Банктік қадағалау басқармасы
Мазмұны
Кіріспе 3
1бөлім ҚР банктік қызметті мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері 5
1.1 ҚР банктік қызметті реттеу тәртібі 5
1.2 Екінші деңгейлі банктердің қызметін реттеу тәртібі 16
2 бөлім. Банктік қызметті мемлекеттік реттеу аясында ҚР ҰБ саясаты 50
3 бөлім ЕДБ өтімділігі мен табыстылығының көрсеткіштерін дамыту – банктік
қызметті реттеуді жетілдірудің бір жолы ретінде 63
Қорытынды 80
Қолданылған әдебиеттер тізімі 83
Кіріспе
Тақырыптың актуалдылығы.
Экономикалық даму нарықтық қайта құру процессі кезінде жүргізілетін
мемлекеттерде тұрақты, сенімді банктік қызметті қалыптастыру және дамыту
негізгі, күрделі әлеуметтік-экономикалық мәселелердің бірі болып табылады.
Екінші деңгейлі банктер сәтті жұмыс істейтін нарықтық институттар
қатарына қосылуы және экономикалық жүйе дамуының қозғаушы және
ынталандырушы күші болуы, банктік қызметті реттеу мәселелеріне қызығушылық
туғызды.
Банктік қызметті реттеу- экономикалық жүйенің барлық элементтері
арасында сәйкестілікті орнататын тұрақтандырушы механизмге негізделеді.
Реттеу маңыздылығы – банктік сектор капиталының ортақтану дәрежес імен
экономиканың нақты сектор дамуына әсер етуінің жоғарғы мүмкіндігімен,
сондай–ақ ұлттық және халықаралық қаржы нарықтарында жүргізілетін
операциялардың көлемімен анықталады.
Банктік қызметті реттеу қаржы жүйесін сауықтандыру үшін маңызды болып
табылатын мемлекеттің ақша-несие саясатымен тығыз байланысты.
Қазіргі жағдайда банктік қызметті реттеу монетарлық теория тұжырымымен
жақын болып келеді. Банктік қызметті ретеу процесінің негізгі бағыты
мемлекет экономикасының пропорционалды емес дамуын болдыртпау болып
табылады. Осы жерде бұндай реттеудің қатаңдығы қойылған мақсатқа қол
жеткізудің алғы шарты болып табылады.
Тақырыптың зерттелуінің дәрежесі.
Банктік қызметті реттеудің экономикалық аспектілерін мемлекеттің ақша-
несие саясатымен өзара байланыста экономикалық әдебиеттерде келесі ғалымдар
қарастырырған: Бортников М.Ю., Ведута Е.Н., Дроздов В.А., Кадыров Р.Ф.,
Киселев В.В., Красавина Л.Н., Лаврушина О.И., Московкина Л. А., Ольхова Р.
Г., Печников Л.В., Поляков В.П., Пономарев В.А., Пятенко С.В., Родионов
С.С., Сахорова М.О..
Банктік қызметті реттеудің құқықтық-ұйымдастырушылық дамуы мен
қалыптастырудың мәселелеріне келесі экономисттердің еңбектері арналған:
Зубченко Л., Косов Г., Молчанов А.В., Наумченко О.В., Родзинский Ю.Л.,
Тосунян А., Шенаев В.Н., Челюскин А.Л., Экмалян А.М..
Тәуекелдерді төмендету мақсатымен банктік қызметті реттеу мәселелеріне
Бор М.З., Данилов Ю.А., Новиков И.А., Севрук В.Т., Сейтқасымов Ғ.С., Панов
Г.С., Усоскин В.М. еңбектері арналған.
Нарықтық экономика теориясымен өзара байланыста бұл проблемалардың
әртүрлі жақтары Аубакиров Я.А., Шеденов Ө.Қ., Байжумаев Б.Б., Елемесов
Р.Е., Есентугелов А.Е., Жатқанбаев Е.Б., Жуйриков К., Кенжегузин М.Б.,
Кошанов А.К., Кучукова Н.К., Нарибаев К.Н., Нысанбаев С.Н., Тұрысов К.Т.
сияқты қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Шетел экономикалық әдебиеттерде реттеу мәселесі кең және терең
зерттелген. Бұл банктік қызметті реттеудің көп жылғы тәжірибенің болуымен
түсіндіріледі. Экономикалық дамуды есепке ала отырып бұндай зерттеу
жұмыстарын Кейнс Дж. М., Матук Ж., Роджер Л.М., Шумпетер И., Фридман Ш.
т.б. жүргізді. Авторлардың ұсынған реттеу бағыттарының кейбір түрлері ҚР
таза түрде пайдалануы мүмкін емес, өйткені саяси, экономикалық, әлеуметтік
жағдайларда едәуір өзгешеліктер бар.
Жұмыстың пәні.
Банктік қызметті реттеу процессінде пайда болатын экономикалық
қатынастар болып табылады.
Жұмыстың объектісі.
ҚР Ұлттық Банкі мен екінші дейгейлі банктердің қызметі болып табылады.
Жұмыстың теориялық негізі - банктік істі ұйымдастыру мәселеріне
арналған батыс және отандық экономистердің ғылыми және практикалық
еңбектері.
Жұмыстың ақпараттық негізі - ҚР Президентінің жарлықтары, Үкіметтің
банктік қызметті жетідіруге арналған қаулылары, ҚР ҰБ Ережелері мен
статистикалық жинақтары, мәліметтері, мерзімді басылымдар материалдары,
ғылыми жұмыстар, анықтамалық материалдар.
Мемлекет тарапынан банктік қызметті реттеу кез келген мемлекеттің ақша-
несие саясаты, фискалдық саясат пен сыртқы экономикалық қатынастар
аясындағы саясаттарынан тұратын экономикалық саясаттың негізгі мақсаттары
мен міндеттерінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Қаржы-несие жүесінің құрамына келесі заң шығарушы және атқарушы билік
органдары кіреді: ҚР ҰБ, Қаржы Министрлігі, Экономика және Бюджетті
Жоспарлау Министрлігі, Бағалы қағаздар бойынша Ұлттық Комиссия; сондай-ақ
банктер, биржалар, инвестициялық және сақтандыру компаниялары, несиелік
одақтар жатады. Бұл ұйымдар өзінің көп жақты қызметімен мемлекеттік
өндірістік және қаржылық капиталдар мүмделерін біріктіретін динамикалық
дамудағы қаржы-несие жүйесінің құрылуына ықпал етуге тиіс. Мемлекеттік
реттеудің формалары, мемлекетте макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз
ету керек. Бұл процесте және тұрақты сенімді банктік жүйені дамытуда ҚР ҰБ
маңызды рөл атқарады.
Мемлекет тарапынан банктік қызметті реттеудің қажеттілігі:
1. ЕДБ – нарықтық инфрақұрылымда ерекше орынға ие және олардың қызметі
қоғамның әлеуметтік –экономикалық дамуының, тұрақтылық пен
қауіпсіздіктің индикаторы болып табылады;
2. ЕДБ - әлемнің банктік қауымдастығымен мойындауы, тек банктік бизнес
жүргізудің халықаралық стандарттары мен нормативтерін орындау кезінде
жүзеге асуы мүмкін;
3. ЕДБ уақытша бос ақшалай қаражаттардың қайта бөлінуін қамтамасыз етеді,
яғни экономиканың нақты сектор кәсіпорындарын жұмыс істейтін
капиталмен қамтамасыз етеді.
1бөлім ҚР банктік қызметті мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1 ҚР банктік қызметті реттеу тәртібі
ҚР банктік жүйенің мемлекетсіздендіру прцесіне дейін банктік қызметті
реттеу мәселесі тиісті деңгейде болмады, өткені коммерциялық банктер өзінің
қызметін нарықтық заңдарға сәйкес келмейтін жағдайларда жүзеге асырды және
өзінің табысын банктік қызметтер мен несиелердің тапшылығын пайдаланып
шығарды. ЕДБ көбісі орталықтандырылған несиелерді өзінің клиеттерімен
қатар еркін алды. Бұл банктер мемлекеттік мамандандырылған банктердің
негізінде құрылды, сондықтан капиталдың жеткіліктілігі, төлемқабілеттілігі
мен өтімділікке байланысты қиыншылықтар болмады. Мемлекеттік аппараттың
құрамдас бөлігі ретінде банктердің қызметі, тек кәсіпорындардың
экономикалық қызметіне бақылау жасауда болды, сондықтан банктер мен
мемлекет арасында мүдделердің біріктірілуі орын алды. Бұндай жағдайларда
банктік қызметті реттеу мазмұны болып – нормативтер орындалуын әлсіз
тексеру және несиелік ресурстардың директивті түрде орналастыруды
қамтамасыз ету болды.
Қазіргі кезде банктік қызметті реттеу жаңа қалыптасқан нарықтық
заманның талаптарына сәйкес өзінің мазмұнын өзгертті. Ең бірінші банктік
қызметті реттеу және банктік қадағалау терминдерінің мәнін ашу қажет деп
ойлаймыз.
Банктік қызметті реттеу – бұл мемлекеттің ақша-несие саясаттының
құралдары арқылы несиелік ұйымдардың қызметіне активті түрде тәртіпке
келтіру шараларын жүргізу болып табылады. [1]Банктік қадағалау – бұл
орталық банк тарапынан бақылау болып табылады.
Бұндай анықтамалар банктік қызметті реттеу және қадағалау мазмұнын
толық ашпайды деп ойлаймыз. Бұл жерде банктік қадағалау бақылауға
теңестіріліп жіберілді, ал бақылау категориясы біршама басқа мағынаға ие.
"Банковский портфель" кітабының авторлары "банктік қызметті реттеу
категориясына берген анықтамасы келесі экономистердің тұжырымымен сәйкес
келеді: Роджер Лерой, Миллер, Мишкин Ф., Ю.А. Бабичева және бұл ғалымдармен
келесідей анықтама берілді: "... банктік қызметті реттеу – бұл мемлекеттің
Орталық банк арқылы банктердің қауіпсіз және тұрақты қызмет етуін
қамтамасыз ететін шаралар жүйесі болып табылады."
Келесі анықтама толық және түсінікті берілді деп ойлаймыз: "Банктік
реттеу – бұл банктік қадағалау функциялары мен банктер қызметін басқару
жөніндегі басқа қосымша функциялардан тұрады. Оның ішінде: мәжбүрлі ықпал
ету шаралары, банктерді жою және банкрот жариялау процестері, банктерді ашу
және олардың қызметін лицензиялау процедуралары, резиденттер мен
бейрезиденттер капиталының банк капиталына қатысу деңгейін белгілеу және
т.б." [2]
Ресейлік экономистер арасында реттеу және қадағалау ұғымдарын, сондай-
ақ банктер қызметін бақылау ұғымдарын толығырақ ашатын тұжырымдар бар. [3]
Банктік қызметті реттеу жөнінде авторлар келесідей тұжырым жасайды:" заңдар
негізінде банктік бизнесті жүзеге асыру құрылымы мен тәсілдерін анықтайтын
белгілі бір ережелер мен нұсқаулықтарды, өкілетті органдармен шығару" Ал
бақылау мақсаты – жеке банктердің сенімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады. Нәтижесінде бақылау – бұл банктік қызметке ұздіксіз
біртұтас қадағалауды білдіреді.
Банктік тәжірибеде " бақылау" және "қадағалау" – банктер мен олардың
мекемелерінде қызметті ұйымдастыру мен қаржылық шаруашылық қызметіне
мерзімді тексерістер мен тұрақты бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған
шаралардың кешені болып табылады. [4] Банктік қадағалау кең мағынасында –
банктерге қойылатын арнайы талаптардың орындалуына жасалатын бақылау. Тар
мағынада, банктік қадағалау – бұл мемлекеттің өкілетті оргынымен жүзеге
асырылатын және анықталған сандық нормативтерді несиелік ұйымдармен
орындалуына бақылау жасау болып табылады.
Банктік заңдар позициясынан банктік қадағалау – бұл баектер қызметін
"ақылды" және "экономикалық" реттеудің мониторингі және инспекциялық
тексерістер нәтижелері бойынша нормативтік актілер мен ережелерді
банктермен орындауына бақылаулы мәжбүрлеу болып табылады.[5]
Реттеу процесін микроэкономикалық позициядан, яғни арнайы құрылған
қадағалау органының қаржылық өмірдің жеке аяларына ықпал ету тарапынан,
сыртқы реттеу ретінде анықтауға болады.
Сыртқы реттеу – Орталық банктің, яғни ҚР ҰБ, ЕДБ қызметіне ықпал ету
және нәтижесінде мемлекеттің банктік жүйенің бірінші деңгейі мен екінші
деңгейі (ЕДБ) арасында ерекше экономикалық қатынастар жүйесінің құрылуын
білдіреді. Сондай-ақ банктік өмірде өзін-өзі реттеу, яғни ішкі реттеу ұғымы
бар.
Ішкі реттеу – бұл банктермен өзінің кәсіпкерлік ұйым ішінде ҰБ заңдары
мен нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес және банктік бизнестегі өзінің
ерекше бағытын есепке ала отырып жүргізілетін реттеу, бақылау, қадағалау
процесі.
Бұл жерде сыртқы және ішкі реттеудің маңызы зор, өйткені олардың ортақ
келесідей мақсаттары бар: сенімділікті, тұрақтылықты, қауіпсіздікті,
табыстылықты, қоғамдық тану, ішкі және сыртқы нарықтарында беделін
қамтамасыз ету және нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеніне тән
тұрақсыздандырғыш факторларды жою болып табылады.
Сыртқы реттеу - ҚР ҰБ мен ЕДБ арасындағы ерекше экономикалық
қатынастар жүйесі болып табылады, өйткені банктік жүйе - бұл қаржылық және
несиелік қатынастар субъектілерінің жиынтығы. Ал банктер – бұл экономика
қызметін реттеу мен бақылаудың негізгі бөлігі. Кез-келген ойланбаған
шаралар банкротқа ұшыраудың тізбегін туғызып, нәтижесінде мемлекеттің
өндіріс тиімділігінің төмендеуіне алып келеді. ҚР ҰБ мен ЕДБ арасында
экономикалық қатынастар жүйесін тиімді ұйымдастыру, мемлекет тарапынан
банктік қызметті реттеумен анықталады және ҚР ҰБ ЕДБ қатысты қызметінде
көрініс табады.
Банк жүйесінің екі деңгеінің бірлесе жұмыс істеуі, экономикалық
жүйенің жоғарғы тиімді тұрақтылығын қамтамасыз етуге және мүдделердің
үйлесуіне ықпал етеді. ҚР ЕДБ қатысты мемлекеттің саясаты - ҰБ шығаратын
әртүрлі заңдары, қаулы, нұсқаулықтарына негізделеді және олар "ақылды" және
"экономикалық" актілеріне бөлінеді.
Мұндағы ақылды реттеу – бұл банк жүйесі мен қаржы институттардың
тұрақтылығы мен банктік тәуекелдерді төмендетуді қамтамасыз ететін заңи
актілер.
Экономикалық реттеу – бұл ақша-несие саясатты көмегімен экономикалық
саясаттың мақсаттарына қол жеткізу.[6]
Банктік жүйе қоғаммен, Үкіметпен, экономиканың нақты сектор
кәсіпорындарымен, шетел компаниялары мен халықаралық ұйымдар арасындағы
өзара қарым -қатынастардың ортасында орналасқан. Әрбір ЕДБ және біртұтас
банк жүйесінің табысты, сенімді қызмет етуінің шарты болып тек банктың
бәсекелестік мүмкіндігі мен кәсіпқойлығы ғана емес, сондай-ақ ҚР ҰБ
тарапынан жүргізілетін реттеу саясаты табылады. Сондықтан банктік қызметті
бір орталықтан реттеу, банкроттықтың алдын –алу, ақша эмиссиясы мен
несиелерге бақылау жасау мен банктік салымдарды сақтандыруды мемлекет
жүзеге асыруады.
1995ж 30 наурызда қабылданған ҚР Ұлттық Банкі туралың ҚР заңының 7-
бабына сәйкес ҰБ негізгі мақсаттарының бірі банк қызметін реттейтін
нормативтік –құқықтық актілерді қабылдау және олардың орындалуына бақылауды
жүзеге асыру арқылы банктердің клиенттері мен кредиторларының мүдделерін
қорғау болып табылады. ҰБ осы мақсатына жетуде келесідей қызметтерді жүзеге
асырады:
▪ банктердің ашылуына және өзінің еркімен қайта құрылуға, жойылуға,
ашылуға; банктың немесе банктік холдингтің ірі қатысушысы мәртебесін банк
–резиденттерге және ҚР территориясынан тыс жерде заңды немесе жеке
тұлғаларға алуға; бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге
асырушы ұйымдардың жарғылық капиталына банктердің қатысуына; жеке банктік
операцияларды жүзеге асыруға құқық беретін лицензия алуға рұқсат береді;
▪ банк қызметіне қадағалау мен бақылауды жүзеге асыруды және пруденциалық
нормативтерді және белгілі бір күнге банк капиталының мөлшерін бекітеді;
заң актілерінде қарастырылған санкцияларды қолданады;
▪ өз еркімен немесе мәжбүрлеу түрінде жабылатын банктердің жою
комиссиясы жұмысына бақылауды жүзеге асырады;
▪ заң актілеріне сәйкес ҰБ өзінің бақылау және қадағалау қызметтірін
қамтамасыз ету мақсатымен екінші деңгейлі банктер үшін қаржылық есепті
өткізу мерзімдерін және халықаралық стандарттарға сәйкес формалар тізімін
бекітеді;
▪ ҚР заңдарына сәйкес тағы да басқа қызметтерді жүзеге асырады.
ҰБ өз қызметтерін жүзеге асыру барысында келесідей реттеу және
қадағалау қағидаларына сүйенеді:
1. ҚР ҰБ банк қызметіне реттеу мен қадағалауды жүзеге асырушы органы болып
табылады;
2. ҰБ реттеушілік қызметті ҚР ақша–несие жүйесінің тұрақтылығын қолдауға
және банк кредиторлары, салымшылары және клиенттердің мүдделерін қорғауға
бағытталған;
3. Банк жүйесінің қызмет етуіне бірдей жағдай жасайды және банктік
бәсекенің дамуын қолдайды;
4. ҰБ банктердің оперативтік қызметіне араласпайды;
5. Банктік және қаржылық статистиканы дайындауға және жалпы экономикалық
талдау жүргізуге қажетті ақпаратты банктерден талап етуге құқылы;
Реттеу мен қадағалауды жүзеге асыруда ҰБ негізгі құзіреттері:
ҚР ҰБ банктерге бақылаудың, қадағалаудың және лицензиялауды жүзеге
асырады.
Осы мақсаттарға жетуде келесідей өкілеттіктері бар:
▪ Банктер мен олардың клиенттеріне орындауына міндетті нормативтік-
құқықтық актілерді қабылдауға;
▪ Лицензиялау процедуралары мен нормативтерді белгілеуге;
▪ Аудиторлық ұйымдарды қатыстыру арқылы тексеруге немесе орнына барып
банктердің және олардың филиалдарының қызметін тексеруге және өзінің
бақылау және қадағалау функцияларын дұрыс орындауға қажетті ақпараттар
мен мәліметтерді алуға және алынған ақпарат бойынша түсініктемелерді
талап етуге;
▪ Банктік заңдарда қарастырылған банктерге, олардың ірі қатысушыларына
және банктік холдингтерге мәжбүрлеу шаралары мен санкцияларды қолдану
туралы шешім қабылдауға;
▪ Банктік заңдармен анықталған жағдайларда уақытша әкімшілікті
тағайындауға;
ҰБ екінші деңгейлі банктердің қызметін реттеуді мынадай жолдармен
жүзеге асырады:
▪ Пруденциалдық нормативтер белгілеу;
▪ Банктердің орындауына міндетті нормативтік құқықтық актілерді шығару;
▪ Банктердің қызметін тексеру;
▪ Банктердің қаржылық жағдайын сауықтыруға байланысты ұсыныстар беру;
▪ Бактерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
▪ Банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына санкциялар қолдану.
Инспекциялау.
Банк жұмысын инспекциялау - банк қызметін жалпы және жеке мәселелер
бойынша талдау, банк басшысы мен қызметкерлері жұмысының қазіргі заңдарға
сәйкестілігін, банктің нақты қаржылық және институционалдық жағдайы
жайында мәліметтерді анықтау мақсатымен жүргізіледі. Банктердің қызметін
инспекциялауды ҰБ дербес түрде немесе басқа ұйымдарды қатыстыру арқылы
жүзеге асырыды. ҰБ банктерді жалпы тексеруді (екінші деңгейлі банктердің
жоспарына сәйкес), сондай-ақ ағымдағы (жеке мәселелер бойынша) тексеруді
жүзеге асырады.
Банк жұмысын тексеруді ҰБ тапсырмасында көрсетілген сұрақтар бойынша
жүргізіледі. ҰБ жүргізілетін жоспарлы тексеріс жайында банкке хабарлауға
құқығы бар, сонымен қатар тексерісті алдын-ала хабарлаусыз да жүргізуі
мүмкін. Банктер инспекциялау органдарына ҰБ тексеруге байланысты
көрсетілген тапсырмалары бойынша көмектесуге міндетті. Сондай–ақ әрбір
лауазымды тұлғалар мен қызметкерлерден сұрауды жүргізу мүмкіндігін және
тексеруге қажетті ақпараттарға қол жеткізуді қамтамасыз ету керек.
Банк жұмысына инспекциялауды арнайы құрылған ҰБ комиссиясы жүргізеді.
Бұл комиссия талдау жүргізілген құжаттардың көшірмесін тексеріс-актісіне
қосады. Комиссия мүшелеріне банктердің қызметін инспекциялау барысында
алған мәліметтерді жариялауға немесе үшінші бір адамдарға беруге тиым
салынады. Тексеріс аяқталғаннан кейін комиссияның әрбір мүшесі жұмыс
есебін дайындайды. Одан кейін комиссия басшысы жалпы қорытынды есеп
дайындайды. Бұл қорытынды есеп тиісті түрде рәсімделіп, екі данада
жасалады. Біреуі ҰБ Банктік Қадағалау Депортаментіне, екіншісі –
инспекциялау жүргізілген банк басшысына беріледі.
Тексеру кезінде банк және банк қызметкерлері тарапынан заң
бұзушылық немесе т.б. кемшіліктер анықталған жағдайда банк оларды жойып,
нәтижесін ҰБ-ке хабарлауы тиіс.
Егер ҰБ шектелген мәселелер төңірегіенде тексеріс жүргізетін болса,
онда қорытынды есеп-қисапсыз, тексеру-актісі дайындалады.
Банк қызметінің негізгі бағыттары бойынша банкті инспекциялау
нәтижелері ҰБ төрағасының орынбасары және банк басшылығының қатысуымен
жиналыста талданады. Инспекциялау барысында алған мәліметтер негізінде ҰБ
санкциялар мен шектелген ықпал ету шараларын қолдануға құқылы. Бұндай
жағдайда ҰБ анықталған кемшіліктерді жою туралы жазбаша есеп беру мерзімін
белгілейді.
Банктің қаржылық жағдайы нашарлаған жағдайда, ҰБ оның акционерлері
алдында қаржылық жағдайын сауықтандыру қажеттігі туралы, басшылықты
ауыстыру немесе банкті қайта құру мәселесі туралы талап қояды және
төмнедегідей ұсыныстар береді:
▪ Депозиттерді қабылдауды шектеу туралы;
▪ Жарғылық капиталды көбейту туралы;
▪ Дивиденттерді төлеуді тоқтату және провизияларды көбейту;
▪ Жеке филиалдар мен өкілдіктерді жабу және қызметкерлерді қосымша
жалдауды тоқтату немесе шектеу арқылы шығындарды қысқарту туралы;
▪ Банктің кез-келген лауазымды тұлғалары мен қызметкерлерін жұмыстан
уақытша босату туралы;
▪ Жоғары тәуекелді банктік операциялардың кейбір түрін шектеу немесе
тоқтату туралы.
Банктер пруденцилдық нормативтер мен орындалуы міндетті басқа да
нормалар және лимиттерді, сондай-ақ ҰБ нормативтік-құқықтық актілерін
бұзса, онда олардың лауазымды тұлғалары мен қызметкерлері банктің қаржылық
жағдайына және тұрақтылығына немесе депозиторлары мен клиенттерінің
мүддесіне қауіп төндіретін заңсыз әрекеттер жасаса, онда ҰБ шектеген ықпал
ету шараларының мыныдай түрлері қолдануы мүмкін:
а) Міндеттеме-хатты талап ету;
ә) Банкпен жазбаша келісім жасау;
б) Ескерту жасау;
в) Орындауға міндетті бұйрық- хат беру;
Банкке қатысты шектелген ықпал ету шараларын қолдану туралы ҰБ банктің
Бақылау Кеңесіне хабарлауға құқылы. Банкке шектелген ықпал ету шараларын
қолданса, онда банк ҰБ Банктік Қадағалау Департаментіне міндеттеме-хатты
орындауға байланысты жүзеге асырылытын шаралар туралы хатты 7 күн ішінде
тапсыруға міндетті. Сондай-ақ, хатқа қоса шараларды жүзеге асыру тәртібін
және жоспарлаған шаралардың қаржылық негіздемесін беруге тиісті.
Банктік Қадағалау Депортаменті банктің өзіне алған міндеттерін
орындауына бақылау жасайды.
Банктің міндеттеме-хатында банктің өзінде бар кемшіліктерді
мойындау және банк басшылығының екі ай ішінде оларды жою туралы мәліметтер
болу тиіс. ҰБ келесідей жағдайларда банктен міндеттеме-хатты талап етуге
құқылы:
а) өтімділік коэффициентін бұзу, клиенттің ақша-қаражаттарын аудару
туралы тапсырмасын уақытында орындамау, есеп айырысу операциялары бойынша
өзінің міндеттемелерін келісім-шартқа сәйкес орындамау, банктің
корреспонденттік шотына картотеканың болуы;
б) минималды резервтік талаптардың орындалмауы;
в) ҰБ жазбаша сұрауына мәліметтерді немесе құжаттарды уақытында
немесе мүлдем бермеу;
г) ҰБ келісімінсіз банк басшысы қызметінің өзінің лауазымды
міндеттерін бекітілген мерзімнен көп уақыт атқаруы;
д) заңмен қарастырылған жағдайлардан басқа, банктердің заңды
тұлғалардың жарғылық қорына қатысу;
е) шетел қатынасуымен құрылған банктің ішкі активтерге қаражаты
орналастыру талаптарын бұзуы;
ж) ҰБ есеп беру мен мәліметтерді тапсырмау немесе дұрыс емес
тапсыру;
Жазбаша келісім – анықталған кемшіліктерді дереу жою және онымен
байланысты бастапқы шараларды бекіту туралы банк пен ҰБ арасындағы келісім.
Жазбаша келісім банк қызметінде бар кемшіліктерді және заң
бұзушылықты қалыпқа келтіру үшін, ұзақ мерзім қажет кезде қолданады.
Жазбаша келісім жоғарыда көрсетілген жағдайларға қоса төмендегідей кезде
қолданылады:
а) банк құрылтайшылары ҰБ тиісті келісімінсіз дауыс құқығы бар банк
акцияларының 25% көбін тікелей немесе жанама түрде иеленсе немесе басқарса;
б) банктің орталықтандырылған несиелік ресурстары бойынша мерзімі
өткен қарыздары болса;
Жазбаша бұйрық ҰБ-пен айқындалған кемшіліктерді, белгіленген мерзім
ішінде жоюға нақты шараларды қолдану қажеттілігі туралы банкке тапсырмасы.
Жазбаша бұйрық келесі жағдайларда қолданылады:
а) екіден кем емес есептік күнге меншікті қаражат жеткілігі және бір
қарыз алушыға ең жоғары тәуекел коэффициентерін бұзу, соның ішінде капитал
теріс болған жағдайда;
б) бекітілген ең төменгі мөлшеріне жарғылық қор мөлшерінің сәйкес
келмеуі;
в) банктың жарғылық қоры заңсыз көздерден құрылу фактілері анықталса;
г) банк міндеттеме-хатты немесе жазбаша келісім шарттарын бұзған
немесе орындамаған жағдайда.
Ескерту хаты – ҰБ банктік заңдылықпен қарастарылған санкцияларды
қолдану мүмкіндігі туралы банкке хабарлау.
Жазбаша ескерту жоғарыда көрсетілген жағдайларға қоса келесідей
жағдайларда беріледі:
▪ Жазбаша бұйрықтың шарттарын орындамау;
▪ Заңдар талаптарын бұзған кезде;
Банкке шектелген ықпал ету шараларының бір түрін қолдану, оған бұның
алдында қолданған шараларды тоқтатпайды.
ҰБ банкке қолданған ықпал ету шаралары мен қатар санкцияларды да
қолданады. Санкциялар ретінде ҰБ келесі шараларды жүзеге асырады:
а) ҚР заң актілерімен белгіленген негізде айып-пұл салу және өндіріп
алу;
ә) барлық немесе бір банктік операцияларды жүргізуге лицензияларды
жою;
б) банкті консервациялау;
в) белгілі бір негіз бойынша банктің ашылуына рұқсатты қайтарып алу.
Банкті консервациялау.
Банктер басқа коммерциялық ұйымдарға қарағанда көбірек өз қызметінде
өзгеріске ұшырауға бейім. Бұл көптеген факторларға тәуелді, мәселен несие
сапасына, банк активтерінің құрлымына, оның табыстылығына, қаражат тарту
көздеріне және т.б.
Банктың қаржылық жағдайын сауықтандыру және оның жұмысын жақсарту
мақсатымен ҚР ҰБ банкті консервациялауды жүзеге асыруға құқылы.
Консервациялау режимін бекіту ҰБ коммерциялық банктерге қатысты
қолданатын санкциясы болып табылады.
Банкті консервациялау келесі жағдайларда жүзеге асырылады:
▪ Ауыртпалыққа ұшырыған банк жалпы банк жүйесі мен мемлекет экономикасы
үшін маңызды болса;
▪ Меншікті капитал деңгейін жеткілікті мөлшерге дейін жеткізуге нақты
мүмкіндігі болса.
Консервациялау режимін қолданудың міндетті шарты – жарғылық капиталдың
ең төменгі мөлшерінің орындалуы болып табылады. Консервациялау – банктің
өзінің қаражаты есебінен жүзеге асырылады. Банкті консервациялау шешімін
ҚР банктерді консервациялау туралың Ережесіне сәйкес, ҚР ҰБ Басқармасы
Банктің Қадағалау Департаментінің ұсынысымен қабылдайды. Бұл шешім
Басқарма қаулысы нысанында рәсімделеді және келесі мәліметтерден тұрады:
▪ Банк атауы және мекен-жайы;
▪ Банкті консервациялау шешімінің негіздемесі;
▪ Консервациялаудың басталу мерзімі мен консервациялаудың жалпы уақыты;
▪ Банктің қызметіне қойылатын шектеулердің тізімі;
▪ Уақытша әкімшіліктің құрамы және уақытша тағайындалатын басқарушының
аты-жөні;
▪ Банктің басқару аппаратының қызметкерлеріне өзінің жұмысы туралы
есебін, табыс декларациясын, меншікті мүліктің болуы және мөлшері жайлы
мәліметтерді уақытша әкімшілікке тапсыру туралы талабы;
▪ Уақытша әкімшіліктің кеңестері;
ҰБ Басқармасы консервациялау режимін бекіту туралы шешімді қабылдаумен
қатар негізгі шаралардың тізімін қарастырып, бұларды жүзеге асыру
ұсыныстарын береді. Консервациялау режимін орнату мерзімі 1 жылға дейінгі
аралықты қамтиды. Банкті консервацялау шешімі қабылданған уақыттын бастап
банкті басқару құзіреті уақытша әкімшілікке жүктеледі.
Банктің басқарушылары уақытша әкімшіліктің басқарушысына қабылдау -
өткізуң актісі бойынша мөр, штамп, бланктер, құндылықтар, сейфтер мен
бөлмелердің кілттерін және банктің басқа да мүліктері мен құжатарын
тапсырады.
Сондай-ақ бірінші кезектегі шараларға мыналар жатады:
1. Банктік шоттардағы қаражат қалдықтарын анықтау, сондай-ақ кассадағы
қаражат соммасын анықтау керек;
2. Банктың қаржылық жағдайына талдауды келесі бағыттар бойынша жүргізу:
▪ Капитал жеткіліктігі;
▪ Активтерді талдау, соның ішінде өтімділіктің деңгейін, судалық қоржын
жағдайын;
▪ Барлық қызмет түрлері бойынша табыс пен шығынтарды талдау.
3. Негізгі құралдарды баланстық және баланстан тыс баптар бойынша
инвентаризация жүргізу;
4. Мерзімі өткен ссудалық қарыздардың қайтарылуы бойынша шараларды
жүргізу, сотқа құжаттар дайындау;
5. Басқару құрылымы мен банк қызметтерлері санының оптималды
мөлшерін анықтау;
6. ҰБ Басқармасына банктың нақты қаржылық жағдайы туралы мәліметтерді
және банк жұмысының сапасын жақсарту мен қаржылық сауықтыру
мүмкіндіктерін хабарлау.
Консервациялау мерзімі ішінде уақытша әкімшіліктің қызметіне бақылауды
ҰБ атқарады.
ҰБ келесідей құқықтары бар:
▪ Уақытша әкімшілікке ұсыныстар беруге;
▪ Уақытша үкіметке орындалуы міндетті болатын жазбаша бұйрықтар беруге;
▪ Уақытша әкімшіліктің қызметі жайлы кез-келген ақпаратты талап етуге;
▪ Уақытша әкімшіліктің жүргізетін жұмысы туралы есепті тыңдауға;
▪ Концервациялауды аяқтау туралы шешім қабылдауға;
Банкті консервациялау келесі жағдайларда аяқталады:
▪ ҰБ шешімімен бекітілген консервациялау мерзімі аяқталғаннан кейін;
▪ ҰБ консервациялауды аяқтау туралы алдын – ала шешім қабылдаса.
Егер банкті консервациялау банктың қаржылық жағдайының жақсаруына
әкелмесе, онда ҰБ банктік заңдылықтарға сәйкес банкты банкорт деп жариялауы
мүмкін.
Халықаралық тәжірибе мен статистика мәліметтеріне сүйенсек, көптеген
банктердің жойылуы мен банкротқа ұшыраудың негізгі себебі, банктік
қадағалау мен банктік қызметті реттеу стратегиясының әлсіздігі болып
саналады. Қазақстанда банктік қадағалау жүйесі 1993 жылы күзінде құрылды.
1995-1996 жж ҚР ҰБ банктік қызметті бағалаудың халықаралық стандарттарына
көшу арқылы банктік қадағалау жүйесін нығайта бастады, нәтижесінде 1995
жылдың соңында банктік қадағалау жүйесін қайта құру жүргізілді.
Қайта құру жүргізілгенге дейін ҰБ Банктік Қадағалау Департаментінің
құрамында 3 бөлімше болды. Олар: Лицензиялау, Реттеу және Инспекциялау
Басқармалары.
1997 жылы 10 шілдеде қабылданған ҚРҰБ Банктік Қадағалау Депортаменті
туралы ң №252 Ережесіне сәйкес депортамент құрамы келесідей болды:
а) банктік қадағалаудың 5 басқармасы (№ 1,2,3,4,5,) және әрқайсысы
пруденциалдық реттеу бөлімшесі мен инспекциялау бөлімшелерінен тұрады;
б) методология бөлімі;
в) ақпараттық статистика бөлімі.
Департамент келесі функцияларды жүзеге асырады:
• Банкті ашуға қажетті құжаттарды қарастырады және қажетті жағдайда ҰБ
Басқармасына ҚР территориясында банкті ашуға рұқсат беру туралы қаулының
жобасын дайындайды;
▪ Банк реестірін, бағалы қағаздар эмиссиясының проспектісі мен
банктердің бағалы қағаздарды шығару туралы есебін, банкті ашуға берілген
рұқсат қағаз бен банктік операцияларды жүргізуге құқық беретін
лицензияларды есептік тіркеуге алады.
▪ Банктерге банктік операцияларды жүзеге асыруға лицензияны беруге
құжаттарды қарастырды;
▪ Банкті ашуға рұқсат қағазын қайталруға және банктік операцияларды
жүзеге асыруға лицензияны тоқтатуға немесе жоюға ұсыныстар жобасын
дайындайды.
▪ Банктермен пруденциалдық нормаларды және ЕДБ орындауға міндетті басқа
нормалар мен лимиттердің орындалуына бақылауды жүзеге асырады.
▪ Банктермен пруденциалдық нормативтер мен минималды резервтік
талаптарды есептеудің дұрыстылығын тексеру;
▪ Банктерге инспекциялауды жүзеге асырады;
▪ Банктік қадағалауды жүзеге асыру мен ұйымдастырудың методологиялық
базасын дайындайды;
▪ ЕДБ есеп беру мен басқа мәліметтерді өткізудің түрлерін, көлемін,
мерзімі мен тәртібін бекіту туралы ұсыныстарды ҰБ Басқармасына береді.
▪ Банктер қызметін сипаттайтын есептік, статистикалық және басқадай
мәліметтерді жинау, жүйелендіру, жинақтау жіне динамикасы негізінде
банктер қызметіне әржақты талдауды жүзеге асырады.
▪ Банктерге қатысты ақпаратты бекітілген формада ҰБ басқармасына және
құрылымдық бөлімшелеріне беру;
▪ Тапсырылған құжаттар негізінде заңды немесе жеке тұлғаға банкке
бақылау жасауға немесе банкті қайта құруға құқықты иленуге қорытынды
береді.
▪ Банк қызметін аудиторлық тексеруге лицензия беруге ҰБ Банктік аудит
Коммиссиясына тиісті құжаттарды қарастыруға дайындайды;
▪ Халықаралық стандарттарға жету үшін банктің өзіне алған міндеттерін
орындауына бақылау жасайды;
▪ Банк секторының даму перспективалары мен тенденцияларын зерттейді;
▪ Басқа мемлекеттердің Орталық Банктердің қадағалау органдарымен өзара
жұмыс істейді және бақылау функциясының деңгейін көтеруге қажетті
ақпаратпен алмасуға құқылы;
▪ ҰБ құқықтық- нормаивтік актілердің жобасын дайындауға қатысады;
▪ Қарастырылуға түскен заңды және нормативтік-құқықтық актілер жобасы
бойынша қорытынды береді;
▪ Басқа да қызметтерді жүзеге асыру;
ҰБ Банктік Қадағалау Депортаменті қашықтан қадағалауды келесі
бқлімшелер арқылы жүзеге асырады: Ірі бөлшектер мен банктік холдингтерге
қадағалау жүргізу басқармасы; шетел қатысуымен құрылған банктер бойынша
қадағалау басқармасы және орта және ұсақ банктерді қадағалау басқармасы
сондай-ақ, депортамент құрамында инспекциялау басқармасы мен мемлекеттік
банк секторы дамуының көрсеткіштерін талдаумен шұғылданатын, шетел
тәжірибені зерттеу, банк қызметі бойынша нормативтік –құқықтық базаны
жетілдіруді қамтамасыз ететін арнайы мамандандырылған құрылымдық бөлімше
методология және талдау басқармасы бар.
2001 жыл 1 маусым күні қаржылық топтарға тиімді біріктірілген
қадағалау жүргізу мақсатымен ҰБ қадағалау Депортаменті мен Сақтандыру
Қадағалауының Депортаменті біріктірілді.
Банктік Сақтандыру Қадағалау Депортаменті (БСҚД) ҚР ҰБ жүктелген
міндеттер мен банктік операциялардың жеке түрлерімен айналысатын ұйымдардың
қызметін реттеу мен қадағалауды жүзеге асырады.
БСҚД- Әлем банкі мен ЮСАИД ұйымымен қаржыландыратын бағдарламалар
бойынша жұмыс істейтін кеңесшілер көмегімен өзінің қызметін атқарады.
Қазіргі кезде БСҚД құрамында:
1. Банктік қадағалау басқармасы;
2. Методологиялық бөлім;
3. Ақпараттық – статистикалық бөлім;
4. Несиелер мен кепіл хаттарды тіркеу бөлімі бар.
Банктік қадағалау басқармасының құрамында инспекциялау және
пруденциялдық реттеу бөлімдері орналасқан.
1.2 Екінші деңгейлі банктердің қызметін реттеу тәртібі
Қадағалау тиімділігі – тәуекелдеріді басқарудың халықаралық
талаптарына қазақстандық банктер қызметінің сәйкестігін дистанциондық және
инспекциондық әдістерді бірігіп пайдалану арқылы қамтамасыз етіледі.
Инспекциондық қадағалау - әдетте банктың көлемін активтер бойынша
бағалайды, ішкі және сыртқы аудит тәуекелдерінің бағалануымен танысады,
супервизор көз қарасын қарастырады. Инспекциондық қадағалау инспекторының
тексерілетін банкке барып жүзеге асырылады.
Сонымен, инспекциялау жүргізу – банктерді орналасқан жерінде тексеру
арқылы олардың жағдайлары туралы нақты мәліметтер алуға мүмкіндік беретін
банктердің қызметін реттеу әдісі.
Инспекциялық қадағалау әдісінің сызбасы.
Банк қызметін инспекциялау - банк қызметін жалпы және жекелеген
мәселелер бойынша оның қызметін, ҰБ тапсырылатын есеп берудің мәліметтері
мен ақпараттардың шынайлылығын, банк басшылығының және қызметкерлерінің
жұмысы ҚР заңдарына сәйкестілігін анықтау мақсатымен жүргізіледі.
Инспекциялаудың келесідей түрлері ажыратылады:
1. Комплексті немесе жалпы;
2. Шектелген;
3. Арнайы.
Комплексті инспекция – CAMELS рейтингтік бағалау жүйесін пайдалана
отырып, банк қызметін тексеру нәтижесінде банктың қаржылық және
институционалдық жағдайлардың бағалауын білдіреді.
Шектелген инспекция – банктық қаржылық және институционалдық жағдайына
байланысты жеке мәліметтерді тексеруді қамтитын тексеру болып табылады.
Егер жеткілікті мөлшерде мәселелер қамтылса, онда CAMELS жүйесінің жеке
компоненттеріне баға беріледі.
Арнайы инспекция – бұл келесідей арнайы бағыттар бойынша банк қызметін
тексеру:
1. Кастодиандық қызмет;
2. Трасталық басқару операциялары бойынша;
3. Шетел волютасымен операциялар және валюталық заңдылықты сақтау;
4. Банктегі ақпараттық технологиялар;
5. Төлем жүйесінің жағдайы.
Мемлекеттік органдардың тапсырмасы бойынша жүргізілетін инспекция –
бұл құзіретті мемлекеттік органның өзінің функцияларын жүзеге асыру,
соның ішінде органдардың тапсырмасында көрсетілген мәселелер бойынша
қылмыстық істер жүргізу мақсатында банк қызметін тексеру болып
табылады.
Инспекциялаудың құрылымдық бөлімшелердің қызметкерлері жалпы және
шектелген инспекцияларды жүзеге асырады. Арнайы инспекцияларды Банктік
Қадағалау Депортаментінің арнайы инспекциялардың тиісті құрылымдық
бөлімшесімен жүзеге асырылады. Мемлекеттік органдардың тапсырмасы
бойынша жүргізілетін инспекцияларды – инспекциялаудың құрылымдық
бөлімшелері немесе арнайы инспекциялау құрылымдық бөлімінің мамандары
жүргізеді.
Инспекциялау жоспарлы түрде немесе аяқ астынан жүргізілуі мүмкін.
Инспекциялау тапсырмасымен анықталған мәселелерге қоса, тексерілетін
мерзім ішінде, банк жұмысында анықталған кемшіліктер мен бұзушылықтар
міндетті түрде белгіленіп, соңғы тексеріс нәтижесінде анықталған
кемшіліктерді жою нәтижелерін, сондай-ақ банктың қаржылық жағдайының
негізгі көрсеткіштерінің динамикасын және оның компоненттерін анықтау
керек. Жоғарыда көрсетілген талаптар тек жалпы инспекциялауға қатысты
қолданылады.
Банктердің тексеру жоспарымен – ірі және проблемалық банктерді жылына
кем дегенде 1 рет, қалған мекемелерді –қажеттілік туындағанына
байланысты тексеру жүргізу қарастырылады. Тексеріс жиілігі банк
жағдайының нашарлығына байланысты болады.
ҰБ бағасы бойынша АҚШ-тың 100млн. долларына немесе одан жоғары соманың
теңгедегі эквивалентіне жыл басында жалпы активтердің сомасы тең банк
– ірі банк болып саналады.
Проблеммалық банк болып – жіктелген активтердің 30% үмітсіз болатын және
ағымдағы шығындарын, табыстарынан асыратын банк табылады.
Банктердің проблемалық банктерге жатқызылуы, инспекторлық тексеру
қорытындысымен бекітілетін ықпал ету шараларын қолданумен қатар
жүргізіледі.
Несиелік мекемелерде проблемалардың пайда болуының келесідей алғы
шарттары болады:
▪ Банк ісін тиімді басқаруды ұйымдастырудың әлсіздігіне алып келетін
банк басшылығының жеткіліксіз квалификациялануы;
▪ Банк қызметкерлері даярлығының төмендігі;
▪ Нормативтік құжаттар мен заңдарды жасырын және ашық түрде бұзуы;
▪ Ішкі бақылау қызметінің әлсіздігі, банк басшылығы мен
қызметкерлерінің күмәнді банктік операцияларды жүзеге асыруға
потенциалды мүмкіндігінің болуы;
▪ Актив – пассив операцияларының мерзімдері бойынша теңдестірілудің
бұзылуы;
▪ Жеңілдікпен несие беру нәтижесінде өтімділіктің төмендеуі;
▪ Ашық волюталық позицияның жиі бұзылуы;
▪ Жоғары өтімді активтер үлесінің ең төменгі деңгейден төмендеуі;
▪ Банктің өзіне алатын несиелік тәуелдері бойынша провизияларды
жеткіліксіз мөлшерде құру;
▪ Дебиторлық және кредиторлық қарыздың өсуі кезінде банк табыстарының
төмендеуі;
▪ Меншікті қаражат көлемінің азаюы;
▪ Кепіл мен несиелер бойынша кепілхаттардың сенімсіздігі;
▪ Басқалар.
Инспекциялауға дайындық – бұл ҰБ инспекциялауды жүргізу ережелеріне
сәйкес тапсырма дайындау болып табылады. Болашақ инспекциялауды жоспарлау
барысында, дистанциондық қадағалаудың құрылымдық бөлімшелерінің басшысы мен
банк кураторы, банктың қаржылық жағдайына байланысты ағымдағы мәселелерді,
есеп беру мерзімі ішінде дистанциондық қадағалау барысында анықталған
кемшіліктер мен бұзышылықтарды талдайды.
Белгіленген мәселелерді талдау үшін дистанциондық қадағалау
бөлімшесіне есеп –беру мерзіміне жататын тиісті ақпараттар беріледі.
Бұл ақпарат міндетті түрде келесі мәселелерді қамтуға тиіс:
1) Банк қызметінің сипаттамасы мен көрсеткіштері және олардың ай сайынғы
өзгерісі:
▪ Капитал;
▪ Активтер көлемі, құрылымы және сапасы;
▪ Ірі инвестициялар;
▪ Міндеттемелер көлемі мен құрылымы;
▪ Табыстылығы;
▪ Акционерлер құрамы;
▪ Менеджмент;
▪ Филиалдық құрамы және жеке филиалдардың маңыздылығы;
▪ Ақша қаражаттарының қозғалысы.
2) Қаржылық көрсеткіштер бойынша өзгерістерді бақылау:
▪ Капитал компоненттерінің азаюы;
▪ Жіктелінген активтердің өсуі;
▪ Дебиторлық қарыздың өсуі;
▪ Тартылған банкаралық несиелердің өсуі;
▪ Депозиттер базасының азаюы;
▪ Жоғары өтімді активтер сомасының азаюы;
▪ Таза табыстың төмендеуі;
▪ Баптар бойынша табыстың төмендеуі;
▪ Шығындардың өсуі;
▪ Қаржылық емес активтердің өсуі;
3) Алдыңғы инспекциялаудың құжаттары;
4) Аудиторлық қорытынды;
5) Банктың қайтакапитализациялау жоспары бойынша шараларды орындау туралы
ақпарат;
6) Шектелген ықпал ету шаралары мен санкцияларды қолданудан туындайтын
шаралардың шарттарын орындау туралы ақпарат;
7) Несиелік регистр мәліметтері;
8) Клиенттер ұсыныстары және т.б. ақпарат
Арнайы инспекциялауды жүргізуді жоспарлау кезінде дистанциондық
қадағалау бөлімшесіне арнайы инспекциялау бөлімшесінің басшысына жеке
мәселелер бойынша тиісті ақпарат беріледі.
Жалпы тексеріс нәтижесі болып CAMELS рейтингтік бағалау жүйесі табылады.
Жалпы рейтинг төменде көрсетілген компоненттерді талдап, бағалау
негізінде анықталады:
1) C - каптиал жеткіліктігі
2) A - активтер сапасы
3) M - менеджмент
4) E -табыстылық
5) L - өтімділік
6) S - нарықтағы өзгерістерге сезімталдылығы
Жоғарыға сәйкес бұл компоненттер инспекторлар арасында бөлінеді және
белгіленген бағыттар бойынша мәліметтердің тексерілуі жүзеге
асырылады.
Капитал жеткіліктігін тексерген кезде инспекторлар басқадай
мәселелерге қоса міндетті түрде төмендегілерді анықтауға тиісті:
1) Банктың төленген жарғылық капиталының тіркелген капиталға және ҰБ
белгілеген жарғылық капиталдың минималды мөлшеріне сәйкестілігі;
2) Банктің жарғылық капиталы қалыптасуының заңға сәйкестілігі:
▪ Банктың жарғылық құжаттарының мазмұнының заңға сәйкестігі;
▪ Құрылтайшылардың құрамы және жарғылық капиталда олардың нақты үлесі
құрылтайшылық қаржаттарға, бағалы қағаздар эмиссиясының проспектісіне
және оларды орналастыру туралы қорытынды есеп–беруге сәйкестігі;
▪ Құрылтайшылар мен акционерлер құрамы банктік заңдар талаптарына сай
болуы, соның ішінде: оффшорлық зонада тіркелген заңды және жеке
тұлғаларға компания акционерлеріне шектеулер, банктың дауыс құқығы бар
акциялардың 25% тікелей немесе жанама иелену, басқару;
▪ Банк акцияларының бірінші ретті сатылуы, акциялардың номиналдық
құнынан төмен емес бағада жүзеге асырылу тиіс және барлық
құрылтайшылар үшін бір бағада сатуға тиіс;
▪ Құрылтайшылар мен акционерлер банктен сатып алған акциялары үшін
төлемді тек ақшалай түрде жүзеге асыруы тиіс:
3) Меншікті капитал көлемі мен құрлымы;
4) Меншікті капитал көлемі ҰБ минималды талаптарына сәйкестігі, соның
ішінде филиалдармен есеп айырысу кассалық бөлімшелердің санын ескеру
керек;
5) Меншікті капитал компоненттерін бухгалтерлік есепке алу дұрыстылығы;
6) Пруденциалдық нормативтер талаптарына сәйкес капиталдың активтерге
қатынасының және тәуекел дәрежесіне қарай өлшенген активтердің
жеткіліктілігі;
7) Капитал деңгейінің өсу қарқыны мен өзгеру динамикасы және оның
себептері;
8) ҰБ тапсырылатын қаржылық есепте көрсетілетін мәліметтердің шынайылығы;
9) CAMELS рейтингтік жүйенің талаптарына сәйкес капитал көрсеткіштерін
сандық және сапалық талдау;
10) Капитал жеткіліктілігі мен көлемі төмендеуінің потенциялды
тәуекелдерін талдау.
Активтерді тексеру және талдау кезінде инспекторлар басқа мәселелерге
қоса келесі мәселелерді міндетті түрде тексеруге тиіс:
- банктың жүзеге асыратын активтік операцияларды, соның ішінде ҰБ
лицензиясына сәйкес жүзеге асыратын баланстан тыс операцияларды;
- активтер көлемі, олардың құрылымы, табыс әкелмейтін активтер үлесі мен
жұмыс істейтін активтердің үлесін;
- тәуекел дәрежесіне қарай активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің
жіктелуі және тәуекелді және тәуекелсіз активтер үлесі мен активтерді
орналастырумен байланысты тәуекелдерді диверсификациялау;
- өтімді активтер құрылымы мен көлемі және жалпы сомада олардың үлесі;
- бағалы қағаздар қоржынын талдау, соның ішінде жалпы көлемі, түрлері
бойынша құрлымы.
Депозиттерді талдау
- жалпы көлемі, өтеу мерзіміне қарай құрлымы (ТЕД, қысқа, орта, ұзақ
мерзімді), контр әріптестері бойынша (ҰБ және ЕДБ корреспонденттік
шоттарында, соның ішінде: резидент-бөлектер мен бейрезидент банктерде)
және валюта түрлері бойынша;
- депозиттердің сапасы және провизияларды құру бойынша жіктелуі;
Несиелік қоржынды талдау:
- банктің ішкі несиелік саясатының болуы мен мазмұнының толықтылығы;
- жалпы көлемі, мерзімі бойынша несиелердің құрамы (қысқа, орта, ұзақ),
экономика секторлары бойынша, шағын кәсіпкерлік субъектілерін берілгені
және валюта түрлері бойынша;
- банкаралық несиелер
- акционерлерге және банкпен ерекше қатынастағы басқа тұлғаларға несие беру
және несие шарттары;
- бір қарыз алуға келетін max тәуекель мөлшері;
- берілген несиелер бойынша сыйөақының орташа қойылымы;
- несиелер сапасы бойынша және провизия құруына қарай жіктеу;
- банктің несиелік қоржынын талдау нәтижесінде алынған көрсеткіштер мен
ақпараттық банктің ішкі несиелік саясатына сәйкестігі;
Дебиторлық қарызды талдау
- баптар бойынша дебиторлық қарыздың жалпы көлемі мен құрамы;
- дебиторлық қарыздың сапасы мен провизиялардың құрылуына қарай жіктелуі:
Шартты міндеттемелерді талдау:
- баптар мен валюта түрлері бойынша шартты міндеттемелердің
жалпы көлемі мен құрамы, олардың жалпы тәуелді активтер
саласындағы үлесі;
- провизияларының құрылуына қарай шартты міндеттемелердің
жіктелуі;
- ҰБ бекітілген негізгі құралдар мен басқадай қаржылық емес активтерге
салымдар;
- басқа заңды тұлғалардың жарғылық капиталына банктың қатысуы бойынша
банктің заңдар талаптарын орындау;
- активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің және олардың компоненттерінің
өзгеру динамикасы және өзгерістер тенденциясы мен себептері;
- активтердің бухгалтерлік есебінің дұрыстылығы;
- ҰБ тапсырылатын қаржылық есепте көрсетілетін мәліметтердің шынайылығы;
- CAMELS рейтингтік жүйесінің талаптарына сәйкес активтер көрсеткіштерін
сандық және сапалық талдау;
Менеджментті тексеру және талдау кезінде инспектор міндетті
түрде келесідей мәселелерге көңіл бөлуге тиіс:
- Банк органдары құрылтайшылық құжаттар мен заңдарға сәйкес құрылды және
қызметін атқарып жатыр:
сондай- ақ банктың басқару қызметкерлері ҰБ келісімен алды:
- Банк қызметкерлерінің саны, олардың квалификациясы, қызметкерлермен жұмыс
істеу саясаты, соның ішіндне жұмысқа алу кезінде қойылатын талаптары,
жұмыс істеу жағдайлары (жалақы, оқыту, материалдық ынталандыру, басқадай)
банктың үйымдастыру қурылымы ҰБ талаптарына сәйкес келуің; соның ішінде
банк қызметінің тәуекелдерін басқару жүесі мен ішкі бақылауды
ұйымдастыру.
- банктың филиалдары мен есеп- аырусу кассалық бөлімшелер (РКО) саны және
олардың бас офиспен қарым-қатынасы
- банктың мамандары: негізгі сапалар (экономика секторлары), соның ішінде
клиенттермен жұмыс істеу:
банктың негізгі клиенттері – депозиторлары мен дебиторлары; банкпен
көрсетілетін қызметтер түрлері;
- белгіленген уақытта жетуге тиісті көрсеткіштер мен нақты шаралар
жиынтығы анықталған даму стратегиясы құзіретті органдармен ағымдағы
жыл мен алдағы бірнеше жылдарға дайындалды және бекітілді;
- бугалтерлік ақпаратты өңдеу және оның біріктірілуі соның ішінде
филиалдарын есеп-айрысуды ұйымдастыру;
- сыртқы және ішкі аудит ұсыныстарының болуы және банк мененджментінің оны
орындау деңгейі;
- қайтакапитализациялау және қызметін жақсарту жоспарына сәйкес өзіне алған
міндеттер мен талаптарды, сондай-ақ банкке қатысты қолданған шектелген
ықпал ету шаралары мен санкциялардан туындайтын міндеттерді банкпен
орындауы;
- заң талаптары, соның ішінде пруденциялдық нормативтер мен орындалуға
міндетті басқа нормалар мен меншіктердің бұзылуы;
- есептік кезеңде банкке қолданған шектелген ықпан ету шаралары мен
санкциялардың болуы;
- ҰБ тапсырмаларын уақытылы және сапалы орындалуы;
- CAMELS рейтинг жүесінің талаптарына сәйкес банк мененджментінің сапасын
талдау;
Табыстылықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1бөлім ҚР банктік қызметті мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері 5
1.1 ҚР банктік қызметті реттеу тәртібі 5
1.2 Екінші деңгейлі банктердің қызметін реттеу тәртібі 16
2 бөлім. Банктік қызметті мемлекеттік реттеу аясында ҚР ҰБ саясаты 50
3 бөлім ЕДБ өтімділігі мен табыстылығының көрсеткіштерін дамыту – банктік
қызметті реттеуді жетілдірудің бір жолы ретінде 63
Қорытынды 80
Қолданылған әдебиеттер тізімі 83
Кіріспе
Тақырыптың актуалдылығы.
Экономикалық даму нарықтық қайта құру процессі кезінде жүргізілетін
мемлекеттерде тұрақты, сенімді банктік қызметті қалыптастыру және дамыту
негізгі, күрделі әлеуметтік-экономикалық мәселелердің бірі болып табылады.
Екінші деңгейлі банктер сәтті жұмыс істейтін нарықтық институттар
қатарына қосылуы және экономикалық жүйе дамуының қозғаушы және
ынталандырушы күші болуы, банктік қызметті реттеу мәселелеріне қызығушылық
туғызды.
Банктік қызметті реттеу- экономикалық жүйенің барлық элементтері
арасында сәйкестілікті орнататын тұрақтандырушы механизмге негізделеді.
Реттеу маңыздылығы – банктік сектор капиталының ортақтану дәрежес імен
экономиканың нақты сектор дамуына әсер етуінің жоғарғы мүмкіндігімен,
сондай–ақ ұлттық және халықаралық қаржы нарықтарында жүргізілетін
операциялардың көлемімен анықталады.
Банктік қызметті реттеу қаржы жүйесін сауықтандыру үшін маңызды болып
табылатын мемлекеттің ақша-несие саясатымен тығыз байланысты.
Қазіргі жағдайда банктік қызметті реттеу монетарлық теория тұжырымымен
жақын болып келеді. Банктік қызметті ретеу процесінің негізгі бағыты
мемлекет экономикасының пропорционалды емес дамуын болдыртпау болып
табылады. Осы жерде бұндай реттеудің қатаңдығы қойылған мақсатқа қол
жеткізудің алғы шарты болып табылады.
Тақырыптың зерттелуінің дәрежесі.
Банктік қызметті реттеудің экономикалық аспектілерін мемлекеттің ақша-
несие саясатымен өзара байланыста экономикалық әдебиеттерде келесі ғалымдар
қарастырырған: Бортников М.Ю., Ведута Е.Н., Дроздов В.А., Кадыров Р.Ф.,
Киселев В.В., Красавина Л.Н., Лаврушина О.И., Московкина Л. А., Ольхова Р.
Г., Печников Л.В., Поляков В.П., Пономарев В.А., Пятенко С.В., Родионов
С.С., Сахорова М.О..
Банктік қызметті реттеудің құқықтық-ұйымдастырушылық дамуы мен
қалыптастырудың мәселелеріне келесі экономисттердің еңбектері арналған:
Зубченко Л., Косов Г., Молчанов А.В., Наумченко О.В., Родзинский Ю.Л.,
Тосунян А., Шенаев В.Н., Челюскин А.Л., Экмалян А.М..
Тәуекелдерді төмендету мақсатымен банктік қызметті реттеу мәселелеріне
Бор М.З., Данилов Ю.А., Новиков И.А., Севрук В.Т., Сейтқасымов Ғ.С., Панов
Г.С., Усоскин В.М. еңбектері арналған.
Нарықтық экономика теориясымен өзара байланыста бұл проблемалардың
әртүрлі жақтары Аубакиров Я.А., Шеденов Ө.Қ., Байжумаев Б.Б., Елемесов
Р.Е., Есентугелов А.Е., Жатқанбаев Е.Б., Жуйриков К., Кенжегузин М.Б.,
Кошанов А.К., Кучукова Н.К., Нарибаев К.Н., Нысанбаев С.Н., Тұрысов К.Т.
сияқты қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Шетел экономикалық әдебиеттерде реттеу мәселесі кең және терең
зерттелген. Бұл банктік қызметті реттеудің көп жылғы тәжірибенің болуымен
түсіндіріледі. Экономикалық дамуды есепке ала отырып бұндай зерттеу
жұмыстарын Кейнс Дж. М., Матук Ж., Роджер Л.М., Шумпетер И., Фридман Ш.
т.б. жүргізді. Авторлардың ұсынған реттеу бағыттарының кейбір түрлері ҚР
таза түрде пайдалануы мүмкін емес, өйткені саяси, экономикалық, әлеуметтік
жағдайларда едәуір өзгешеліктер бар.
Жұмыстың пәні.
Банктік қызметті реттеу процессінде пайда болатын экономикалық
қатынастар болып табылады.
Жұмыстың объектісі.
ҚР Ұлттық Банкі мен екінші дейгейлі банктердің қызметі болып табылады.
Жұмыстың теориялық негізі - банктік істі ұйымдастыру мәселеріне
арналған батыс және отандық экономистердің ғылыми және практикалық
еңбектері.
Жұмыстың ақпараттық негізі - ҚР Президентінің жарлықтары, Үкіметтің
банктік қызметті жетідіруге арналған қаулылары, ҚР ҰБ Ережелері мен
статистикалық жинақтары, мәліметтері, мерзімді басылымдар материалдары,
ғылыми жұмыстар, анықтамалық материалдар.
Мемлекет тарапынан банктік қызметті реттеу кез келген мемлекеттің ақша-
несие саясаты, фискалдық саясат пен сыртқы экономикалық қатынастар
аясындағы саясаттарынан тұратын экономикалық саясаттың негізгі мақсаттары
мен міндеттерінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Қаржы-несие жүесінің құрамына келесі заң шығарушы және атқарушы билік
органдары кіреді: ҚР ҰБ, Қаржы Министрлігі, Экономика және Бюджетті
Жоспарлау Министрлігі, Бағалы қағаздар бойынша Ұлттық Комиссия; сондай-ақ
банктер, биржалар, инвестициялық және сақтандыру компаниялары, несиелік
одақтар жатады. Бұл ұйымдар өзінің көп жақты қызметімен мемлекеттік
өндірістік және қаржылық капиталдар мүмделерін біріктіретін динамикалық
дамудағы қаржы-несие жүйесінің құрылуына ықпал етуге тиіс. Мемлекеттік
реттеудің формалары, мемлекетте макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз
ету керек. Бұл процесте және тұрақты сенімді банктік жүйені дамытуда ҚР ҰБ
маңызды рөл атқарады.
Мемлекет тарапынан банктік қызметті реттеудің қажеттілігі:
1. ЕДБ – нарықтық инфрақұрылымда ерекше орынға ие және олардың қызметі
қоғамның әлеуметтік –экономикалық дамуының, тұрақтылық пен
қауіпсіздіктің индикаторы болып табылады;
2. ЕДБ - әлемнің банктік қауымдастығымен мойындауы, тек банктік бизнес
жүргізудің халықаралық стандарттары мен нормативтерін орындау кезінде
жүзеге асуы мүмкін;
3. ЕДБ уақытша бос ақшалай қаражаттардың қайта бөлінуін қамтамасыз етеді,
яғни экономиканың нақты сектор кәсіпорындарын жұмыс істейтін
капиталмен қамтамасыз етеді.
1бөлім ҚР банктік қызметті мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1 ҚР банктік қызметті реттеу тәртібі
ҚР банктік жүйенің мемлекетсіздендіру прцесіне дейін банктік қызметті
реттеу мәселесі тиісті деңгейде болмады, өткені коммерциялық банктер өзінің
қызметін нарықтық заңдарға сәйкес келмейтін жағдайларда жүзеге асырды және
өзінің табысын банктік қызметтер мен несиелердің тапшылығын пайдаланып
шығарды. ЕДБ көбісі орталықтандырылған несиелерді өзінің клиеттерімен
қатар еркін алды. Бұл банктер мемлекеттік мамандандырылған банктердің
негізінде құрылды, сондықтан капиталдың жеткіліктілігі, төлемқабілеттілігі
мен өтімділікке байланысты қиыншылықтар болмады. Мемлекеттік аппараттың
құрамдас бөлігі ретінде банктердің қызметі, тек кәсіпорындардың
экономикалық қызметіне бақылау жасауда болды, сондықтан банктер мен
мемлекет арасында мүдделердің біріктірілуі орын алды. Бұндай жағдайларда
банктік қызметті реттеу мазмұны болып – нормативтер орындалуын әлсіз
тексеру және несиелік ресурстардың директивті түрде орналастыруды
қамтамасыз ету болды.
Қазіргі кезде банктік қызметті реттеу жаңа қалыптасқан нарықтық
заманның талаптарына сәйкес өзінің мазмұнын өзгертті. Ең бірінші банктік
қызметті реттеу және банктік қадағалау терминдерінің мәнін ашу қажет деп
ойлаймыз.
Банктік қызметті реттеу – бұл мемлекеттің ақша-несие саясаттының
құралдары арқылы несиелік ұйымдардың қызметіне активті түрде тәртіпке
келтіру шараларын жүргізу болып табылады. [1]Банктік қадағалау – бұл
орталық банк тарапынан бақылау болып табылады.
Бұндай анықтамалар банктік қызметті реттеу және қадағалау мазмұнын
толық ашпайды деп ойлаймыз. Бұл жерде банктік қадағалау бақылауға
теңестіріліп жіберілді, ал бақылау категориясы біршама басқа мағынаға ие.
"Банковский портфель" кітабының авторлары "банктік қызметті реттеу
категориясына берген анықтамасы келесі экономистердің тұжырымымен сәйкес
келеді: Роджер Лерой, Миллер, Мишкин Ф., Ю.А. Бабичева және бұл ғалымдармен
келесідей анықтама берілді: "... банктік қызметті реттеу – бұл мемлекеттің
Орталық банк арқылы банктердің қауіпсіз және тұрақты қызмет етуін
қамтамасыз ететін шаралар жүйесі болып табылады."
Келесі анықтама толық және түсінікті берілді деп ойлаймыз: "Банктік
реттеу – бұл банктік қадағалау функциялары мен банктер қызметін басқару
жөніндегі басқа қосымша функциялардан тұрады. Оның ішінде: мәжбүрлі ықпал
ету шаралары, банктерді жою және банкрот жариялау процестері, банктерді ашу
және олардың қызметін лицензиялау процедуралары, резиденттер мен
бейрезиденттер капиталының банк капиталына қатысу деңгейін белгілеу және
т.б." [2]
Ресейлік экономистер арасында реттеу және қадағалау ұғымдарын, сондай-
ақ банктер қызметін бақылау ұғымдарын толығырақ ашатын тұжырымдар бар. [3]
Банктік қызметті реттеу жөнінде авторлар келесідей тұжырым жасайды:" заңдар
негізінде банктік бизнесті жүзеге асыру құрылымы мен тәсілдерін анықтайтын
белгілі бір ережелер мен нұсқаулықтарды, өкілетті органдармен шығару" Ал
бақылау мақсаты – жеке банктердің сенімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады. Нәтижесінде бақылау – бұл банктік қызметке ұздіксіз
біртұтас қадағалауды білдіреді.
Банктік тәжірибеде " бақылау" және "қадағалау" – банктер мен олардың
мекемелерінде қызметті ұйымдастыру мен қаржылық шаруашылық қызметіне
мерзімді тексерістер мен тұрақты бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған
шаралардың кешені болып табылады. [4] Банктік қадағалау кең мағынасында –
банктерге қойылатын арнайы талаптардың орындалуына жасалатын бақылау. Тар
мағынада, банктік қадағалау – бұл мемлекеттің өкілетті оргынымен жүзеге
асырылатын және анықталған сандық нормативтерді несиелік ұйымдармен
орындалуына бақылау жасау болып табылады.
Банктік заңдар позициясынан банктік қадағалау – бұл баектер қызметін
"ақылды" және "экономикалық" реттеудің мониторингі және инспекциялық
тексерістер нәтижелері бойынша нормативтік актілер мен ережелерді
банктермен орындауына бақылаулы мәжбүрлеу болып табылады.[5]
Реттеу процесін микроэкономикалық позициядан, яғни арнайы құрылған
қадағалау органының қаржылық өмірдің жеке аяларына ықпал ету тарапынан,
сыртқы реттеу ретінде анықтауға болады.
Сыртқы реттеу – Орталық банктің, яғни ҚР ҰБ, ЕДБ қызметіне ықпал ету
және нәтижесінде мемлекеттің банктік жүйенің бірінші деңгейі мен екінші
деңгейі (ЕДБ) арасында ерекше экономикалық қатынастар жүйесінің құрылуын
білдіреді. Сондай-ақ банктік өмірде өзін-өзі реттеу, яғни ішкі реттеу ұғымы
бар.
Ішкі реттеу – бұл банктермен өзінің кәсіпкерлік ұйым ішінде ҰБ заңдары
мен нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес және банктік бизнестегі өзінің
ерекше бағытын есепке ала отырып жүргізілетін реттеу, бақылау, қадағалау
процесі.
Бұл жерде сыртқы және ішкі реттеудің маңызы зор, өйткені олардың ортақ
келесідей мақсаттары бар: сенімділікті, тұрақтылықты, қауіпсіздікті,
табыстылықты, қоғамдық тану, ішкі және сыртқы нарықтарында беделін
қамтамасыз ету және нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеніне тән
тұрақсыздандырғыш факторларды жою болып табылады.
Сыртқы реттеу - ҚР ҰБ мен ЕДБ арасындағы ерекше экономикалық
қатынастар жүйесі болып табылады, өйткені банктік жүйе - бұл қаржылық және
несиелік қатынастар субъектілерінің жиынтығы. Ал банктер – бұл экономика
қызметін реттеу мен бақылаудың негізгі бөлігі. Кез-келген ойланбаған
шаралар банкротқа ұшыраудың тізбегін туғызып, нәтижесінде мемлекеттің
өндіріс тиімділігінің төмендеуіне алып келеді. ҚР ҰБ мен ЕДБ арасында
экономикалық қатынастар жүйесін тиімді ұйымдастыру, мемлекет тарапынан
банктік қызметті реттеумен анықталады және ҚР ҰБ ЕДБ қатысты қызметінде
көрініс табады.
Банк жүйесінің екі деңгеінің бірлесе жұмыс істеуі, экономикалық
жүйенің жоғарғы тиімді тұрақтылығын қамтамасыз етуге және мүдделердің
үйлесуіне ықпал етеді. ҚР ЕДБ қатысты мемлекеттің саясаты - ҰБ шығаратын
әртүрлі заңдары, қаулы, нұсқаулықтарына негізделеді және олар "ақылды" және
"экономикалық" актілеріне бөлінеді.
Мұндағы ақылды реттеу – бұл банк жүйесі мен қаржы институттардың
тұрақтылығы мен банктік тәуекелдерді төмендетуді қамтамасыз ететін заңи
актілер.
Экономикалық реттеу – бұл ақша-несие саясатты көмегімен экономикалық
саясаттың мақсаттарына қол жеткізу.[6]
Банктік жүйе қоғаммен, Үкіметпен, экономиканың нақты сектор
кәсіпорындарымен, шетел компаниялары мен халықаралық ұйымдар арасындағы
өзара қарым -қатынастардың ортасында орналасқан. Әрбір ЕДБ және біртұтас
банк жүйесінің табысты, сенімді қызмет етуінің шарты болып тек банктың
бәсекелестік мүмкіндігі мен кәсіпқойлығы ғана емес, сондай-ақ ҚР ҰБ
тарапынан жүргізілетін реттеу саясаты табылады. Сондықтан банктік қызметті
бір орталықтан реттеу, банкроттықтың алдын –алу, ақша эмиссиясы мен
несиелерге бақылау жасау мен банктік салымдарды сақтандыруды мемлекет
жүзеге асыруады.
1995ж 30 наурызда қабылданған ҚР Ұлттық Банкі туралың ҚР заңының 7-
бабына сәйкес ҰБ негізгі мақсаттарының бірі банк қызметін реттейтін
нормативтік –құқықтық актілерді қабылдау және олардың орындалуына бақылауды
жүзеге асыру арқылы банктердің клиенттері мен кредиторларының мүдделерін
қорғау болып табылады. ҰБ осы мақсатына жетуде келесідей қызметтерді жүзеге
асырады:
▪ банктердің ашылуына және өзінің еркімен қайта құрылуға, жойылуға,
ашылуға; банктың немесе банктік холдингтің ірі қатысушысы мәртебесін банк
–резиденттерге және ҚР территориясынан тыс жерде заңды немесе жеке
тұлғаларға алуға; бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге
асырушы ұйымдардың жарғылық капиталына банктердің қатысуына; жеке банктік
операцияларды жүзеге асыруға құқық беретін лицензия алуға рұқсат береді;
▪ банк қызметіне қадағалау мен бақылауды жүзеге асыруды және пруденциалық
нормативтерді және белгілі бір күнге банк капиталының мөлшерін бекітеді;
заң актілерінде қарастырылған санкцияларды қолданады;
▪ өз еркімен немесе мәжбүрлеу түрінде жабылатын банктердің жою
комиссиясы жұмысына бақылауды жүзеге асырады;
▪ заң актілеріне сәйкес ҰБ өзінің бақылау және қадағалау қызметтірін
қамтамасыз ету мақсатымен екінші деңгейлі банктер үшін қаржылық есепті
өткізу мерзімдерін және халықаралық стандарттарға сәйкес формалар тізімін
бекітеді;
▪ ҚР заңдарына сәйкес тағы да басқа қызметтерді жүзеге асырады.
ҰБ өз қызметтерін жүзеге асыру барысында келесідей реттеу және
қадағалау қағидаларына сүйенеді:
1. ҚР ҰБ банк қызметіне реттеу мен қадағалауды жүзеге асырушы органы болып
табылады;
2. ҰБ реттеушілік қызметті ҚР ақша–несие жүйесінің тұрақтылығын қолдауға
және банк кредиторлары, салымшылары және клиенттердің мүдделерін қорғауға
бағытталған;
3. Банк жүйесінің қызмет етуіне бірдей жағдай жасайды және банктік
бәсекенің дамуын қолдайды;
4. ҰБ банктердің оперативтік қызметіне араласпайды;
5. Банктік және қаржылық статистиканы дайындауға және жалпы экономикалық
талдау жүргізуге қажетті ақпаратты банктерден талап етуге құқылы;
Реттеу мен қадағалауды жүзеге асыруда ҰБ негізгі құзіреттері:
ҚР ҰБ банктерге бақылаудың, қадағалаудың және лицензиялауды жүзеге
асырады.
Осы мақсаттарға жетуде келесідей өкілеттіктері бар:
▪ Банктер мен олардың клиенттеріне орындауына міндетті нормативтік-
құқықтық актілерді қабылдауға;
▪ Лицензиялау процедуралары мен нормативтерді белгілеуге;
▪ Аудиторлық ұйымдарды қатыстыру арқылы тексеруге немесе орнына барып
банктердің және олардың филиалдарының қызметін тексеруге және өзінің
бақылау және қадағалау функцияларын дұрыс орындауға қажетті ақпараттар
мен мәліметтерді алуға және алынған ақпарат бойынша түсініктемелерді
талап етуге;
▪ Банктік заңдарда қарастырылған банктерге, олардың ірі қатысушыларына
және банктік холдингтерге мәжбүрлеу шаралары мен санкцияларды қолдану
туралы шешім қабылдауға;
▪ Банктік заңдармен анықталған жағдайларда уақытша әкімшілікті
тағайындауға;
ҰБ екінші деңгейлі банктердің қызметін реттеуді мынадай жолдармен
жүзеге асырады:
▪ Пруденциалдық нормативтер белгілеу;
▪ Банктердің орындауына міндетті нормативтік құқықтық актілерді шығару;
▪ Банктердің қызметін тексеру;
▪ Банктердің қаржылық жағдайын сауықтыруға байланысты ұсыныстар беру;
▪ Бактерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
▪ Банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына санкциялар қолдану.
Инспекциялау.
Банк жұмысын инспекциялау - банк қызметін жалпы және жеке мәселелер
бойынша талдау, банк басшысы мен қызметкерлері жұмысының қазіргі заңдарға
сәйкестілігін, банктің нақты қаржылық және институционалдық жағдайы
жайында мәліметтерді анықтау мақсатымен жүргізіледі. Банктердің қызметін
инспекциялауды ҰБ дербес түрде немесе басқа ұйымдарды қатыстыру арқылы
жүзеге асырыды. ҰБ банктерді жалпы тексеруді (екінші деңгейлі банктердің
жоспарына сәйкес), сондай-ақ ағымдағы (жеке мәселелер бойынша) тексеруді
жүзеге асырады.
Банк жұмысын тексеруді ҰБ тапсырмасында көрсетілген сұрақтар бойынша
жүргізіледі. ҰБ жүргізілетін жоспарлы тексеріс жайында банкке хабарлауға
құқығы бар, сонымен қатар тексерісті алдын-ала хабарлаусыз да жүргізуі
мүмкін. Банктер инспекциялау органдарына ҰБ тексеруге байланысты
көрсетілген тапсырмалары бойынша көмектесуге міндетті. Сондай–ақ әрбір
лауазымды тұлғалар мен қызметкерлерден сұрауды жүргізу мүмкіндігін және
тексеруге қажетті ақпараттарға қол жеткізуді қамтамасыз ету керек.
Банк жұмысына инспекциялауды арнайы құрылған ҰБ комиссиясы жүргізеді.
Бұл комиссия талдау жүргізілген құжаттардың көшірмесін тексеріс-актісіне
қосады. Комиссия мүшелеріне банктердің қызметін инспекциялау барысында
алған мәліметтерді жариялауға немесе үшінші бір адамдарға беруге тиым
салынады. Тексеріс аяқталғаннан кейін комиссияның әрбір мүшесі жұмыс
есебін дайындайды. Одан кейін комиссия басшысы жалпы қорытынды есеп
дайындайды. Бұл қорытынды есеп тиісті түрде рәсімделіп, екі данада
жасалады. Біреуі ҰБ Банктік Қадағалау Депортаментіне, екіншісі –
инспекциялау жүргізілген банк басшысына беріледі.
Тексеру кезінде банк және банк қызметкерлері тарапынан заң
бұзушылық немесе т.б. кемшіліктер анықталған жағдайда банк оларды жойып,
нәтижесін ҰБ-ке хабарлауы тиіс.
Егер ҰБ шектелген мәселелер төңірегіенде тексеріс жүргізетін болса,
онда қорытынды есеп-қисапсыз, тексеру-актісі дайындалады.
Банк қызметінің негізгі бағыттары бойынша банкті инспекциялау
нәтижелері ҰБ төрағасының орынбасары және банк басшылығының қатысуымен
жиналыста талданады. Инспекциялау барысында алған мәліметтер негізінде ҰБ
санкциялар мен шектелген ықпал ету шараларын қолдануға құқылы. Бұндай
жағдайда ҰБ анықталған кемшіліктерді жою туралы жазбаша есеп беру мерзімін
белгілейді.
Банктің қаржылық жағдайы нашарлаған жағдайда, ҰБ оның акционерлері
алдында қаржылық жағдайын сауықтандыру қажеттігі туралы, басшылықты
ауыстыру немесе банкті қайта құру мәселесі туралы талап қояды және
төмнедегідей ұсыныстар береді:
▪ Депозиттерді қабылдауды шектеу туралы;
▪ Жарғылық капиталды көбейту туралы;
▪ Дивиденттерді төлеуді тоқтату және провизияларды көбейту;
▪ Жеке филиалдар мен өкілдіктерді жабу және қызметкерлерді қосымша
жалдауды тоқтату немесе шектеу арқылы шығындарды қысқарту туралы;
▪ Банктің кез-келген лауазымды тұлғалары мен қызметкерлерін жұмыстан
уақытша босату туралы;
▪ Жоғары тәуекелді банктік операциялардың кейбір түрін шектеу немесе
тоқтату туралы.
Банктер пруденцилдық нормативтер мен орындалуы міндетті басқа да
нормалар және лимиттерді, сондай-ақ ҰБ нормативтік-құқықтық актілерін
бұзса, онда олардың лауазымды тұлғалары мен қызметкерлері банктің қаржылық
жағдайына және тұрақтылығына немесе депозиторлары мен клиенттерінің
мүддесіне қауіп төндіретін заңсыз әрекеттер жасаса, онда ҰБ шектеген ықпал
ету шараларының мыныдай түрлері қолдануы мүмкін:
а) Міндеттеме-хатты талап ету;
ә) Банкпен жазбаша келісім жасау;
б) Ескерту жасау;
в) Орындауға міндетті бұйрық- хат беру;
Банкке қатысты шектелген ықпал ету шараларын қолдану туралы ҰБ банктің
Бақылау Кеңесіне хабарлауға құқылы. Банкке шектелген ықпал ету шараларын
қолданса, онда банк ҰБ Банктік Қадағалау Департаментіне міндеттеме-хатты
орындауға байланысты жүзеге асырылытын шаралар туралы хатты 7 күн ішінде
тапсыруға міндетті. Сондай-ақ, хатқа қоса шараларды жүзеге асыру тәртібін
және жоспарлаған шаралардың қаржылық негіздемесін беруге тиісті.
Банктік Қадағалау Депортаменті банктің өзіне алған міндеттерін
орындауына бақылау жасайды.
Банктің міндеттеме-хатында банктің өзінде бар кемшіліктерді
мойындау және банк басшылығының екі ай ішінде оларды жою туралы мәліметтер
болу тиіс. ҰБ келесідей жағдайларда банктен міндеттеме-хатты талап етуге
құқылы:
а) өтімділік коэффициентін бұзу, клиенттің ақша-қаражаттарын аудару
туралы тапсырмасын уақытында орындамау, есеп айырысу операциялары бойынша
өзінің міндеттемелерін келісім-шартқа сәйкес орындамау, банктің
корреспонденттік шотына картотеканың болуы;
б) минималды резервтік талаптардың орындалмауы;
в) ҰБ жазбаша сұрауына мәліметтерді немесе құжаттарды уақытында
немесе мүлдем бермеу;
г) ҰБ келісімінсіз банк басшысы қызметінің өзінің лауазымды
міндеттерін бекітілген мерзімнен көп уақыт атқаруы;
д) заңмен қарастырылған жағдайлардан басқа, банктердің заңды
тұлғалардың жарғылық қорына қатысу;
е) шетел қатынасуымен құрылған банктің ішкі активтерге қаражаты
орналастыру талаптарын бұзуы;
ж) ҰБ есеп беру мен мәліметтерді тапсырмау немесе дұрыс емес
тапсыру;
Жазбаша келісім – анықталған кемшіліктерді дереу жою және онымен
байланысты бастапқы шараларды бекіту туралы банк пен ҰБ арасындағы келісім.
Жазбаша келісім банк қызметінде бар кемшіліктерді және заң
бұзушылықты қалыпқа келтіру үшін, ұзақ мерзім қажет кезде қолданады.
Жазбаша келісім жоғарыда көрсетілген жағдайларға қоса төмендегідей кезде
қолданылады:
а) банк құрылтайшылары ҰБ тиісті келісімінсіз дауыс құқығы бар банк
акцияларының 25% көбін тікелей немесе жанама түрде иеленсе немесе басқарса;
б) банктің орталықтандырылған несиелік ресурстары бойынша мерзімі
өткен қарыздары болса;
Жазбаша бұйрық ҰБ-пен айқындалған кемшіліктерді, белгіленген мерзім
ішінде жоюға нақты шараларды қолдану қажеттілігі туралы банкке тапсырмасы.
Жазбаша бұйрық келесі жағдайларда қолданылады:
а) екіден кем емес есептік күнге меншікті қаражат жеткілігі және бір
қарыз алушыға ең жоғары тәуекел коэффициентерін бұзу, соның ішінде капитал
теріс болған жағдайда;
б) бекітілген ең төменгі мөлшеріне жарғылық қор мөлшерінің сәйкес
келмеуі;
в) банктың жарғылық қоры заңсыз көздерден құрылу фактілері анықталса;
г) банк міндеттеме-хатты немесе жазбаша келісім шарттарын бұзған
немесе орындамаған жағдайда.
Ескерту хаты – ҰБ банктік заңдылықпен қарастарылған санкцияларды
қолдану мүмкіндігі туралы банкке хабарлау.
Жазбаша ескерту жоғарыда көрсетілген жағдайларға қоса келесідей
жағдайларда беріледі:
▪ Жазбаша бұйрықтың шарттарын орындамау;
▪ Заңдар талаптарын бұзған кезде;
Банкке шектелген ықпал ету шараларының бір түрін қолдану, оған бұның
алдында қолданған шараларды тоқтатпайды.
ҰБ банкке қолданған ықпал ету шаралары мен қатар санкцияларды да
қолданады. Санкциялар ретінде ҰБ келесі шараларды жүзеге асырады:
а) ҚР заң актілерімен белгіленген негізде айып-пұл салу және өндіріп
алу;
ә) барлық немесе бір банктік операцияларды жүргізуге лицензияларды
жою;
б) банкті консервациялау;
в) белгілі бір негіз бойынша банктің ашылуына рұқсатты қайтарып алу.
Банкті консервациялау.
Банктер басқа коммерциялық ұйымдарға қарағанда көбірек өз қызметінде
өзгеріске ұшырауға бейім. Бұл көптеген факторларға тәуелді, мәселен несие
сапасына, банк активтерінің құрлымына, оның табыстылығына, қаражат тарту
көздеріне және т.б.
Банктың қаржылық жағдайын сауықтандыру және оның жұмысын жақсарту
мақсатымен ҚР ҰБ банкті консервациялауды жүзеге асыруға құқылы.
Консервациялау режимін бекіту ҰБ коммерциялық банктерге қатысты
қолданатын санкциясы болып табылады.
Банкті консервациялау келесі жағдайларда жүзеге асырылады:
▪ Ауыртпалыққа ұшырыған банк жалпы банк жүйесі мен мемлекет экономикасы
үшін маңызды болса;
▪ Меншікті капитал деңгейін жеткілікті мөлшерге дейін жеткізуге нақты
мүмкіндігі болса.
Консервациялау режимін қолданудың міндетті шарты – жарғылық капиталдың
ең төменгі мөлшерінің орындалуы болып табылады. Консервациялау – банктің
өзінің қаражаты есебінен жүзеге асырылады. Банкті консервациялау шешімін
ҚР банктерді консервациялау туралың Ережесіне сәйкес, ҚР ҰБ Басқармасы
Банктің Қадағалау Департаментінің ұсынысымен қабылдайды. Бұл шешім
Басқарма қаулысы нысанында рәсімделеді және келесі мәліметтерден тұрады:
▪ Банк атауы және мекен-жайы;
▪ Банкті консервациялау шешімінің негіздемесі;
▪ Консервациялаудың басталу мерзімі мен консервациялаудың жалпы уақыты;
▪ Банктің қызметіне қойылатын шектеулердің тізімі;
▪ Уақытша әкімшіліктің құрамы және уақытша тағайындалатын басқарушының
аты-жөні;
▪ Банктің басқару аппаратының қызметкерлеріне өзінің жұмысы туралы
есебін, табыс декларациясын, меншікті мүліктің болуы және мөлшері жайлы
мәліметтерді уақытша әкімшілікке тапсыру туралы талабы;
▪ Уақытша әкімшіліктің кеңестері;
ҰБ Басқармасы консервациялау режимін бекіту туралы шешімді қабылдаумен
қатар негізгі шаралардың тізімін қарастырып, бұларды жүзеге асыру
ұсыныстарын береді. Консервациялау режимін орнату мерзімі 1 жылға дейінгі
аралықты қамтиды. Банкті консервацялау шешімі қабылданған уақыттын бастап
банкті басқару құзіреті уақытша әкімшілікке жүктеледі.
Банктің басқарушылары уақытша әкімшіліктің басқарушысына қабылдау -
өткізуң актісі бойынша мөр, штамп, бланктер, құндылықтар, сейфтер мен
бөлмелердің кілттерін және банктің басқа да мүліктері мен құжатарын
тапсырады.
Сондай-ақ бірінші кезектегі шараларға мыналар жатады:
1. Банктік шоттардағы қаражат қалдықтарын анықтау, сондай-ақ кассадағы
қаражат соммасын анықтау керек;
2. Банктың қаржылық жағдайына талдауды келесі бағыттар бойынша жүргізу:
▪ Капитал жеткіліктігі;
▪ Активтерді талдау, соның ішінде өтімділіктің деңгейін, судалық қоржын
жағдайын;
▪ Барлық қызмет түрлері бойынша табыс пен шығынтарды талдау.
3. Негізгі құралдарды баланстық және баланстан тыс баптар бойынша
инвентаризация жүргізу;
4. Мерзімі өткен ссудалық қарыздардың қайтарылуы бойынша шараларды
жүргізу, сотқа құжаттар дайындау;
5. Басқару құрылымы мен банк қызметтерлері санының оптималды
мөлшерін анықтау;
6. ҰБ Басқармасына банктың нақты қаржылық жағдайы туралы мәліметтерді
және банк жұмысының сапасын жақсарту мен қаржылық сауықтыру
мүмкіндіктерін хабарлау.
Консервациялау мерзімі ішінде уақытша әкімшіліктің қызметіне бақылауды
ҰБ атқарады.
ҰБ келесідей құқықтары бар:
▪ Уақытша әкімшілікке ұсыныстар беруге;
▪ Уақытша үкіметке орындалуы міндетті болатын жазбаша бұйрықтар беруге;
▪ Уақытша әкімшіліктің қызметі жайлы кез-келген ақпаратты талап етуге;
▪ Уақытша әкімшіліктің жүргізетін жұмысы туралы есепті тыңдауға;
▪ Концервациялауды аяқтау туралы шешім қабылдауға;
Банкті консервациялау келесі жағдайларда аяқталады:
▪ ҰБ шешімімен бекітілген консервациялау мерзімі аяқталғаннан кейін;
▪ ҰБ консервациялауды аяқтау туралы алдын – ала шешім қабылдаса.
Егер банкті консервациялау банктың қаржылық жағдайының жақсаруына
әкелмесе, онда ҰБ банктік заңдылықтарға сәйкес банкты банкорт деп жариялауы
мүмкін.
Халықаралық тәжірибе мен статистика мәліметтеріне сүйенсек, көптеген
банктердің жойылуы мен банкротқа ұшыраудың негізгі себебі, банктік
қадағалау мен банктік қызметті реттеу стратегиясының әлсіздігі болып
саналады. Қазақстанда банктік қадағалау жүйесі 1993 жылы күзінде құрылды.
1995-1996 жж ҚР ҰБ банктік қызметті бағалаудың халықаралық стандарттарына
көшу арқылы банктік қадағалау жүйесін нығайта бастады, нәтижесінде 1995
жылдың соңында банктік қадағалау жүйесін қайта құру жүргізілді.
Қайта құру жүргізілгенге дейін ҰБ Банктік Қадағалау Департаментінің
құрамында 3 бөлімше болды. Олар: Лицензиялау, Реттеу және Инспекциялау
Басқармалары.
1997 жылы 10 шілдеде қабылданған ҚРҰБ Банктік Қадағалау Депортаменті
туралы ң №252 Ережесіне сәйкес депортамент құрамы келесідей болды:
а) банктік қадағалаудың 5 басқармасы (№ 1,2,3,4,5,) және әрқайсысы
пруденциалдық реттеу бөлімшесі мен инспекциялау бөлімшелерінен тұрады;
б) методология бөлімі;
в) ақпараттық статистика бөлімі.
Департамент келесі функцияларды жүзеге асырады:
• Банкті ашуға қажетті құжаттарды қарастырады және қажетті жағдайда ҰБ
Басқармасына ҚР территориясында банкті ашуға рұқсат беру туралы қаулының
жобасын дайындайды;
▪ Банк реестірін, бағалы қағаздар эмиссиясының проспектісі мен
банктердің бағалы қағаздарды шығару туралы есебін, банкті ашуға берілген
рұқсат қағаз бен банктік операцияларды жүргізуге құқық беретін
лицензияларды есептік тіркеуге алады.
▪ Банктерге банктік операцияларды жүзеге асыруға лицензияны беруге
құжаттарды қарастырды;
▪ Банкті ашуға рұқсат қағазын қайталруға және банктік операцияларды
жүзеге асыруға лицензияны тоқтатуға немесе жоюға ұсыныстар жобасын
дайындайды.
▪ Банктермен пруденциалдық нормаларды және ЕДБ орындауға міндетті басқа
нормалар мен лимиттердің орындалуына бақылауды жүзеге асырады.
▪ Банктермен пруденциалдық нормативтер мен минималды резервтік
талаптарды есептеудің дұрыстылығын тексеру;
▪ Банктерге инспекциялауды жүзеге асырады;
▪ Банктік қадағалауды жүзеге асыру мен ұйымдастырудың методологиялық
базасын дайындайды;
▪ ЕДБ есеп беру мен басқа мәліметтерді өткізудің түрлерін, көлемін,
мерзімі мен тәртібін бекіту туралы ұсыныстарды ҰБ Басқармасына береді.
▪ Банктер қызметін сипаттайтын есептік, статистикалық және басқадай
мәліметтерді жинау, жүйелендіру, жинақтау жіне динамикасы негізінде
банктер қызметіне әржақты талдауды жүзеге асырады.
▪ Банктерге қатысты ақпаратты бекітілген формада ҰБ басқармасына және
құрылымдық бөлімшелеріне беру;
▪ Тапсырылған құжаттар негізінде заңды немесе жеке тұлғаға банкке
бақылау жасауға немесе банкті қайта құруға құқықты иленуге қорытынды
береді.
▪ Банк қызметін аудиторлық тексеруге лицензия беруге ҰБ Банктік аудит
Коммиссиясына тиісті құжаттарды қарастыруға дайындайды;
▪ Халықаралық стандарттарға жету үшін банктің өзіне алған міндеттерін
орындауына бақылау жасайды;
▪ Банк секторының даму перспективалары мен тенденцияларын зерттейді;
▪ Басқа мемлекеттердің Орталық Банктердің қадағалау органдарымен өзара
жұмыс істейді және бақылау функциясының деңгейін көтеруге қажетті
ақпаратпен алмасуға құқылы;
▪ ҰБ құқықтық- нормаивтік актілердің жобасын дайындауға қатысады;
▪ Қарастырылуға түскен заңды және нормативтік-құқықтық актілер жобасы
бойынша қорытынды береді;
▪ Басқа да қызметтерді жүзеге асыру;
ҰБ Банктік Қадағалау Депортаменті қашықтан қадағалауды келесі
бқлімшелер арқылы жүзеге асырады: Ірі бөлшектер мен банктік холдингтерге
қадағалау жүргізу басқармасы; шетел қатысуымен құрылған банктер бойынша
қадағалау басқармасы және орта және ұсақ банктерді қадағалау басқармасы
сондай-ақ, депортамент құрамында инспекциялау басқармасы мен мемлекеттік
банк секторы дамуының көрсеткіштерін талдаумен шұғылданатын, шетел
тәжірибені зерттеу, банк қызметі бойынша нормативтік –құқықтық базаны
жетілдіруді қамтамасыз ететін арнайы мамандандырылған құрылымдық бөлімше
методология және талдау басқармасы бар.
2001 жыл 1 маусым күні қаржылық топтарға тиімді біріктірілген
қадағалау жүргізу мақсатымен ҰБ қадағалау Депортаменті мен Сақтандыру
Қадағалауының Депортаменті біріктірілді.
Банктік Сақтандыру Қадағалау Депортаменті (БСҚД) ҚР ҰБ жүктелген
міндеттер мен банктік операциялардың жеке түрлерімен айналысатын ұйымдардың
қызметін реттеу мен қадағалауды жүзеге асырады.
БСҚД- Әлем банкі мен ЮСАИД ұйымымен қаржыландыратын бағдарламалар
бойынша жұмыс істейтін кеңесшілер көмегімен өзінің қызметін атқарады.
Қазіргі кезде БСҚД құрамында:
1. Банктік қадағалау басқармасы;
2. Методологиялық бөлім;
3. Ақпараттық – статистикалық бөлім;
4. Несиелер мен кепіл хаттарды тіркеу бөлімі бар.
Банктік қадағалау басқармасының құрамында инспекциялау және
пруденциялдық реттеу бөлімдері орналасқан.
1.2 Екінші деңгейлі банктердің қызметін реттеу тәртібі
Қадағалау тиімділігі – тәуекелдеріді басқарудың халықаралық
талаптарына қазақстандық банктер қызметінің сәйкестігін дистанциондық және
инспекциондық әдістерді бірігіп пайдалану арқылы қамтамасыз етіледі.
Инспекциондық қадағалау - әдетте банктың көлемін активтер бойынша
бағалайды, ішкі және сыртқы аудит тәуекелдерінің бағалануымен танысады,
супервизор көз қарасын қарастырады. Инспекциондық қадағалау инспекторының
тексерілетін банкке барып жүзеге асырылады.
Сонымен, инспекциялау жүргізу – банктерді орналасқан жерінде тексеру
арқылы олардың жағдайлары туралы нақты мәліметтер алуға мүмкіндік беретін
банктердің қызметін реттеу әдісі.
Инспекциялық қадағалау әдісінің сызбасы.
Банк қызметін инспекциялау - банк қызметін жалпы және жекелеген
мәселелер бойынша оның қызметін, ҰБ тапсырылатын есеп берудің мәліметтері
мен ақпараттардың шынайлылығын, банк басшылығының және қызметкерлерінің
жұмысы ҚР заңдарына сәйкестілігін анықтау мақсатымен жүргізіледі.
Инспекциялаудың келесідей түрлері ажыратылады:
1. Комплексті немесе жалпы;
2. Шектелген;
3. Арнайы.
Комплексті инспекция – CAMELS рейтингтік бағалау жүйесін пайдалана
отырып, банк қызметін тексеру нәтижесінде банктың қаржылық және
институционалдық жағдайлардың бағалауын білдіреді.
Шектелген инспекция – банктық қаржылық және институционалдық жағдайына
байланысты жеке мәліметтерді тексеруді қамтитын тексеру болып табылады.
Егер жеткілікті мөлшерде мәселелер қамтылса, онда CAMELS жүйесінің жеке
компоненттеріне баға беріледі.
Арнайы инспекция – бұл келесідей арнайы бағыттар бойынша банк қызметін
тексеру:
1. Кастодиандық қызмет;
2. Трасталық басқару операциялары бойынша;
3. Шетел волютасымен операциялар және валюталық заңдылықты сақтау;
4. Банктегі ақпараттық технологиялар;
5. Төлем жүйесінің жағдайы.
Мемлекеттік органдардың тапсырмасы бойынша жүргізілетін инспекция –
бұл құзіретті мемлекеттік органның өзінің функцияларын жүзеге асыру,
соның ішінде органдардың тапсырмасында көрсетілген мәселелер бойынша
қылмыстық істер жүргізу мақсатында банк қызметін тексеру болып
табылады.
Инспекциялаудың құрылымдық бөлімшелердің қызметкерлері жалпы және
шектелген инспекцияларды жүзеге асырады. Арнайы инспекцияларды Банктік
Қадағалау Депортаментінің арнайы инспекциялардың тиісті құрылымдық
бөлімшесімен жүзеге асырылады. Мемлекеттік органдардың тапсырмасы
бойынша жүргізілетін инспекцияларды – инспекциялаудың құрылымдық
бөлімшелері немесе арнайы инспекциялау құрылымдық бөлімінің мамандары
жүргізеді.
Инспекциялау жоспарлы түрде немесе аяқ астынан жүргізілуі мүмкін.
Инспекциялау тапсырмасымен анықталған мәселелерге қоса, тексерілетін
мерзім ішінде, банк жұмысында анықталған кемшіліктер мен бұзушылықтар
міндетті түрде белгіленіп, соңғы тексеріс нәтижесінде анықталған
кемшіліктерді жою нәтижелерін, сондай-ақ банктың қаржылық жағдайының
негізгі көрсеткіштерінің динамикасын және оның компоненттерін анықтау
керек. Жоғарыда көрсетілген талаптар тек жалпы инспекциялауға қатысты
қолданылады.
Банктердің тексеру жоспарымен – ірі және проблемалық банктерді жылына
кем дегенде 1 рет, қалған мекемелерді –қажеттілік туындағанына
байланысты тексеру жүргізу қарастырылады. Тексеріс жиілігі банк
жағдайының нашарлығына байланысты болады.
ҰБ бағасы бойынша АҚШ-тың 100млн. долларына немесе одан жоғары соманың
теңгедегі эквивалентіне жыл басында жалпы активтердің сомасы тең банк
– ірі банк болып саналады.
Проблеммалық банк болып – жіктелген активтердің 30% үмітсіз болатын және
ағымдағы шығындарын, табыстарынан асыратын банк табылады.
Банктердің проблемалық банктерге жатқызылуы, инспекторлық тексеру
қорытындысымен бекітілетін ықпал ету шараларын қолданумен қатар
жүргізіледі.
Несиелік мекемелерде проблемалардың пайда болуының келесідей алғы
шарттары болады:
▪ Банк ісін тиімді басқаруды ұйымдастырудың әлсіздігіне алып келетін
банк басшылығының жеткіліксіз квалификациялануы;
▪ Банк қызметкерлері даярлығының төмендігі;
▪ Нормативтік құжаттар мен заңдарды жасырын және ашық түрде бұзуы;
▪ Ішкі бақылау қызметінің әлсіздігі, банк басшылығы мен
қызметкерлерінің күмәнді банктік операцияларды жүзеге асыруға
потенциалды мүмкіндігінің болуы;
▪ Актив – пассив операцияларының мерзімдері бойынша теңдестірілудің
бұзылуы;
▪ Жеңілдікпен несие беру нәтижесінде өтімділіктің төмендеуі;
▪ Ашық волюталық позицияның жиі бұзылуы;
▪ Жоғары өтімді активтер үлесінің ең төменгі деңгейден төмендеуі;
▪ Банктің өзіне алатын несиелік тәуелдері бойынша провизияларды
жеткіліксіз мөлшерде құру;
▪ Дебиторлық және кредиторлық қарыздың өсуі кезінде банк табыстарының
төмендеуі;
▪ Меншікті қаражат көлемінің азаюы;
▪ Кепіл мен несиелер бойынша кепілхаттардың сенімсіздігі;
▪ Басқалар.
Инспекциялауға дайындық – бұл ҰБ инспекциялауды жүргізу ережелеріне
сәйкес тапсырма дайындау болып табылады. Болашақ инспекциялауды жоспарлау
барысында, дистанциондық қадағалаудың құрылымдық бөлімшелерінің басшысы мен
банк кураторы, банктың қаржылық жағдайына байланысты ағымдағы мәселелерді,
есеп беру мерзімі ішінде дистанциондық қадағалау барысында анықталған
кемшіліктер мен бұзышылықтарды талдайды.
Белгіленген мәселелерді талдау үшін дистанциондық қадағалау
бөлімшесіне есеп –беру мерзіміне жататын тиісті ақпараттар беріледі.
Бұл ақпарат міндетті түрде келесі мәселелерді қамтуға тиіс:
1) Банк қызметінің сипаттамасы мен көрсеткіштері және олардың ай сайынғы
өзгерісі:
▪ Капитал;
▪ Активтер көлемі, құрылымы және сапасы;
▪ Ірі инвестициялар;
▪ Міндеттемелер көлемі мен құрылымы;
▪ Табыстылығы;
▪ Акционерлер құрамы;
▪ Менеджмент;
▪ Филиалдық құрамы және жеке филиалдардың маңыздылығы;
▪ Ақша қаражаттарының қозғалысы.
2) Қаржылық көрсеткіштер бойынша өзгерістерді бақылау:
▪ Капитал компоненттерінің азаюы;
▪ Жіктелінген активтердің өсуі;
▪ Дебиторлық қарыздың өсуі;
▪ Тартылған банкаралық несиелердің өсуі;
▪ Депозиттер базасының азаюы;
▪ Жоғары өтімді активтер сомасының азаюы;
▪ Таза табыстың төмендеуі;
▪ Баптар бойынша табыстың төмендеуі;
▪ Шығындардың өсуі;
▪ Қаржылық емес активтердің өсуі;
3) Алдыңғы инспекциялаудың құжаттары;
4) Аудиторлық қорытынды;
5) Банктың қайтакапитализациялау жоспары бойынша шараларды орындау туралы
ақпарат;
6) Шектелген ықпал ету шаралары мен санкцияларды қолданудан туындайтын
шаралардың шарттарын орындау туралы ақпарат;
7) Несиелік регистр мәліметтері;
8) Клиенттер ұсыныстары және т.б. ақпарат
Арнайы инспекциялауды жүргізуді жоспарлау кезінде дистанциондық
қадағалау бөлімшесіне арнайы инспекциялау бөлімшесінің басшысына жеке
мәселелер бойынша тиісті ақпарат беріледі.
Жалпы тексеріс нәтижесі болып CAMELS рейтингтік бағалау жүйесі табылады.
Жалпы рейтинг төменде көрсетілген компоненттерді талдап, бағалау
негізінде анықталады:
1) C - каптиал жеткіліктігі
2) A - активтер сапасы
3) M - менеджмент
4) E -табыстылық
5) L - өтімділік
6) S - нарықтағы өзгерістерге сезімталдылығы
Жоғарыға сәйкес бұл компоненттер инспекторлар арасында бөлінеді және
белгіленген бағыттар бойынша мәліметтердің тексерілуі жүзеге
асырылады.
Капитал жеткіліктігін тексерген кезде инспекторлар басқадай
мәселелерге қоса міндетті түрде төмендегілерді анықтауға тиісті:
1) Банктың төленген жарғылық капиталының тіркелген капиталға және ҰБ
белгілеген жарғылық капиталдың минималды мөлшеріне сәйкестілігі;
2) Банктің жарғылық капиталы қалыптасуының заңға сәйкестілігі:
▪ Банктың жарғылық құжаттарының мазмұнының заңға сәйкестігі;
▪ Құрылтайшылардың құрамы және жарғылық капиталда олардың нақты үлесі
құрылтайшылық қаржаттарға, бағалы қағаздар эмиссиясының проспектісіне
және оларды орналастыру туралы қорытынды есеп–беруге сәйкестігі;
▪ Құрылтайшылар мен акционерлер құрамы банктік заңдар талаптарына сай
болуы, соның ішінде: оффшорлық зонада тіркелген заңды және жеке
тұлғаларға компания акционерлеріне шектеулер, банктың дауыс құқығы бар
акциялардың 25% тікелей немесе жанама иелену, басқару;
▪ Банк акцияларының бірінші ретті сатылуы, акциялардың номиналдық
құнынан төмен емес бағада жүзеге асырылу тиіс және барлық
құрылтайшылар үшін бір бағада сатуға тиіс;
▪ Құрылтайшылар мен акционерлер банктен сатып алған акциялары үшін
төлемді тек ақшалай түрде жүзеге асыруы тиіс:
3) Меншікті капитал көлемі мен құрлымы;
4) Меншікті капитал көлемі ҰБ минималды талаптарына сәйкестігі, соның
ішінде филиалдармен есеп айырысу кассалық бөлімшелердің санын ескеру
керек;
5) Меншікті капитал компоненттерін бухгалтерлік есепке алу дұрыстылығы;
6) Пруденциалдық нормативтер талаптарына сәйкес капиталдың активтерге
қатынасының және тәуекел дәрежесіне қарай өлшенген активтердің
жеткіліктілігі;
7) Капитал деңгейінің өсу қарқыны мен өзгеру динамикасы және оның
себептері;
8) ҰБ тапсырылатын қаржылық есепте көрсетілетін мәліметтердің шынайылығы;
9) CAMELS рейтингтік жүйенің талаптарына сәйкес капитал көрсеткіштерін
сандық және сапалық талдау;
10) Капитал жеткіліктілігі мен көлемі төмендеуінің потенциялды
тәуекелдерін талдау.
Активтерді тексеру және талдау кезінде инспекторлар басқа мәселелерге
қоса келесі мәселелерді міндетті түрде тексеруге тиіс:
- банктың жүзеге асыратын активтік операцияларды, соның ішінде ҰБ
лицензиясына сәйкес жүзеге асыратын баланстан тыс операцияларды;
- активтер көлемі, олардың құрылымы, табыс әкелмейтін активтер үлесі мен
жұмыс істейтін активтердің үлесін;
- тәуекел дәрежесіне қарай активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің
жіктелуі және тәуекелді және тәуекелсіз активтер үлесі мен активтерді
орналастырумен байланысты тәуекелдерді диверсификациялау;
- өтімді активтер құрылымы мен көлемі және жалпы сомада олардың үлесі;
- бағалы қағаздар қоржынын талдау, соның ішінде жалпы көлемі, түрлері
бойынша құрлымы.
Депозиттерді талдау
- жалпы көлемі, өтеу мерзіміне қарай құрлымы (ТЕД, қысқа, орта, ұзақ
мерзімді), контр әріптестері бойынша (ҰБ және ЕДБ корреспонденттік
шоттарында, соның ішінде: резидент-бөлектер мен бейрезидент банктерде)
және валюта түрлері бойынша;
- депозиттердің сапасы және провизияларды құру бойынша жіктелуі;
Несиелік қоржынды талдау:
- банктің ішкі несиелік саясатының болуы мен мазмұнының толықтылығы;
- жалпы көлемі, мерзімі бойынша несиелердің құрамы (қысқа, орта, ұзақ),
экономика секторлары бойынша, шағын кәсіпкерлік субъектілерін берілгені
және валюта түрлері бойынша;
- банкаралық несиелер
- акционерлерге және банкпен ерекше қатынастағы басқа тұлғаларға несие беру
және несие шарттары;
- бір қарыз алуға келетін max тәуекель мөлшері;
- берілген несиелер бойынша сыйөақының орташа қойылымы;
- несиелер сапасы бойынша және провизия құруына қарай жіктеу;
- банктің несиелік қоржынын талдау нәтижесінде алынған көрсеткіштер мен
ақпараттық банктің ішкі несиелік саясатына сәйкестігі;
Дебиторлық қарызды талдау
- баптар бойынша дебиторлық қарыздың жалпы көлемі мен құрамы;
- дебиторлық қарыздың сапасы мен провизиялардың құрылуына қарай жіктелуі:
Шартты міндеттемелерді талдау:
- баптар мен валюта түрлері бойынша шартты міндеттемелердің
жалпы көлемі мен құрамы, олардың жалпы тәуелді активтер
саласындағы үлесі;
- провизияларының құрылуына қарай шартты міндеттемелердің
жіктелуі;
- ҰБ бекітілген негізгі құралдар мен басқадай қаржылық емес активтерге
салымдар;
- басқа заңды тұлғалардың жарғылық капиталына банктың қатысуы бойынша
банктің заңдар талаптарын орындау;
- активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің және олардың компоненттерінің
өзгеру динамикасы және өзгерістер тенденциясы мен себептері;
- активтердің бухгалтерлік есебінің дұрыстылығы;
- ҰБ тапсырылатын қаржылық есепте көрсетілетін мәліметтердің шынайылығы;
- CAMELS рейтингтік жүйесінің талаптарына сәйкес активтер көрсеткіштерін
сандық және сапалық талдау;
Менеджментті тексеру және талдау кезінде инспектор міндетті
түрде келесідей мәселелерге көңіл бөлуге тиіс:
- Банк органдары құрылтайшылық құжаттар мен заңдарға сәйкес құрылды және
қызметін атқарып жатыр:
сондай- ақ банктың басқару қызметкерлері ҰБ келісімен алды:
- Банк қызметкерлерінің саны, олардың квалификациясы, қызметкерлермен жұмыс
істеу саясаты, соның ішіндне жұмысқа алу кезінде қойылатын талаптары,
жұмыс істеу жағдайлары (жалақы, оқыту, материалдық ынталандыру, басқадай)
банктың үйымдастыру қурылымы ҰБ талаптарына сәйкес келуің; соның ішінде
банк қызметінің тәуекелдерін басқару жүесі мен ішкі бақылауды
ұйымдастыру.
- банктың филиалдары мен есеп- аырусу кассалық бөлімшелер (РКО) саны және
олардың бас офиспен қарым-қатынасы
- банктың мамандары: негізгі сапалар (экономика секторлары), соның ішінде
клиенттермен жұмыс істеу:
банктың негізгі клиенттері – депозиторлары мен дебиторлары; банкпен
көрсетілетін қызметтер түрлері;
- белгіленген уақытта жетуге тиісті көрсеткіштер мен нақты шаралар
жиынтығы анықталған даму стратегиясы құзіретті органдармен ағымдағы
жыл мен алдағы бірнеше жылдарға дайындалды және бекітілді;
- бугалтерлік ақпаратты өңдеу және оның біріктірілуі соның ішінде
филиалдарын есеп-айрысуды ұйымдастыру;
- сыртқы және ішкі аудит ұсыныстарының болуы және банк мененджментінің оны
орындау деңгейі;
- қайтакапитализациялау және қызметін жақсарту жоспарына сәйкес өзіне алған
міндеттер мен талаптарды, сондай-ақ банкке қатысты қолданған шектелген
ықпал ету шаралары мен санкциялардан туындайтын міндеттерді банкпен
орындауы;
- заң талаптары, соның ішінде пруденциялдық нормативтер мен орындалуға
міндетті басқа нормалар мен меншіктердің бұзылуы;
- есептік кезеңде банкке қолданған шектелген ықпан ету шаралары мен
санкциялардың болуы;
- ҰБ тапсырмаларын уақытылы және сапалы орындалуы;
- CAMELS рейтинг жүесінің талаптарына сәйкес банк мененджментінің сапасын
талдау;
Табыстылықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz