес, ал клиенттердің ағымдағы төлем айналымына
қызмет көрсету. Қазақстан Республикасының Жинақ банкісінің мекемелеріндегі
жинақ салымы өзінің көпшілік бөлігінде кәрілікте өзін өзі қамтамасыз ету
көзделмеген шығындарға арнап жинаған азаматтарға жатқандықган оларға көптеп
әлеуметтік кәуіпсіздік қамтамасыз етіледі. Жинақ салымдарының
төмендегідей ерекшеліктері болады: ақшалай қаражаттарды сақгауда тұрақгы
мерзім болмайды; шоттардағы қаражаттарды алдын ала алу барысыңда ешқандай
да ескерту талап етілмейді; ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда
міндетті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін
жинақ кітапшасының болуы талап етіледі. Қазіргі кезде Қазақстан банкілері
өздерінің экономикалық табиғаты мен сипаттары бойынша жинақ салымдарына
келесілерді жатқызуға болады: мақсатты, жинақгалым, мерзімді депозиттер
және салымдардың т.б. түрлері. Жинақ салымының қазіргі кезде көп бөлігін
талап етуге дейінгі салымдардың құрайтындығын айта кеткен жөн. Талап етуге
дейінгі салым базасында тұрғындардың қолма-қолсыз төлем айналымының дамуы
бойынша және салым бойынша сыйақылық саясаты жетілдіруі олардың жинақгы
ұйымдастырудағы мәні төмендетіле түседі. Салымшылар үшін жинақ салымдарының
қызығушылық тудыратын жағдайлар төмендегідей:
1. Олар жинақты сақтаудың сенімді түрі болып келеді, өйткені
мемлекеттік банктегі салымдардың қайтарылуына мемлекет кепілдік береді.
Одан басқа заңды күші бар тәртіпке сәйкес банктер резервтік қорды құрады,
олар тұрғындардың қаражатын толық және уақтылы қайтарылуына косымша кепіл
бола алады.
2. Олар ақшалай жинақ салымының неғұрлым тиімді түрі болып сипаталады,
өйткені олар бойынша өте жоғары сыйақылар төленеді. Басқа салым түріне
қарағанда, жинақ салым салық салынудан босатылады.
3. Әртүрлі салым бойынша үлкен талғамын ескере отырып, әрбір нақгы
салымшының және сонымен қатар мақсатты жинақгаушы тобының қажетілігін толық
қанағатандыруға мүмкіндік береді .
4. Ақша салымдарын жинақтаудың неғұрлым өтімді түрі болып келеді.
Жинақ салымының мәні банк үшін және барлық несиелік жүйе үшін ең
алдымен оларды несиелеу үшін қор ретінде пайдалануға мүмкіндігі секілді
анықгалады.
Салымның тағы бір түрі балаларға деген мақсатты салымдар. Бұндай
салымдар банктік мекемелерден 16 жасқа дейінгі бала атына белгілі бір
мерзімге туған туысқандыққа байланысты емес тұлғалардан қабылданады. Бұл
салымнан соманы бөлшектеп беру жүргізілмейді. 16 жасқа жеткен шарттарды
орындаған салымшыға және 10 жылдан кем емес мерзімде сақгау кезінде табыс
жоғарғы сыйақы ставка бойынша төленеді. 10 жылдық мерзім өткеннен кейін
салымды қалдырған кезде және салымшы 16 жасқа жеткенде және сонымен қатар
салымшыға салымды мерзімінен бұрын берген кезде салым бойынша талап еткенге
дейінгі салым бойынша белгіленген табыс төленеді.
Салымның тағы бір түрі жастар сыйақылық салым. Мұндай салым 18-30
жастар арасындағы тұлғалардан қабылданады. Банкпен белгіленген сомадан кем
емес салымшымен белгіленген сомада салымдар шотына ай сайынғы аударымдар
жолымен 3 жыл аралығында салымды жинақтау жүргізіледі. Салым бойынша әр жыл
сайын табыс есептеледі, сыйақыны есептеу талап еткенге дейінгі салым
бойынша белгіленген тәртіп бойынша жүргізіледі. Сыйақы көлемі 3 жылдық
сақтау мерзімі өткен соң төленетін және үнемі салымды сақтау ай сайынғы
салым сомасының 22 бөлігін кұрайды. Осындай салым бойынша қаражатты
бөлшектеп беру жүргізілмейді ол тек қана толық сомада алынуы мүмкін.
Банктік тәжірибиеде депозитік сертификат кең өріс алуда. Депозиттік
сертификаттар депозиттердің ерекше бір формасы болып табылады. Депозитік
сертификат - ол пайыздық ставкасы және мерзімі бекітілген мерзімді салымның
банкке салынғанын куәландыратын бағалы қағаз. Депозитік сертификаттың екі
түрі бар:
1. Берілмейтін — салымшыда сақгалатын және мерзімі келген кезде банкке
ұсынылатын.
2. Берілетін — ол екінші каржылық нарықга жеңіл сақгалады. Сертификат
салынған салымды (депозит) растайтын құжат, бұл салым құжаты болып
табылады. Банктер заңды және жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдауға
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің лицензиясы болған кезде
сертификаттарды шығара алады. Сертификат бағалы қағаз болып табылады,
сонымен қатар ол сатылған тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін төлем және
есеп айырысу құралы ретінде қолданылмайды. Сертификат кепіл-зат және сату-
сатып алу объектісі болып табылмайды. Салымшы талабы бойынша ол салымшының
немесе оның ұсынысы бойынша үшінші тұлға атына жасалады.
Сертификаттарды өтеу оның иесінің бірінші талабы бойынша депозиттік
сертификатты көрсеткен кезде жүзеге асырылады. Оны мына әдістермен
жүргізуге болады: жаңадан шығарылған сертификаттарды алу арқылы;
салымдардың басқа түрлеріне қолма-қолсыз аудару арқылы; қолма-қол ақша
арқылы. Депозиттік сертификаттар салым түрлеріне байланысты талап еткенге
дейінгі, мерзімді және шартты болу мүмкін. Сертификат шығаратын банк
шығару, айналым және өтеу шартын Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
өз бетінше жасайды. Ол банктің ішкі ережелерінде қарастырылуы керек. Бұл
шарт төмендегілерді қамтуы керек:
- банктің, не банк бөлімшесінің депозиттік сертификатты беру және өтеу
тәртібі;
- сертификаты өтеу мерзімі;
- жақгардың жауапкершілігі;
- төлеуге ұсынылған сертификаттарды өз уақытында төлемеу жағдайлары;
- сертификаттың сыртқы көрінісінің сипатталуы және т.б.
Депозиттік сертификаттардың бланкілері қатаң түрдегі есеп беру
бланкілері болуы тиіс және банктердегі бухгалтерлік есеп шоттары жоспарының
баланстан тыс шоттарында есепке алынуы тиіс. Сертификаттың міндетті
реквизиттеріне мыналар жатады: депозиттік сертификат атауы; салым салынған
дата; сертификатты өтеу датасы; депозит сомасы (санмен және жазбаша);
банктің салым сомасын және оған есептелген сыйақыны қайтаруы туралы шартсыз
міндеттемесі; салым бойынша жылдық сыйақы ставка (санмен және жазбаша);
депозитордың аты (толық аты-жөні) жөне орналасқан орны; сертификатты өз
уақытында өтеу бойынша банк міндеттемелерін өтемеген жағдайда сертификатты
өтеу шарттары; банктің екі өкілетті тұлғаларының банк мөрімен бекітілген
қолдары; банктің атауы мен орналасқан орны.
Депозиттік сертификаттарды келесі белгілер бойынша жіктеуге болады:
1.Депозиттік сертификаттарды шығару түрғысынан: бір рет шығарылатын,
сериялы шығарылатын;
2. Рәсімделуіне байланысты: атаулы,ұсынылмалы;
3. Айналым мерзімі бойынша: жедел, талап еткенге дейінгі.
Депозиттік сертификат бойынша айналым мерзімі бір жылға дейінгі мерзім
белгіленген. Егер депозит алу немесе салымның мерзімі ұзартылса, мұндай
сертификат талап еткенге дейінге құжат болып табылады да, салым иесінің
бірінші талабы бойынша банк оны төлеуі керек болады. Банк сертификат сомасы
мен төлем ставкадаға сыйақыны төлей отырып мерзімді сертификатты алдын-ала
төлеуге ұсыну мұмкіндігін қарастыра алады.
4. Төлем шарты бойынша: белгілі есеп айырысу мерзімі өткенге дейін әркдшан
төленетін сыйақы ставкалы; сыйақылы сертификатты өтеу күніңде төленетін.
Депозиттік сертификатты өтеуді үш әдіспен жүзеге асыруға болады:
жаңадан шығарылған сертификат; салымның басқа түрлеріне немесе талап
еткенге дейінгі шотқа қолма-қолсыз ақшамен аудару; қолма-қол ақшамен (жеке
тұлғалар үшін).
Депозиттік сертификат шығарушы банк оған Қазақстан Республикасы
заңдарына қайшы келмейтін басқа да реквизиттерді кіргізе алады. Занды
тұлғалар үшін белгілі мерзімге берілетіндей талап еткенге дейінгі де жинақ
сертификаты қолданылады. Коммерциялық банктер несиелік ресурстар
нарығындағы бәсекелестік жағдайында өздерінің депозитерін сапалылығы
секілді сандық жақсаруын әрдайым қамтамасыз ету керек. Сол үшін олар әр
түрлі тәсілдерді қолданады. Осы кезде барлық банктер депозитік операцияны
ұйымдастыратын бірнеше негізін қалаушы принціптерді сақгайды, олар
келесідегідей:
- депозитік операциялар табысты алу немесе болашақга табыс алу үшін жағдай
жасауына ықпалын тигізуі керек.
- депозиттік операциялар әр түрлі болуы керек және әр түрлі субъектілермен
жүргізілуі керек.
Депозитік операцияларды ұйымдастыру процесінде жедел депозитерге
көңіл аудару керек. Несиелік салымдарды және депозит сомасы және мерзім
бойынша несиелік операцияларымен және депозитік операциялар арасында
келісімдік және қарым қатынас қамтамасыз етілуі керек. Депозиттік және
несиелік операцияларды ұйымдастыру кезінде банк өзінің бос ресурстарын
жинақтауға тырысуы керек. Банкке депозиттерді тартуға ықпалын тигізетін
банктік қызметтердің дамуына шараларды қолдануы керек.
1.3 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықгың даму кезендерінің
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы жинақ нарығы туралы тек қана 1994 жылдан
бастап айтуға болады. Себебі дәл осы кезеңде жинақтар үшін нақты жағдайлар,
мүмкіндікгер туды. Бұл кезде ұлттық валюта — теңгенің курсы тұрақтанып,
айлық инфляция деңгейі төмендеді, бюджет есебінен бірнеше айдың қарыздары
төленді. Депозиттік нарық депозиттер бойынша проценттік ставкалардың
позитивті болуымен байланысты 1994 жылдың соңынан дами бастады. Сол үшін
банктердің депозиттік саясатын жеделдетуге мәжбүр еткен себептерді белгілеу
қажет. Бұл себептерді конъюнктуралық деп те атауға болады. Себебі олар
қысқа уақыт мерзімінде маңызды және жағдайдың өзгеруі барысында оның маңызы
төмендеуі мүмкін. Бұл уақытқа дейін халықтың біршама жинақтарының болғанын
айта кету өте орынды. Ресми мәліметтер бойынша 1994 жылдың соңына қолдағы
жинақтар және қолма-қол ақша 5096,2 млн. теңгені қүрайды. Ал нақтылай
жинақтардың көлемі бұл сомадан артық еді. Себебі халық өздерінің жинақтарын
рекапитализациялап отырды. Бұл қаражаттарды жұмылдыра банктердің
мүдделілігін тудыру үшін бұл сома жетерліктей еді. Осы кезенде халықтың
қолында жинақтардың жалпы мөлшері 1,5-2 млрд. теңгеге жетіп калды. Бұл
бірінші себеп еді. Бұл жағдайда мынаны атап өту керек: осы кезенде халық өз
жинақтарын тиімді және сенімді орналастыру тәсілдерін іздей бастады әртүрлі
жоғары тәуекелді салымдардың түрлері халықтың сенімінен шыға бастады. Бұған
дәлел ретінде сол кезде болған әртүрлі трасталық және тағы да басқа
компаниялардың күйреуін келтіруге болады. Сондықтан 1994 жылдың соңына
қарай адамдар өздерінің ақшаларын түрақгы, өтімділігі жоғары, занды тұлға
болып табылатын қаржылық мекемелерге, яғни банктерге салуға ұмтылды.
Өйткені, экономикада болған күйреулерге байланысты адамдардың нарықгық
көзқарастары өзгеріп, олар жоғары проценттік ставкаларды іздеуге ұмтылмады.
Бұл депозиттік саясатты өзгертуді және терең талдау жасауды қажет ететін
екінші себеп болып табылады. Айта кететін жай, біршама банктер
депозиторларды қызықтыратын әртүрлі бағдарламалар жасай бастады. Яғни,
қаржы нарығында банктердің арасында депозиторлар үшін бәсекенің элементі
пайда болды. Депозиттік нарықтағы бәсекеге сол кезден бастап күшейе түсті.
Себебі бұл салада банктердің қызметі жаңадан ғана басталды. Бұл депозиттік
саясатты жүргізуді жеделдетудің үшінші себебі болып табылады. Ірі
дүниежүзілік банктердің пассивтерін талдау көрсеткішінен қарасақ, халықтан
және кәсіпорындардан жиналған қаражаттар міндеттемелерінің 70-80 процентін
кұрайды. Ал Қазақстанда бұл көрсеткіш есеп айырысу шоттарындағы
қаражаттарды қосқанда 1994 жылдың аяғында 15-35 процент мөлшерінде ғана
болды. Депозиттер банктердің пассивтерінің жалпы сомасының 1-25 процент
мөлшерін кұрады. Бұдан Казақстан Республикасының банктері сол кезде өз
мүмкіндіктеріне толық пайдаланбағанын көруге болады. 1994 жылдың 1
жартысындағы банк жүйесін реформалаудың бағдарламасына сәйкес аукциондық
ресурстар Ұлттық Банкпен тек қана өтімділік проблемасын шешуге берілуге
тиіс болатын. Ал бұл жағдай депозиттік саясаттың жүргізуге мәжбүрлік
сипаттама берді. 1994 жыддың соңынан банктер депозиттің түрлерін
диверсификациялап, кейбір түрлері бойынша лоторея жүргізді, клиенттерге
арналған кұжаттардың дизайны өзгертілді. Сондай-ақ, 1994 жылдың аяғында
инфляция қарқынының төмендеуіне байланысты депозиттер бойынша проценттік
ставкалар тұрақталды. Бұл факт қаражаттарды банктерге орналастыруды себебін
тигізді. Қазіргі кезде банктер арасында клиенттер үшін проценттік бәсеке
жүруде. Әрбір банк өзінің мүмкіндіктеріне байланысты жоғары проценттік
ставканы белгілеуде. 1998 жылдың 1 қаңтарына берілген мәліметтер бойынша
банктердегі депозиттер 83,5 млрд. теңгені кұрады. Оның ішінде жеке
тұлғалардың депозиттері — 27,8 млрд. теңге немесе барлық көлемінен 33,3%
қалыптастырған. Жылдың басына қарағанда жеке тұлғалардың депозиттері 43,3%-
ға өсті. Валютаның түрі бойынша жеке тұлғалардың депозиттері құрылымына
ұлттық валютадағы депозиттер — 19,3 млрд. теңге немесе 69,6 %. Ал шетел
валютасындағы депозиттер 8,5 млрд. теңге немесе 30,4 %-ды құрады.
Мерзімдері бойынша қажет уақытында талап етілетін депозиттер 14 млрд. теңге
немесе 50,4 % болса, мерзімді депозиттер 13,8 млрд. теңге немесе 49,6%
болды. Оның 23 бөлігі Халықтық банкте орналасқан. Оның ішінде теңгемен
берілген 76405,8 млн. теңге, ал шетел валютасымен — 19660,5 млн. теңге.
Қажет уақытында талап етілетін депозитінің барлығы - 67006,8 млн. теңге, ал
мерзімде депозиттердің барлығы - 19059,5 млн. теңгені құрайды. Мерзімді
депозиттердің ішінде 3 айға дейінгі депозиттердің үлесі жоғары. Ол 8834,6
млн. теңгені құрайды. Бұл мәліметтерден мынадай тұжырым жасауға болады:
халық өз қаражаттарын банктерге сенімді түрде салып, оны мерзімді
депозиттер түрінде ұстауға ұмтылады. Ал, депозиттік нарықтың дамуының
алғышарттары тоқталатын болсам, қазіргі депозиттік нарықтың маңыздылығына
күмән келмейтін кезде бізде қалыптасқан қаржылық нарық бар және оған деген
қажеттілік үнемі көбейіп отырады. Осыған байланысты біз осы нарықтың
дамуының негізгі бағыттарын анықтаймыз. Қазіргі кезде банктер қажет
уақытында талап етілетін депозиттерді тек қана жеке түлғалардан қабылдауда.
Көптеген банктерде проценттерді есептеу жүйесі дамыған банктік жүйедегі
процент есептеу жүйесімен ұқсас келеді. Бұл депозиттің дамуына салымшылар
үшін овердрафты қолдану және осы салымдарды қолма-қолсыз айналым мен
электрондық төлемдер жүйесіне қосу әсер етеді. Овердрафт әрбір клиент үшін
дебеттік қалдықтың мөлшерін анықтайтын төлем қабілеттігіне байланысты
жіберіледі. Овердрафт түріндегі несие автоматты түрде беріледі және бұл
несие бойынша процент қайта қаржыландыру ставкасынан 1,5 есе жоғары болады.
Овердрафты енгізу жаңа клиенттерді тартуға жағдай жасай алатын еді. Себебі
"жедел" банктік несие әртүрлі деңгейдегі халыққа қажет. Валютаның мерзімі
түсінігімен сипатталатын тиімді тетік үшін жағдайлар жасау керек. Бұл тетік
салымдар бойынша процентті автоматты есептеуде банктік тәуекелді
төмендетеді. Оның ерекшелігі мынада: операциялық мерзім процент сомасын
анықтау үшін керек мерзіммен сәйкес келмейді. Көптеген дамыған елдердің
банктік жүйелерінде бұл тетік көптеп қолдануда. Қажет уақытында талап
етілетін депозитгерді қолма-қолсыз айналым мен электроңдық төлемдер
жүйесіне қосу мәселесі қолма-қол есеп айырысу және электрондық төлемдер
туралы нормативтік актілерді талдап, қабылдау қажеттілігін тудырады. Бұл
банктік қызметті дамыған елдерде дамыту тәжірибесі осы енгізудің
тиімділігін көрсетуде. Заңды тұлғалар үшін қажет уақытында талап етілетін
депозиттер қолданылады. Бірақ қазіргі тәжірибе бойынша есеп айырысу
(ағымдағы) шотын процент есептелмейтін қажет уақытында талап етілетін
депозиттер қатарына жатқызуға болады. Сондықтан да занды тұлғаларға қатысты
алдағы уақытта қолма-қолсыз және электрондық төлемдер жүйесіне қосыла
алатын есеп айырысу (ағымдағы) шоттың қызмет ауқымын көбейту мәселесін
қарастыру керек. Жалпы алғанда, қажет уақытында талап етілетін депозиттің
түрін дамыту маңызды екенін атап өту өте қажет. Заңды және жеке тұлғалар
үшін басқада салым түрлері қызығушылық тудыруы мүмкін. Олар алдағы уақытта
салынып жатқан немесе дайын, сатып алынатын үйді кепілге ала отырып
ипотекалық несие беретін тұрғын үйге жинақ шоты, тұтынушылық мақсаттағы
жинақ шоты. Бұл жоба жинақтық тұрғын-үй шоттар жүйесі түрінде іске асырылуы
мүмкін және ол өте үлкен жоба болғандықган көп уақытты қажет етеді. Бірақ
бұл жобаның қажеттілігі айқын көрінуде. АҚШ және басқа да дамыған европалық
елдерде осыған ұқсас арнайы маманданған елдерде осыған ұқсас арнайы
маманданған қаржылық ұйымдар бар. Осы жоба бойынша салым салушы белгілі бір
уақыт мерзімінде нақты соманы жинақтайды. Белгілі соманы жинақтаған кезде
салым салушының тұрғын-үй алу үшін ипотекалық несие алуға құқы пайда
болады. Аталған жоба халыққа тұрғын-үй алуға мүмкіндік беретін бірден-бір
қаржылық тетік болып табылады. Қазіргі кезде салымның мерзіміне байланыссыз
нормативтік аударымдар 6%-ды құрайды. Егер де Ұлттық Банк нормативтік
талаптарды өзгертсе, банктердің ұзақ мерзімді салымдары бойынша аударымдары
5-7,5%-ге дейін төмендеуі мүмкін және осының әсерінен берілген жобаның
тиімділігі арта түседі.
Қортындылай келсек, жобаны іске асыру өте күрделі болады. Егер де
барлық проблемалар шешіліп, бұл жоба енгізілсе, банктер занды және жеке
тұлғалар арасынан клиенттерді қызықтыра алады. Сондай-ақ банктер
қазақстандық банктер тәжірибесінде сирек кездесетін ұзақ мерзімді жобаларды
несиелеу мүмкіндігін қамтамасыз ете алады. Жоғарыда аталып өткен депозиттік
нарықтың бағыттары ұзақ мерзімді қажет етеді. Және де бұл қызметтер түрін
енгізу көптеген банктердің және мемлекеттік органдардың жұмысын қажет
ететінін де атап өту керек. Дүние жүзінің басқа елдерінде банктік жүйенің
даму эволюциясы біздің елде де депозиттік нарықтың дамуы осы бағыттарда
жүру ықтималдығын куәландырады.
2 БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК САЯСАТЫНЫҢ ДЕПОЗИТ НАРЫҒЫНДАҒЫ РОЛІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың қазіргі жағдайына
талдау
Қазақстан Республикасының банктері - жалпы қаржы жүйесіндегі
кәсіпорындар ішінде бүгінгі таңдағы қарқынды түрде дамып отырған алдыңғы
қатардағы ұйымдардың бірі. Өйткені бұл ұйымдардың қызметі шетелдердегі
барлық озық тәжірибелерді негізге ала отырып атқарылуда. Қазіргі
коммерциялық банктердің қызметі экономиканың барлық салаларын дамытуға және
халықтың табыс деңгейін арттыруға бағытталған. Қазақстан Республикасының
депозиттік нарығы күрделі де қарқынды дамып келе жатқан жүйе бола отырып,
ішкі және сыртқы факторлардың әсерін әр уақытта өзіне қабылдап отырады.
Экономикадағы әртүрлі экономикалық, саяси және әлеуметтік жағдайлардың
әсері депозит нарығының дамуына да әсер етеді. Бұған қарамастан депозиттік
нарықтың даму қарқыны өзінің жеке зандылықтары мен ерекшеліктеріне ие болып
отыр. Бұл жағдайларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жариялаған
және өзіміз есептеген статистикалық мәліметтер негізінде депозиттік нарыққа
сипаттама бере отырып, оны салыстырмалы талдаулар негізінде көрсетуге
болады. Депозиттерге әрбір кезең мөліметтері бойынша салыстыра отырып
талдау жасайтын болсақ, банк жүйесіндегі депозиттердің 1999 жылдың
қаңтарынан бастап 2002 жылдың тамызына дейін қарқынды өскендігін байқауға
болады. Бұл өнім 1999 жылдың қаңтарында 73464 млн. теңгеден 2002 жылдың
тамызында 497904 млн. теңгеге дейін өсіп, 7 есеге жуық көлемді құрады.
Ал, әрбір жыл кезеңдеріне тоқгалатын болсақ, 1995 жылдан бастап 2001
жылдың 1-қаңтарына дейін екінші деңгейдегі банктердегі депозиттердің көлемі
бір қалыпты деңгейде болды. Ал, 2001 жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕЛУІ ... ... ... .6
1.1 Банктердің дәстүрлі операциялардың бірі – депозиттік операциялардың
экономикалық мәніне сипаттама
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Депозиттік операциялардың түрлерін
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...10
1.3 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың даму кезеңдерінің
ерекшеліктерін
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .19
2 БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК САЯСАТЫНЫҢ ДЕПОЗИТ НАРЫҒЫНДАҒЫ
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Цесна банкакционерлік қоғамының депозиттік саясатын ұйымдастыру
тәртібін
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Цесна банк акционерлік қоғамы және олардың жағдайын бағалау ... ...46
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕПОЗИТТІК НАРЫҚТЫ ЖЕТІЛДІРУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .52
3.1 Жеке тұлғалар депозиттер кепілдендіру қоры акционерлер қоғамының
банктердің депозиттік саясатын жетілдірудегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.2 Банктердің депозиттік саясатын шетел тәжірибесін қолдана отырып
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..64
КІРІСПЕ
Банктік ресурстар - қандайда бір болмасын коммерциялық банктің заңды
қызметін жүзеге асыру үшін керекті ресурстар жиынтығы. Банктік ресурстар
әртүрлі көздерден құралады және әртүрлі мақсатқа жұмсалынады. Ресурстарды
орналастырудағы банк мақсатының бір-ақ шарты бар — ол табыс көзін молайту
арқылы банктің өтімділігін өте жоғары деңгейде ұстау.Өз мақсаттарын жүзеге
асыру үшін банктер бір қатар іс әрекетті жүзеге асыруы керек,олар банктік
операциялар деп аталады. Бұл депозиттік операциялар тек банктің жұмысының
жүзеге асуында ғана емес, өнеркәсіп салаларының, ауыл шаруашылығының және
экономиканың басқа да салаларының дамуында үлкен роль атқарады. Банктердің
екі негізгі мақсаты бар екендігі белгілі. Оның бірі бүкіл мемлекетте
тараған жеке меншік жинақтар мен ақша капиталын өздеріне тарту, ал екіншісі
жинақталған ақша қаражаттарын оларды тиімді пайдалана алатын сол арқылы
өзіне пайда әкелетін тұлғалардың иелігіне беру. Банк қызметі алуан түрлі.
Бір банктік холдингтік компаниялардың пайда болуы және кейбір маңызды
мәселелердің әлсіреумен бірге банктер және олардың филиалдары көрсететін
қызмет түрлеріде кеңейді. Коммерциялық банктер қызметіндегі соңғы
жаңалықтардың қатарына несиелік карточкалардың енгізілуі, іскерлік
фирмаларға көрсетілетін бухгалтерлік қызмет, факторингтік, лизингтік,
трасталық операциялар, ақша құжаттарының кезексіз инкассациясы, абоненттік
жәшіктер жүйесін пайдалану сияқты т.б. жатқызуға болады. Бұдан басқа өз
қызметтерін одан әрі жетілдіру үшін көптеген басқару салаларындағы ғылыми
ұсыныстарды пайдаланады.
Ең көп тараған банктік қызметердің ішінде келесілерді атауға болады:
ақшаларды несиелік және инвестициялық операциялар көмегімен
пайдалану арқылы табыс табу; төлем механизімін немесе ақшаларды аударуды
қамтамасыз ету; әр түрлі экономикалық және әлеуметтік
қажетіліктерге пайдалану мақсатымен жинақтардың жинақталуын қамтамасыз ету;
халықаралық есеп айырысу операцияларын жүзеге асырумен байланысты арнайы
банктік қызмет көрсету; сенімділік операциялары; бағалы заттарды сейфтерде
сақталуын жүзеге асыру және т.б.
Банктік операцияларды жүргізілу сипатына байланысты активті жөне
пассивті операциялар деп бөліп қарастырады. Пассивті операциялар арқылы
банктер өздеріне қажетті ақша қаражаттарын жинақтаумен, яғни айналым
қорларын толықтырумен айналысса, ал активті операциялардың көмегімен сол
қорларды өзіне пайда әкелетіндей етіп орналастырады. Бұл жағдайда банк
қызметіне байланысты арзанға сатып алып кейіннен қымбатқа қайта сататын
саудагер ісінен еш айырмашылығы жоқ. Коммерциялық банктер қаржылық
делдалдар деп аталынатын іскерлік кәсіпорындардың ерекше түрлеріне жатады.
Олар шаруашылық әрекет нәтижесінде босап қалатын капиталдарды, халық
жинақтарын және басқа да бос ақша қаржыларын тартып, косымша капиталды
қажет ететін басқа экономикалық агенттерге жиналған қаржыларды уақытша
пайдалануға береді. Әр түрлі несиелік кәсіпорындар қызметтерінің тығыз
араласып кетуі және әмбебап банктер түрінің танымал болуы, маманданған
қызметі болып несие беру және депозиттерді қабылдау саналатын банк және
банктік іс әрекет қызметтерін анықтауда қиындық туғызады. Нақты банк
тәжірибесінде күнделікті жүзеге асып, пайдаланатын операциялар кемде кем
(мысалы, халықаралық операцияларды жүзеге асыру немесе трасталық,
факторингтік операциялар және т.б.). Бірақ бұған қарамастан банк өмір
сүріп, дұрыс қызмет көрсету үшін қажетті күнделікті жүргізіліп отырылатын
бірқатар дәстүрлі банктік операциялар бар. Олардың қатарына: депозитік,
несиелік, ақшалай есеп айрысуларды жүзеге асыру және т.б. жатқызуға болады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың дамуы коммерциялық банктердің
қызметтері мен операциялары жайлы мәселені маңызды етеді, қазіргі кезде
дамып келе жатқан тауарлық және қаржы нарықтары жағдайында банк жүйесінің
құрылымы өте күрделеніп кетті. Несие жүйесінің институционалды оптималды
формаларын капитал нарығындағы тиімді әрекет ететін механизімді
коммерциялық құрылымдарға қызмет етудің жаңа әдістерді іздестіру жүріп
жатыр. Менің дипломдық жұмысым ретінде тандап алған тақырыбым "Банктердің
депозиттік саясаты және жүзеге асыру" деп аталады. Бұл тақырыпты таңдап
алудағы мақсатым банктегі депозиттік операциялардың дұрыс жүргізуінің,
бухгалтерлік есепте дұрыс есепке алуын, терең зерттей отырып талдауын толық
меңгеріп жетілдіру шараларын ұсыну. Осы дипломдық жұмысты жазу барысында
келесідей міндеттерді шешу алға қойылды:
─ депозиттік операциялардың теориялық негізделуі;
─ банктердің дәстүрлі операцияларының бірі - депозиттік операциялардың
экономикалық мәні;
─ депозиттік операциялардың түрлерін қарастыру;
─ Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың даму кезеңдерінің
ерекшеліктерін қорытындылау;
─ банктердің депозиттік саясатының депозит нарығындағы ролі;
Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың қазіргі жағдайына
талдау
─ Цесна банк акционерлік қоғамының депозиттік саясатының мәні және
депозиттік операцияларды ұйымдастыру тәртібін көрстеу;
─ Цесна банк Акционерлік қоғамының депозиттік операцияларының
жағдайын бағалау;
─ Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықты жетілдіру
перспективалары;
─ Жеке тұлғалар депозиттер кепілдендіру қоры акционерлер қоғамының
банктердің депозиттік саясатын жетілдірудегі ролі;
─ Банктердің депозиттік саясатын шетел тәжірибесін қолдана отырып
жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмысын жазу барысында "Қазақстан Республикасындағы банктер
және банктік қызмет туралы" заңдық күші бар Қазақстан Республикасының
Президентінің жарлығы, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің
нормативтік-құқықтық актілері мен статистикалық деректері, отандық және
шетелдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар да жарияланған банктің
білікті мамандарының еңбектері және Цесна Банк акционерлік қоғамның
мәліметтері пайдаланылды.
1 ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕЛУІ
1.1 Банктердің дәстүрлі операциялардың бірі – депозиттік
операциялардың экономикалық мәніне сипаттама беру
Коммерциялық банктің коммерциялық кәсіпорын ретінде басқа
кәсіпорындардан басты бір ерекшелігі, оның ресурстарының өте көп бөлігі (80-
90 пайызы) сырттан тартылған қаражаттар есебінен кұралады. Сондықтан да
банктен берілетін несиелер көлемі сырттан тартылған қаражаттар көлеміне
тікелей байланысты болып келеді. Банкте сырттан тартылған қаражаттар
құрамына қарай әртүрлі болады. Олардың негізгі түрлеріне банктің
клиенттермен жұмыс процесі кезінде тартылған және басқа да несиелік
мекемелерден қарызға алынған қаражаттар жатады. Соған байланысты банктің
сырттан тартылған қаражаттары үлкен екі топқа бөлінеді:
1. Депозиттік қаражаттар;
2 Депозиттік емес қаражаттар;
Нарықгық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін дәстүрлі емес, уақытша бос ақша қаражаттарын тарту тәсілдерінің болуы
сырттан тартылған қаражаттар көлемін толығымен өзгертті десе де болады.
Банктердің сырттан тартылған қаражаттарының ішінде ең көп бөлігін
депозиттер құрайды. Депозиттер банктер үшін бірден-бір арзан ресурс көзі
болып саналады. Сондықтан да депозиттік операциялар банктің негізгі
пассивтік операцияларының бірі болып табылады. Салымдарды қабылдау және
капиталы бар бірақ оны уақытша қолданбайтын немесе онымен өзі жұмсау жолын
таппаған тұлға мен банктің арасында жасалатын қарыз операциясы болып
табылады. Депозит - латын тілінен аударғанда (Deposits) - сақталуға
берілген зат деген мағынаны білдіреді. Банкке сақтауға берілген бірақ та
белгілі бір шартқа сәйкес және мерзімі жеткен кезде қайтарылуға жататын
бағалы қағаздардың ақша қаражаты. Сонымен қатар қайтарылуға жататын депозит
сомасымен бірге депозиттік келісім шартта белгілеген сыйақылық ставканы
төлеу. Тұрғындардан салымдарды қабылдай отырып, банктер өздерінің айналым
қаражатын қалыптастырады және олар арқылы ұлттық экономикаға инвестициялар
жасайды. Нарықтық экономикаға өткенге дейін депозиттік операциялар жасырын
түрде жасалынып отырылды, өйткені банктерде оларға уақытша сақталымға
берілген мүлікті таратуға заңды құқығы болмаған. Бірақ тәжірибеде осындай
операциялардың толық қауіпсіз екендігі дәлелденген кезде банктер ашық түрде
жұмыс істеді. Олар өздерінің айналымын қолдану үшін ақша қаражатын жинақтау
операцияларын жүргізе бастады. Сол үшін олар салымшыларға белгілі төлем
төлеп отырады. Сақтау үшін деп берілген депозиттер біртіндеп банктердің
уақытша пайдалануы үшін салымға айналды. Сондықтан да банктер салымдағы
сомаларды сақтағаны үшін төлем алу орнына, оларға сол салымды қолданғаны
үшін сыйақы төлеп отырды. Осы салымның заңды табиғатының принципиалды
өзгеруіне әкелді. Коммерциялық банктер ақшалай жинақтардың жинақталуын
қамтамасыз ету арқылы, болашақта оларды әртүрлі экономикалық және
әлеуметтік қажеттілікке қолдануы мен экономиканың барлық салалары үшін
шекті маңызды қызметті жүзеге асырады. Жоғары деңгейлі толық қауіпсіз
банкке орналастырылған жиналымдарға салымшы өсімақы түрінде сыйақы алады.
Жинақталған жиналымдар кәсіпкерлерге өндірістік қуаттылықты кеңейту үшін
және тұтынушыларға тұтынушылық тауарлар, үйлер сатып алу үшін пайдалы бола
алады. Осы ақша қаражатының көп бөлігі коммерциялық банктердің
жинақталым бөлімінде шоғырландырылады. Заңды тұрғыдан салым - ол ақшаны
қарызға алу келісім шарты, бұл жерде қарыз алушы ретінде банк, ал қарыз
беруші ретінде салымшы болып табылады. Қазіргі кездегі депозиттер
банктердегі сақтау келісім шартында және оларды содан кейін айналымға
шығарған ақша негізінде пайда болғаны сөзсіз факторлардан шығып отыр. Бұдан
басқа депозит қарызға қарама-қайшылық, әдеттегідей тұлға ақшаға мұқтаж
болғандықтан қарыз берушіні іздеуден пайда болмайды ал керісінше бұл
жағдайда қарыз алушыға өзі ақшаны ұсынушы кредитордың бастамасы болады. Осы
жағдайлар банктік депозитте салым келісім шартының ерекше түрін көруге
әкелді. Коммерциялық банктер қарыз қаражатын кең түрде тартады. Олар арқылы
пассивтерінің жалпы сомасының 70-90 процентін құрайды. Арзан қаражатты
қарызды қолдану арқылы соның ішінде депозиттерді қолдану арқасында банктік
операциялардан сәйкесті кішігірім табыс, соңында акционерлерге айтарлықтай
табысты қамтамасыз ететін көлемде болуы керек. Комммерциялық банктердің
барлық пассивтерін 80 процентке жуығын құрайтын ақша қаражатының негізгі
қайнар көзі - депозит болып табылады. Депозитік сертификатарды орналастыру
қабілетілігі және евро долларды қарызға алу немесе Республикалық резервтік
қорларды қарызға алу банкке жоқ дегенде төмен табысты екінші денгейлі
қорлық резервтерден тәуелді болуына мүмкіндік береді, ал бұл оның табыс алу
мүмкіндігін кеңейтеді. Бірақта бұл операциялар тәуекелдікпен байланысты.
Пассивтік операцияларды басқару кезінде осы қосымша тәуелділікті, бұдан
басқа тартылған қаражатарға шығындар мен табыстар арасындағы тәуекелділікті
ескеру керек, оларды бағалы қағаздарға және қарызға беру арқылы алуға
болады, яғни активтік және пассивтік операцияларды басқару арасындағы қарым-
қатынас банктің табыстылығы үшін шешуші роль атқарады. Құндылықтарды сақтау
операцияларының, яғни депозиттің екі түрі бар ашық және жабық. Алдынғысының
өзі екіге бөлінеді:
1. Құндылықтарды сақтау депозиті;
2. Оларды басқару депозиті;
Жабық депозиті кезінде банк конверттегі кұндылықтарды сақтауға
қабылдайды. Мысалға депозит объектісі болып бағалы қағаздар немесе қандайда
бір құжаттар болып табылады және олар арнайы банктік жәшікгерде сақталады.
Бұл жерде депозит объектісі болып алтын немесе басқа да құндылықтар болған
жағдайда банк сақтағаны үшін кішігірім төлемдер алады. Жабық депозиттер
үшін банктер жанбайтын жәшіктерді жалға беру жүйесі қолданылады. Осы
жәшіктерге құңдылықтар салынып екі әр түрлі кілтпен жабылады. Оның бірі
клиентке беріледі, ал екіншісі банкте қалады. Осылайша банкте салым жолымен
жиналатын ақша қаражаттарының айналыстағы уақытша бос капиталдар көлемін
сипаттайды және олардың әр түрлі экономикалық шығу тегі мен мәні болады. Ең
алдыменен өздерінің сәйкес білімі және қабілеттілігі жетпейтіндіктен өзінің
қаражатын белсенді қолдана алмайтын адамдар бөлігін бөліп шығару. Сондықтан
олар өздерінің қаражатын банке салым түрінде береді, олар онда айтарлықтай
көп уақыт болады. Сондықтанда осы салымдар тұрақты деген атқа ие, ал банк
бұндай қаражаттарды өзіндік капиталы ретінде қолдана алады. Содан кейін
екінші денгейдегі капитал болады, олардың иелері ақша қаражаттарын жұмсауда
өте икемді. Олар тек қана алдын-ала белгіленген, белгілі бір уақытқа ғана
банкте сақтайды. Яғни, бұл өздерінің жиналымдарын қалай жұмсауды
шешпеген жеке түлғалардың жиналымдары. Коммерсанттар, олардың айналымдары
барлық капиталды қолдануды қажет етпейді, олар банкке өздеріндегі белгілі
бір уақытта тұтынусыз жатқан соманы береді. Бұндай салымдар мерзімді болып
саналады.
Бос ақшаның үшінші түрі - оның иелері ақша қаражаты қашан қажет
болатынын нақты анықтай алмаған капиталдар. Иелері оларға тиімді
орналастыруларды іздестіреді. Сондықтан да осындай қаражаттар қозғалысты
сақтауы керек, ал олардың иелері оларды кез-келген уақытта алу кұқығы болуы
керек. Осындай капитал банкте қысқа мерзімге сақталады, сондықтан олар
мерзімсіз деп аталады. Осылайша мерзімнің ұзақтығына байланысты салымдар
банктің қарауында қалатын аралықта, олар ұзақ мерзімді немесе тұрақты,
мезгілді, мезгілсіз немесе талап еткенге дейінгі болып бөлінуі керек .
Бірақта салым түрлері арасындағы айырмашылық мерзімдегі немесе оларды
орналастыру тәртібіндегі және қайта алудағы айырмашылықтарды жоймайды. Ең
алдымен мерзімді депозит бойынша сыйақылар көлемі мерзімсіз салымынан
немесе ағымдағы шоттағы салымдарға қарағанда алдын-ала белгілеген, ал соңғы
салым түрінің банктен төленетін сыйақы алдын-ала анықталмайды ал салым
сыйақысын қабылдау кезіндегі банкпен жалпы белгіленген көлемге сәйкес осы
көлемнің төмендеуімен байланысты. Осы салым бойынша төленетін сыйақы
көлемінде төмендеуі де мүмкін. Соңында осы салымдар арасындағы айырмашылық
болып, алдынғы екі түр бойынша (мерзімді және мезгілсіз) салым билеті
беріледі, ол тек қана келісім жиналымы бар болуының және сонымен қатар
қарыз сомасының бар болуына сөзсіз дәлел болып келетін ұзақ мерзімді құжат
болып табылады. Ағымдағы шот бойынша есеп айырысу кітапшасы беріледі,
ондағы жазу тек қана ағымдағы шоттың бар болуы және салым жасалған күндегі
сома тұралы куәландырады. Дегенмен салымшылардың әр түрлі көптеген түрлері
бар: олар жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, коммерциялық емес үйымдар,
үкіметтік мекемелер және жергілікті өкілет органдары. Бұлардың барлығы
өздерінің ақша қаражаттарын коммерциялық банктерге өздерінің толық
ықыластарымен орналастыратындықтары айқын.
Сонымен депозиттік операциялар - клиенттердің ақша қаражаттарын банкке
салым түрінде орналастырумен байланысты операциялар. Жинақтардың
қауіпсіздігін және сенімділігін қамтамасыз ету үшін адамдар өздерінің
құндылықтарын сақтау үшін банкке орналастырғаны тиімді. Сақталу
операциялары ежелден келе жатқан тарихи операция екендігі белгілі, келе-
келе ақша қаражаттарын сақтау, қауіпсізденуден сақтауға өсіп кетті. Адамдар
өздерінің ақша қаражатын банкке тек қана ыңғайлы, қауіпсіздігі үшін ғана
емес, сонымен бірге пайда алу және құнсызданудан сақтау мақсатында
орналастырған. Ақшаны депозитке орналастырғаны үшін клиентер банктен
ссудалық сыйақы алады. Осы операцияның дәстүрлі операция ретінде
айқындалуын ежелден көптеген уақыт аралығында мұраға қалған секілді, бір
банктен екінші банкке қалып отырған және депозиттік операциялар банк
дәрежесінің сақталуына жағдай жасайды. Заңды және жеке тұлғалар арасында
есеп айырысуларды жүзеге асыратын немесе несие беретін, салымдарды
қабылдайтын ұйымдар мен кәсіпорындар банк болып табылмайды.[1,2,3,4]
Салымдарға заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша қаражатын
мобилизациялау бойынша депозиттік операциялар негізгі бір дәстүрлі банктік
операцияларға жатқызылады. Сонымен, депозиттік операциялардың
субъектілеріне маналар жатады:
- Мемлекетік кәсіпорындар және ұйымдар;
- Мемлекетік мекемелер;
- Кооперативтер;
- Акционерлік қоғамдар;
- Шетел капиталы қатысқан аралас кәсіпорыңдар;
- Партиялық және қоғамдық ұйымдар мен қорлар.
- Қаржы және сақгандыру компаниялары;
- Инвестициялық және трасталық компаниялар мен қорлар.
- Жеке тұлғалар, банктер жөне басқа да несиелік мекемелер.
Депозиттік операциялардың объектілеріне — депозиттік операциялар
субъектілерінің банкке салған ақшалай қаражаттары жатады. Соған байланысты
банктердің депозиттік операциялары олардың дөстүрлі операцияларының бірі
бола отырып, банктерге қажетті ресурстар жинақтауда маңыздылығы өте жоғары.
1.2 Депозиттік операциялардың түрлері
Депозиттік операциялар банктің қызметін, банктік қорларда еркін ақша
нарығындағы қорларды тұтыну үшін каражатты пайдаланушылар мен инвесторлар
арасындағы делдалдық қызметті айқындайды. Депозиттерді тарту арқылы банк,
басқа банктердің және клиентердің несиелік ресурстарға деген
мүмкіншіліктерін кеңейтеді, сол арқьілы өзінің табыс табу базасын
ұлғайтады. Қазақстан Республикасындағы комерциялық банктердің депозиттік
операциялары Қазақстан Республикасының Ата Заңына, Қазақстан Республикасы
Президентінің заңдық күші бар "Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы" 31 тамыз 1995 жылдағы және "Салық және басқада
бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы" 24 сәуір 1999 жылғы
жарлықтарына, сонымен бірге "Валюталық реттеу туралы" Қазақстан
Республикасының 1996 жылдың 24 желтоқсанында бекітілген Заңына және
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің "Екінші денгейдегі банктерде
клиентердің банктік шоттарын ашу, жүргізу жабу тәртібі туралы" 4 наурыз
1996 жылғы және т.б. нұсқауларына сәйкес реттеледі. Елімізде депозиторлар
ретінде Қазақстан Республикасының резидентері мен резидент емес заңды және
жеке тұлғалары, банкгің клиенттері және клиент еместері бола алады. Сонымен
қатар депозит ретіндегі салымдар ұлттық және шетел валютасында салынады.
Депозиттік операцияларды жүргізудегі коммерциялық банктердің негізгі
мақсаты банкгерде жинақгалған арзан ресурс көздері ретіндегі ақша
қаражаттарын өздеріне пайда келетіндей етіп активті операцияларға тиімді
түрде орналастыру. Шот ашу кезінде банкпен депозитор арасында күқықгық
қатынастар пайда болады, олар тек қана бюджетке аударылатын салықгы шегеріп
тастап, есептелген сыйақы мен толық есептелген депозит сомасы қайтарылған
кезде тоқтатылады, заңды күші бар жарлыққа және құқықтық қатынас банк пен
клиент арасында бекітілетін келісім-шартқа сәйкес реттеледі. Банктің
депозиттік базасының көбеюі келесілермен жүзеге асады: қаржылық
мекемелердің және басқа банктердің несиелері және корреспонденттік шоттары
мен занды тұлғалардың есеп айырысу шоттарындағы ақша қаражаттары есебінен;
занды тұлғалардың депозиттік шоттарындағы қаражаттар есебінен; жеке
тұлғалардың депозиттік шоттарындағы қаражаттар есебінен. Экономикалық
мазмұнына қарай депозиттерді мынандай топтарға бөлуге болады:
-мерзімді депозиттер;
-талап етуге дейінгі депозиттер;
-тұрғындардың жинак салымдары;
- депозиттік сертификаттар;
Өз кезегінде осы топтың әрқайсысы әр түрлі белгі бойынша жіктеледі:
1. Мерзімді депозиттер банкке қабылданған мерзімдеріне
байланысты төмендегідей болып жіктеледі:
-Мерзімі 3 айға дейінгі депозиттер;
- Мерзімі 3 айдан 6 айға дейінгі депозиттер;
- Мерзімі 6 айдан 9 айға дейінгі депозитер;
- Мерзімі 9 айдан 12 айға дейінгі депозиттер;
- Мерзімі 12 айдан жоғары депозиттер;
2. Талап еткенге дейінгі депозиттер шоттағы сақталып тұрған қорлардың
бөлігіне және мерзіміне байланысты жіктеледі. Сақталуы бойынша арнайы
шоттағы қаражаттар, әртүрлі меншік түріндегі ұйымдар мен кәсіпорындардың,
бюджеттік, ағымдағы және есеп айырысу шотындағы қаражаттар деп бөлінеді.
3. Жинақ салымдары банкте сақталу ерекшеліктеріне байланысты: мерзімді,
қосымша жарналар қосылып отыратын, ұгысты, ақша-затгай ұгысты, шартты,
талап етушіге, ағымдағы талап еткенге дейінгі, жинақгалым сертификаты,
пластикалық қарточка болып бөлінеді.
4. Депозиттік сертификаттар ұлттық және шетел валюталарындағы депозиттік
сертификаттар болып бөлінеді[5,6,7].
Енді осы депозиттер түрлеріне жеке-жеке тоқталайық. Депозиттердің
әрбір түрлерінің өзінің ерекшеліктері мен кемшіліктері бар. Осылардың
ішінде талап етуге дейінгі депозиттер неғұрлым өтімді болып келеді. Олардың
иелері талап еткенге дейінгі шоттағы ақша қаражатын кез-келген уақытта
пайдалана алады. Яғни, талап етуге дейінгі депозиттер — бұл салым иелерінің
алғашқы талап етуіне байланысты әртүрлі кұжаттар арқылы нақты ақшаларын
алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттарды білдіреді. Талап етуге дейінгі
депозиттік шоттардың ерекшеліктері төмендегідей болып келеді: осы шотқа
ақша қаражаттарын салу немесе оны алу кез-келген уақытта ешқандай шектеусіз
жүзеге асырылады; осы шоттан ақша қаражаттарын қолма-қол ақша түрінде
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк зандылықтары мен бекіткен тәртіпте
алуға болады; шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде
немесе коммиссиондық ақы алып отырады. Талап етуге дейінгі депозитер
бойынша коммерциялық банк Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғары мөлшерде аударымдар жасайды.
Ал осы шоттың негізгі кемшіліктері болып мыналар саналады:
1. Бұл шот бойынша пайыз мүлдем төленбейді немесе өте төменгі мөлшерде
төленеді;
2. Коммерциялық банк үшін- өтімділікті ұстап тұруға қажетті өте жоғарғы
мөлшерде қорларының болу шарты;
Отандық банктік тәжірибеде талап етуге дейінгі депозиттерге мыналар
жатады: әртүрлі занды тұлғалардың есеп айырысу, ағымдық шоттардағы, әр
түрлі мақсатқа тағайындалған арнайы шоттардағы қаражаттар, басқа банктердің
корреспоңденттік шоттарындағы қаражаттардың калдығы, республикалық және
жергілікті бюджет қаражаттары,шетелдік банк-корреспонденттер шоттарындағы
қаражаттардың калдықгары. Талап етуге дейінгі депозиттер салымшының банкке
алдын ала хабарламасынсыз алынуы немесе кез-келген уақытта басқа тұлғаға
аударылуы мүмкін. Талап еткенге дейінгі депозиттер — ол белгілі бір уақыт
аралығында банктің пассивтік шотында жататын ақша қаражаттары, сондықган
банктік шотқа қаражаттың түскен сәтін анықгауы мүмкін емес. Талап етуге
дейінгі депозиттер банктің міндеттемесі болып табылады. Депозитке қатысты
банктің міндеттемесі депозит қабылданған сәттен басталады. Талап етуге
дейінгі депозит өніміне жатқызылатын қызмет көрсетуден табыс тек қана ол
табыс әкелген кезде есептелінеді.
Салымның келесі бір түрі ол мерзімді депозит. Мерзімді депозиттерге
клиентермен жасалған депозиттік келісім-шартта көрсетілген, белгіленген
мерзім ішінде банктік шотта сақгалатын ақша қаражаттары жатады. Оларды банк
осы мерзімдегі қорлар секілді еркін түрде пайдалана алады. Бұл депозиттің
түрі ақылы, сондықганда келісім-шарта банк міндетті түрде төленетін
сыйақыны көрсетеді. Берілген депозитті несиелік ресурс ретінде қолданған
үшін банк алатын пайыз мөлшерінен төмен болуы керек екендігі түсінікті.
Несие үшін алынатын және клиентке депозит үшін төленетін пайыздар
арасындағы айырмашылық банк пайдасы болып табылады. Мерзімді депозиттік
шоттардың нақты белгіленген мерзімдері бар. Солар бойынша иелеріне
белгіленген сыйақы төленеді жөне әдеттегідей салым мерзімі жетпей алу
бойынша белгілі бір шектеулер бар. Мерзімді депозиттік шоттағы сақгалып
тұрған ақша қаражатары үшін талап етуге дейінгі депозиттерге қарағанда
міндетті қорлар нормасы өте төмен болады. Клиент үшін мерзімді депозиттік
шоттың артықшылығы - жоғарғы пайыз алу болып табылады. Ал мерзімді
депозиттердің басқа депозиттерден мынандай ерекшеліктері бар:
- олар есеп айырысу үшін пайдаланылмайды және мұндай шоттарға ешқандай
да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражаттар баяу айналады;
- тұрақгы түрде пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғары деңгейі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
тарапынан реттеліп отырылады;
- ақша алу туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Осы депозит түрі банк үшін тиімді болып келеді, өйткені банк оларды
талап етуге дейінгі депозиттерге қарағанда жеңіл қолдана алады. Мерзімі
жеткенге дейін сыйақы көлемі азайтуға немесе оның мөлшерін өзгертуге
болмайды. Ал мерзімі келгеннен кейін салымшы оны алмаған кезде онда банктің
бұл салымды мерзімсіз салымға айналдыруға құқығы бар. Шоттан ақшаны алу
немесе салу үшін салымшы тәртіп бойынша оны көрсетуі керек. Жинақ салымының
мақсатының бірі ұқыптылықты мадақтау. Қарапайым жинақ шотын жеке тұлғалар
және коммерциялық ұйымдар кең түрде колдануда. Мерзімді салымның басқа түрі
болып индоссамент бойынша басқа тұлғаларға берілетін немесе берілмейтін
және банкке белгілі уақытта қаражатының салынғанын дәлелдейтін, өзіменен
ақшалай қаражатты білдіретін мерзімді депозиттік сертификаттар саналады.
Бұл салымдар тек қана дұрыс индоссирленген сертификатты ұсынған кезде
алынуы мүмкін. Олар бас бухгалтерлік кітапта "Мерзімді депозиттік
сертификаттар" деген бөлімде есептелінеді. Енді депозиттердің бір түрі
жинақ салымын қарастырайық. Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды.
Салымдардың бұл түрі бойынша мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі
мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде
толтырылады. Олар әдеттегідей ұзақ мерзімді сипатта болады, яғни олар ұзақ
мерзімді салымның қайнар көзі ретінде қызмет атқара алады. Бұл салымның
кемшілігі оған әр түрлі сыртқы фактордың тез әсер етуі болып табылады
(саяси, экономикалық, психологиялық). Осылар банк өтімділігін жоғалтуға
және осы салымдардан қаражатардың қайта қайтарылуына деген қаіуіпті
жоғалтады. Айта кетерлік жай нарықгық қатынастар дамыған елдерде соңғы
кездерде депозиттің бөлек түрлерінде нақгы шекаралар жойылуда. Яғни,
мерзімді депозиттер мен талап етуге дейінгі шоттардың сапасын біріктіретін
шоттар пайда болуда. Тұрғындардың психологиясы мен пайда болған дәстүрден
және сонымен қатар елдегі әлеуметтік, саяси және экономикалық жағдайларға
байланысты, тұрғындардың салымдарының өздерінің көп бағытты сипатына және
көп жоспарлы табиғаты мен жинақ салымдарының мәнін анықгау қиындау.
Әдеттегідей тұтынушылық мақсаттар секілді анықгалған қаражаттардың
жинақталуы ұзақ мерзім аралығында жоғарғы табыс алу мақсаты мен жеке
клиенттермен ашылатын мерзімді салымдардың әр түрлілігі ол тұрғындардың
жинақ салымы екенін айта кеткен жөн. Әлемдік тәжірибе және біздің елдің
тәжірибесі көрсеткендей жинақ салымдарына, тұрғындар өз ақша қаражатын
көзделмеген шығындар кезінде, кәрілік кезінде өзін қамтамасыз ету,
болашақта қымбат бағалы мүлікгерді сатып алу және оларды сақтау мақсаты мен
салынатын несиелік мекемелерге осындай салымдарды жатқызуға болады. Жинақ
салымымен болатын операциялар әдетегідей арнайы құжаттарда көрсетіледі, Ол
салымшыға беріледі талап еткенге дейінгі салымдарды және ағымдағы шоттағы
салымдар жинақ салымы түрінде жатқызылуы мүмкін, өйткені олардың негізгі
қызметі — жиналым айналымы емес, ал клиенттердің ағымдағы төлем айналымына
қызмет көрсету. Қазақстан Республикасының Жинақ банкісінің мекемелеріндегі
жинақ салымы өзінің көпшілік бөлігінде кәрілікте өзін өзі қамтамасыз ету
көзделмеген шығындарға арнап жинаған азаматтарға жатқандықган оларға көптеп
әлеуметтік кәуіпсіздік қамтамасыз етіледі. Жинақ салымдарының
төмендегідей ерекшеліктері болады: ақшалай қаражаттарды сақгауда тұрақгы
мерзім болмайды; шоттардағы қаражаттарды алдын ала алу барысыңда ешқандай
да ескерту талап етілмейді; ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда
міндетті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін
жинақ кітапшасының болуы талап етіледі. Қазіргі кезде Қазақстан банкілері
өздерінің экономикалық табиғаты мен сипаттары бойынша жинақ салымдарына
келесілерді жатқызуға болады: мақсатты, жинақгалым, мерзімді депозиттер
және салымдардың т.б. түрлері. Жинақ салымының қазіргі кезде көп бөлігін
талап етуге дейінгі салымдардың құрайтындығын айта кеткен жөн. Талап етуге
дейінгі салым базасында тұрғындардың қолма-қолсыз төлем айналымының дамуы
бойынша және салым бойынша сыйақылық саясаты жетілдіруі олардың жинақгы
ұйымдастырудағы мәні төмендетіле түседі. Салымшылар үшін жинақ салымдарының
қызығушылық тудыратын жағдайлар төмендегідей:
1. Олар жинақты сақтаудың сенімді түрі болып келеді, өйткені
мемлекеттік банктегі салымдардың қайтарылуына мемлекет кепілдік береді.
Одан басқа заңды күші бар тәртіпке сәйкес банктер резервтік қорды құрады,
олар тұрғындардың қаражатын толық және уақтылы қайтарылуына косымша кепіл
бола алады.
2. Олар ақшалай жинақ салымының неғұрлым тиімді түрі болып сипаталады,
өйткені олар бойынша өте жоғары сыйақылар төленеді. Басқа салым түріне
қарағанда, жинақ салым салық салынудан босатылады.
3. Әртүрлі салым бойынша үлкен талғамын ескере отырып, әрбір нақгы
салымшының және сонымен қатар мақсатты жинақгаушы тобының қажетілігін толық
қанағатандыруға мүмкіндік береді .
4. Ақша салымдарын жинақтаудың неғұрлым өтімді түрі болып келеді.
Жинақ салымының мәні банк үшін және барлық несиелік жүйе үшін ең
алдымен оларды несиелеу үшін қор ретінде пайдалануға мүмкіндігі секілді
анықгалады.
Салымның тағы бір түрі балаларға деген мақсатты салымдар. Бұндай
салымдар банктік мекемелерден 16 жасқа дейінгі бала атына белгілі бір
мерзімге туған туысқандыққа байланысты емес тұлғалардан қабылданады. Бұл
салымнан соманы бөлшектеп беру жүргізілмейді. 16 жасқа жеткен шарттарды
орындаған салымшыға және 10 жылдан кем емес мерзімде сақгау кезінде табыс
жоғарғы сыйақы ставка бойынша төленеді. 10 жылдық мерзім өткеннен кейін
салымды қалдырған кезде және салымшы 16 жасқа жеткенде және сонымен қатар
салымшыға салымды мерзімінен бұрын берген кезде салым бойынша талап еткенге
дейінгі салым бойынша белгіленген табыс төленеді.
Салымның тағы бір түрі жастар сыйақылық салым. Мұндай салым 18-30
жастар арасындағы тұлғалардан қабылданады. Банкпен белгіленген сомадан кем
емес салымшымен белгіленген сомада салымдар шотына ай сайынғы аударымдар
жолымен 3 жыл аралығында салымды жинақтау жүргізіледі. Салым бойынша әр жыл
сайын табыс есептеледі, сыйақыны есептеу талап еткенге дейінгі салым
бойынша белгіленген тәртіп бойынша жүргізіледі. Сыйақы көлемі 3 жылдық
сақтау мерзімі өткен соң төленетін және үнемі салымды сақтау ай сайынғы
салым сомасының 22 бөлігін кұрайды. Осындай салым бойынша қаражатты
бөлшектеп беру жүргізілмейді ол тек қана толық сомада алынуы мүмкін.
Банктік тәжірибиеде депозитік сертификат кең өріс алуда. Депозиттік
сертификаттар депозиттердің ерекше бір формасы болып табылады. Депозитік
сертификат - ол пайыздық ставкасы және мерзімі бекітілген мерзімді салымның
банкке салынғанын куәландыратын бағалы қағаз. Депозитік сертификаттың екі
түрі бар:
1. Берілмейтін — салымшыда сақгалатын және мерзімі келген кезде банкке
ұсынылатын.
2. Берілетін — ол екінші каржылық нарықга жеңіл сақгалады. Сертификат
салынған салымды (депозит) растайтын құжат, бұл салым құжаты болып
табылады. Банктер заңды және жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдауға
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің лицензиясы болған кезде
сертификаттарды шығара алады. Сертификат бағалы қағаз болып табылады,
сонымен қатар ол сатылған тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін төлем және
есеп айырысу құралы ретінде қолданылмайды. Сертификат кепіл-зат және сату-
сатып алу объектісі болып табылмайды. Салымшы талабы бойынша ол салымшының
немесе оның ұсынысы бойынша үшінші тұлға атына жасалады.
Сертификаттарды өтеу оның иесінің бірінші талабы бойынша депозиттік
сертификатты көрсеткен кезде жүзеге асырылады. Оны мына әдістермен
жүргізуге болады: жаңадан шығарылған сертификаттарды алу арқылы;
салымдардың басқа түрлеріне қолма-қолсыз аудару арқылы; қолма-қол ақша
арқылы. Депозиттік сертификаттар салым түрлеріне байланысты талап еткенге
дейінгі, мерзімді және шартты болу мүмкін. Сертификат шығаратын банк
шығару, айналым және өтеу шартын Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
өз бетінше жасайды. Ол банктің ішкі ережелерінде қарастырылуы керек. Бұл
шарт төмендегілерді қамтуы керек:
- банктің, не банк бөлімшесінің депозиттік сертификатты беру және өтеу
тәртібі;
- сертификаты өтеу мерзімі;
- жақгардың жауапкершілігі;
- төлеуге ұсынылған сертификаттарды өз уақытында төлемеу жағдайлары;
- сертификаттың сыртқы көрінісінің сипатталуы және т.б.
Депозиттік сертификаттардың бланкілері қатаң түрдегі есеп беру
бланкілері болуы тиіс және банктердегі бухгалтерлік есеп шоттары жоспарының
баланстан тыс шоттарында есепке алынуы тиіс. Сертификаттың міндетті
реквизиттеріне мыналар жатады: депозиттік сертификат атауы; салым салынған
дата; сертификатты өтеу датасы; депозит сомасы (санмен және жазбаша);
банктің салым сомасын және оған есептелген сыйақыны қайтаруы туралы шартсыз
міндеттемесі; салым бойынша жылдық сыйақы ставка (санмен және жазбаша);
депозитордың аты (толық аты-жөні) жөне орналасқан орны; сертификатты өз
уақытында өтеу бойынша банк міндеттемелерін өтемеген жағдайда сертификатты
өтеу шарттары; банктің екі өкілетті тұлғаларының банк мөрімен бекітілген
қолдары; банктің атауы мен орналасқан орны.
Депозиттік сертификаттарды келесі белгілер бойынша жіктеуге болады:
1.Депозиттік сертификаттарды шығару түрғысынан: бір рет шығарылатын,
сериялы шығарылатын;
2. Рәсімделуіне байланысты: атаулы,ұсынылмалы;
3. Айналым мерзімі бойынша: жедел, талап еткенге дейінгі.
Депозиттік сертификат бойынша айналым мерзімі бір жылға дейінгі мерзім
белгіленген. Егер депозит алу немесе салымның мерзімі ұзартылса, мұндай
сертификат талап еткенге дейінге құжат болып табылады да, салым иесінің
бірінші талабы бойынша банк оны төлеуі керек болады. Банк сертификат сомасы
мен төлем ставкадаға сыйақыны төлей отырып мерзімді сертификатты алдын-ала
төлеуге ұсыну мұмкіндігін қарастыра алады.
4. Төлем шарты бойынша: белгілі есеп айырысу мерзімі өткенге дейін әркдшан
төленетін сыйақы ставкалы; сыйақылы сертификатты өтеу күніңде төленетін.
Депозиттік сертификатты өтеуді үш әдіспен жүзеге асыруға болады:
жаңадан шығарылған сертификат; салымның басқа түрлеріне немесе талап
еткенге дейінгі шотқа қолма-қолсыз ақшамен аудару; қолма-қол ақшамен (жеке
тұлғалар үшін).
Депозиттік сертификат шығарушы банк оған Қазақстан Республикасы
заңдарына қайшы келмейтін басқа да реквизиттерді кіргізе алады. Занды
тұлғалар үшін белгілі мерзімге берілетіндей талап еткенге дейінгі де жинақ
сертификаты қолданылады. Коммерциялық банктер несиелік ресурстар
нарығындағы бәсекелестік жағдайында өздерінің депозитерін сапалылығы
секілді сандық жақсаруын әрдайым қамтамасыз ету керек. Сол үшін олар әр
түрлі тәсілдерді қолданады. Осы кезде барлық банктер депозитік операцияны
ұйымдастыратын бірнеше негізін қалаушы принціптерді сақгайды, олар
келесідегідей:
- депозитік операциялар табысты алу немесе болашақга табыс алу үшін жағдай
жасауына ықпалын тигізуі керек.
- депозиттік операциялар әр түрлі болуы керек және әр түрлі субъектілермен
жүргізілуі керек.
Депозитік операцияларды ұйымдастыру процесінде жедел депозитерге
көңіл аудару керек. Несиелік салымдарды және депозит сомасы және мерзім
бойынша несиелік операцияларымен және депозитік операциялар арасында
келісімдік және қарым қатынас қамтамасыз етілуі керек. Депозиттік және
несиелік операцияларды ұйымдастыру кезінде банк өзінің бос ресурстарын
жинақтауға тырысуы керек. Банкке депозиттерді тартуға ықпалын тигізетін
банктік қызметтердің дамуына шараларды қолдануы керек.
1.3 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықгың даму кезендерінің
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы жинақ нарығы туралы тек қана 1994 жылдан
бастап айтуға болады. Себебі дәл осы кезеңде жинақтар үшін нақты жағдайлар,
мүмкіндікгер туды. Бұл кезде ұлттық валюта — теңгенің курсы тұрақтанып,
айлық инфляция деңгейі төмендеді, бюджет есебінен бірнеше айдың қарыздары
төленді. Депозиттік нарық депозиттер бойынша проценттік ставкалардың
позитивті болуымен байланысты 1994 жылдың соңынан дами бастады. Сол үшін
банктердің депозиттік саясатын жеделдетуге мәжбүр еткен себептерді белгілеу
қажет. Бұл себептерді конъюнктуралық деп те атауға болады. Себебі олар
қысқа уақыт мерзімінде маңызды және жағдайдың өзгеруі барысында оның маңызы
төмендеуі мүмкін. Бұл уақытқа дейін халықтың біршама жинақтарының болғанын
айта кету өте орынды. Ресми мәліметтер бойынша 1994 жылдың соңына қолдағы
жинақтар және қолма-қол ақша 5096,2 млн. теңгені қүрайды. Ал нақтылай
жинақтардың көлемі бұл сомадан артық еді. Себебі халық өздерінің жинақтарын
рекапитализациялап отырды. Бұл қаражаттарды жұмылдыра банктердің
мүдделілігін тудыру үшін бұл сома жетерліктей еді. Осы кезенде халықтың
қолында жинақтардың жалпы мөлшері 1,5-2 млрд. теңгеге жетіп калды. Бұл
бірінші себеп еді. Бұл жағдайда мынаны атап өту керек: осы кезенде халық өз
жинақтарын тиімді және сенімді орналастыру тәсілдерін іздей бастады әртүрлі
жоғары тәуекелді салымдардың түрлері халықтың сенімінен шыға бастады. Бұған
дәлел ретінде сол кезде болған әртүрлі трасталық және тағы да басқа
компаниялардың күйреуін келтіруге болады. Сондықтан 1994 жылдың соңына
қарай адамдар өздерінің ақшаларын түрақгы, өтімділігі жоғары, занды тұлға
болып табылатын қаржылық мекемелерге, яғни банктерге салуға ұмтылды.
Өйткені, экономикада болған күйреулерге байланысты адамдардың нарықгық
көзқарастары өзгеріп, олар жоғары проценттік ставкаларды іздеуге ұмтылмады.
Бұл депозиттік саясатты өзгертуді және терең талдау жасауды қажет ететін
екінші себеп болып табылады. Айта кететін жай, біршама банктер
депозиторларды қызықтыратын әртүрлі бағдарламалар жасай бастады. Яғни,
қаржы нарығында банктердің арасында депозиторлар үшін бәсекенің элементі
пайда болды. Депозиттік нарықтағы бәсекеге сол кезден бастап күшейе түсті.
Себебі бұл салада банктердің қызметі жаңадан ғана басталды. Бұл депозиттік
саясатты жүргізуді жеделдетудің үшінші себебі болып табылады. Ірі
дүниежүзілік банктердің пассивтерін талдау көрсеткішінен қарасақ, халықтан
және кәсіпорындардан жиналған қаражаттар міндеттемелерінің 70-80 процентін
кұрайды. Ал Қазақстанда бұл көрсеткіш есеп айырысу шоттарындағы
қаражаттарды қосқанда 1994 жылдың аяғында 15-35 процент мөлшерінде ғана
болды. Депозиттер банктердің пассивтерінің жалпы сомасының 1-25 процент
мөлшерін кұрады. Бұдан Казақстан Республикасының банктері сол кезде өз
мүмкіндіктеріне толық пайдаланбағанын көруге болады. 1994 жылдың 1
жартысындағы банк жүйесін реформалаудың бағдарламасына сәйкес аукциондық
ресурстар Ұлттық Банкпен тек қана өтімділік проблемасын шешуге берілуге
тиіс болатын. Ал бұл жағдай депозиттік саясаттың жүргізуге мәжбүрлік
сипаттама берді. 1994 жыддың соңынан банктер депозиттің түрлерін
диверсификациялап, кейбір түрлері бойынша лоторея жүргізді, клиенттерге
арналған кұжаттардың дизайны өзгертілді. Сондай-ақ, 1994 жылдың аяғында
инфляция қарқынының төмендеуіне байланысты депозиттер бойынша проценттік
ставкалар тұрақталды. Бұл факт қаражаттарды банктерге орналастыруды себебін
тигізді. Қазіргі кезде банктер арасында клиенттер үшін проценттік бәсеке
жүруде. Әрбір банк өзінің мүмкіндіктеріне байланысты жоғары проценттік
ставканы белгілеуде. 1998 жылдың 1 қаңтарына берілген мәліметтер бойынша
банктердегі депозиттер 83,5 млрд. теңгені кұрады. Оның ішінде жеке
тұлғалардың депозиттері — 27,8 млрд. теңге немесе барлық көлемінен 33,3%
қалыптастырған. Жылдың басына қарағанда жеке тұлғалардың депозиттері 43,3%-
ға өсті. Валютаның түрі бойынша жеке тұлғалардың депозиттері құрылымына
ұлттық валютадағы депозиттер — 19,3 млрд. теңге немесе 69,6 %. Ал шетел
валютасындағы депозиттер 8,5 млрд. теңге немесе 30,4 %-ды құрады.
Мерзімдері бойынша қажет уақытында талап етілетін депозиттер 14 млрд. теңге
немесе 50,4 % болса, мерзімді депозиттер 13,8 млрд. теңге немесе 49,6%
болды. Оның 23 бөлігі Халықтық банкте орналасқан. Оның ішінде теңгемен
берілген 76405,8 млн. теңге, ал шетел валютасымен — 19660,5 млн. теңге.
Қажет уақытында талап етілетін депозитінің барлығы - 67006,8 млн. теңге, ал
мерзімде депозиттердің барлығы - 19059,5 млн. теңгені құрайды. Мерзімді
депозиттердің ішінде 3 айға дейінгі депозиттердің үлесі жоғары. Ол 8834,6
млн. теңгені құрайды. Бұл мәліметтерден мынадай тұжырым жасауға болады:
халық өз қаражаттарын банктерге сенімді түрде салып, оны мерзімді
депозиттер түрінде ұстауға ұмтылады. Ал, депозиттік нарықтың дамуының
алғышарттары тоқталатын болсам, қазіргі депозиттік нарықтың маңыздылығына
күмән келмейтін кезде бізде қалыптасқан қаржылық нарық бар және оған деген
қажеттілік үнемі көбейіп отырады. Осыған байланысты біз осы нарықтың
дамуының негізгі бағыттарын анықтаймыз. Қазіргі кезде банктер қажет
уақытында талап етілетін депозиттерді тек қана жеке түлғалардан қабылдауда.
Көптеген банктерде проценттерді есептеу жүйесі дамыған банктік жүйедегі
процент есептеу жүйесімен ұқсас келеді. Бұл депозиттің дамуына салымшылар
үшін овердрафты қолдану және осы салымдарды қолма-қолсыз айналым мен
электрондық төлемдер жүйесіне қосу әсер етеді. Овердрафт әрбір клиент үшін
дебеттік қалдықтың мөлшерін анықтайтын төлем қабілеттігіне байланысты
жіберіледі. Овердрафт түріндегі несие автоматты түрде беріледі және бұл
несие бойынша процент қайта қаржыландыру ставкасынан 1,5 есе жоғары болады.
Овердрафты енгізу жаңа клиенттерді тартуға жағдай жасай алатын еді. Себебі
"жедел" банктік несие әртүрлі деңгейдегі халыққа қажет. Валютаның мерзімі
түсінігімен сипатталатын тиімді тетік үшін жағдайлар жасау керек. Бұл тетік
салымдар бойынша процентті автоматты есептеуде банктік тәуекелді
төмендетеді. Оның ерекшелігі мынада: операциялық мерзім процент сомасын
анықтау үшін керек мерзіммен сәйкес келмейді. Көптеген дамыған елдердің
банктік жүйелерінде бұл тетік көптеп қолдануда. Қажет уақытында талап
етілетін депозитгерді қолма-қолсыз айналым мен электроңдық төлемдер
жүйесіне қосу мәселесі қолма-қол есеп айырысу және электрондық төлемдер
туралы нормативтік актілерді талдап, қабылдау қажеттілігін тудырады. Бұл
банктік қызметті дамыған елдерде дамыту тәжірибесі осы енгізудің
тиімділігін көрсетуде. Заңды тұлғалар үшін қажет уақытында талап етілетін
депозиттер қолданылады. Бірақ қазіргі тәжірибе бойынша есеп айырысу
(ағымдағы) шотын процент есептелмейтін қажет уақытында талап етілетін
депозиттер қатарына жатқызуға болады. Сондықтан да занды тұлғаларға қатысты
алдағы уақытта қолма-қолсыз және электрондық төлемдер жүйесіне қосыла
алатын есеп айырысу (ағымдағы) шоттың қызмет ауқымын көбейту мәселесін
қарастыру керек. Жалпы алғанда, қажет уақытында талап етілетін депозиттің
түрін дамыту маңызды екенін атап өту өте қажет. Заңды және жеке тұлғалар
үшін басқада салым түрлері қызығушылық тудыруы мүмкін. Олар алдағы уақытта
салынып жатқан немесе дайын, сатып алынатын үйді кепілге ала отырып
ипотекалық несие беретін тұрғын үйге жинақ шоты, тұтынушылық мақсаттағы
жинақ шоты. Бұл жоба жинақтық тұрғын-үй шоттар жүйесі түрінде іске асырылуы
мүмкін және ол өте үлкен жоба болғандықган көп уақытты қажет етеді. Бірақ
бұл жобаның қажеттілігі айқын көрінуде. АҚШ және басқа да дамыған европалық
елдерде осыған ұқсас арнайы маманданған елдерде осыған ұқсас арнайы
маманданған қаржылық ұйымдар бар. Осы жоба бойынша салым салушы белгілі бір
уақыт мерзімінде нақты соманы жинақтайды. Белгілі соманы жинақтаған кезде
салым салушының тұрғын-үй алу үшін ипотекалық несие алуға құқы пайда
болады. Аталған жоба халыққа тұрғын-үй алуға мүмкіндік беретін бірден-бір
қаржылық тетік болып табылады. Қазіргі кезде салымның мерзіміне байланыссыз
нормативтік аударымдар 6%-ды құрайды. Егер де Ұлттық Банк нормативтік
талаптарды өзгертсе, банктердің ұзақ мерзімді салымдары бойынша аударымдары
5-7,5%-ге дейін төмендеуі мүмкін және осының әсерінен берілген жобаның
тиімділігі арта түседі.
Қортындылай келсек, жобаны іске асыру өте күрделі болады. Егер де
барлық проблемалар шешіліп, бұл жоба енгізілсе, банктер занды және жеке
тұлғалар арасынан клиенттерді қызықтыра алады. Сондай-ақ банктер
қазақстандық банктер тәжірибесінде сирек кездесетін ұзақ мерзімді жобаларды
несиелеу мүмкіндігін қамтамасыз ете алады. Жоғарыда аталып өткен депозиттік
нарықтың бағыттары ұзақ мерзімді қажет етеді. Және де бұл қызметтер түрін
енгізу көптеген банктердің және мемлекеттік органдардың жұмысын қажет
ететінін де атап өту керек. Дүние жүзінің басқа елдерінде банктік жүйенің
даму эволюциясы біздің елде де депозиттік нарықтың дамуы осы бағыттарда
жүру ықтималдығын куәландырады.
2 БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК САЯСАТЫНЫҢ ДЕПОЗИТ НАРЫҒЫНДАҒЫ РОЛІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың қазіргі жағдайына
талдау
Қазақстан Республикасының банктері - жалпы қаржы жүйесіндегі
кәсіпорындар ішінде бүгінгі таңдағы қарқынды түрде дамып отырған алдыңғы
қатардағы ұйымдардың бірі. Өйткені бұл ұйымдардың қызметі шетелдердегі
барлық озық тәжірибелерді негізге ала отырып атқарылуда. Қазіргі
коммерциялық банктердің қызметі экономиканың барлық салаларын дамытуға және
халықтың табыс деңгейін арттыруға бағытталған. Қазақстан Республикасының
депозиттік нарығы күрделі де қарқынды дамып келе жатқан жүйе бола отырып,
ішкі және сыртқы факторлардың әсерін әр уақытта өзіне қабылдап отырады.
Экономикадағы әртүрлі экономикалық, саяси және әлеуметтік жағдайлардың
әсері депозит нарығының дамуына да әсер етеді. Бұған қарамастан депозиттік
нарықтың даму қарқыны өзінің жеке зандылықтары мен ерекшеліктеріне ие болып
отыр. Бұл жағдайларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жариялаған
және өзіміз есептеген статистикалық мәліметтер негізінде депозиттік нарыққа
сипаттама бере отырып, оны салыстырмалы талдаулар негізінде көрсетуге
болады. Депозиттерге әрбір кезең мөліметтері бойынша салыстыра отырып
талдау жасайтын болсақ, банк жүйесіндегі депозиттердің 1999 жылдың
қаңтарынан бастап 2002 жылдың тамызына дейін қарқынды өскендігін байқауға
болады. Бұл өнім 1999 жылдың қаңтарында 73464 млн. теңгеден 2002 жылдың
тамызында 497904 млн. теңгеге дейін өсіп, 7 есеге жуық көлемді құрады.
Ал, әрбір жыл кезеңдеріне тоқгалатын болсақ, 1995 жылдан бастап 2001
жылдың 1-қаңтарына дейін екінші деңгейдегі банктердегі депозиттердің көлемі
бір қалыпты деңгейде болды. Ал, 2001 жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz