Қазіргі экономикадағы банктік қызметтер
Банктік қызмет көрсету БТА Тараз филиалы мысалында диплом жұмысы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Банктік қызмет көрсету нарығы және оны кеңейту жолдары
1.1 Қазіргі экономикадағы банктік қызметтер ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 ҚР-ның банктік операциялар мен қызметтер секторы ... ... ... ... ...
1.3 Банктік қызметтер нарығын қалыптастыру негіздері ... ... ... ... ... .
1.4 Жаңа банктік қызметтер мен өнімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. “Тұран Әлем банкі” АҚ-ы Тараз филиалының қаржы-шаруашылық
қызметін талдау
2.1 Банктің жалпы ұйымдастырушылық мінездемесі ... ... ... ... ... ... .
2.2 “Тұран Әлем банкі” АҚ-ның активі мен пассивін талдау ... ... ... ...
2.3 “Тұран Әлем банкі” АҚ-ның негізгі банктік операциялары
бойынша шығысы мен табысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 “Тұран Әлем банкі” АҚ-ның қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тіркеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Елімізде жүргізіліп жатқан экономикалық реформа банктік істі дамытуды
жаңа кезеңін ашты. Ерекше актуальділікке біздің елде банктердің және басқа
да несиелік институттардың даму болашағы мәселесі мен оны іс жүзінде асыру
ие. Қойылған міндетті шешу Қазақстандық және де шетелдік банктердің қызмет
етуін зерттеу, тәжірибеде қолдану және тәжірибедегі жұмыс әдістері мен
рационалды, прогрессивті формаларын өндірген жағдайда ғана мүмкін.
Капиталдар нарығының дамуы қаражаттарды жинақтау мен инвестициялаудың
өзара байланысты процесін жетілдірмей мүмкін емес. Жинақтау өзімен бірге
табыс пен тұтыну арасындағы айырманы білдіреді. Инвестициялар бұл табыс алу
мақсатындағы қаражаттар салымы.
Қазақстанның алдағы комерциялық банктерін өздерінің табыстылық
базасын кеңейту үшін рентабельділігі мен бәсекелестік қабілеттілігін
жоғарылату өз клиеттері үшін қызметтер мен операциялардың кең тобын
орындауға талпынды. Сонымен бірге банктік қызметінің дамуы клиенттер үшін
де, банктің өзі үшін де аз шығындармен банктік қызметтерді көрсетуді,
клиенттерге қажетті қызметтерге икемді бағаларды қолдануды білдірді. Кең
клиентуралы банктік операциялардың тиімді икемді жүйесі ішкі жинақтарды
жинауға ықпал етеді.
Банктік қызметтер нарығындағы бәсекелестік банктік қызмет көрсетудің
сандық және саналық сипаттамасына әсер етеді. Тұрғындарға дәстүрлі банктік
қызметтерді орындаумен бірге, яғни депозиттерге қаражаттарды тартумен,
ссудаларды ұсынумен, тұрғындарға есеп айырысу кассалық қызметтерді
көрсетуді жүзеге асырумен бірге біздің елде қазіргі банктік институттар
электрондық қызметтер, клиенттер тапсырма бойынша маркетингтік зерттеулер,
валюталық операциялар, қор операциялары, чекстік операциялары, карточкалар
ашу, ссудаларды ұсыну, құнды қағаздармен жүргізілетін операциялар, басқа да
қызметтер, соның ішінде трастық, ақпараттық анықтамалық кеңес беру, қор
операцияларын да орындайды. Тұрғындарға қызмет көрсететін банктердің рөлін
активизациялауының мәні аз шығындарды максималды әсерге, яғни банктік
қызмет көрсетуде клиенттердің қажеттілігін толық қанағаттандыруға, жеке
тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын жақсартуға, банктік қызметтер
спектірін кеңейтуге өзіндік құнының төмендеуіне әсер етуден тұрады.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы “Тұран Әлем Банкі” акционерлік
қоғамның материалдарымен өздеріңізге ұсынылып отыр.
Менің тақырыбымнің актуальділігі ол нарыққа өту жағдайында біздің
елде банктердің және басқада несиелік институттардың даму болашағы мәселесі
мен оны іс жүзінде асыру керектілігі.
Тақырыпты зерттеудің негізгі мақсаттары болып мыналар саналады:
банк кірісін ұлғайту; белсенді операцияларды жүргізуге тәуекелді төмендету;
банктің қоғамдық және іскерлік беделін нығайту; банктік депозитінің барлық
түрлеріне бос ақша қаражаттарын тарту; банк табысын ұлғайту; шығындарын
қысқарту; клиенттерді ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету бойынша жұмыс
жүргізу.
Банктік қызмет-нарық қажеттілігін маркетингтік зерттеу негізінде
құрылған кәсіби интеллектуалдық өнім оның негізгі мақсаты-пайда алу.
Банктік қызметтер-қызметті көрсетуде күшті жеке персонификациялы қызметтер.
Жалпы банктік қызметтер келесі қасиеттерден тұрады: қызмет сапасының
тұрақтылығының кепілдемесінің және жинақталуының банктік қызметтер сферасын
қызметтің жоғары тәуекелді сферасы деп саналады. Банкттік қызметтердің
тәуекелді екендігін растайтын және аса бір ерекшелігі болып табылатын
факторға халықаралық көлемде қалыптасқан олардың патенттік қорғалмағандығы
жатады.
Жаңа банктік қызметтерді көрсету ең жоғары тәуекелділікті қажет
ететін шешім болып табылады. Әсіресе тәуекелді болып қызмет көрсетуге
бейімделген индустрияға қызмет көрсету саналады, себебі бұл сферада
бәсекелестермен мұндай қызметтер өнеркәсіптердің басқа өндірістік
салаларына қарағанда тез ұдайы өндіріледі. Банктік істегі сәттілік және
сәтсіздік жеке банктік фирмалардың бақылауынан тыс жалпы факторлармен
анықталады. Оларға банктік қызметті реттеу, экономикалық жағдайлар,
пайыздық ставкадағы ауытқулар.
Кез келген елдің банктік қызметтер механизмі мен банктік жүйесінің
қызмет ету ерекшеліктері мен мәселелері өндіргіш күштердің даму деңгейі
банктік қызметтер нарығында әрекет ететін жалпы заңдылықтар бірдей жұмыс
істейді. Оларға, әсіресе, бәсекелестік күрес, пайда алу мақсатында ақша
қаражаттарын тарту және орналастыру, банк қызметтерін мемлекеттік реттеудің
міндетті жүйесі, ең алдымен орталық банктердің ақша-несие саясаты жатады.
Интеграциялық процесстердің даму және әлемдік шаруашылыққа дамушы елдерді
тарту шегі бойынша осы елдердің банктік жүйесі ссудалардың капитал және
банктерден қызметтердің халықаралық нарығында болып жатқан процестермен
өзара байланысты және соған тәуелді болады.
1 Банктік қызмет көрсету нарығы және оны кеңейту жолдары
1.1 Қазіргі нарықтың экономикадағы банктік қызметтер
Қазіргі әлемдік экономика еңбек өнімділігінің жедел өсуімен
сипатталады, оның негізіне постиндустриялық қоғам негізінен құруды жүзеге
асыруға қабілетті технологиялық және ақпараттық жетістіктерді пайдалану
жатады.
Шаруашылық аралық байланыс пен экономикалық өнімді интерсификациялау
факторы ретінде қызметтер сферасының үлесінің өсуі жағына халықаралық
көлемде ұлттық экономиканы қайта құру жүріп жатыр. Соңғы онжылдықта
стратегиялық және оперативті міндеттерді орындау бойынша іскерлік қызмет
секторы басым дамыды.
Бұл процесс нарықта өнімді өткізудің қиындау тенденциясынан туындады.
Қазіргі қоғамда тұтыну құрылымы жеке сипатқа тән болғандықтан,
субъектілердің іскерлік қызметтерді көрсету ынтасы орындаудың жоғары
интеллектуалды деңгейін қажет ететін кәсіби өнімді жасауға жұмсалған.
Іскерлік қызметтер кешенін ұсыну бойынша әмбебап институт болып
коммерциялық банктер табылады, олардың қызметтері тек дәстүрлі несиелік
ақшалай операцияларды ғана қамтымайды. Сонымен бірге консалтинг,
инвестициялауда, лизингте, трастта және басқа да қызметте клиенттердің
қажеттілікін қанағаттандыруды да қамтиды. Банктік қызмет қазіргі таңда
жанама қаржы сипатын алады және шаруашылық қызметтің қаржы нәтижелерін
оптимизациялауға арналған.
Банктік қызмет-нарық қажеттілігін маркетингтік зерттеу негізінде
құрылған кәсіби интеллектуалдық өнім оның негізгі мақсаты-пайда алу.
Банктік қызметтер-қызметті көрсетуде күшті жеке персонификациялы қызметтер.
Жалпы банктік қызметтер келесі қасиеттерден тұрады. қызмет сапасының
тұрақтылығының кепілдемесінің және жинақталуының банктік қызметтер сферасын
қызметтің жоғары тәуекелді сферасы деп саналады. Банкттік қызметтердің
тәуекелді екендігін растайтын және аса бір ерекшелігі болып табылатын
факторға халықаралық көлемде қалыптасқан олардың патенттік қорғалмағандығы
жатады.
Жаңа банктік қызметтерді көрсету ең жоғары тәуекелділікті қажет
ететін шешім болып табылады. Әсіресе тәуекелді болып қызмет көрсетуге
бейімделген индустрияға қызмет көрсету саналады, себебі бұл сферада
бәсекелестермен мұндай қызметтер өнеркәсіптердің басқа өндірістік
салаларына қарағанда тез ұдайы өндіріледі. Банктік істегі сәттілік және
сәтсіздік жеке банктік фирмалардың бақылауынан тыс жалпы факторлармен
анықталады. Оларға банктік қызметті реттеу, экономикалық жағдайлар,
пайыздық ставкадағы ауытқулар.
Қазақстан Республикасында экономиканың нарықтық механизмінің құрамдас
бөлігі болып табылатын КБ-дің жоғары ұйымдастырылған жүйесін құру үшін
өнеркәсібі дамыған елдердің тәжірибесін зерттеу және қолдану базасында
банктік қызметтердің кең жүйесін қалыптастырып, дамыту керек.
Өндірістік күштердің дамуының қазіргі деңгейі банктік сектордан ірі
өнеркәсіптерге, сауда компаниясына және тұрғындарға қызметтердің кең
көлемін көрсетуді талап етеді. Банктік қызметтердің жаңа нарығының
қалыптасуы басталды.
Қазақстан Банктердің операциясын шартты түрде 3 топқа бөлуге болады.
-пассивтік операциялар (қаражаттарды тарту)
-активтік операциялар (қаражаттарды орналастыру)
-комиссионды-делдалдық және сенімділік (трасттық) операциялар
Банкпен жүргізілетін операциялардың осы тобының әрқайсысы банкке
клиенттерді таратудың белгілі бір дәрежесін, банкпен ұсынылатын
қызметтердің белгілі бір үлесін білдіреді.
Банкттердің тартылатын қаражаттарының көп бөлігі талап еткенге
дейінгі, мерзімді, жинақ депозиттері түрінде банкке ақша сомасын салатын
клиенттің тікелей қатысуында қалыптасады. Клиент ынтасына байланысты банк
клиент ұтысына сәйкес операцияларды жүргізе отырып оған қандайда бір
қызметтерді ұсынады. Пассивті операцияларда клиенттердің өзінің қатысу
дәрежесі үлкен емес, бірақ банкке орналастырылған оның ақша қаражаттарының
рөлі үлкен.
Банктер клиенттерге активті операцияларды жүргізуде қызметтерді ұсыну
маңызды рольге ие, олардың ішінде несиелік операциялардан басқа жеке саясат
шегінде, тапсырма бойынша, клиент ұтысына және оның есебінен банкпен
жүргізілетін құнды қағаздармен жүргізілетін операциялар кіреді. Клиент
операциялардың келесі тобына толық қатыса алады. Клиент тапсырмасы бойынша
жүргізілетін сенімділік және комиссиондық делдалдық операцияларға. Барлық
осы операциялар банктік қызметтерді құрайды. Банктердің клиенттің
қаражаттарын тартудағы мақсаты болып тек пайда алу ғана емес, сонымен бірге
төлемдердің қоғамдық қажетті функциясын орындау мүмкіндігі табылады.
Осылайша Қазақстан банктердің қызметі бұл белгілі бір төлем үшін
клиент ұтысына оның тапсырмасы бойынша жүргізілетін банктік операциялар
деген қорытынды жасауға болады.
Кез келген елдің банктік қызметтер механизмі мен банктік жүйесінің
қызмет ету ерекшеліктері мен мәселелері өндіргіш күштердің даму деңгейі
банктік қызметтер нарығында әрекет ететін жалпы заңдылықтар бірдей жұмыс
істейді. Оларға, әсіресе, бәсекелестік күрес, пайда алу мақсатында ақша
қаражаттарын тарту және орналастыру, банк қызметтерін мемлекеттік реттеудің
міндетті жүйесі, ең алдымен орталық банктердің ақша-несие саясаты жатады.
Интеграциялық процесстердің даму және әлемдік шаруашылыққа дамушы елдерді
тарту шегі бойынша осы елдердің банктік жүйесі ссудалардың капитал және
банктерден қызметтердің халықаралық нарығында болып жатқан процестермен
өзара байланысты және соған тәуелді болады.
Бірақтан, банктік бизнесті әмбебаптауға деген жалпы тенденцияға
қарамастан клиенттердің қажеттіліктерін кешенді қанағаттандыру үшін кейбір
елдерде (мысалы, АҚШ-та) мамандануға әкімшіліктік шекараларды қою жолымен
ҚБ-ті еркін экономикалық таңдауды шектейтін шаралар қолданылады. Осы түрде,
әсіресе банктік қызметтер нарығына тиімді реттеуші араласу және жекелей
монополизацияны жою мәселелері шешіледі.
Банк жүйесі-нарықтық экономиканың маңызды және ажырамас құрылымының
бірі. Банктердің дамуы, товарлы өндіріс пен айналымының дамуы бірдей жүрді
және тығыз байланысты. Сонымен бірге ақшалай есеп айырысуды жүргізе отырып,
экономика субъектілерін несиелендіріп, капиталды қайта бөлуде делдал бола
отырып банктер қоғамының еңбектердің өнімділігінің өсуіне әсер етеді және
жалпы тиімділігін жоғарлатады.
Банктік қызметтерді жүргізу және өндірістердің тарихи процесін 3
негізгі сатыға бөлуге болады, олардың әрқайсысы үшін өзіндік базалық идея
тән болады.
Еркін бәсекелесті классикалық капитализм қоғамын құру кезінде,
капиталистік қатынастар қызмет етіп, дамып тұрғанда ҚБ-ң қызметі депозиттік
ссудалық қызметті жетілдіруге бағытталған етін, ал ҚБ-тер заемщиктер мен
бос ақша қаражаттарының иелері арасындағы ақша капиталының қозғалысында
делдалдық қызметті атқарды. ҚБ-ң стратегиялық саясатындағы басқару идеясы
ссудалық капитал өсімінің перспективалары туралы, клиенттердің экономикалық
жағдайы мен қаржылай сенімділігі, субъектілердің операциялары мен жағдайы
туралы ақпараттардың объективті кешенін қалыптастыруға бағытталған.
Монополистік капитализм кезеңі ақшалай және өнеркәсіптік капиталға
бақылау жүргізу мүмкіндігінен тұратын банктердің жаңа ролін құрайтын және
банктік капиталды шоғырландырумен байланысты. Банкттік монополиялардың
пайда болуымен ерекшеленеді. Мұндай жағдай КБ-терге өзінің ыңғайы бойынша
несие нарығын реттеуге мүмкіндік берді. Басқару құрылымында ең алғы
позицияны қажеттіліктер мен ұсыныстарды жоғары пайда алуды қамтамасыз ету
үшін қанағаттандыру мақсатында анықтау идеясы алады, КБ-тердің
инвестициялық белсенділігінің негізі қалыптасады.
КБ-ң ақпараттық менедментінің кешенің құрамы өзінің құнды қағаздарын
шығару және қор нарығының қатысушыларының құнды қағаздарын сатып алу-сату
жайлы, инвестициялық қызметпен байланысты ақпараттар үлесін ұлғайту
бағытында өзгереді.
Технологиялық және ғылыми-техникалық өзгерістерінің қазіргі кезеңі
ақпараттық алмасуының халықаралық жүйесінің құрылуымен сипатталады, ал
банктік қызметтердің таралу сферасы ұлттық сипат алады. Жаңа экономикалық
жағдайда пайданың үздіксіз нормасын қамтамасыз ету клиенттердің ұсыныстары
мен қажеттіліктерін анықтауға және детализациялауға бейімделуі қажет етеді.
Менеджменттердің басты мәселесіне банктік капиталының қызмет етуінің
тиімділдігі мен есеп айырысу рентабелдігін қамтамасыз етуде тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру жатады. Менеджмент процесі барлық кезеңде
оның ақпараттық құрамына байланысты, сондықтан КБ-ті басқару жүйесіндегі
қазіргі әлемдік тенденцияны маркетингтік менеджмент ретінде белгілеуге
болады.
70-ші жылдары банктер өзінің клиенттермен қарым-кқатынасын
маркетингтік талдауға кірісті. КБ-тер мен басқа қаржы-несие институттар
арасындағы бәсекелестің күшеюі нәтижесінде маркетинг үлкен мәнге ие болды.
Кейбір елдерде жарнама және маркетинг мәселелерін зерттеуге маманданатын
арнайы зерттеу институты құрылды. қазіргі кезде банктік сферадағы маркетинг
түсінігі келесі негізгі компоненттерден тұрады.
1. Қызметтерді ұсыну үшін әрекет ететін және потенциавлды нарықтарды
анықтау
2. Банктік қызметтерді тиімді ұсынатын сферадағы таңдау және осы сферадағы
клиенттердің қажеттілігін анықтау
3. Қызметтердің әрекет ететін түрлерін дамыту және жаңа түрлерін жасау үшін
қысқа және ұзақ мерзімді мақсаттарды белгілеу
4. Банк жағынан қызметті сапалы орындау мен оларды орындаудан пайда алуға
үнемі бақылау шарттарын сақтай отырып қызметтерді ұсыну
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің КБ-терінің көпшілігі қазіргі
таңда клиенттерге қызметті өзіндік товар ретінде, ал қызметтерді ұсынуды-
осы товарды сату ретінде қарастырады. Товар ретінде қызметтерді сату
қағидасының қалыптасуына көптеген банктердің саясаты бейімделген. Бұл идея
банктік қызметерлерді оқытудың қазіргі курстарында шешуші болып табылады,
олардың міндеті тек банктік істі үйрену ғана емес, сонымен бірге банк
қызметкерлері мен клиенттердің белсенді, әрі сапалы әрекет етуін көрсететін
банкте белгілі бір атмосфера құру өнерін де үйрену табылады.
Қазіргі батыс банктермен ұсынылатын қызметтердің көлеміне қарамастан,
көптеген банктер оны үздіксіз ұлғайтуға тырысады. Өзінің барлық қаржы
талаптарын қанағаттандыруға қабілетті мекеме деп санамай, өмірді сақтандыру
бойынша, ипотекалық несие бойынша, іскерлік кеңес алу бойынша қызметтерді
алу мақсатында басқа несие-қаржы институтарына баруымен түсіндіреді.
Ерекше ғылыми-тәжірибелік мүддені нарықты сегментациялау мәселесі
құрайды. Көптеген елдердің банктері қажетті банктер қызметке байланысты
клиенттерді әртүрлі топтарға бөлу қажеттілігін түсінді.
1-шіден, бұл нарықтың вертикалды деңгейіне бейімделген маркетинг,
оның мәні осы қызметті жүзеге асыру жолдарын іздеуде немесе тұтынушылардың
осы тобы бойынша жақын қызметтер тобын іздеуде. Банктер өздерінің бұрынғы
нарығын ұстап қалуының орнына, өз қызметтері үшін үнемі жаңа нарық құруға
тырысады.
2-шіден, банктік қызметтердің барлық кешені бойынша тұтынушылардың
қажеттілігін қанағаттандыруды көрсететін нарықтың горизонталды деңгейіне
бейімделген маркетинг. Маркетингтің дамуының осы 2 негізгі бағыттар банктік
істі мамандандыру мен әмбебаптауда өзара тенденцияларды түсінуде негізгі
кілт болып табылады.
КБ-тер алдына қойған мақсатқа жету үшін маркетингтік әдістер арқылы
оны қоршаған маркетингтік ортаны зерттеп, сараптауы керек және сыртқы орта,
банктік ішкі жағдайы және даму стратегиясы арасындағы қозғалмалы байланысқа
қол жеткізуі керек.
КБ-тердің маркетингтік ортасы-бұл банктен тыс әрекет ететін және
маркетинг қызметінің басшыларына клиенттермен жақсы қатынасты қолдауға және
белгілеу мүмкіндігіне әсер ететін күштермен белсенді субъектілердің
жиынтығы. КБ-ның маркетингтік ортасын зерттеуді келесі түрде жүргізуге
болады.
- Жалпы әлеуметтік ортаны зерттеу
- Банктік іспен байланысты ғылыми-техникалық даму жағдайын зерттеу;
- Нарықтық сұранысты зерттеу, анықтау;
- Бәсекелстіктерді зерттеу;
- Өткізу ортасын талдау,
Нарықтағы анықсыздықтың болуынан және банкті қоршайтын маркетингтік
ортаның үздіксіз өзгеруіне байланысты банктің шаруашылық қызметінде әртүрлі
тәуелсіздіктер болады. Сондықтан, пайда алуға тырыса отырып КБ-тер банктік
капиталдың қауіпсіздігін кепілдеуі керек, себебі банктің шаруашылық қызметі
және оның салдары елдердің әлеуметтік экономикалық өміріне терең әсер
етеді. Осыған байланысты банк активтері мен пассивтерін басқаруды
әлеуметтік банктер маркетингті қолдану керек. Бұл КБ-тердің операцияларды
жүргізуге келесі принциптерді орындау қажеттілігін білдіреді.
- қауіпсіздік принципі;
- айналымдылық принципі
- рентабелдік принцип;
Банктік маркетинг бұл басқару қызметі ең жоғарғы пайда алу үшін негізгі
маркетингтік әдістерді пайдалана отырып, клиенттердің нақты қажеттіліктерін
ескере отырып, банктік өнімнің ең тиімді нарығын іздеу және пайдалану.
Банктік маркетинг жалпы тұтас басқару процесі болып табылады. Оның мазмұны
банкті басқару мен шаруашылық жүргізудің барлық сфералапрын қамтиды. Ол
келесілерден тұрады:
- Банктік нарықта сұранысты болжау, зерттеулер жүргізу;
- Банктік өнімдер нарығын сегменттеу және мақсатты нарықты таңдау,
тұтынушылардың нарықтағы тәртібін зерттеу;
- Банктік шаруашылық концепциясын анықтау;
- Маркетингтік әдістерді қолдану және комбинациялау (тауар, баға және
өткізу каналдары, өткізуді ынталандыру және т.б.) және банктік
маркетинг тактикасын анықтау;
- Маркетингтік стратегияны анықтау оны басқару және бақылау.
Банк өзіндік тауар өндірушісі, яғни қаржы қызметтерін өндіруші болып
табылады. Сондықтан банктер өнімі деп банк жүргізетін кез-келген қызмет
немесе операция саналады. Банктік маркетинг банктің ұйымдық және басқару
режимі және банктік қызметтер болып табылатын банктік жүйеге талдау
жүргізуді қажет етеді.
Ұйымдық және басқару режиміне макродеңгейде реттеу әдістері мен есеп
алу, валютаны ақшаны, несиені, пайыздарды басқарудың негізгі режимі негізгі
клиент нормативтері мен қызмет мақсаты, функцияларды бөлістіру ұйымдық
құрылымы кіреді. Ол банктің қызмет етуінің макроортасы болып табылады және
ерекше әлеуметтік мәнге ие.
Батыс елдерге қарағанда Ресейде маркетингтің қалыптасуы шаруашылық
нарықтың құрылымының дамуымен бірге жүрді. Бұл жағдай Ресейлік ерекшелікті
есепке алатын және нарыққа бейімделген Ресейлік банктер жүйе үшін
маркетигтің мәнін күшейтеді.Маркетингтің жалпы идеологиялық принциптеріне
келсек, кез келген нарық үшін сенімді және қаржы институттардың тәжірибесін
растайтын даусыз жүйенің бірлігін функционалдық және әдістемелік жүйесінің
бірлігін қамтамасыз ету туралы тұжырым табылады. Және банкті басқару
жүйелері маркетингтік зерттеу мақсатына қол жеткізуде негізгі мәнге ие.
КБ-тердің функцияларындағы маңызды принциптік өзгерістер қазіргі
кезеңде аса қөңіл бөлу зонасы маркетинг бағытына коммерциялық банк
қызметінің негізгі өнімі ретінде банктік қызметтерді өңдеу және сатуға
ауысуынан тұрады. Сонымен бірге КБ-тер ақша капиталын жинақтау базасында
жаңа міндеттемелерді құру және оларды қаржы нарығының басқа
контрагенттерінің міндеттемелеріне нарықтың механизмін ауыстыру, ақша
капиталын салааралық бөлістіруді қамтамасыз етуде маңызды функцияны орындай
отырып, депозиттік мекемелерді болып қалуда.
Банктік қызметтер маркетингтік коммерциялық мақсаттарда пайдалану үшін
банк қызметтеріндегі қоғам қажеттілігін анықтау және зерттеу стратегиясы
ретінде анықтауға болады. Маркетингтің жеке мәселелерін өңдеу тереңдігі
банктік қызмет маркетингімен айналысатын персоналдың кәсіби мамандығы, банк
қызметінің мамандығы мен оның дамуының жалпы стратегиясына, көлеміне
байланысты әртүрлі болуы мүмкін.
Банк қызметі менеджментіндегі маркетингтік зерттеулердің ролін
өнеркәсібі дамыған елдерде ақша капиталын либеризациялау және ашық нарықта
операцияларды кеңейту жолымен экономикалық реттеу процесінде нарықтық
әдістерді пайдалануда Орталық банктің ынтасын растайды. Сондықтан шет
елдердің банк жүйесін басқару әдістемесі мен мемлекеттік органдар құрылымын
заңдылық базасын талдау Ресейде басқарудың балансталған жүйесін құру үшін
және банктік жүйені реттеу үшін қажет.
1.2 ҚР-ның банктік операциялар мен қызметтер секторы
ҚР-ң банк жүйесі Банктер мен банктік қызмет туралы заң мен Ұлттық бак
туралы заң негізінде қалыптасты. Заңдар несиелік банктік жүйені дамытуда
қайта құрылудың жаңа кезеңіне сапалы өтуді білдіреді. Принциптік жаңашылдық
мемлекеттік монополияны жауып, кез-келген меншік нысанындағы банктерді
ұйымдастыру үшін құқықтық негізді құруда, біздің нарықта шетелдік
капиталдың жұмыс істеуі үшін мүмкіндіктерді беруден тұрады. Жаңа банк
жүйесін құру мемлекеттен алу және акционерлендіру жолымен мемлекеттік
мамандандырылған банктер институтын бөлуді өзімен бірге әкелді.
Банктерді мемлекеттік билік органдарынан банктік операцияларды
жүргізумен байланысты шешімдерді қабылдауда басқару органдарынан да
тәуелсіздік принципінің заңдылық деңгейде нығайту аса үлкен мәнге ие болды.
Заңға сәйкес мемлекет заңмен қарастырылған жағдайлардаан басқа банктер өз
кезегінде мемлекет міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Заң операциялар, шоттар және клиент салымдары бойынша банктік құпияны
сақтауға банк құқығын таныды және критерийлері анықталды, ол бойынша
банктегі ақша қаражаттары мен басқа да құндылықтарға қамауға алынуы немесе
айыппұл салынуы мүмкін. Банктердің өз қызметін үйлестіру, өз мүшелерінің
мүдделерін қорғау үшін бірлескен бағдарламаларды жүзеге асыру мақсатында
одақтасады, ассоциацияларды және басқа да бірлестіктерді құру құқығы
танылды.
Осылайша, аталған заңдармен банк жүйесіндегі мемлекеттік монополияны
жою идеясына негізделетін дамыған нарықтық экономикадағы қазіргі 2 деңгейлі
банк жүйесін қалыптастырудың негізі қаланды.
Банктер және банктік қызметтер туралы заң мен Ұлттық банк туралы заңдар
нарықтық қатынастар жағдайында банктік мекемелердің оптимальді қызмететуін
қамтамасыз ету үшін белгілі бір шекте КБ-терге өзін-өзі басқару құқығын
берді.
Заңдылыққа сәйкес, банктер мен несиелік мекемелер банктік операцияларды
жүргізумен байланысты шешімдерді қабылдауда басқару органдарына тәуелсіз.
Билік өкілеттілігі бар мемлекеттік органдардың ешқайсысы банктердің
оперативті қызметіне араласуға құқығы жоқ.
ҚР-да несие банктік жүйені басқару функциясын мамандандырылған орган
ұлттық банк орындайды, оның негізгі міндеттері болып несиелік мекемелердің
қызметін реттеу және қадағалау болып табылады. Заң бойынша Ұлшттық банк
мемлекеттік биліктің басқарушы және атқарушы органдарынан тәуелсіз және өз
қызметін ҚР заңдарының және өз жарғысының негізінде жүргізеді, ол өз
шығыстарын меншікті кірістер есебінен жүзеге асыратын заңды тұлға болып
табылады және үкімет міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Аталған
заңдардың прогрессивті ережелері несиелік мекемелері үшін теңестірілген
заңдылық базаны құрмайды.
Нарықтық экономиканы қалыптастыруға бейімделген экономикалық реформа
мүліктік қатынастар сферасында, шаруашылық қызмет сферасында, экономиканы
ұйымдастыру және басқару сферасындағы өзгесітерге әкелді, олар елдің ақша
несие жүйесінің құрылымына және қызмет етуінің жаңа талаптарын тудырады.
Бұл нарықтық экономиканың қызмет етуі мен барлық ақша-несие жүйесінің
тұрақтылығының қажетті шарты болып табылады. Несие-банк жүйесі нарық
жүйесінде толығымен және тұрақты әрекет ете алады. Қалыптасып жатқан
қазақстандық банк жүйесінің қызмет ету процесін талдау мәселелерді
анықтауға мүмкіндік береді, оларды шешу осы жүйенің қалыптасу процесін
жеделдетеді.
ҚР-ң банк жүйесінің жоғары деңгейі Ұлттық банкке толық монополия құқығы
берілген. Ұлттық банктің монопльді жағдайы банктік заңдылыққа сәйкес банк
жүйесінің жоғары деңгейінің жалғыз субъектісі бола отырып, ол осы жүйе
деңгейінде орындалуға жататын барлық міндеттер мен функцияларды орындаумен
байланысты. Оған банктік линцезиялау, бақылау, реттеу және қадағалау,
есепһайырысу кассасының қызмет көрсету сияқты функциялар да кіреді.
Монополизм кез-келген сферада стагнацияға әкеледі, ал бәсекелестіктің
болмауы жетілдіруге деген ынтаны жояды. Басқару сферасында монополизм
бақылаусыздық және субъективизм түрінде айқындалады. Сонымен бірге қазіргі
қазақстандық банктік заңдылық тікелей әсер ету сипатына ие емес, жүзеге
асырудың нақты механизмін, бермейді.
Заңда нормативтік актілердің нақты рәсімі мен алгоритмі белгіленбеген.
Бұл жағдайдың принциптік сипаты банктік қызметтің шешуші мәсеселесі бойынша
шешімдер қабылдауда байқалады: банктердің жарғылық капиталының минималды
көлемі туралы, ұлттық банктің міндетті резервтік және сақтандыру қорларын
қалыптастыру және жұмсау нормативтері туралы, орталықтандырылған
ресурстарды пайдалану механизмі туралы, ұлттық банктің есептік ставкасының
деңгейі туралы, ашық нарықта ресурстарды ұсыну рәсімі туралы және т.б.
Бұл жағдайда Орталық банк банк жүйесінің даму қажеттілігіне қайшы
келетін шешімдерді жиі қабылдайды. ҚР-да коммерциялық сектордың дамуы 90-шы
жылдардың басында банктік секторда жасанды үстеме пайданы алу мүмкіндігінде
көрсетілетін экономикадағы қаржылық деструктизациялаудың қауіпті процесін
ғана бейнеледі.
ҚР-да банк сектордың дамуы КБ-дің 90-шы жылдың бірінші жартысындағы
жоғары инфляция жағдайында ресейлік экономика төлеген инфляция кірістерінің
көп бөлігін өзіне алуымен байланысты болды.
90-шы жылдары банктердің инфляциялық табысты өзіне алу сызбасы
қарапайым болатын және КБ-дің төмен пайыздыө (тегін) міндеттемелерінің
түрлері мен есеп айырысу шоттарына негізделген етіп, ал банкке осы
позициялар бойынша тартылған ресурстарды пайдалануда жоғары табыстылықты
қамтамасыз етті.
Банктік заңдылық либералды болды және несиелік ставкаларды тікелей
әкімшілік бақылауды қарастырмады, яғни банктік несиелер бойынша пайыздық
шатырды белгілеу жолымен банктік маржаны әкімшілікті азайту мүмкін емес
болды. Банк жүйесінің жоғарғы деңгейінің терең мәселесі ьолып коммерциялық
сектор үшін инвестициялаудың туындатушы факторларының болмауы табылады. КБ-
тердің орта және ұзақ мерзімді салымдар бойынша операцияларды жүргізуден
қашатындығы осыдан туындайды. Құрылған заңдылық климат шетелдік банктерге
капиталды шығару мен әкелуге кедергі жасамайды. Капиталды экспорттау
экономикалық реформаларды жүргізу ісінде халыөаралық қорлар мен шет
елдерден алынатын несиелер мен займдардан асып түседі.
Мәні бойынша әрекет етуші заңдылық ҚР банк жүйесінің 2-ші деңгейіндегі
субъектілері көп жағдайда ұлттық байлықтың өсуіне көмектесетін, белсенді
фактор ретінде, өндіріске қызмет көрсету құралы ретінде емес, ақшадан ақша
жасайтын қаржы институттары ретінде жұмыс істеуіне итермелейді. Өзінің
алғашқы миллиондарын олар шетел валютасымен жасалынатын спекулятивті
мәмілелелрден, қысқа мерзімді несиелерден ақшаны тез айналымға түсетін және
жоғары пайда әкелетін салаларға сала отырып, саудадан тапты. Бұл еліміздің
қаржы жүйесінің балансын деформациялап, өте жоғары пайыздарды төлеу
мүмкіндігін берді.
ҚР банктік қызметтер секторы 2-ші деңгейлі секторларында операцияларды
жүргізу мүмкіндігін береді және клиенттерге қаржы қызметтерінің кең көлемін
береді. Осы түрде, КБ-тер жүйенің негізгі және базалық буынына айналды.
Қазіргі әмбебап құрылымда заңдар операциялардың жеке түрі мен қаржылық
қызмет көрсетусферасына қатысты шектеулерден тұрмайды. Барлық несиелік
қаржы институттары мәміленің кез-келген түрін жүргізе алады және
клиенттерге операциялардың толық көлемін ұсына алады. Әмбебап банктердің
мұндай типі Германия, Франция, Щвейцария, Ұлыбритания елдерінде
қалыптасқан. Бұл елдерде банктік сектордың қызмет етуінде үлкен рольді
қаржы институттарының өзін-өзі бақылауының жоғары деңгейі, олармен
заңдылықты қатаң сақтай алады.
Несиелік мекемелердің функцияларының өзара ұштастығы және әмбебап
банктердің әйгілілігі банк және банктік қызмет түсініктерін анықтауда
қиындықтарға әкеледі. Банктік қызметтердің басты белгісі болып кәсіби
қызмет ретінде депозиттерді қабылдау және несиелерді беру саналады.
Бірақтан әмбебап банк түсінігінің қазіргі кездегі тұжырымы жинақтарды
қабылдап, несиелерді берумен шектелмейді және қызметтердің кең көлемімен
ассоциацияланады. Әмбебап банк принципі 1961 жылғы 11 шілдедегі банктер
туралы неміс заңында нақты бейнеленген және банктік операциялардың бір
немесе бірнеше түрін орындайтын кез-келген кәсіпорын ретінде анықталады,
әсіресе: депозиттерді қабылдау, ссудалар беру, лизингтік операциялар, 3-ші
тұлғамен есеп айырысу мен төлемдер жүргізу, кепілдіктер беру, құнды
қағаздармен сауда жүргізу, сейфтерде құндылықтарды сақтау және т.б.
Несиелік ұйым бұл заңмен қарастырылған ұлттық банктен арнайы рұқсат
(лицензия) негізінде өзінің қызметтерінің негізгі мақсаты ретінде пайда алу
үшін банктік операцияларды жүргізуге құқығы бар заңды тұлға. Несиелік ұйым
меншіктің кез-келген формасы негізінде шаруашылық қоғам ретінде құрылады.
Несиелік ұйымдардың банктік операциялар түсінігіне жатады:
- Жеке және заңды тұлғалардың ақша қаражаттарын салымдарға тарту
(талап еткенге дейін және белгілі бір уақытқа) ;
- Тартылған қаражаттарды өз атынан және өз есебінен орналастыру;
- Жеке және заңды тұлғаларға шоттар ашу және жүргізу;
- Жеке және заңды тұлғалардың тапсырмалары бойынша есеп айырысуды
жүргізу;
- Салымшылар үшін асыо тастарды тарту және орналастыру;
- Банктік кепілдік беру.
Несиелік ұйымдар осы аталған банктік операциялардан басқа келесі
мәмілелерді жүзеге асыруға құқылы:
- Ақшалай нысанда міндеттемелерді орындауды қарастыратын 3-ші тұлға
үшін кепілдіктер беру;
- Ақшалай нысанда міндеттемелерді орындауын 3-ші тұлғадан талап ету
құқығын алу;
- Жеке және заңды тұлғамен келісілген шарт бойынша ақша қаражаттары
мен басқа да мүмкіндіктерді сенімді басқару;
- ҚР- заңдарына сәйкес асыл тастармен бағалы металдармен операциялар
жүргізу;
- жеке және заңды тұлғаларға арнайы орындар мен құжаттар және
құндылықтарды сақтау үшін сейфтерді жалға беру;
- лизингтік операциялар;
- кеңестік және ақпараттық қызметтер көрсету.
Несиелік ұйымдар ҚР заңдылығына сәйкес басқа да мәмілелер жүргізуге
құқылы. Қазіргі кездегі күрделі нарықтық процесстер кейбір элементтерді
әмбебебап және сегменттелген құрылымдарды пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл
қаржы мекемелерінің жеке түрлерінің функциясы мен операциялық қызмет
сферасын қатаң заңды бөлуді білдіреді. Мұндай құрылымдар АҚШ пен Жапонияда
қалыптасқан, онда депозиттерді қабылдау және қысқа мерзімді несиелерді беру
бойынша банктік операциялар өнеркәсіптік компаниялардың құнды қағаздарын
шығару мен орналастыру бойынша операциялар мен басқа да қызмет түрлерінен
ерекшеленеді, оған: сақтандыру, жылжымайтын мүлік пен жасалынатын
мәмілелер.
ҚР заңдылығы банктерге операциялардың кең спектрін жүргізу мүмкіндігін
береді, бірақ банктік қызметтер нарығы әлі дамымаған. Бұл жағдайдың
себептері 2 фактормен анықталған. 1 жағынан, шаруашылық субъектілері
арасындағы экономикалық қатынастардың әлсіз дамуы КБ-дің технологиялық
жаңалықтарына деген мүддені туындатпайды және оларда қажеттіліктерді
қалыптастырмайды. 2-жағынан себеп болып КБ-дің менеджментінің төмен сапасы
табылады, оның салдарына нақтыклиентке, клиенттер тобына қаржы шаруашылық
мәселелерін шешудің әдістерін ұсынудың мүмкін еместігі жатады.
Банктік қызметтер нарығының сиымдылығының түсінігі тлық болып табылады,
заңдылық КБ-терге нарықты сегменттемей-ақ қаржы операцияларының барлық
спектрін жүргізуге рұқсат береді. Ұлттық банкпен жүзеге асырылатын қызметті
реттеудің 3 негізгі бағыттары бар. 1-ші КБ-терге өзінің экономикалық
мүдделерін жүргізуге мүмкіндік беретін заңдылық және басқа да шарттарды
жасау. 2-ші экономикаға несиелік салымдар үшін пайдаланылатын айналымдағы
ақша массасының көлемі мен құрылымына әсер ететін ақша-несиелік реттеу
жолымен КБ-тердің операцияларына араласу. 3-ші экономикалық нормативтерді
белгілеу және банктік баланстың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында оның
сақталуын қадағалау. Осы бағыттардың ішінде валюталық операциялар мен КБ-
тердің құнды қағаздармен операцияларын реттеу жүзеге асырылады.
Банктерді реттеу және лицензиялау мәселелері өзара тығыз байланысты,
бірақтан банкті лицензиялау бастапқы мәнге ие болады. Бұл бақылаушы
органдарының тұрғысынан банктік қызметті жүзеге асыруға лицензияны беруге
болатын банк қана тіркеле алатынын білдіреді. 2-ші жағынан, лицензияны алу
банкті жабудың негізі болып табылады. Осыған байланысты банк жүйесінің
басқару органдарымен банктерді тіркеу ұсынылады.
Банктік операцияларды лицензиялау мен несиелік ұйымдарды тіркеу тәртібі
банктер мен банктік қызметтер туралы заңында жазылған оған сәйкес банктік
операцияларды жүзеге асыру ұлттық банк беретін лицензия негізінде
жүргізіледі. Банктік операцияларды жүргізуге берілетін лицензияларда
банктік операциялар көрсетіледі, оларды жүзеге асыруға несиелік ұйымдардың
құқығы бар, сонымен қатар онда осы банктік операцияларды жүргізілетін
валюта көрсетіледі.
Несиелік ұйымдарды мемлекетттік тіркеу және банктік операцияларды
жүзеге асыруға лицензияны беру туралы шешімді қабылдау немесе рұқсат бермеу
барлық қарастырылған құжаттарды берген күннен бастап 6 айдан аспайтын
мерзімде жүргізіледі.
Банктік қызмет кәсіпкерліктің ең қатаң регламенттенетін сферасына
жататындықтан лицензияларды беру 2 мақсатта болады: банктік қызметке кіру
процесінің негізділігі және банк құрылтайшылары мен басшылығының
компоненттілігіне көз жеткізу.
Лицензияларды алу үшін банк құрылтайшысы лицензия беру туралы өтініш,
құрылтай құжаттар, экономикалық негіздеме, банк басшылығы туралы мәліметтер
ұсынады. Осы құжаттарды сақтау туралы қортыныды жасауға мүмкіндік береді.
Кейбір жағдайда банк пайдаланушылары мен акционерлдерінің тізімі де қажет
етіледі.
Бақылаушы органдарға банктің қызметтерінің алғашқы жылына кірістері мен
шығыстарының табыстарының жоспарын есептеулері, жұмыстарының алғашқы жылына
банктің есеп айырысу балансынан тұратын экономикалық негіздеме де ұсынылуы
керек. Онда банк жұмысының алғашқы жылының соңында тартылған қаражаттарды
қаншалықты болатындығы, есеп айырысу кассалық қызмет көрсету үшін қанша
ұйымдарды тарту керектігі, олардың шоттарында қанша қаражаттар қалатындығы
туралы мәліметтер болады. Қысқа мерзімді, орта және ұзақ мерзімді
ссудалардың қандай көлемі, қандай салада банк заңды және жеке тұлғаларға
берілетіні көрсетілуі керек.
Несиелік ұйымдарды тіркеу және банктік операцияларды лицензиялау
тәртібі қадағалау құрылымына маңызды талаптардан тұрады, оларды орындау
мемлекеттік ұйымдарға негізделген шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді.
Ұлттық банктердің негізгі міндетіне экономиканы ақша-несиелік реттеу,
айналымдағы ақша массасын реттеу көлемі мен құрылымын реттеу.
Несиелік-ақша саласы белсенді нарықтық конъюнктураны сақтау,
инфляцияны тежеу, өндірістің құлдырауы мен жұмыссыздыққа жол бермеу, төлем
балансын теңестіру мүддесінде жалпы экономикалық реттеудің негізгі
құраушысының бірі. Бұл саясат орталық немесе мемлекеттік яғни ұлттық
банкпен жүзеге асырылады. Ұлттық банк мемлекеттік ақша-несие саясатын
жүргізе отырып, жалпы экономикалық стратегияға сәйкес банк жүйесін
басқарады. Қазіргі кезде тұрақты монитарлы саясат мемлекеттің қалыпты
экономикалық дамуының негізі ретінде саналады, ал ақша агрегаттары мен банк
жүйесінің тұрақтылығын бақылау ұлттық банк саясатының негізгі мақсаты болып
табылады.
Соңғы кездегі қаржылық жаңашылдықтар ақша агрегаттарының көлемі мен
ұлттық табыс арасындағы байланысты әлсіретті. Орталық банк мемлекеттің ақша-
несие саясатын жүргізетін орган ретінде КБ-тер арқылы өндіріспен және
айналыммен байланысты. Сондықтан экономиканы ақша-несиелік реттеуді Орталық
(ұлтты) банк КБ-тердің қызметіне әсер ету арқылы ғана жүзеге асыра алады.
Осы банктердің депозиттер динамикасына әсер етіп, орталық банк
активтерімен, ссудалық операцияларымен басқарады, ал ол арқылы ақша
массасын басқарады, себебі оның көздерінің ең маңыздысы болып банктік несие
табылады.
КБ-дің депозиттік ссудалық операциялары ақша массасы мен инфляцияның
өсуін туындататын мультипликациялық әсері бар. Осы операциялар мен ақша
массасының агрегаттары арасында тікелей байланыс бар. КБ-тердің
қызметтерінің мультипликациялық әсері Орталық банкпен эмиссиялық процесті
толық орталықтандыруды мүмкін емес етеді. Орталық банк олардың экономикалық
мотивациясын және банк жүйесінің 2-ші деңгейлі субъектілерінің тәртібін
жөндейді және тікелей нұсқаулар жолымен де дәстүрлі банктік қызметті
активизациялау арқылы да мүмкні макроэкономикалық әсерге жетуге мүмкіндік
береді.
Банктік реттеудің жанама және тікелей әдістерінен басқа орталық банктің
ақша-несие саясатын жүргізудің жалпы және селективті әдістері бар. Жалпы
әдістер жалпы несие түрін реттейді. Олардың мақсаты жеке міндеттерді
шешумен байланысты.
Селективті әдістерді пайдалана отырып, Орталық банк несиелік
ресурстарды орталықтан қайта бөлу функциясын сақтап қалады. Орталық
банктердің КБ-тердің қызметіне әсер етуінің селективті әдістерін қолдану
ұдайы өндіріс пропорциясының күрт құрылуы жағдайында, циклдық құлдырау
кезеңінде экономикалық саясат үшін тән. Бұл жағдайда экономикалық саясат
ақша-несиелік қатынастарын реттеудің жалпы макроэкономикалық құралдары мен
басым салаларға инвестицияларды құюға бағытталған шараларды пайдалануды
үйлестіреді.
Селективті әдістер КБ-тердің қызметін реттеудің тікелей, экономикадан
тыс әдісіне, ал жалпы әдістер жанама экономикалық әдіске жатады.
Орталық банктердің есептік ставка деңгейін реттеуі несиенің
көлденеңінен (банк заемщик) және тігінен (орталық банк коммерциялық банк)
қозғалыстарының белігілі бір бағытын білдіреді. Ресми есептік ставка
нарықтық пайыздық ставка үшін бағыттаушы болып табылады.
ҚР Ұлттық банктерінің негізі реттеуші шараларды ақша массасы мен
экономикаға әсер етуінің маңызы құралы болып табылатын орталықтандырылған
несиеменбайланысты. Үкіметтің ақша-несие саясатына сәйкес КБ-дің
орталықтандырылған несиесі бойынша есептік ставкалар мөлшері жүйелі түрде
өзгереді.
Ұлттық банктің жүргізетін саясаты КБ-тердің қаражаттарды несиелендіру
мен инвестициялауда мүмкіндіктерін шектейді және банк пайдасының
төмендеуіне әкеледі. Пайданың құнсыздануын боддырмау үшін КБ-тер ссдуалар
бойынша пайыздық ставкаларды жоғарлатуы керек, бірақ олар заемщиктердің
мүдделеріне қарама-қарсы келеді.
Несиелерді қымбаттату шекетн тыс товар запастарын жинауда сауда
делдалдары мен өндірушілердің мүмкіндіктерін шектейді және сол арқылы
нарықтағы товар ұсынысын ұлғайтады, өндірушілерді өнімдерінің өзіндік құнын
азайту есебінен өзінің қаржы мәселелерін шешуді туындатады.
Банктік тәжірибеде белсенді қолданылатын ақша-несиелік реттеудің жалпы
әдісіне орталық банктердің ашық нарықтарындағы операциялары жатады.
Бұл әсер ету орталық банкпен құн қағаздарды КБ-терден сатып алу және
сату бағасын өзгерту арқылы жүзеге асырылады. Ссудалық нарықтан несиелік
ресурстардың кетуіне бағытталған қатаң рестрикциондық саясатта Орталық банк
сату бағасын азайтады немесе сатып алу бағасын жоғарлатады және сол арқылы
нарықтың бағамынан оның ауытқуын ұлғайтады немесе азайтады.
Орталық банктің ең төменгі немесе міндетті резервтік талаптары банктың
бос ресурстарының көлеміне әсер ету жолымен макроэкономикалық
пропорцияларды реттеудің маңызды құралы. Міндетті резервтер нормативтарын
жоғарлату (төмендету) КБ-дің несиелік потенциалын қысқартады (кеңейтеді).
КБ тұрғысынан Орталық банктің резервтік талаптарын орындау жоғары инфляция
жағдайында оның қызметіне теріс әсер ететін қаражаттардың мұздатылуын
білдіреді.
Резервтеуге жататын тартылған ресурстар мөлшерін есептеуде
ескерілмейді: басқа банктерден алынған несиелер; облигшациялық займдар;
шетелдік валютадағы ағымды шоттардағы қаражаттарды; ҰБ-ң несиелері;
есептелген, бірақ төленбеген пайыздар мен дивиденттер; жинақтаушы
шоттардағы қаражаттар; банктердің міндетті төлемдері бойынша қарыз сомасы;
бюджеттегі төлемдері.
Орталық банктердің минималды резервтік талаптарының КБ-тер өтімділігіне
реттеуші әсерін күшейту үшін резервтелетін қаражаттарды алмай, олардың
несиелік мүмкіндіктерні кеңейте отырып және резервтік нормалардың сақталуын
тексеруді жүзеге асыра отырып, банктердің корреспонденттік шоттарын
қалдырғаны дұрыс болар еді.
Қазіргі кезде банктерді қайта қаржыландыру жүйесі жетілдіріліп жатыр,
несиелік аукциондар нысанында орталықтандырылған ресурстарды бөлудің
нарықтық әдістері кеңінен қолданылады. Банктік жүйені басқарудағы қатаң
әкімшіліктік, селективті әдісін пайдалану экономикасындағы инвестициялық
климатты жақсартуға және инфляциялық табыс алу ықтималдығын төмендетуге
мүмкіндік береді.
КБ-тер қызметінде Орталық банкті реттеудің негізгі бағыттарының бірі
болып экономикалық нормативтерді белгілеу мен оның орындалуын қадағалау
болып табылады.
Ұлттық банкпен КБ-тер үшін келесі нормативтер белгіленіп, 1991-1998
жылдары әрекет етті:
- жарғылық капиталдардың ең төменгі мөлшері;
- жарғылық капитал мөлшері мен оның активтерінің сомасы арасындағы ара-
қатынасы;
- баланстың қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді өтімділік көрсеткіштері;
- міндетті резервтердің ең төменгі мөлшері;
- Бір заемщикке келетін тәуелділіктің мөлшерін шектеу;
- Заңды тұлғалардың акцияларын сатып алу үшін тартылған депозиттерді
пайдалануды шектеу;
- “Ұлттық банк туралы” заңмен келесі міндетті нормативтік белгіленген;
- Бір кредиторға келетін ірі тәуелділіктің ең жоғарғы мөлшері;
- қор және мерзімді мәмілелерді жүргізудегі міндетті маржа нормативі;
- пайыздық және басқа да тәуелділік мөлшері,
- жоғарғы активтерде құрылатын резервтердің ең төменгі мөлшері;
- басқа да заңды тұлғалардың акцияларын сатып алу үшін банктің өзіндік
қаражаттарын пайдалану нормативі;
- банк акционерлердің несиелерінің ең жоғарғы мөлшері;
ҚР ұлттық банкі КБ-тер үшін белгілейтін нормативтердің басты мақсаты КБ
тәуелсіздігіне жол бермеу және сол аралықтағы оның клиенттенінің,
салымшыларының мүдделерін қорғау. Осылай, КБ-тердің клиенттерін
нормативтерді белгілеу және олардың орындалуын қадағалау анықталып реттеу
ссудаларын қайтымсыздығы мен банк шығындарын боддырмауға бағытталған.
Банк жүйесінің сенімділігінің Орталық банкпен белігленген
көрсеткіштерін талдау өнеркәсібі дамыған елдерде КБ-терге негізгі талап
сәйкестігін көрсетеді. Шетелдік және отандық тәжіроибеде банктердің
оперативті қызметін реттеуде үлкен көңіл банк пен операциялар тәуедлігі мен
өтімділігіне бөлінеді.
Банктік өтімділік жиынтық банктік өтімділік пен жеке несиелік
мекемелерінің өтімділік түсініктерінен тұрады. Живнтық банктік өтімділік
кең және тар мағынада беріледі. Кең мағынада жиынтық банктік өтімділік бұл
қаржы капиталының қажеттілігіне сәйкес банктік жүйе арқылы есеп айырысу
төлемдік айналым нысаны. Тар мағынада бұл банктік жүйеде шоғырланған есеп
айырысу және квазия есеп айырысу қаражаттарының сомасы. Нормативтерді
белгілеу арқылы банк қызметін реттеу жеке банктің өтімділігіне жатады,
дағдарыс кезінде оларды қамтамысз ету орталық банктердің басты міндеті. Бұл
өтімділігі бұл төлем құралы ретінде активті пайдалану мүмкіндігі және
активтің өзінің номиналды құнын сақтап қалу қабілеттілігі. Банк өтімді
болып саналады, егер оның ақша қаражаттары сомасы оған толығымен және
уақытылы пассивтер бойынша міндеттемелерді орындауына мүмкіндік беретін
болса, сонымен бірге міндеттемелерді өтеу банк кірісі үшін зиянсыз
жүргізілуі керек. Ұлттық банктің тәуелдлігін, өтімділігін бақылаудың
маңызды құралына банктік капиталдың ең төменгі мөлшеріне талаптары жатады.
Қазақстанның Ұлттық банкінің капиталдың ең төменгі мөлшерін нығайту банктік
тәуелділікті төмендетеді, оның өтімділігін көрсетеді және елдердің төлемдік
жүйесін қорғауды қамтамасыз ететін банктік реттеудің Орталық банкпен
мрделін таңдау тұр куәландырады. Банктік резервтердің ең төменгі мөлшері
ресурстарды тарту мерзіміне байланысты дифференциалданады.
КБ-тердің өтімділігін реттеудің элементі ретінде ең төменгі мөлшерін
құру ҚР ҰБ -ның қолданылатын ең күрделі құралының бірі. Бұл бір жағынан
резервті қалыптастыру КБ-ның өтімділігін сақтауды кепілдейді. Құрылған
резервтердің барлық сомасы банк қызметін тоқтатқанда ғана қолданылады. Онда
Орталық банк КБ-ке резервтік шоттағы жинақталған қаражаттарды банк
міндеттемелері бойынша есеп айырысу үшін корреспонденттік шоттарға
аударады. Басқа жағдайларда резерв қаражаттарын қолдану шектеулі және КБ-ге
ортақ банк пен жасалатын келісім шартта белгіленеді. Онда резервтік шоттағы
соманың мүмкіндік сомасы, КБ пен резервтелген қаражаттарын пайдалану
жағдайныың жиілігі мен сипаты резервтік шоттағы қажетті толтыру
мерзімділік, кепілдігі мен санкциялары анықталады. Осылайша Орталық банк
пен қалыптастырылатын резервтік қор жалпы несие жүйесінің қоры болып
табылады. ҚР-ң ҰБ ұсынатын талаптарына өндірісті несиелендіру мен
байланысты КБ-ң активті операцияларының дамуына кедергі жасайды.
Міндетті резервтердің кемшілігі бұл олардың салықтық сипаты. Резервтер
өзімен бірге салықты білдіреді. Мәні бойынша резервтік қаражаттар банк үшін
жоғалған болып табылады. Себебі оларды пайдалану банкроттық жағдайларда
ғана мүмкін, сонымен бірге банктер депонирленген қаражаттар бойынша
пайыздарды алмайды. Сонымен қатар қысқа мерзімді нарықтық пайыздың
ставкаларды жоғарлату осы салықты көбейтеді.
КБ-дің өітімділіген реттеуші әсерді қысқартуда резервтердің міндетті
нормативін азайту әдістернінің бірі болып шетелдерге кеңінен қолданылатын
депозиттерді сақтандыру табылады. Халықаралық банктік тәжірибе өтімділікке
баға беру үшін қысқа мерзімді және орта мерзімді өтімділік коэфиценттерді
жиі қолданады. Экономикалық нормативтердің қазіргі жүйесі қайта құрылатын
эконгомика жағдайына бейімделуге мұқтаж. Несиелік мекемелер мен оның
несиелік тарихына байланысты экономикалық нормативтер дифференциясын жүзеге
асыру резервтер бойынша пайыздың есептеу мүмкіндіктері мемлекеттік құнды
қағаздарды резервтейтін қаражаттарға сатып алу мүмкіндіктерінде бейнелейтін
КБ-терді ең төменгі резервтермен басқарудың икемді әдістеріне пайдалану
туралы тұжырым бар. Бірақтан банктік қызметі реттеудің осы бағытындағы
маңызды мәселесі нормативтерді орындау міндеттерін шешу саласында жатыр.
Терең және ұзақ экономикалық дағдарыс жағдайында КБ-тердің қызметін
мемлекеттік реттеудің мәселелері аса актуалды болды. Шетелдік валютамен
жүргізілетін операциялар ағымды және капитал қозғалысымен байланысты болып
бөлінеді. Ағымды операциялар 180 күн аспайтын төлемді кейінге қалдырумен
экспорттық-импорттық контрактілер бойынша есеп айырысуда шетелдік валютамен
жүргізілетін операциялар, қаржы несиелері, дивидендтер мен пайыздарды
аудару саудалық емес сипаттағы аударымдар жатады. Капитал қозғалысымен
байланысты валюталық операцияларға тікелей және портфельді инвестициялар,
үйретулер элементар мен басқа да мүліктерге меншікқұқығын сатып алғаны үшін
төлемдердің аударымы, ағымдағы жатпайтын барлық басқа да операциялар
жатады.
ҚР ҰБ-не ішкі валюта нарығындағы шетелдік валютаны сатып алу тәртібі
мен мақсатын сату бағамынан шетелдік валютаны сатып алу бағамындағы ауытқу
шегін, шетелдік валютада резиденттердің шоттарын өкілетті банктермен ашу
және жүргізу тәртібін, ҚР-на шетелдік валюта мен шетелдік валютадағы
резиденттердің құнды қағаздарын әкелу, шоттарын өкілді банктермен ашу және
жүргізу тәртібін анықтау бойынша үлкен өкілеттіліктер берілген.
Шетелдік құндылықтар мен операцияларды жүзеге асыруда КБ-ң
қызметтерінің маңызды аспектісі валюталық тәуелділікті яғни активті және
пассивті операцияларды жүргізуде ұлттық валютаға қатынасы бойынша шетелдік
валюта бағамының өзгеруімен байланысты шығындарының пайда болу тәуелділігін
басқару несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Банктік қызмет көрсету нарығы және оны кеңейту жолдары
1.1 Қазіргі экономикадағы банктік қызметтер ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 ҚР-ның банктік операциялар мен қызметтер секторы ... ... ... ... ...
1.3 Банктік қызметтер нарығын қалыптастыру негіздері ... ... ... ... ... .
1.4 Жаңа банктік қызметтер мен өнімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. “Тұран Әлем банкі” АҚ-ы Тараз филиалының қаржы-шаруашылық
қызметін талдау
2.1 Банктің жалпы ұйымдастырушылық мінездемесі ... ... ... ... ... ... .
2.2 “Тұран Әлем банкі” АҚ-ның активі мен пассивін талдау ... ... ... ...
2.3 “Тұран Әлем банкі” АҚ-ның негізгі банктік операциялары
бойынша шығысы мен табысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 “Тұран Әлем банкі” АҚ-ның қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тіркеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Елімізде жүргізіліп жатқан экономикалық реформа банктік істі дамытуды
жаңа кезеңін ашты. Ерекше актуальділікке біздің елде банктердің және басқа
да несиелік институттардың даму болашағы мәселесі мен оны іс жүзінде асыру
ие. Қойылған міндетті шешу Қазақстандық және де шетелдік банктердің қызмет
етуін зерттеу, тәжірибеде қолдану және тәжірибедегі жұмыс әдістері мен
рационалды, прогрессивті формаларын өндірген жағдайда ғана мүмкін.
Капиталдар нарығының дамуы қаражаттарды жинақтау мен инвестициялаудың
өзара байланысты процесін жетілдірмей мүмкін емес. Жинақтау өзімен бірге
табыс пен тұтыну арасындағы айырманы білдіреді. Инвестициялар бұл табыс алу
мақсатындағы қаражаттар салымы.
Қазақстанның алдағы комерциялық банктерін өздерінің табыстылық
базасын кеңейту үшін рентабельділігі мен бәсекелестік қабілеттілігін
жоғарылату өз клиеттері үшін қызметтер мен операциялардың кең тобын
орындауға талпынды. Сонымен бірге банктік қызметінің дамуы клиенттер үшін
де, банктің өзі үшін де аз шығындармен банктік қызметтерді көрсетуді,
клиенттерге қажетті қызметтерге икемді бағаларды қолдануды білдірді. Кең
клиентуралы банктік операциялардың тиімді икемді жүйесі ішкі жинақтарды
жинауға ықпал етеді.
Банктік қызметтер нарығындағы бәсекелестік банктік қызмет көрсетудің
сандық және саналық сипаттамасына әсер етеді. Тұрғындарға дәстүрлі банктік
қызметтерді орындаумен бірге, яғни депозиттерге қаражаттарды тартумен,
ссудаларды ұсынумен, тұрғындарға есеп айырысу кассалық қызметтерді
көрсетуді жүзеге асырумен бірге біздің елде қазіргі банктік институттар
электрондық қызметтер, клиенттер тапсырма бойынша маркетингтік зерттеулер,
валюталық операциялар, қор операциялары, чекстік операциялары, карточкалар
ашу, ссудаларды ұсыну, құнды қағаздармен жүргізілетін операциялар, басқа да
қызметтер, соның ішінде трастық, ақпараттық анықтамалық кеңес беру, қор
операцияларын да орындайды. Тұрғындарға қызмет көрсететін банктердің рөлін
активизациялауының мәні аз шығындарды максималды әсерге, яғни банктік
қызмет көрсетуде клиенттердің қажеттілігін толық қанағаттандыруға, жеке
тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын жақсартуға, банктік қызметтер
спектірін кеңейтуге өзіндік құнының төмендеуіне әсер етуден тұрады.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы “Тұран Әлем Банкі” акционерлік
қоғамның материалдарымен өздеріңізге ұсынылып отыр.
Менің тақырыбымнің актуальділігі ол нарыққа өту жағдайында біздің
елде банктердің және басқада несиелік институттардың даму болашағы мәселесі
мен оны іс жүзінде асыру керектілігі.
Тақырыпты зерттеудің негізгі мақсаттары болып мыналар саналады:
банк кірісін ұлғайту; белсенді операцияларды жүргізуге тәуекелді төмендету;
банктің қоғамдық және іскерлік беделін нығайту; банктік депозитінің барлық
түрлеріне бос ақша қаражаттарын тарту; банк табысын ұлғайту; шығындарын
қысқарту; клиенттерді ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету бойынша жұмыс
жүргізу.
Банктік қызмет-нарық қажеттілігін маркетингтік зерттеу негізінде
құрылған кәсіби интеллектуалдық өнім оның негізгі мақсаты-пайда алу.
Банктік қызметтер-қызметті көрсетуде күшті жеке персонификациялы қызметтер.
Жалпы банктік қызметтер келесі қасиеттерден тұрады: қызмет сапасының
тұрақтылығының кепілдемесінің және жинақталуының банктік қызметтер сферасын
қызметтің жоғары тәуекелді сферасы деп саналады. Банкттік қызметтердің
тәуекелді екендігін растайтын және аса бір ерекшелігі болып табылатын
факторға халықаралық көлемде қалыптасқан олардың патенттік қорғалмағандығы
жатады.
Жаңа банктік қызметтерді көрсету ең жоғары тәуекелділікті қажет
ететін шешім болып табылады. Әсіресе тәуекелді болып қызмет көрсетуге
бейімделген индустрияға қызмет көрсету саналады, себебі бұл сферада
бәсекелестермен мұндай қызметтер өнеркәсіптердің басқа өндірістік
салаларына қарағанда тез ұдайы өндіріледі. Банктік істегі сәттілік және
сәтсіздік жеке банктік фирмалардың бақылауынан тыс жалпы факторлармен
анықталады. Оларға банктік қызметті реттеу, экономикалық жағдайлар,
пайыздық ставкадағы ауытқулар.
Кез келген елдің банктік қызметтер механизмі мен банктік жүйесінің
қызмет ету ерекшеліктері мен мәселелері өндіргіш күштердің даму деңгейі
банктік қызметтер нарығында әрекет ететін жалпы заңдылықтар бірдей жұмыс
істейді. Оларға, әсіресе, бәсекелестік күрес, пайда алу мақсатында ақша
қаражаттарын тарту және орналастыру, банк қызметтерін мемлекеттік реттеудің
міндетті жүйесі, ең алдымен орталық банктердің ақша-несие саясаты жатады.
Интеграциялық процесстердің даму және әлемдік шаруашылыққа дамушы елдерді
тарту шегі бойынша осы елдердің банктік жүйесі ссудалардың капитал және
банктерден қызметтердің халықаралық нарығында болып жатқан процестермен
өзара байланысты және соған тәуелді болады.
1 Банктік қызмет көрсету нарығы және оны кеңейту жолдары
1.1 Қазіргі нарықтың экономикадағы банктік қызметтер
Қазіргі әлемдік экономика еңбек өнімділігінің жедел өсуімен
сипатталады, оның негізіне постиндустриялық қоғам негізінен құруды жүзеге
асыруға қабілетті технологиялық және ақпараттық жетістіктерді пайдалану
жатады.
Шаруашылық аралық байланыс пен экономикалық өнімді интерсификациялау
факторы ретінде қызметтер сферасының үлесінің өсуі жағына халықаралық
көлемде ұлттық экономиканы қайта құру жүріп жатыр. Соңғы онжылдықта
стратегиялық және оперативті міндеттерді орындау бойынша іскерлік қызмет
секторы басым дамыды.
Бұл процесс нарықта өнімді өткізудің қиындау тенденциясынан туындады.
Қазіргі қоғамда тұтыну құрылымы жеке сипатқа тән болғандықтан,
субъектілердің іскерлік қызметтерді көрсету ынтасы орындаудың жоғары
интеллектуалды деңгейін қажет ететін кәсіби өнімді жасауға жұмсалған.
Іскерлік қызметтер кешенін ұсыну бойынша әмбебап институт болып
коммерциялық банктер табылады, олардың қызметтері тек дәстүрлі несиелік
ақшалай операцияларды ғана қамтымайды. Сонымен бірге консалтинг,
инвестициялауда, лизингте, трастта және басқа да қызметте клиенттердің
қажеттілікін қанағаттандыруды да қамтиды. Банктік қызмет қазіргі таңда
жанама қаржы сипатын алады және шаруашылық қызметтің қаржы нәтижелерін
оптимизациялауға арналған.
Банктік қызмет-нарық қажеттілігін маркетингтік зерттеу негізінде
құрылған кәсіби интеллектуалдық өнім оның негізгі мақсаты-пайда алу.
Банктік қызметтер-қызметті көрсетуде күшті жеке персонификациялы қызметтер.
Жалпы банктік қызметтер келесі қасиеттерден тұрады. қызмет сапасының
тұрақтылығының кепілдемесінің және жинақталуының банктік қызметтер сферасын
қызметтің жоғары тәуекелді сферасы деп саналады. Банкттік қызметтердің
тәуекелді екендігін растайтын және аса бір ерекшелігі болып табылатын
факторға халықаралық көлемде қалыптасқан олардың патенттік қорғалмағандығы
жатады.
Жаңа банктік қызметтерді көрсету ең жоғары тәуекелділікті қажет
ететін шешім болып табылады. Әсіресе тәуекелді болып қызмет көрсетуге
бейімделген индустрияға қызмет көрсету саналады, себебі бұл сферада
бәсекелестермен мұндай қызметтер өнеркәсіптердің басқа өндірістік
салаларына қарағанда тез ұдайы өндіріледі. Банктік істегі сәттілік және
сәтсіздік жеке банктік фирмалардың бақылауынан тыс жалпы факторлармен
анықталады. Оларға банктік қызметті реттеу, экономикалық жағдайлар,
пайыздық ставкадағы ауытқулар.
Қазақстан Республикасында экономиканың нарықтық механизмінің құрамдас
бөлігі болып табылатын КБ-дің жоғары ұйымдастырылған жүйесін құру үшін
өнеркәсібі дамыған елдердің тәжірибесін зерттеу және қолдану базасында
банктік қызметтердің кең жүйесін қалыптастырып, дамыту керек.
Өндірістік күштердің дамуының қазіргі деңгейі банктік сектордан ірі
өнеркәсіптерге, сауда компаниясына және тұрғындарға қызметтердің кең
көлемін көрсетуді талап етеді. Банктік қызметтердің жаңа нарығының
қалыптасуы басталды.
Қазақстан Банктердің операциясын шартты түрде 3 топқа бөлуге болады.
-пассивтік операциялар (қаражаттарды тарту)
-активтік операциялар (қаражаттарды орналастыру)
-комиссионды-делдалдық және сенімділік (трасттық) операциялар
Банкпен жүргізілетін операциялардың осы тобының әрқайсысы банкке
клиенттерді таратудың белгілі бір дәрежесін, банкпен ұсынылатын
қызметтердің белгілі бір үлесін білдіреді.
Банкттердің тартылатын қаражаттарының көп бөлігі талап еткенге
дейінгі, мерзімді, жинақ депозиттері түрінде банкке ақша сомасын салатын
клиенттің тікелей қатысуында қалыптасады. Клиент ынтасына байланысты банк
клиент ұтысына сәйкес операцияларды жүргізе отырып оған қандайда бір
қызметтерді ұсынады. Пассивті операцияларда клиенттердің өзінің қатысу
дәрежесі үлкен емес, бірақ банкке орналастырылған оның ақша қаражаттарының
рөлі үлкен.
Банктер клиенттерге активті операцияларды жүргізуде қызметтерді ұсыну
маңызды рольге ие, олардың ішінде несиелік операциялардан басқа жеке саясат
шегінде, тапсырма бойынша, клиент ұтысына және оның есебінен банкпен
жүргізілетін құнды қағаздармен жүргізілетін операциялар кіреді. Клиент
операциялардың келесі тобына толық қатыса алады. Клиент тапсырмасы бойынша
жүргізілетін сенімділік және комиссиондық делдалдық операцияларға. Барлық
осы операциялар банктік қызметтерді құрайды. Банктердің клиенттің
қаражаттарын тартудағы мақсаты болып тек пайда алу ғана емес, сонымен бірге
төлемдердің қоғамдық қажетті функциясын орындау мүмкіндігі табылады.
Осылайша Қазақстан банктердің қызметі бұл белгілі бір төлем үшін
клиент ұтысына оның тапсырмасы бойынша жүргізілетін банктік операциялар
деген қорытынды жасауға болады.
Кез келген елдің банктік қызметтер механизмі мен банктік жүйесінің
қызмет ету ерекшеліктері мен мәселелері өндіргіш күштердің даму деңгейі
банктік қызметтер нарығында әрекет ететін жалпы заңдылықтар бірдей жұмыс
істейді. Оларға, әсіресе, бәсекелестік күрес, пайда алу мақсатында ақша
қаражаттарын тарту және орналастыру, банк қызметтерін мемлекеттік реттеудің
міндетті жүйесі, ең алдымен орталық банктердің ақша-несие саясаты жатады.
Интеграциялық процесстердің даму және әлемдік шаруашылыққа дамушы елдерді
тарту шегі бойынша осы елдердің банктік жүйесі ссудалардың капитал және
банктерден қызметтердің халықаралық нарығында болып жатқан процестермен
өзара байланысты және соған тәуелді болады.
Бірақтан, банктік бизнесті әмбебаптауға деген жалпы тенденцияға
қарамастан клиенттердің қажеттіліктерін кешенді қанағаттандыру үшін кейбір
елдерде (мысалы, АҚШ-та) мамандануға әкімшіліктік шекараларды қою жолымен
ҚБ-ті еркін экономикалық таңдауды шектейтін шаралар қолданылады. Осы түрде,
әсіресе банктік қызметтер нарығына тиімді реттеуші араласу және жекелей
монополизацияны жою мәселелері шешіледі.
Банк жүйесі-нарықтық экономиканың маңызды және ажырамас құрылымының
бірі. Банктердің дамуы, товарлы өндіріс пен айналымының дамуы бірдей жүрді
және тығыз байланысты. Сонымен бірге ақшалай есеп айырысуды жүргізе отырып,
экономика субъектілерін несиелендіріп, капиталды қайта бөлуде делдал бола
отырып банктер қоғамының еңбектердің өнімділігінің өсуіне әсер етеді және
жалпы тиімділігін жоғарлатады.
Банктік қызметтерді жүргізу және өндірістердің тарихи процесін 3
негізгі сатыға бөлуге болады, олардың әрқайсысы үшін өзіндік базалық идея
тән болады.
Еркін бәсекелесті классикалық капитализм қоғамын құру кезінде,
капиталистік қатынастар қызмет етіп, дамып тұрғанда ҚБ-ң қызметі депозиттік
ссудалық қызметті жетілдіруге бағытталған етін, ал ҚБ-тер заемщиктер мен
бос ақша қаражаттарының иелері арасындағы ақша капиталының қозғалысында
делдалдық қызметті атқарды. ҚБ-ң стратегиялық саясатындағы басқару идеясы
ссудалық капитал өсімінің перспективалары туралы, клиенттердің экономикалық
жағдайы мен қаржылай сенімділігі, субъектілердің операциялары мен жағдайы
туралы ақпараттардың объективті кешенін қалыптастыруға бағытталған.
Монополистік капитализм кезеңі ақшалай және өнеркәсіптік капиталға
бақылау жүргізу мүмкіндігінен тұратын банктердің жаңа ролін құрайтын және
банктік капиталды шоғырландырумен байланысты. Банкттік монополиялардың
пайда болуымен ерекшеленеді. Мұндай жағдай КБ-терге өзінің ыңғайы бойынша
несие нарығын реттеуге мүмкіндік берді. Басқару құрылымында ең алғы
позицияны қажеттіліктер мен ұсыныстарды жоғары пайда алуды қамтамасыз ету
үшін қанағаттандыру мақсатында анықтау идеясы алады, КБ-тердің
инвестициялық белсенділігінің негізі қалыптасады.
КБ-ң ақпараттық менедментінің кешенің құрамы өзінің құнды қағаздарын
шығару және қор нарығының қатысушыларының құнды қағаздарын сатып алу-сату
жайлы, инвестициялық қызметпен байланысты ақпараттар үлесін ұлғайту
бағытында өзгереді.
Технологиялық және ғылыми-техникалық өзгерістерінің қазіргі кезеңі
ақпараттық алмасуының халықаралық жүйесінің құрылуымен сипатталады, ал
банктік қызметтердің таралу сферасы ұлттық сипат алады. Жаңа экономикалық
жағдайда пайданың үздіксіз нормасын қамтамасыз ету клиенттердің ұсыныстары
мен қажеттіліктерін анықтауға және детализациялауға бейімделуі қажет етеді.
Менеджменттердің басты мәселесіне банктік капиталының қызмет етуінің
тиімділдігі мен есеп айырысу рентабелдігін қамтамасыз етуде тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру жатады. Менеджмент процесі барлық кезеңде
оның ақпараттық құрамына байланысты, сондықтан КБ-ті басқару жүйесіндегі
қазіргі әлемдік тенденцияны маркетингтік менеджмент ретінде белгілеуге
болады.
70-ші жылдары банктер өзінің клиенттермен қарым-кқатынасын
маркетингтік талдауға кірісті. КБ-тер мен басқа қаржы-несие институттар
арасындағы бәсекелестің күшеюі нәтижесінде маркетинг үлкен мәнге ие болды.
Кейбір елдерде жарнама және маркетинг мәселелерін зерттеуге маманданатын
арнайы зерттеу институты құрылды. қазіргі кезде банктік сферадағы маркетинг
түсінігі келесі негізгі компоненттерден тұрады.
1. Қызметтерді ұсыну үшін әрекет ететін және потенциавлды нарықтарды
анықтау
2. Банктік қызметтерді тиімді ұсынатын сферадағы таңдау және осы сферадағы
клиенттердің қажеттілігін анықтау
3. Қызметтердің әрекет ететін түрлерін дамыту және жаңа түрлерін жасау үшін
қысқа және ұзақ мерзімді мақсаттарды белгілеу
4. Банк жағынан қызметті сапалы орындау мен оларды орындаудан пайда алуға
үнемі бақылау шарттарын сақтай отырып қызметтерді ұсыну
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің КБ-терінің көпшілігі қазіргі
таңда клиенттерге қызметті өзіндік товар ретінде, ал қызметтерді ұсынуды-
осы товарды сату ретінде қарастырады. Товар ретінде қызметтерді сату
қағидасының қалыптасуына көптеген банктердің саясаты бейімделген. Бұл идея
банктік қызметерлерді оқытудың қазіргі курстарында шешуші болып табылады,
олардың міндеті тек банктік істі үйрену ғана емес, сонымен бірге банк
қызметкерлері мен клиенттердің белсенді, әрі сапалы әрекет етуін көрсететін
банкте белгілі бір атмосфера құру өнерін де үйрену табылады.
Қазіргі батыс банктермен ұсынылатын қызметтердің көлеміне қарамастан,
көптеген банктер оны үздіксіз ұлғайтуға тырысады. Өзінің барлық қаржы
талаптарын қанағаттандыруға қабілетті мекеме деп санамай, өмірді сақтандыру
бойынша, ипотекалық несие бойынша, іскерлік кеңес алу бойынша қызметтерді
алу мақсатында басқа несие-қаржы институтарына баруымен түсіндіреді.
Ерекше ғылыми-тәжірибелік мүддені нарықты сегментациялау мәселесі
құрайды. Көптеген елдердің банктері қажетті банктер қызметке байланысты
клиенттерді әртүрлі топтарға бөлу қажеттілігін түсінді.
1-шіден, бұл нарықтың вертикалды деңгейіне бейімделген маркетинг,
оның мәні осы қызметті жүзеге асыру жолдарын іздеуде немесе тұтынушылардың
осы тобы бойынша жақын қызметтер тобын іздеуде. Банктер өздерінің бұрынғы
нарығын ұстап қалуының орнына, өз қызметтері үшін үнемі жаңа нарық құруға
тырысады.
2-шіден, банктік қызметтердің барлық кешені бойынша тұтынушылардың
қажеттілігін қанағаттандыруды көрсететін нарықтың горизонталды деңгейіне
бейімделген маркетинг. Маркетингтің дамуының осы 2 негізгі бағыттар банктік
істі мамандандыру мен әмбебаптауда өзара тенденцияларды түсінуде негізгі
кілт болып табылады.
КБ-тер алдына қойған мақсатқа жету үшін маркетингтік әдістер арқылы
оны қоршаған маркетингтік ортаны зерттеп, сараптауы керек және сыртқы орта,
банктік ішкі жағдайы және даму стратегиясы арасындағы қозғалмалы байланысқа
қол жеткізуі керек.
КБ-тердің маркетингтік ортасы-бұл банктен тыс әрекет ететін және
маркетинг қызметінің басшыларына клиенттермен жақсы қатынасты қолдауға және
белгілеу мүмкіндігіне әсер ететін күштермен белсенді субъектілердің
жиынтығы. КБ-ның маркетингтік ортасын зерттеуді келесі түрде жүргізуге
болады.
- Жалпы әлеуметтік ортаны зерттеу
- Банктік іспен байланысты ғылыми-техникалық даму жағдайын зерттеу;
- Нарықтық сұранысты зерттеу, анықтау;
- Бәсекелстіктерді зерттеу;
- Өткізу ортасын талдау,
Нарықтағы анықсыздықтың болуынан және банкті қоршайтын маркетингтік
ортаның үздіксіз өзгеруіне байланысты банктің шаруашылық қызметінде әртүрлі
тәуелсіздіктер болады. Сондықтан, пайда алуға тырыса отырып КБ-тер банктік
капиталдың қауіпсіздігін кепілдеуі керек, себебі банктің шаруашылық қызметі
және оның салдары елдердің әлеуметтік экономикалық өміріне терең әсер
етеді. Осыған байланысты банк активтері мен пассивтерін басқаруды
әлеуметтік банктер маркетингті қолдану керек. Бұл КБ-тердің операцияларды
жүргізуге келесі принциптерді орындау қажеттілігін білдіреді.
- қауіпсіздік принципі;
- айналымдылық принципі
- рентабелдік принцип;
Банктік маркетинг бұл басқару қызметі ең жоғарғы пайда алу үшін негізгі
маркетингтік әдістерді пайдалана отырып, клиенттердің нақты қажеттіліктерін
ескере отырып, банктік өнімнің ең тиімді нарығын іздеу және пайдалану.
Банктік маркетинг жалпы тұтас басқару процесі болып табылады. Оның мазмұны
банкті басқару мен шаруашылық жүргізудің барлық сфералапрын қамтиды. Ол
келесілерден тұрады:
- Банктік нарықта сұранысты болжау, зерттеулер жүргізу;
- Банктік өнімдер нарығын сегменттеу және мақсатты нарықты таңдау,
тұтынушылардың нарықтағы тәртібін зерттеу;
- Банктік шаруашылық концепциясын анықтау;
- Маркетингтік әдістерді қолдану және комбинациялау (тауар, баға және
өткізу каналдары, өткізуді ынталандыру және т.б.) және банктік
маркетинг тактикасын анықтау;
- Маркетингтік стратегияны анықтау оны басқару және бақылау.
Банк өзіндік тауар өндірушісі, яғни қаржы қызметтерін өндіруші болып
табылады. Сондықтан банктер өнімі деп банк жүргізетін кез-келген қызмет
немесе операция саналады. Банктік маркетинг банктің ұйымдық және басқару
режимі және банктік қызметтер болып табылатын банктік жүйеге талдау
жүргізуді қажет етеді.
Ұйымдық және басқару режиміне макродеңгейде реттеу әдістері мен есеп
алу, валютаны ақшаны, несиені, пайыздарды басқарудың негізгі режимі негізгі
клиент нормативтері мен қызмет мақсаты, функцияларды бөлістіру ұйымдық
құрылымы кіреді. Ол банктің қызмет етуінің макроортасы болып табылады және
ерекше әлеуметтік мәнге ие.
Батыс елдерге қарағанда Ресейде маркетингтің қалыптасуы шаруашылық
нарықтың құрылымының дамуымен бірге жүрді. Бұл жағдай Ресейлік ерекшелікті
есепке алатын және нарыққа бейімделген Ресейлік банктер жүйе үшін
маркетигтің мәнін күшейтеді.Маркетингтің жалпы идеологиялық принциптеріне
келсек, кез келген нарық үшін сенімді және қаржы институттардың тәжірибесін
растайтын даусыз жүйенің бірлігін функционалдық және әдістемелік жүйесінің
бірлігін қамтамасыз ету туралы тұжырым табылады. Және банкті басқару
жүйелері маркетингтік зерттеу мақсатына қол жеткізуде негізгі мәнге ие.
КБ-тердің функцияларындағы маңызды принциптік өзгерістер қазіргі
кезеңде аса қөңіл бөлу зонасы маркетинг бағытына коммерциялық банк
қызметінің негізгі өнімі ретінде банктік қызметтерді өңдеу және сатуға
ауысуынан тұрады. Сонымен бірге КБ-тер ақша капиталын жинақтау базасында
жаңа міндеттемелерді құру және оларды қаржы нарығының басқа
контрагенттерінің міндеттемелеріне нарықтың механизмін ауыстыру, ақша
капиталын салааралық бөлістіруді қамтамасыз етуде маңызды функцияны орындай
отырып, депозиттік мекемелерді болып қалуда.
Банктік қызметтер маркетингтік коммерциялық мақсаттарда пайдалану үшін
банк қызметтеріндегі қоғам қажеттілігін анықтау және зерттеу стратегиясы
ретінде анықтауға болады. Маркетингтің жеке мәселелерін өңдеу тереңдігі
банктік қызмет маркетингімен айналысатын персоналдың кәсіби мамандығы, банк
қызметінің мамандығы мен оның дамуының жалпы стратегиясына, көлеміне
байланысты әртүрлі болуы мүмкін.
Банк қызметі менеджментіндегі маркетингтік зерттеулердің ролін
өнеркәсібі дамыған елдерде ақша капиталын либеризациялау және ашық нарықта
операцияларды кеңейту жолымен экономикалық реттеу процесінде нарықтық
әдістерді пайдалануда Орталық банктің ынтасын растайды. Сондықтан шет
елдердің банк жүйесін басқару әдістемесі мен мемлекеттік органдар құрылымын
заңдылық базасын талдау Ресейде басқарудың балансталған жүйесін құру үшін
және банктік жүйені реттеу үшін қажет.
1.2 ҚР-ның банктік операциялар мен қызметтер секторы
ҚР-ң банк жүйесі Банктер мен банктік қызмет туралы заң мен Ұлттық бак
туралы заң негізінде қалыптасты. Заңдар несиелік банктік жүйені дамытуда
қайта құрылудың жаңа кезеңіне сапалы өтуді білдіреді. Принциптік жаңашылдық
мемлекеттік монополияны жауып, кез-келген меншік нысанындағы банктерді
ұйымдастыру үшін құқықтық негізді құруда, біздің нарықта шетелдік
капиталдың жұмыс істеуі үшін мүмкіндіктерді беруден тұрады. Жаңа банк
жүйесін құру мемлекеттен алу және акционерлендіру жолымен мемлекеттік
мамандандырылған банктер институтын бөлуді өзімен бірге әкелді.
Банктерді мемлекеттік билік органдарынан банктік операцияларды
жүргізумен байланысты шешімдерді қабылдауда басқару органдарынан да
тәуелсіздік принципінің заңдылық деңгейде нығайту аса үлкен мәнге ие болды.
Заңға сәйкес мемлекет заңмен қарастырылған жағдайлардаан басқа банктер өз
кезегінде мемлекет міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Заң операциялар, шоттар және клиент салымдары бойынша банктік құпияны
сақтауға банк құқығын таныды және критерийлері анықталды, ол бойынша
банктегі ақша қаражаттары мен басқа да құндылықтарға қамауға алынуы немесе
айыппұл салынуы мүмкін. Банктердің өз қызметін үйлестіру, өз мүшелерінің
мүдделерін қорғау үшін бірлескен бағдарламаларды жүзеге асыру мақсатында
одақтасады, ассоциацияларды және басқа да бірлестіктерді құру құқығы
танылды.
Осылайша, аталған заңдармен банк жүйесіндегі мемлекеттік монополияны
жою идеясына негізделетін дамыған нарықтық экономикадағы қазіргі 2 деңгейлі
банк жүйесін қалыптастырудың негізі қаланды.
Банктер және банктік қызметтер туралы заң мен Ұлттық банк туралы заңдар
нарықтық қатынастар жағдайында банктік мекемелердің оптимальді қызмететуін
қамтамасыз ету үшін белгілі бір шекте КБ-терге өзін-өзі басқару құқығын
берді.
Заңдылыққа сәйкес, банктер мен несиелік мекемелер банктік операцияларды
жүргізумен байланысты шешімдерді қабылдауда басқару органдарына тәуелсіз.
Билік өкілеттілігі бар мемлекеттік органдардың ешқайсысы банктердің
оперативті қызметіне араласуға құқығы жоқ.
ҚР-да несие банктік жүйені басқару функциясын мамандандырылған орган
ұлттық банк орындайды, оның негізгі міндеттері болып несиелік мекемелердің
қызметін реттеу және қадағалау болып табылады. Заң бойынша Ұлшттық банк
мемлекеттік биліктің басқарушы және атқарушы органдарынан тәуелсіз және өз
қызметін ҚР заңдарының және өз жарғысының негізінде жүргізеді, ол өз
шығыстарын меншікті кірістер есебінен жүзеге асыратын заңды тұлға болып
табылады және үкімет міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Аталған
заңдардың прогрессивті ережелері несиелік мекемелері үшін теңестірілген
заңдылық базаны құрмайды.
Нарықтық экономиканы қалыптастыруға бейімделген экономикалық реформа
мүліктік қатынастар сферасында, шаруашылық қызмет сферасында, экономиканы
ұйымдастыру және басқару сферасындағы өзгесітерге әкелді, олар елдің ақша
несие жүйесінің құрылымына және қызмет етуінің жаңа талаптарын тудырады.
Бұл нарықтық экономиканың қызмет етуі мен барлық ақша-несие жүйесінің
тұрақтылығының қажетті шарты болып табылады. Несие-банк жүйесі нарық
жүйесінде толығымен және тұрақты әрекет ете алады. Қалыптасып жатқан
қазақстандық банк жүйесінің қызмет ету процесін талдау мәселелерді
анықтауға мүмкіндік береді, оларды шешу осы жүйенің қалыптасу процесін
жеделдетеді.
ҚР-ң банк жүйесінің жоғары деңгейі Ұлттық банкке толық монополия құқығы
берілген. Ұлттық банктің монопльді жағдайы банктік заңдылыққа сәйкес банк
жүйесінің жоғары деңгейінің жалғыз субъектісі бола отырып, ол осы жүйе
деңгейінде орындалуға жататын барлық міндеттер мен функцияларды орындаумен
байланысты. Оған банктік линцезиялау, бақылау, реттеу және қадағалау,
есепһайырысу кассасының қызмет көрсету сияқты функциялар да кіреді.
Монополизм кез-келген сферада стагнацияға әкеледі, ал бәсекелестіктің
болмауы жетілдіруге деген ынтаны жояды. Басқару сферасында монополизм
бақылаусыздық және субъективизм түрінде айқындалады. Сонымен бірге қазіргі
қазақстандық банктік заңдылық тікелей әсер ету сипатына ие емес, жүзеге
асырудың нақты механизмін, бермейді.
Заңда нормативтік актілердің нақты рәсімі мен алгоритмі белгіленбеген.
Бұл жағдайдың принциптік сипаты банктік қызметтің шешуші мәсеселесі бойынша
шешімдер қабылдауда байқалады: банктердің жарғылық капиталының минималды
көлемі туралы, ұлттық банктің міндетті резервтік және сақтандыру қорларын
қалыптастыру және жұмсау нормативтері туралы, орталықтандырылған
ресурстарды пайдалану механизмі туралы, ұлттық банктің есептік ставкасының
деңгейі туралы, ашық нарықта ресурстарды ұсыну рәсімі туралы және т.б.
Бұл жағдайда Орталық банк банк жүйесінің даму қажеттілігіне қайшы
келетін шешімдерді жиі қабылдайды. ҚР-да коммерциялық сектордың дамуы 90-шы
жылдардың басында банктік секторда жасанды үстеме пайданы алу мүмкіндігінде
көрсетілетін экономикадағы қаржылық деструктизациялаудың қауіпті процесін
ғана бейнеледі.
ҚР-да банк сектордың дамуы КБ-дің 90-шы жылдың бірінші жартысындағы
жоғары инфляция жағдайында ресейлік экономика төлеген инфляция кірістерінің
көп бөлігін өзіне алуымен байланысты болды.
90-шы жылдары банктердің инфляциялық табысты өзіне алу сызбасы
қарапайым болатын және КБ-дің төмен пайыздыө (тегін) міндеттемелерінің
түрлері мен есеп айырысу шоттарына негізделген етіп, ал банкке осы
позициялар бойынша тартылған ресурстарды пайдалануда жоғары табыстылықты
қамтамасыз етті.
Банктік заңдылық либералды болды және несиелік ставкаларды тікелей
әкімшілік бақылауды қарастырмады, яғни банктік несиелер бойынша пайыздық
шатырды белгілеу жолымен банктік маржаны әкімшілікті азайту мүмкін емес
болды. Банк жүйесінің жоғарғы деңгейінің терең мәселесі ьолып коммерциялық
сектор үшін инвестициялаудың туындатушы факторларының болмауы табылады. КБ-
тердің орта және ұзақ мерзімді салымдар бойынша операцияларды жүргізуден
қашатындығы осыдан туындайды. Құрылған заңдылық климат шетелдік банктерге
капиталды шығару мен әкелуге кедергі жасамайды. Капиталды экспорттау
экономикалық реформаларды жүргізу ісінде халыөаралық қорлар мен шет
елдерден алынатын несиелер мен займдардан асып түседі.
Мәні бойынша әрекет етуші заңдылық ҚР банк жүйесінің 2-ші деңгейіндегі
субъектілері көп жағдайда ұлттық байлықтың өсуіне көмектесетін, белсенді
фактор ретінде, өндіріске қызмет көрсету құралы ретінде емес, ақшадан ақша
жасайтын қаржы институттары ретінде жұмыс істеуіне итермелейді. Өзінің
алғашқы миллиондарын олар шетел валютасымен жасалынатын спекулятивті
мәмілелелрден, қысқа мерзімді несиелерден ақшаны тез айналымға түсетін және
жоғары пайда әкелетін салаларға сала отырып, саудадан тапты. Бұл еліміздің
қаржы жүйесінің балансын деформациялап, өте жоғары пайыздарды төлеу
мүмкіндігін берді.
ҚР банктік қызметтер секторы 2-ші деңгейлі секторларында операцияларды
жүргізу мүмкіндігін береді және клиенттерге қаржы қызметтерінің кең көлемін
береді. Осы түрде, КБ-тер жүйенің негізгі және базалық буынына айналды.
Қазіргі әмбебап құрылымда заңдар операциялардың жеке түрі мен қаржылық
қызмет көрсетусферасына қатысты шектеулерден тұрмайды. Барлық несиелік
қаржы институттары мәміленің кез-келген түрін жүргізе алады және
клиенттерге операциялардың толық көлемін ұсына алады. Әмбебап банктердің
мұндай типі Германия, Франция, Щвейцария, Ұлыбритания елдерінде
қалыптасқан. Бұл елдерде банктік сектордың қызмет етуінде үлкен рольді
қаржы институттарының өзін-өзі бақылауының жоғары деңгейі, олармен
заңдылықты қатаң сақтай алады.
Несиелік мекемелердің функцияларының өзара ұштастығы және әмбебап
банктердің әйгілілігі банк және банктік қызмет түсініктерін анықтауда
қиындықтарға әкеледі. Банктік қызметтердің басты белгісі болып кәсіби
қызмет ретінде депозиттерді қабылдау және несиелерді беру саналады.
Бірақтан әмбебап банк түсінігінің қазіргі кездегі тұжырымы жинақтарды
қабылдап, несиелерді берумен шектелмейді және қызметтердің кең көлемімен
ассоциацияланады. Әмбебап банк принципі 1961 жылғы 11 шілдедегі банктер
туралы неміс заңында нақты бейнеленген және банктік операциялардың бір
немесе бірнеше түрін орындайтын кез-келген кәсіпорын ретінде анықталады,
әсіресе: депозиттерді қабылдау, ссудалар беру, лизингтік операциялар, 3-ші
тұлғамен есеп айырысу мен төлемдер жүргізу, кепілдіктер беру, құнды
қағаздармен сауда жүргізу, сейфтерде құндылықтарды сақтау және т.б.
Несиелік ұйым бұл заңмен қарастырылған ұлттық банктен арнайы рұқсат
(лицензия) негізінде өзінің қызметтерінің негізгі мақсаты ретінде пайда алу
үшін банктік операцияларды жүргізуге құқығы бар заңды тұлға. Несиелік ұйым
меншіктің кез-келген формасы негізінде шаруашылық қоғам ретінде құрылады.
Несиелік ұйымдардың банктік операциялар түсінігіне жатады:
- Жеке және заңды тұлғалардың ақша қаражаттарын салымдарға тарту
(талап еткенге дейін және белгілі бір уақытқа) ;
- Тартылған қаражаттарды өз атынан және өз есебінен орналастыру;
- Жеке және заңды тұлғаларға шоттар ашу және жүргізу;
- Жеке және заңды тұлғалардың тапсырмалары бойынша есеп айырысуды
жүргізу;
- Салымшылар үшін асыо тастарды тарту және орналастыру;
- Банктік кепілдік беру.
Несиелік ұйымдар осы аталған банктік операциялардан басқа келесі
мәмілелерді жүзеге асыруға құқылы:
- Ақшалай нысанда міндеттемелерді орындауды қарастыратын 3-ші тұлға
үшін кепілдіктер беру;
- Ақшалай нысанда міндеттемелерді орындауын 3-ші тұлғадан талап ету
құқығын алу;
- Жеке және заңды тұлғамен келісілген шарт бойынша ақша қаражаттары
мен басқа да мүмкіндіктерді сенімді басқару;
- ҚР- заңдарына сәйкес асыл тастармен бағалы металдармен операциялар
жүргізу;
- жеке және заңды тұлғаларға арнайы орындар мен құжаттар және
құндылықтарды сақтау үшін сейфтерді жалға беру;
- лизингтік операциялар;
- кеңестік және ақпараттық қызметтер көрсету.
Несиелік ұйымдар ҚР заңдылығына сәйкес басқа да мәмілелер жүргізуге
құқылы. Қазіргі кездегі күрделі нарықтық процесстер кейбір элементтерді
әмбебебап және сегменттелген құрылымдарды пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл
қаржы мекемелерінің жеке түрлерінің функциясы мен операциялық қызмет
сферасын қатаң заңды бөлуді білдіреді. Мұндай құрылымдар АҚШ пен Жапонияда
қалыптасқан, онда депозиттерді қабылдау және қысқа мерзімді несиелерді беру
бойынша банктік операциялар өнеркәсіптік компаниялардың құнды қағаздарын
шығару мен орналастыру бойынша операциялар мен басқа да қызмет түрлерінен
ерекшеленеді, оған: сақтандыру, жылжымайтын мүлік пен жасалынатын
мәмілелер.
ҚР заңдылығы банктерге операциялардың кең спектрін жүргізу мүмкіндігін
береді, бірақ банктік қызметтер нарығы әлі дамымаған. Бұл жағдайдың
себептері 2 фактормен анықталған. 1 жағынан, шаруашылық субъектілері
арасындағы экономикалық қатынастардың әлсіз дамуы КБ-дің технологиялық
жаңалықтарына деген мүддені туындатпайды және оларда қажеттіліктерді
қалыптастырмайды. 2-жағынан себеп болып КБ-дің менеджментінің төмен сапасы
табылады, оның салдарына нақтыклиентке, клиенттер тобына қаржы шаруашылық
мәселелерін шешудің әдістерін ұсынудың мүмкін еместігі жатады.
Банктік қызметтер нарығының сиымдылығының түсінігі тлық болып табылады,
заңдылық КБ-терге нарықты сегменттемей-ақ қаржы операцияларының барлық
спектрін жүргізуге рұқсат береді. Ұлттық банкпен жүзеге асырылатын қызметті
реттеудің 3 негізгі бағыттары бар. 1-ші КБ-терге өзінің экономикалық
мүдделерін жүргізуге мүмкіндік беретін заңдылық және басқа да шарттарды
жасау. 2-ші экономикаға несиелік салымдар үшін пайдаланылатын айналымдағы
ақша массасының көлемі мен құрылымына әсер ететін ақша-несиелік реттеу
жолымен КБ-тердің операцияларына араласу. 3-ші экономикалық нормативтерді
белгілеу және банктік баланстың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында оның
сақталуын қадағалау. Осы бағыттардың ішінде валюталық операциялар мен КБ-
тердің құнды қағаздармен операцияларын реттеу жүзеге асырылады.
Банктерді реттеу және лицензиялау мәселелері өзара тығыз байланысты,
бірақтан банкті лицензиялау бастапқы мәнге ие болады. Бұл бақылаушы
органдарының тұрғысынан банктік қызметті жүзеге асыруға лицензияны беруге
болатын банк қана тіркеле алатынын білдіреді. 2-ші жағынан, лицензияны алу
банкті жабудың негізі болып табылады. Осыған байланысты банк жүйесінің
басқару органдарымен банктерді тіркеу ұсынылады.
Банктік операцияларды лицензиялау мен несиелік ұйымдарды тіркеу тәртібі
банктер мен банктік қызметтер туралы заңында жазылған оған сәйкес банктік
операцияларды жүзеге асыру ұлттық банк беретін лицензия негізінде
жүргізіледі. Банктік операцияларды жүргізуге берілетін лицензияларда
банктік операциялар көрсетіледі, оларды жүзеге асыруға несиелік ұйымдардың
құқығы бар, сонымен қатар онда осы банктік операцияларды жүргізілетін
валюта көрсетіледі.
Несиелік ұйымдарды мемлекетттік тіркеу және банктік операцияларды
жүзеге асыруға лицензияны беру туралы шешімді қабылдау немесе рұқсат бермеу
барлық қарастырылған құжаттарды берген күннен бастап 6 айдан аспайтын
мерзімде жүргізіледі.
Банктік қызмет кәсіпкерліктің ең қатаң регламенттенетін сферасына
жататындықтан лицензияларды беру 2 мақсатта болады: банктік қызметке кіру
процесінің негізділігі және банк құрылтайшылары мен басшылығының
компоненттілігіне көз жеткізу.
Лицензияларды алу үшін банк құрылтайшысы лицензия беру туралы өтініш,
құрылтай құжаттар, экономикалық негіздеме, банк басшылығы туралы мәліметтер
ұсынады. Осы құжаттарды сақтау туралы қортыныды жасауға мүмкіндік береді.
Кейбір жағдайда банк пайдаланушылары мен акционерлдерінің тізімі де қажет
етіледі.
Бақылаушы органдарға банктің қызметтерінің алғашқы жылына кірістері мен
шығыстарының табыстарының жоспарын есептеулері, жұмыстарының алғашқы жылына
банктің есеп айырысу балансынан тұратын экономикалық негіздеме де ұсынылуы
керек. Онда банк жұмысының алғашқы жылының соңында тартылған қаражаттарды
қаншалықты болатындығы, есеп айырысу кассалық қызмет көрсету үшін қанша
ұйымдарды тарту керектігі, олардың шоттарында қанша қаражаттар қалатындығы
туралы мәліметтер болады. Қысқа мерзімді, орта және ұзақ мерзімді
ссудалардың қандай көлемі, қандай салада банк заңды және жеке тұлғаларға
берілетіні көрсетілуі керек.
Несиелік ұйымдарды тіркеу және банктік операцияларды лицензиялау
тәртібі қадағалау құрылымына маңызды талаптардан тұрады, оларды орындау
мемлекеттік ұйымдарға негізделген шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді.
Ұлттық банктердің негізгі міндетіне экономиканы ақша-несиелік реттеу,
айналымдағы ақша массасын реттеу көлемі мен құрылымын реттеу.
Несиелік-ақша саласы белсенді нарықтық конъюнктураны сақтау,
инфляцияны тежеу, өндірістің құлдырауы мен жұмыссыздыққа жол бермеу, төлем
балансын теңестіру мүддесінде жалпы экономикалық реттеудің негізгі
құраушысының бірі. Бұл саясат орталық немесе мемлекеттік яғни ұлттық
банкпен жүзеге асырылады. Ұлттық банк мемлекеттік ақша-несие саясатын
жүргізе отырып, жалпы экономикалық стратегияға сәйкес банк жүйесін
басқарады. Қазіргі кезде тұрақты монитарлы саясат мемлекеттің қалыпты
экономикалық дамуының негізі ретінде саналады, ал ақша агрегаттары мен банк
жүйесінің тұрақтылығын бақылау ұлттық банк саясатының негізгі мақсаты болып
табылады.
Соңғы кездегі қаржылық жаңашылдықтар ақша агрегаттарының көлемі мен
ұлттық табыс арасындағы байланысты әлсіретті. Орталық банк мемлекеттің ақша-
несие саясатын жүргізетін орган ретінде КБ-тер арқылы өндіріспен және
айналыммен байланысты. Сондықтан экономиканы ақша-несиелік реттеуді Орталық
(ұлтты) банк КБ-тердің қызметіне әсер ету арқылы ғана жүзеге асыра алады.
Осы банктердің депозиттер динамикасына әсер етіп, орталық банк
активтерімен, ссудалық операцияларымен басқарады, ал ол арқылы ақша
массасын басқарады, себебі оның көздерінің ең маңыздысы болып банктік несие
табылады.
КБ-дің депозиттік ссудалық операциялары ақша массасы мен инфляцияның
өсуін туындататын мультипликациялық әсері бар. Осы операциялар мен ақша
массасының агрегаттары арасында тікелей байланыс бар. КБ-тердің
қызметтерінің мультипликациялық әсері Орталық банкпен эмиссиялық процесті
толық орталықтандыруды мүмкін емес етеді. Орталық банк олардың экономикалық
мотивациясын және банк жүйесінің 2-ші деңгейлі субъектілерінің тәртібін
жөндейді және тікелей нұсқаулар жолымен де дәстүрлі банктік қызметті
активизациялау арқылы да мүмкні макроэкономикалық әсерге жетуге мүмкіндік
береді.
Банктік реттеудің жанама және тікелей әдістерінен басқа орталық банктің
ақша-несие саясатын жүргізудің жалпы және селективті әдістері бар. Жалпы
әдістер жалпы несие түрін реттейді. Олардың мақсаты жеке міндеттерді
шешумен байланысты.
Селективті әдістерді пайдалана отырып, Орталық банк несиелік
ресурстарды орталықтан қайта бөлу функциясын сақтап қалады. Орталық
банктердің КБ-тердің қызметіне әсер етуінің селективті әдістерін қолдану
ұдайы өндіріс пропорциясының күрт құрылуы жағдайында, циклдық құлдырау
кезеңінде экономикалық саясат үшін тән. Бұл жағдайда экономикалық саясат
ақша-несиелік қатынастарын реттеудің жалпы макроэкономикалық құралдары мен
басым салаларға инвестицияларды құюға бағытталған шараларды пайдалануды
үйлестіреді.
Селективті әдістер КБ-тердің қызметін реттеудің тікелей, экономикадан
тыс әдісіне, ал жалпы әдістер жанама экономикалық әдіске жатады.
Орталық банктердің есептік ставка деңгейін реттеуі несиенің
көлденеңінен (банк заемщик) және тігінен (орталық банк коммерциялық банк)
қозғалыстарының белігілі бір бағытын білдіреді. Ресми есептік ставка
нарықтық пайыздық ставка үшін бағыттаушы болып табылады.
ҚР Ұлттық банктерінің негізі реттеуші шараларды ақша массасы мен
экономикаға әсер етуінің маңызы құралы болып табылатын орталықтандырылған
несиеменбайланысты. Үкіметтің ақша-несие саясатына сәйкес КБ-дің
орталықтандырылған несиесі бойынша есептік ставкалар мөлшері жүйелі түрде
өзгереді.
Ұлттық банктің жүргізетін саясаты КБ-тердің қаражаттарды несиелендіру
мен инвестициялауда мүмкіндіктерін шектейді және банк пайдасының
төмендеуіне әкеледі. Пайданың құнсыздануын боддырмау үшін КБ-тер ссдуалар
бойынша пайыздық ставкаларды жоғарлатуы керек, бірақ олар заемщиктердің
мүдделеріне қарама-қарсы келеді.
Несиелерді қымбаттату шекетн тыс товар запастарын жинауда сауда
делдалдары мен өндірушілердің мүмкіндіктерін шектейді және сол арқылы
нарықтағы товар ұсынысын ұлғайтады, өндірушілерді өнімдерінің өзіндік құнын
азайту есебінен өзінің қаржы мәселелерін шешуді туындатады.
Банктік тәжірибеде белсенді қолданылатын ақша-несиелік реттеудің жалпы
әдісіне орталық банктердің ашық нарықтарындағы операциялары жатады.
Бұл әсер ету орталық банкпен құн қағаздарды КБ-терден сатып алу және
сату бағасын өзгерту арқылы жүзеге асырылады. Ссудалық нарықтан несиелік
ресурстардың кетуіне бағытталған қатаң рестрикциондық саясатта Орталық банк
сату бағасын азайтады немесе сатып алу бағасын жоғарлатады және сол арқылы
нарықтың бағамынан оның ауытқуын ұлғайтады немесе азайтады.
Орталық банктің ең төменгі немесе міндетті резервтік талаптары банктың
бос ресурстарының көлеміне әсер ету жолымен макроэкономикалық
пропорцияларды реттеудің маңызды құралы. Міндетті резервтер нормативтарын
жоғарлату (төмендету) КБ-дің несиелік потенциалын қысқартады (кеңейтеді).
КБ тұрғысынан Орталық банктің резервтік талаптарын орындау жоғары инфляция
жағдайында оның қызметіне теріс әсер ететін қаражаттардың мұздатылуын
білдіреді.
Резервтеуге жататын тартылған ресурстар мөлшерін есептеуде
ескерілмейді: басқа банктерден алынған несиелер; облигшациялық займдар;
шетелдік валютадағы ағымды шоттардағы қаражаттарды; ҰБ-ң несиелері;
есептелген, бірақ төленбеген пайыздар мен дивиденттер; жинақтаушы
шоттардағы қаражаттар; банктердің міндетті төлемдері бойынша қарыз сомасы;
бюджеттегі төлемдері.
Орталық банктердің минималды резервтік талаптарының КБ-тер өтімділігіне
реттеуші әсерін күшейту үшін резервтелетін қаражаттарды алмай, олардың
несиелік мүмкіндіктерні кеңейте отырып және резервтік нормалардың сақталуын
тексеруді жүзеге асыра отырып, банктердің корреспонденттік шоттарын
қалдырғаны дұрыс болар еді.
Қазіргі кезде банктерді қайта қаржыландыру жүйесі жетілдіріліп жатыр,
несиелік аукциондар нысанында орталықтандырылған ресурстарды бөлудің
нарықтық әдістері кеңінен қолданылады. Банктік жүйені басқарудағы қатаң
әкімшіліктік, селективті әдісін пайдалану экономикасындағы инвестициялық
климатты жақсартуға және инфляциялық табыс алу ықтималдығын төмендетуге
мүмкіндік береді.
КБ-тер қызметінде Орталық банкті реттеудің негізгі бағыттарының бірі
болып экономикалық нормативтерді белгілеу мен оның орындалуын қадағалау
болып табылады.
Ұлттық банкпен КБ-тер үшін келесі нормативтер белгіленіп, 1991-1998
жылдары әрекет етті:
- жарғылық капиталдардың ең төменгі мөлшері;
- жарғылық капитал мөлшері мен оның активтерінің сомасы арасындағы ара-
қатынасы;
- баланстың қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді өтімділік көрсеткіштері;
- міндетті резервтердің ең төменгі мөлшері;
- Бір заемщикке келетін тәуелділіктің мөлшерін шектеу;
- Заңды тұлғалардың акцияларын сатып алу үшін тартылған депозиттерді
пайдалануды шектеу;
- “Ұлттық банк туралы” заңмен келесі міндетті нормативтік белгіленген;
- Бір кредиторға келетін ірі тәуелділіктің ең жоғарғы мөлшері;
- қор және мерзімді мәмілелерді жүргізудегі міндетті маржа нормативі;
- пайыздық және басқа да тәуелділік мөлшері,
- жоғарғы активтерде құрылатын резервтердің ең төменгі мөлшері;
- басқа да заңды тұлғалардың акцияларын сатып алу үшін банктің өзіндік
қаражаттарын пайдалану нормативі;
- банк акционерлердің несиелерінің ең жоғарғы мөлшері;
ҚР ұлттық банкі КБ-тер үшін белгілейтін нормативтердің басты мақсаты КБ
тәуелсіздігіне жол бермеу және сол аралықтағы оның клиенттенінің,
салымшыларының мүдделерін қорғау. Осылай, КБ-тердің клиенттерін
нормативтерді белгілеу және олардың орындалуын қадағалау анықталып реттеу
ссудаларын қайтымсыздығы мен банк шығындарын боддырмауға бағытталған.
Банк жүйесінің сенімділігінің Орталық банкпен белігленген
көрсеткіштерін талдау өнеркәсібі дамыған елдерде КБ-терге негізгі талап
сәйкестігін көрсетеді. Шетелдік және отандық тәжіроибеде банктердің
оперативті қызметін реттеуде үлкен көңіл банк пен операциялар тәуедлігі мен
өтімділігіне бөлінеді.
Банктік өтімділік жиынтық банктік өтімділік пен жеке несиелік
мекемелерінің өтімділік түсініктерінен тұрады. Живнтық банктік өтімділік
кең және тар мағынада беріледі. Кең мағынада жиынтық банктік өтімділік бұл
қаржы капиталының қажеттілігіне сәйкес банктік жүйе арқылы есеп айырысу
төлемдік айналым нысаны. Тар мағынада бұл банктік жүйеде шоғырланған есеп
айырысу және квазия есеп айырысу қаражаттарының сомасы. Нормативтерді
белгілеу арқылы банк қызметін реттеу жеке банктің өтімділігіне жатады,
дағдарыс кезінде оларды қамтамысз ету орталық банктердің басты міндеті. Бұл
өтімділігі бұл төлем құралы ретінде активті пайдалану мүмкіндігі және
активтің өзінің номиналды құнын сақтап қалу қабілеттілігі. Банк өтімді
болып саналады, егер оның ақша қаражаттары сомасы оған толығымен және
уақытылы пассивтер бойынша міндеттемелерді орындауына мүмкіндік беретін
болса, сонымен бірге міндеттемелерді өтеу банк кірісі үшін зиянсыз
жүргізілуі керек. Ұлттық банктің тәуелдлігін, өтімділігін бақылаудың
маңызды құралына банктік капиталдың ең төменгі мөлшеріне талаптары жатады.
Қазақстанның Ұлттық банкінің капиталдың ең төменгі мөлшерін нығайту банктік
тәуелділікті төмендетеді, оның өтімділігін көрсетеді және елдердің төлемдік
жүйесін қорғауды қамтамасыз ететін банктік реттеудің Орталық банкпен
мрделін таңдау тұр куәландырады. Банктік резервтердің ең төменгі мөлшері
ресурстарды тарту мерзіміне байланысты дифференциалданады.
КБ-тердің өтімділігін реттеудің элементі ретінде ең төменгі мөлшерін
құру ҚР ҰБ -ның қолданылатын ең күрделі құралының бірі. Бұл бір жағынан
резервті қалыптастыру КБ-ның өтімділігін сақтауды кепілдейді. Құрылған
резервтердің барлық сомасы банк қызметін тоқтатқанда ғана қолданылады. Онда
Орталық банк КБ-ке резервтік шоттағы жинақталған қаражаттарды банк
міндеттемелері бойынша есеп айырысу үшін корреспонденттік шоттарға
аударады. Басқа жағдайларда резерв қаражаттарын қолдану шектеулі және КБ-ге
ортақ банк пен жасалатын келісім шартта белгіленеді. Онда резервтік шоттағы
соманың мүмкіндік сомасы, КБ пен резервтелген қаражаттарын пайдалану
жағдайныың жиілігі мен сипаты резервтік шоттағы қажетті толтыру
мерзімділік, кепілдігі мен санкциялары анықталады. Осылайша Орталық банк
пен қалыптастырылатын резервтік қор жалпы несие жүйесінің қоры болып
табылады. ҚР-ң ҰБ ұсынатын талаптарына өндірісті несиелендіру мен
байланысты КБ-ң активті операцияларының дамуына кедергі жасайды.
Міндетті резервтердің кемшілігі бұл олардың салықтық сипаты. Резервтер
өзімен бірге салықты білдіреді. Мәні бойынша резервтік қаражаттар банк үшін
жоғалған болып табылады. Себебі оларды пайдалану банкроттық жағдайларда
ғана мүмкін, сонымен бірге банктер депонирленген қаражаттар бойынша
пайыздарды алмайды. Сонымен қатар қысқа мерзімді нарықтық пайыздың
ставкаларды жоғарлату осы салықты көбейтеді.
КБ-дің өітімділіген реттеуші әсерді қысқартуда резервтердің міндетті
нормативін азайту әдістернінің бірі болып шетелдерге кеңінен қолданылатын
депозиттерді сақтандыру табылады. Халықаралық банктік тәжірибе өтімділікке
баға беру үшін қысқа мерзімді және орта мерзімді өтімділік коэфиценттерді
жиі қолданады. Экономикалық нормативтердің қазіргі жүйесі қайта құрылатын
эконгомика жағдайына бейімделуге мұқтаж. Несиелік мекемелер мен оның
несиелік тарихына байланысты экономикалық нормативтер дифференциясын жүзеге
асыру резервтер бойынша пайыздың есептеу мүмкіндіктері мемлекеттік құнды
қағаздарды резервтейтін қаражаттарға сатып алу мүмкіндіктерінде бейнелейтін
КБ-терді ең төменгі резервтермен басқарудың икемді әдістеріне пайдалану
туралы тұжырым бар. Бірақтан банктік қызметі реттеудің осы бағытындағы
маңызды мәселесі нормативтерді орындау міндеттерін шешу саласында жатыр.
Терең және ұзақ экономикалық дағдарыс жағдайында КБ-тердің қызметін
мемлекеттік реттеудің мәселелері аса актуалды болды. Шетелдік валютамен
жүргізілетін операциялар ағымды және капитал қозғалысымен байланысты болып
бөлінеді. Ағымды операциялар 180 күн аспайтын төлемді кейінге қалдырумен
экспорттық-импорттық контрактілер бойынша есеп айырысуда шетелдік валютамен
жүргізілетін операциялар, қаржы несиелері, дивидендтер мен пайыздарды
аудару саудалық емес сипаттағы аударымдар жатады. Капитал қозғалысымен
байланысты валюталық операцияларға тікелей және портфельді инвестициялар,
үйретулер элементар мен басқа да мүліктерге меншікқұқығын сатып алғаны үшін
төлемдердің аударымы, ағымдағы жатпайтын барлық басқа да операциялар
жатады.
ҚР ҰБ-не ішкі валюта нарығындағы шетелдік валютаны сатып алу тәртібі
мен мақсатын сату бағамынан шетелдік валютаны сатып алу бағамындағы ауытқу
шегін, шетелдік валютада резиденттердің шоттарын өкілетті банктермен ашу
және жүргізу тәртібін, ҚР-на шетелдік валюта мен шетелдік валютадағы
резиденттердің құнды қағаздарын әкелу, шоттарын өкілді банктермен ашу және
жүргізу тәртібін анықтау бойынша үлкен өкілеттіліктер берілген.
Шетелдік құндылықтар мен операцияларды жүзеге асыруда КБ-ң
қызметтерінің маңызды аспектісі валюталық тәуелділікті яғни активті және
пассивті операцияларды жүргізуде ұлттық валютаға қатынасы бойынша шетелдік
валюта бағамының өзгеруімен байланысты шығындарының пайда болу тәуелділігін
басқару несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz