Коммерциялық банктің меншік қаражаттарының қалыптасуы
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап өркениетті дамған
мемлекттердін қатарына біртіңдеп қосылуда. Ұлттық экономикада орын алған
нарықтық бағыттағы бетбурыстың қоғамдық өмірдегі тубегейлі өзгерістер
тудырғаны белгілі. Олардың қатарына әр қоғамдық жүйеге экономикалық заңдар
мен олардың қызметі ерекше орын алады.
Мемлекеттік салада сыртқы дипломатиялық, ішкі әлеуметтік - экономикалық
бағыттарды іргелі түрде жургізу бүгінгі таңда кезек куттіррімес
мәселелердін бірі.
Қазіргі өркениеттің ең негізгі қажетті саласы - банк. Маңызы жөнінен
несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы етеді. Банктің нарықтық
экономикада алатын орын өте зор. Себебі ол еліміздің қаржы саласының бір
тармағы болып табылды.
Қазақстан Республикасының Президентіңің Қазақстан халқына арналған
өзінің жолдауын бірден-бір жузеге асырушы саласы банк болып табылады. Осы
жолдауды қолдауда банк еңбекте бір-бірімен тығыз сабақтас, тақырыбы бір,
қоғамдағы даму, жаңару үрдісін жаңа, бұдан да тиімді сатыға шығаратын
жолдарға өз қызметің бағыттауда. Себебі қоғам бүгінгі күні өзгеріс те,
ізденіс те үстіңде.
Қазіргі нарықтық экономика шырақтаған жағдайда Қазақстанның қор
нарығына кәсіпорындарға инвестицияны тартуда, керекті қаржыны табуда,
біздің банктеріміздің атқаратын қызметтері де аз емес. Оның бүгінгі ахуалы
өте жақсы. Себебі банктың экономикамыздағы, әсіресе қаржы секторындағы
жағдайы өте жақсы. Бір кездері ұлттық табыс пен қаржының тапшылығынан
көптеген шаруашылық әлеуметтік салалар, шындығын ай жоқ, жалпы мемлекет
болып кедейшіліктің зардабын көріп, тауқыметн тартып едік. Ол кездер әлі
есімде. Өйткені, одан өткенімізге көп уақыт болған жоқ. Ал бүгінгі жағдай
күрт өзгерген. Экономика, қазіргі жағдайда тұрақты даму үстіңде.
Экономикалық үрдістің тұрақтылығы негізінде шетелдік қаржы қорларының.
Ұйымдарының қазақ еліне деген сенімі артқан. Осы сенімділіктің нәтижесінде
Қазақстанға аса қауыптенбейтің инвестиция әкеліне бастады. Осындай беделді
шешімдердің негізінде шетелдік банктердің, әр түрлі қорлардың қаржылары
елімізге милиондап емес милиардтап келе бастады. Осы қаржы көздерін
орналастыруда, оларға қызмет көрсетуде банктің атқаратын қызметімен көмегі
де аз емес. Осы нәтижеге, экономикамыздің шарықтап дамуына Қазақстан Ұлттық
банкінің қадағалап, басқарушымен Қазақстандық дамыған банктердін 10-ғына
кірген Қазақстан халық банкі АҚ-ның атқарған қызметі де аз емес. Оған
дәлел, дипломдық жобамның тақырыбын зерттеудің нәтижесінде алынған
нәтижелері.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк ресурстары экономиканың тірегі
ретіңде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық
шаруашылық субъектілермен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады. Сондықтан кез-келген банктің қызметінің
табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық
дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің уақтылы қайтарылмауы банктің зиян
шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер, несиелік тәуекелді басқару
шаралармен уақытылы айналысып отыруға тиіс.
Ендеше, дипломдық жобаны зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне
мыналар жатады. Мақсаты – банктік ресурстарды басқаруды (жоспарлау, реттеу,
талдау) жетілдіру. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілді:
Банк ресурстарының ұғымы мен құрылымы оларды қалыптастыру операциялары;
Банкке тартылған қаржыларды талдау ;
Банктің ресурстарын талдау;
Банк ресурстарын тиімді басқару жолдарын анықтау;
Зерттеу объектісі. "Қазақстан халық банкі" АҚ. Зерттелімнің
ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 30 наурызындағы
Казақстан Республикасындағы Ұлттық банк" және 1995 жылдың 31 тамызындағы
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы зандары",
"Қазақстан халық банкі" акционерлік қоғамының 2007 жылдың 31 желтоқсаныңда
аяқталған қаржы жылы бойынша жылдық есеп беру мәліметтері, "Қазақстан халық
банкі" акционерлік қоғамының ресми сайттарының мәліметтері.
1 Банктік ресурстарды басқарудың теориялық теориялық негіздері
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос
ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
"Банк ресурстары" термині "несиелік ресурсы" қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады
[1, 13 б].
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операцияла негізінде
калыптасқан және барлық, активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресутарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алаты несиелер, басқа
банктердің, қорреспонденток шоттағы, депозиттік шоттардағы
каражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік
операцияларды жүзеге асырған үшін алынған тауарлы-материалды құндылықтар
жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында банк
ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байкалады. Барлык
кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауга тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде акысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалык түсінік
калыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халык шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ыкпалымен жинақталған каражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресуртары болып саналады. Ссудалық қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті.
Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған каражаттарға
бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық. резервтік, негізгі
кұралдар, амортизациялык және банк ісін дамыту қорлар, ал тартылған
қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың, үйымдардың есеп
айырысу және ағымдык шоттардағы қаражаттары және халыктың акшалай жинақтары
жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы калыптасып. мемлекеттің
қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялык банктер кызметінің тұрак-тылығы
үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз
етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындагы көлемі және
мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
калыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және баска операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бүл, яғни банктің ресурстык кұрамына тек кана ақшалай каражаттар емес, сол
сиякты тауарлы-материалдык қүндылыктар және бағалы кағаздар кіреді дегенді
білдіреді. Ұлттық (орталык) банкіміз "банктердін банкі" болып
табылатындықтан. коммерциялык банктер ре-сурстарының бір бөлігі сол банктен
алған ресурстардан да қүралады.
Демек, коммерциялык банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдык
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында акшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны кажет ететін кәсіпорынға, үйымға және халыкка са-тып
отырады.
Банк ресурстары - бұл банктін пассивтік операииялары негізінде
қалыптаскан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу максатында орлаластыруга багытталатын
банктін меншікті және тартылган қаражаттарыныц жиынтыгы [5, 78 б].
Нарыктық катынастарға өту барысында банк ресурстарыньщ құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялык банктін акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сиякты
косымша қорлары кіреді. Тартылган каражаттардың жаңа түріне: Ұлттык банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, баска банктердің,
қорреспонденток шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктер ресурстарыньщ құрылымы олардын маманда-нуы,
эмбебаптығы және кызметінің ерекшеліктеріне карай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1. Банктің меншікті капиталы.
2.Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда ете төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылган
қаражаттардың үлесіне тиеді.
2006 жылдың 1 каңтарына берілген мәліметтер бойынша Қазакстандық екінші
деңгейдегі банктердің пассивтері, олардың құрылымы мен шамасына қарай 12-
кестеде топтастырылған.
Кесте 1- Қазақстандық екініші деңгейдегі банктер пассивтерінің
01.12.2008 ж. құрылымы мен шамасының топтастырылуы* мың тг
Банктердің аттары МіндеттемелерМеншікті Барлык
і капиталы пассивтері
1 АО "БТА Банк" 2692058088 427074329 3119132417
2 АО "КАЗКОММЕРЦБАНК" 2440939228,0 279303767,02720242995,
0
3 АО "Народный Банк Казахстана" 1.587.151.715174.863.9361.762.01 5.6
51
4 АО "Альянс Банк" 876.628.960 167.659.2491.044.288.2
09
5 АО "АТФБанк" 913.630.578 105.821.9681.019.452.5
46
6 АО "Банк ЦентрКредит" 889.481.575 76.229.059 965.710.634
7 ДО АО "БТА БАНК" - АО 250.880.377 57.237.268 308.117.645
"ТЕМIРБАНК"
8 АО "Нурбанк" 239.043.408 38.337.200 277.380.608
9 АО "БАНК "КАСПИЙСКИЙ" 238.250.001 30.923.812 269.173.813
10 АО "Евразийский Банк" 180.522.570 24.617.773 205.140.343
11 АО ДБ "RBS (Kazakhstan)" 161.699.380 17.560.783 179.260.163
12 АО "ЦЕСНАБАНК" 137.152.052 18.997.334 156.149.386
13 АО "Ситибанк Казахстан" 83.792.975 10.871.349 94.664.324
14 ДБ АО "Сбербанк" 49.971.786 34.194.587 84.166.373
15 ДБ АО "HSBC БАНК КАЗАХСТАН" 64.054.252 8.851.587 72.905.839
16 АО "Казинвестбанк" 60.864.629 11.093.854 71.958.483
17 АО "ЭКСИМБАНК КАЗАХСТАН" 31.792.623 12.251.252 44.043.875
18 АО "Жилстройсбербанк 22.585.000 12.700.586 35.285.586
Казахстана"
19 АО "ДБ "АЛЬФА-БАНК" 24.623.747 8.240.503 32.864.250
20 АО "Delta Bank" 19.370.176 5.674.385 25.044.561
21 АО "Банк Позитив" 11.801.468 4.910.859 16.712.327
22 АО ДБ "БАНК КИТАЯ В 5.769.619 3.731.697 9.501.316
КАЗАХСТАНЕ"
23 АО "ДБ "КЗИ БАНК" 5.174.986 2.808.435 7.983.421
24 АО "СБ "ЛАРИБА-БАНК" 2.737.086 4.033.240 6.770.326
25 АО "МЕТРОКОМБАНК" 2.822.313 1.807.545 4.629.858
26 АО "ТПБК" 2.366.647 2.242.583 4.609.230
27 АО "МБ "Алма-Ата" 2.845.310 1.529.818 4.375.128
28 АО "Данабанк" 1.875.094 1.565.155 3.440.249
29 АО ДБ "ТАИБ КАЗАХСКИЙ БАНК" 719.505 2.318.493 3.037.998
30 АО "Сеним-Банк" 1.215.896 1.754.896 2.970.792
31 АО "Мастербанк" 261 2.060.097 2.321.097
32 АО "Экспресс Банк" 154.415 2.026.273 2.180.688
33 АО "Заман-Банк" 259.7 1.807.490 2.067.190
34 АО "Казинкомбанк" 247.73 1.475.880 1.723.610
35 АО ДБ "НБ Пакистана" в 320.056 1.049.792 1.369.848
Казахстане
Қаржы нарығын және каржы ұйымдарын кадагалау және реттеу жөніндегі ҚР
агентігінің есептік материалдарынан
Кестеден көріп отырғанымыздай. банктердің пассивтерінің өсуіне
міндеттемелердің артуы. сонын ішінде депозитік базаның өсуі ықпал етуде.
2008 жыл бойына екінші деңгейдегі банктердің міндеттемелерінің сомасы 480,9
млрд тенге немесе 47.6% өскен. Депозиттердін құрылымында салымдарды
кепілдендіру жүйесіне мүше-банктерде орналаскан жеке түл-ғалардың салымдары
341,5 млрд теңгені күрады немесе бұл көрсеткіш 2007 жылдың 1 каңтарымен
салыстырғанда 42,4% жоғары. 2008 жылдың 1 қантарына екінші деңгейдегі
банктердің жиынтық меншікті капиталының мөлшері 44,9% өсіп, 233,6 млрд
теңгені кұрады.
1.2 Банктік меншікті капиталының көздері мен қызметтері
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын қорреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар бріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің
қорреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызмтінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды [7, 102 б]:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер);
- бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы
қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
ә) банктік резервтер, яғни уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
б) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей
кезеңдерден тұрады [7, 115 б]:
1. Бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2. Бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3. Эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4. Шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Банктің меншкті қаражатының түріне ерезервтік қор жатады. Резервтік
қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз
етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір
пайыз мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері
жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады.
Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде,
банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы
бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару жатады.
Банк капиталы банктің дербестгін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепіл болады жіне банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызметі;
- реттегіштік қызметі;
- айналым қызметі;
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге әр
түрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер
қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа
банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін олар тапшылығына байланысты
міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі – резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
1.3 Коммерциялық банке тартылған қаражаттарды жоспарлау
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау - коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі-базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капталы мен
тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал – банктің несиелік
ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда
қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы
мынандай жағдайлармен түсіндіріледі – біріншіден, банктер қаржылық
нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және
халықтың уақытша бос қаражаттар сомасын депозит түрінде жинақтайды, осы
жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай-ақ олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады.
Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл
салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге
тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде
орналастырған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және
нарықты оңай өткізіледі.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы барлық міндеттемелер
коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара
қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне
мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін
қажет. Сонемен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбек ақыны төлеу,
сондай-ақ банктік операцияларды дамытудың келесі кезеңдерінеде шығындарды
төлеу үшін қажет. Меншікті капитал - банктің қорғаныс кепілдік қоры. Осы
сипатты меншікті капитал маңызды, сөзсіз міндетті қор болып табылады,
банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін
банктік қаражаттар құрылымында оның ролі өте жоғары.
Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік операцияларын
жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін
пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды. Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынан
басқа мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі.
Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу
мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады.
Осылардың негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі
бөлігі құралады.
Комерциялық банктердің меншіктік қаражааттары негізгі төрт түрлі
қорлардан қалыптасады. Оны келесі суретте көруге болады (сурет 1).
1.4 Банктік ресурстарды басқару жүйесінде коммерциялық банктердің
депозиттік саясатын қалыптастыру
Пассивтерді басқару белгілі мақсаттарға сәйкес қаражаттар
көздерінің қайта құрылуын қарастыратын менеджменттің өзінше бір
бағыты болып табылады. Мақсаттары:
- қаражаттарды тарту шығындарын барынша азайтатын көздерін
пайдалану, бұл банктің капиталы мен пайдасын ұлғайтатын жаңа қаражаттарға
ие болуға мүмкіндік береді;
- қорлардың тұрақты деңгейін қамтамасыз ететін капиталдың,
депозиттердің және тартылған қаражаттар көлемдерінің арасындағы қолайлы
үйлесімді (пропорцияны) таңдау, бұл банктерде табыстылығы жоғары активтерді
ұстауға мүмкіндік береді.
Сурет 1 - Коммерциялық банктің меншік қаражаттарының қалыптасуы
Қорлардың ойластырылған көлемін , құрылымын және шығындарын
қамтамасыз ету үшін банк кредиторлары мен депозиторларына ұсынатын
бағалары, оның ішінде пайыз мөлшерлемесі және басқа да шоттары
басқарудың басты тұтқалары болуы мүмкін. Бірақ, банктің пассивті
операцияларының дамуы олардың ұлғаюы емес, олардың түрлерінің көп
болуын білдіріп банктің ақша айналымын, меншікті жекешелендіру
үрдісін жылдамдатады.
Банк пассивтерін басқару тактикасының негізгі бағыттары:
- банктің сенімділігін, тұрақтылығын қамтамасыз етуне қажетті
және жететіндей меншік капиталын анықтау, және де банктің активті
операцияларының кеңеюіне қажет;
- активті операциялардың дамуы үшін және клиенттер алдыңдағы
міндеттемелерін орындау үшін қажетті қаражаттарды іздестіру, табу;
- баланстың өтімділігін қамтамасыз ету үшін мерзімді
депозиттерді, “арзан” ресурстарды пайдалану арқасында табыс келтіру
үшін талап еткенге дейінгі депозиттерді тарту.
Коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету және табыс
келтіру банктердің пассивтерін басқарудың мақсаты болып табылады.
Пассивтердің негізгі құрайтын элементтері болғандықтан коммерциялық
банктерде депозиттік операцияларды жүргізуге аса көңіл бөлінеді.
Депозиттік операцияларды жүргізгенде банктер келесідей қағидаларға
сүйенеді:
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру банктің табыс алуына
бағытталуы керек;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыруда депозиттік операциялар
субъектілерінің әр түрлілігіне және депозиттердің әртүрлі нысандарын
ескеру қажет;
- депозиттік операцияларды ссудалар беру операцияларымен ,
депозиттер мен несиелер сомалары мен мерзімдерімен байланыстырып
жүргізу керек;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру кезде, депозиттік
шоттардағы бос қаражаттардың резервтері барынша аз болуын ескеру;
Депозиттерді тарту көптеген елдерде сияқты белгілі бір тауар
нысанында салымшыларға сыйлық беру; клиенттерге пошта арқылы немесе
өз көлігінің ішінде қызмет көрсету; депозиттерді рәсімдеудің
автоматизацияланған жүйесінің болуы және тағы басқалар жатады.
Депозиттерді тартуда ғимарат және банк персоналы маңызды рөл
атқарады, әдетте, ғимараттың, офистің әсем және тәжірибелі
қызметкерлері бар банктермен жұмыс істегенді қалайды.
Коммерциялық банктердің қызметі үшін қаражаттарды тарту мақсатында,
коммерциялық банктің жарғысында бекітілгендей, максималды табыс алу және
банктік өтімділікті сақтау мақсатына байланысты депозиттік саясаттың
стратегиясын құрастыру маңызды болып келеді. Депозиттік саясат ең алдымен
келесі талаптарға жауап беруге тиісті :
- экономикалық мақсатқа лайықтылық ;
- бәсеке қабілеттілік ;
- ішкі қайшылықсыздық .
Экономикалық мақсатқа лайықтылық деп тұрғындардан тартылған ресурстарды
қолдануының рентабелділігі. Бұл жағдай, әрине, активті - пассивті басқаруда
қарастырылуға тиіс. Жеке тұлғалардың депозиттік ресурстарды тартудың
салыстырмалы тиімділігініңі есеп-қисабы жасалғанда олармен байланысты
шығындарға, оның ішінде – резервтік төлемдер мен олардың өтімділігінің
анықталмаған дәрежесі және де нақты пайдасын ескеру қажет .
Салымдар бойынша мөлшерлеме жүйесі нарықтық конъюктураға бағытталған
болуы керек. Осылайша, тұрақтылық дәрежесі бәсекелестерге қарағанда өз
мөлшерлемесін төмен деңгейде ұстап отырған банкте өз клиенттерінің бір
бөлігін жоғалтып алуға тәуекел етеді .
Депозиттық саясат ішкі қайшылықсыздығын бірнеше аспектіде анықтап
қарауға болады. Бұл депозиттік мөлшерлеменің уақытша құрылымы және
олардың сомалары, салым түрлері бойынша және де клиенттердің әртүрлі
категориялары бойынша (мысалы, жеке және заңды тұлғалар үшін) олардың
дифференцациясы.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының маңызын анықтаған кезде
келесі мәселелерді ұмытпауымыз қажет: депозиттік саясаттың субъектілерін
мен объектілерін, оның құру қағидаларын, сонымен қатар депозиттік саясат
шектеулерін;
Коммерциялық банктің депозиттік саясат субъектілердің құрамына банкі
клиенттерін, коммерциялық банктерді және мемлекеттік мекемелерді жатқызуға
болады. Депозиттік саясат объектілеріне банктің тартылған құралдары және
банкі қосымша қызметтері жатады (комплексті қызмет ету). Банк депозиттік
саясат субъектілері және объектілерінің жіктелуі 2 суретте көрсетілген.
Коммерциялық банкті депозиттік саясатын қалыптастырудың негізінде
жалпы және арнайы қағидалары жатыр (сурет 3).
Депозиттік саясаттың жалпы қағидаларына макроэкономикалықдеңгейде
жүргізілетін ҚР Ұлттық Банктің мемлекеттік ақша-несие саясаты үшін де, әр
коммерциялық банк деңгейіндегі саясат үшін де ортақ қағидалар жатады.
Оларға ғылыми негізделу, тиімділік қағидаларын және банктің депозиттік
саясатының барлық элементтердің бірлігін де жатқызуға болады.
Сурет 2 - Коммерциялық банк депозиттік саясаттың объектілер мен
субъектілер құрамы
Депозиттік саясаттың ерекше қағидаларына банк шығындарының үйлесімді
деңгейін, депозиттық операцияларды жүргізу қауіпсіздігін сенімділігін
қамтамасыз ету қағидалары жатады. Айтылып кеткен қағидаларды ұстану банктің
депозиттік процесті ұйымдастырудың стратегиялық және тактикалық бағыттарын
қалыптастыруына мүмкіндік береді.
Сурет 3 - Коммерциялық банктердің дапозиттік саясатын қалыптастыру
қағидалары
Банктің депозиттік саясатының мақсаты.
Банкт депозиттік саясатының келесідей негізгі бағыттары
анықталған:
- депозиттік базаны кеңейту және нығайту, Қазақстанның
депозиттік нарығындағы Банк үлесін нығайту;
- депозиттік қоржынының көлемін ұлғайту және сапасын жақсарту;
- өтімділік саясаты мен Банктің активті және пассивті басқару
бойынша органдарының шешіміне байланысты қысқа және ұзақ мерзімді
салымдар үлестерінің қолайлы, рационалды қатыстылығын қолдау;
- клиенттердің барлық категорияларына қатысты ойластырылған ,
тиімді саясат.
Банктің депозиттік саясатын жүргізу келесі қағидаларға
негізделген:
Салымдарды кепілдендіру. Банк салымдардың сақталуын және қайтарылуын
қамтамасыз етеді (оның ішінде салымдарды “Жеке тұлғалардың салымдарын
кепілдендіру (сақтау) Қазақстандық Қоры” ЖАҚ-нда сақтандыру арқылы ).
Міндеттемелерді орындау. Бұл қағида бойынша Банк салым келісімі
шарттарына сәйкес немесе талап еткенге дейінгі салымдары бойынша
клиенттердің талабына сәйкес клиент алдындағы міндеттемелердің
уақтылы және толық орындалады.
Ашықтылық қағидасы. Банктің барлық салымшылары банктің қаржылық
жағдайы жөнінде ақпарат алуға құқылы.
Бәсеке қабілеттілік. Банк депозиттік өнімнің бәсеке қабілеттілігін
жоғардату мақсатында өз тәжірибесінде келесідей шараларды жүзеге
асырады :
- жай және күрделі, ілгерімелі сыйақы есептеу әдістерін
қолдана отырып, бар депозиттерді жетілдіру және жаңа депозиттік
өнімдерді енгізу мақсатында ішкі және сыртқы депозиттік нарықтарға
маркетингтік зерттеулер жүргізеді;
- сыйлықтар ойнату, салымшыларға сыйақы беру, бонустар жүйесін
қолдану сияқты маркетингтік әдістер қолданады;
- жоғары мәдениет деңгейін және клиенттерге қызмет көрсету
сапалығын қамтамасыз етеді.
Құпиялылық қағидасы. Қарым-қатынас кезінде банкпен алынған ақпарат,
оның ішінде клиенттер туралы жеке мәліметтер, олардың іс-әрекеті және
қаржылық мүддесі жөнінде ақпарат қатаң құпия түрде сақталуы міндетті.
Баға құру. Банктің жеке және заңды тұлғалар салымдарын тарту
аумағындағы пайыз саясаты салымдар ағымын ынталандыруға бағытталған. Жеке
және заңды тұлғалар салымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі Банктің
пайыз саясатымен сәйкес анықталынып, банктің активі мен пассивін
басқару органымен бекітіледі .
Жеке және заңды тұлғалардың салымдары бойынша сыйақы мөлшерін
анықтауда келесі жағдайлар ескеріледі:
- қаржы нарығының конъюктурасы;
- ішкі (депозиттер теңгемен) және сыртқы (депозиттер шетел
валютасында) депозиттік нарығындағы сыйақы мөлшерінің деңгейі;
- банкаралық қаражат құны;
- құнды қағаздар табыстылығының деңгейі;
- жалпы пайыздық және валюталық тәуекелдіктің тиімді
дәрежесіндегі пайыздық маржаның қажетті деңгейі;
- инфляция деңгейі;
- ҚР ҰБ-ның қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің көлемі.
- депозиттер түрлері және құрылымы;
1.5 Банктің депозиттік операцияларын реттеу негіздері
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық
банкте және өзге қорреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланыств операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарвн белгілі бір уақытқа және пайыз төлеу шарты бойынша тартумен
байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер
пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың
негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстар шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар түріндегі (депозиттік және жинақ сертификаттары)
депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әр
түрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады
[9, 45 б]:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын
қаражаттары;
- әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің қорреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін
жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
комиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар
жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын
көрсеткіштер есептелінеді:
1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны
пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:
(1)
мұндағы,
- қаражаттың шоғырлану деңгейі;
- мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;
- мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;
Т – мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
2. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын
қаражаттардың орта күнінің санын көрсететін көрсеткіш, сол арқылы тартылған
қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен
анықтауға болады:
(2)
мұндағы,
М – орташа сақталу мерзімі;
- мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
К – қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.
А – мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.
3. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе
олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:
мұндағы,
- азаймайтын қаражат қалдығы;
- мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
Т – мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
Мерзімді депозит – бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айып-пұл
төлеуге міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі – талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте,
алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін
пайдаланылмайды, әр мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары
толтырылмайды; шоттағы қаражат баяу айналады; тұрақты пайыз төленеді; пайыз
мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан реттеліп отырады;
ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі; бұл
шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі – жинақ салымдары.
Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді,
салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ
кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке
бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды
ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді.
Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап
етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
салым операцияларының мерзіміне жәее мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге
бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа
жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын
салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа
жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с.) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар негізінен жалақы, зейнетақы, үздіксіз
төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды
білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік сертификат – заңды тұлғаның банкке салған қаражатын
куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның
филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық
беретін бағалы қағаз.
Жинақ сертификаты – жеке тұлғаның банкке салған қаражатын
куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның
филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық
беретін бағалы қағаз.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына
толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және
көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу
қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада
шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі
түрі бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші
нарықта сатып алу-сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаты және тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ
сертификатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды.
Жинақ сертификаты тек жеке тұлғаларға ғана беріледі.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге
ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ
төменгі мөлшерде пайыз төлейді.
Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау
тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын
қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер
баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер
мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға
тиіс.
Депозиттік және жинақ сертификаттары - бұл салым иелерінің атына
толтырылып беріледі. Ал мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Яғни коммерциялық банктердің активтік операцияларын қаржыландырудың
басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды жинақтауда,
коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде жүргізе отырып,
депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Бағалы қағаздардың
айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың нарығы бастапқы және
қайталама болып бөлінеді. Бастапқы нарықта бағалы қағаздардың бастапқы
иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады; қайталама
нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады.
Бағалы қағаздардың номиналдық, эмиссиялық және нарықтық бағасы болады.
Қайталама нарық екі бөліктен тұрады: ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы
- мәмілелер сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге
асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының
айналыс сферасы және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы-бағалы
қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы
кұралдарымен саудасаттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле
объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге
асырылатын сферасы.
Бұдан басқа қаржы нарықтарын басқа критерийлер бойынша ажыратады:
бағалы қағаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар; эмитенттер
бойынша: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап өркениетті дамған
мемлекттердін қатарына біртіңдеп қосылуда. Ұлттық экономикада орын алған
нарықтық бағыттағы бетбурыстың қоғамдық өмірдегі тубегейлі өзгерістер
тудырғаны белгілі. Олардың қатарына әр қоғамдық жүйеге экономикалық заңдар
мен олардың қызметі ерекше орын алады.
Мемлекеттік салада сыртқы дипломатиялық, ішкі әлеуметтік - экономикалық
бағыттарды іргелі түрде жургізу бүгінгі таңда кезек куттіррімес
мәселелердін бірі.
Қазіргі өркениеттің ең негізгі қажетті саласы - банк. Маңызы жөнінен
несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы етеді. Банктің нарықтық
экономикада алатын орын өте зор. Себебі ол еліміздің қаржы саласының бір
тармағы болып табылды.
Қазақстан Республикасының Президентіңің Қазақстан халқына арналған
өзінің жолдауын бірден-бір жузеге асырушы саласы банк болып табылады. Осы
жолдауды қолдауда банк еңбекте бір-бірімен тығыз сабақтас, тақырыбы бір,
қоғамдағы даму, жаңару үрдісін жаңа, бұдан да тиімді сатыға шығаратын
жолдарға өз қызметің бағыттауда. Себебі қоғам бүгінгі күні өзгеріс те,
ізденіс те үстіңде.
Қазіргі нарықтық экономика шырақтаған жағдайда Қазақстанның қор
нарығына кәсіпорындарға инвестицияны тартуда, керекті қаржыны табуда,
біздің банктеріміздің атқаратын қызметтері де аз емес. Оның бүгінгі ахуалы
өте жақсы. Себебі банктың экономикамыздағы, әсіресе қаржы секторындағы
жағдайы өте жақсы. Бір кездері ұлттық табыс пен қаржының тапшылығынан
көптеген шаруашылық әлеуметтік салалар, шындығын ай жоқ, жалпы мемлекет
болып кедейшіліктің зардабын көріп, тауқыметн тартып едік. Ол кездер әлі
есімде. Өйткені, одан өткенімізге көп уақыт болған жоқ. Ал бүгінгі жағдай
күрт өзгерген. Экономика, қазіргі жағдайда тұрақты даму үстіңде.
Экономикалық үрдістің тұрақтылығы негізінде шетелдік қаржы қорларының.
Ұйымдарының қазақ еліне деген сенімі артқан. Осы сенімділіктің нәтижесінде
Қазақстанға аса қауыптенбейтің инвестиция әкеліне бастады. Осындай беделді
шешімдердің негізінде шетелдік банктердің, әр түрлі қорлардың қаржылары
елімізге милиондап емес милиардтап келе бастады. Осы қаржы көздерін
орналастыруда, оларға қызмет көрсетуде банктің атқаратын қызметімен көмегі
де аз емес. Осы нәтижеге, экономикамыздің шарықтап дамуына Қазақстан Ұлттық
банкінің қадағалап, басқарушымен Қазақстандық дамыған банктердін 10-ғына
кірген Қазақстан халық банкі АҚ-ның атқарған қызметі де аз емес. Оған
дәлел, дипломдық жобамның тақырыбын зерттеудің нәтижесінде алынған
нәтижелері.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк ресурстары экономиканың тірегі
ретіңде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық
шаруашылық субъектілермен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады. Сондықтан кез-келген банктің қызметінің
табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық
дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің уақтылы қайтарылмауы банктің зиян
шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер, несиелік тәуекелді басқару
шаралармен уақытылы айналысып отыруға тиіс.
Ендеше, дипломдық жобаны зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне
мыналар жатады. Мақсаты – банктік ресурстарды басқаруды (жоспарлау, реттеу,
талдау) жетілдіру. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілді:
Банк ресурстарының ұғымы мен құрылымы оларды қалыптастыру операциялары;
Банкке тартылған қаржыларды талдау ;
Банктің ресурстарын талдау;
Банк ресурстарын тиімді басқару жолдарын анықтау;
Зерттеу объектісі. "Қазақстан халық банкі" АҚ. Зерттелімнің
ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 30 наурызындағы
Казақстан Республикасындағы Ұлттық банк" және 1995 жылдың 31 тамызындағы
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы зандары",
"Қазақстан халық банкі" акционерлік қоғамының 2007 жылдың 31 желтоқсаныңда
аяқталған қаржы жылы бойынша жылдық есеп беру мәліметтері, "Қазақстан халық
банкі" акционерлік қоғамының ресми сайттарының мәліметтері.
1 Банктік ресурстарды басқарудың теориялық теориялық негіздері
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос
ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
"Банк ресурстары" термині "несиелік ресурсы" қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады
[1, 13 б].
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операцияла негізінде
калыптасқан және барлық, активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресутарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алаты несиелер, басқа
банктердің, қорреспонденток шоттағы, депозиттік шоттардағы
каражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік
операцияларды жүзеге асырған үшін алынған тауарлы-материалды құндылықтар
жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында банк
ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байкалады. Барлык
кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауга тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде акысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалык түсінік
калыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халык шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ыкпалымен жинақталған каражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресуртары болып саналады. Ссудалық қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті.
Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған каражаттарға
бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық. резервтік, негізгі
кұралдар, амортизациялык және банк ісін дамыту қорлар, ал тартылған
қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың, үйымдардың есеп
айырысу және ағымдык шоттардағы қаражаттары және халыктың акшалай жинақтары
жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы калыптасып. мемлекеттің
қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялык банктер кызметінің тұрак-тылығы
үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз
етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындагы көлемі және
мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
калыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және баска операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бүл, яғни банктің ресурстык кұрамына тек кана ақшалай каражаттар емес, сол
сиякты тауарлы-материалдык қүндылыктар және бағалы кағаздар кіреді дегенді
білдіреді. Ұлттық (орталык) банкіміз "банктердін банкі" болып
табылатындықтан. коммерциялык банктер ре-сурстарының бір бөлігі сол банктен
алған ресурстардан да қүралады.
Демек, коммерциялык банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдык
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында акшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны кажет ететін кәсіпорынға, үйымға және халыкка са-тып
отырады.
Банк ресурстары - бұл банктін пассивтік операииялары негізінде
қалыптаскан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу максатында орлаластыруга багытталатын
банктін меншікті және тартылган қаражаттарыныц жиынтыгы [5, 78 б].
Нарыктық катынастарға өту барысында банк ресурстарыньщ құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялык банктін акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сиякты
косымша қорлары кіреді. Тартылган каражаттардың жаңа түріне: Ұлттык банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, баска банктердің,
қорреспонденток шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктер ресурстарыньщ құрылымы олардын маманда-нуы,
эмбебаптығы және кызметінің ерекшеліктеріне карай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1. Банктің меншікті капиталы.
2.Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда ете төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылган
қаражаттардың үлесіне тиеді.
2006 жылдың 1 каңтарына берілген мәліметтер бойынша Қазакстандық екінші
деңгейдегі банктердің пассивтері, олардың құрылымы мен шамасына қарай 12-
кестеде топтастырылған.
Кесте 1- Қазақстандық екініші деңгейдегі банктер пассивтерінің
01.12.2008 ж. құрылымы мен шамасының топтастырылуы* мың тг
Банктердің аттары МіндеттемелерМеншікті Барлык
і капиталы пассивтері
1 АО "БТА Банк" 2692058088 427074329 3119132417
2 АО "КАЗКОММЕРЦБАНК" 2440939228,0 279303767,02720242995,
0
3 АО "Народный Банк Казахстана" 1.587.151.715174.863.9361.762.01 5.6
51
4 АО "Альянс Банк" 876.628.960 167.659.2491.044.288.2
09
5 АО "АТФБанк" 913.630.578 105.821.9681.019.452.5
46
6 АО "Банк ЦентрКредит" 889.481.575 76.229.059 965.710.634
7 ДО АО "БТА БАНК" - АО 250.880.377 57.237.268 308.117.645
"ТЕМIРБАНК"
8 АО "Нурбанк" 239.043.408 38.337.200 277.380.608
9 АО "БАНК "КАСПИЙСКИЙ" 238.250.001 30.923.812 269.173.813
10 АО "Евразийский Банк" 180.522.570 24.617.773 205.140.343
11 АО ДБ "RBS (Kazakhstan)" 161.699.380 17.560.783 179.260.163
12 АО "ЦЕСНАБАНК" 137.152.052 18.997.334 156.149.386
13 АО "Ситибанк Казахстан" 83.792.975 10.871.349 94.664.324
14 ДБ АО "Сбербанк" 49.971.786 34.194.587 84.166.373
15 ДБ АО "HSBC БАНК КАЗАХСТАН" 64.054.252 8.851.587 72.905.839
16 АО "Казинвестбанк" 60.864.629 11.093.854 71.958.483
17 АО "ЭКСИМБАНК КАЗАХСТАН" 31.792.623 12.251.252 44.043.875
18 АО "Жилстройсбербанк 22.585.000 12.700.586 35.285.586
Казахстана"
19 АО "ДБ "АЛЬФА-БАНК" 24.623.747 8.240.503 32.864.250
20 АО "Delta Bank" 19.370.176 5.674.385 25.044.561
21 АО "Банк Позитив" 11.801.468 4.910.859 16.712.327
22 АО ДБ "БАНК КИТАЯ В 5.769.619 3.731.697 9.501.316
КАЗАХСТАНЕ"
23 АО "ДБ "КЗИ БАНК" 5.174.986 2.808.435 7.983.421
24 АО "СБ "ЛАРИБА-БАНК" 2.737.086 4.033.240 6.770.326
25 АО "МЕТРОКОМБАНК" 2.822.313 1.807.545 4.629.858
26 АО "ТПБК" 2.366.647 2.242.583 4.609.230
27 АО "МБ "Алма-Ата" 2.845.310 1.529.818 4.375.128
28 АО "Данабанк" 1.875.094 1.565.155 3.440.249
29 АО ДБ "ТАИБ КАЗАХСКИЙ БАНК" 719.505 2.318.493 3.037.998
30 АО "Сеним-Банк" 1.215.896 1.754.896 2.970.792
31 АО "Мастербанк" 261 2.060.097 2.321.097
32 АО "Экспресс Банк" 154.415 2.026.273 2.180.688
33 АО "Заман-Банк" 259.7 1.807.490 2.067.190
34 АО "Казинкомбанк" 247.73 1.475.880 1.723.610
35 АО ДБ "НБ Пакистана" в 320.056 1.049.792 1.369.848
Казахстане
Қаржы нарығын және каржы ұйымдарын кадагалау және реттеу жөніндегі ҚР
агентігінің есептік материалдарынан
Кестеден көріп отырғанымыздай. банктердің пассивтерінің өсуіне
міндеттемелердің артуы. сонын ішінде депозитік базаның өсуі ықпал етуде.
2008 жыл бойына екінші деңгейдегі банктердің міндеттемелерінің сомасы 480,9
млрд тенге немесе 47.6% өскен. Депозиттердін құрылымында салымдарды
кепілдендіру жүйесіне мүше-банктерде орналаскан жеке түл-ғалардың салымдары
341,5 млрд теңгені күрады немесе бұл көрсеткіш 2007 жылдың 1 каңтарымен
салыстырғанда 42,4% жоғары. 2008 жылдың 1 қантарына екінші деңгейдегі
банктердің жиынтық меншікті капиталының мөлшері 44,9% өсіп, 233,6 млрд
теңгені кұрады.
1.2 Банктік меншікті капиталының көздері мен қызметтері
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын қорреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар бріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің
қорреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызмтінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды [7, 102 б]:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер);
- бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы
қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
ә) банктік резервтер, яғни уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
б) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей
кезеңдерден тұрады [7, 115 б]:
1. Бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2. Бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3. Эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4. Шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Банктің меншкті қаражатының түріне ерезервтік қор жатады. Резервтік
қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз
етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір
пайыз мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері
жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады.
Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде,
банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы
бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару жатады.
Банк капиталы банктің дербестгін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепіл болады жіне банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызметі;
- реттегіштік қызметі;
- айналым қызметі;
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге әр
түрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер
қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа
банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін олар тапшылығына байланысты
міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі – резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
1.3 Коммерциялық банке тартылған қаражаттарды жоспарлау
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау - коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі-базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капталы мен
тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал – банктің несиелік
ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда
қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы
мынандай жағдайлармен түсіндіріледі – біріншіден, банктер қаржылық
нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және
халықтың уақытша бос қаражаттар сомасын депозит түрінде жинақтайды, осы
жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай-ақ олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады.
Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл
салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге
тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде
орналастырған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және
нарықты оңай өткізіледі.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы барлық міндеттемелер
коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара
қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне
мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін
қажет. Сонемен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбек ақыны төлеу,
сондай-ақ банктік операцияларды дамытудың келесі кезеңдерінеде шығындарды
төлеу үшін қажет. Меншікті капитал - банктің қорғаныс кепілдік қоры. Осы
сипатты меншікті капитал маңызды, сөзсіз міндетті қор болып табылады,
банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін
банктік қаражаттар құрылымында оның ролі өте жоғары.
Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік операцияларын
жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін
пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды. Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынан
басқа мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі.
Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу
мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады.
Осылардың негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі
бөлігі құралады.
Комерциялық банктердің меншіктік қаражааттары негізгі төрт түрлі
қорлардан қалыптасады. Оны келесі суретте көруге болады (сурет 1).
1.4 Банктік ресурстарды басқару жүйесінде коммерциялық банктердің
депозиттік саясатын қалыптастыру
Пассивтерді басқару белгілі мақсаттарға сәйкес қаражаттар
көздерінің қайта құрылуын қарастыратын менеджменттің өзінше бір
бағыты болып табылады. Мақсаттары:
- қаражаттарды тарту шығындарын барынша азайтатын көздерін
пайдалану, бұл банктің капиталы мен пайдасын ұлғайтатын жаңа қаражаттарға
ие болуға мүмкіндік береді;
- қорлардың тұрақты деңгейін қамтамасыз ететін капиталдың,
депозиттердің және тартылған қаражаттар көлемдерінің арасындағы қолайлы
үйлесімді (пропорцияны) таңдау, бұл банктерде табыстылығы жоғары активтерді
ұстауға мүмкіндік береді.
Сурет 1 - Коммерциялық банктің меншік қаражаттарының қалыптасуы
Қорлардың ойластырылған көлемін , құрылымын және шығындарын
қамтамасыз ету үшін банк кредиторлары мен депозиторларына ұсынатын
бағалары, оның ішінде пайыз мөлшерлемесі және басқа да шоттары
басқарудың басты тұтқалары болуы мүмкін. Бірақ, банктің пассивті
операцияларының дамуы олардың ұлғаюы емес, олардың түрлерінің көп
болуын білдіріп банктің ақша айналымын, меншікті жекешелендіру
үрдісін жылдамдатады.
Банк пассивтерін басқару тактикасының негізгі бағыттары:
- банктің сенімділігін, тұрақтылығын қамтамасыз етуне қажетті
және жететіндей меншік капиталын анықтау, және де банктің активті
операцияларының кеңеюіне қажет;
- активті операциялардың дамуы үшін және клиенттер алдыңдағы
міндеттемелерін орындау үшін қажетті қаражаттарды іздестіру, табу;
- баланстың өтімділігін қамтамасыз ету үшін мерзімді
депозиттерді, “арзан” ресурстарды пайдалану арқасында табыс келтіру
үшін талап еткенге дейінгі депозиттерді тарту.
Коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету және табыс
келтіру банктердің пассивтерін басқарудың мақсаты болып табылады.
Пассивтердің негізгі құрайтын элементтері болғандықтан коммерциялық
банктерде депозиттік операцияларды жүргізуге аса көңіл бөлінеді.
Депозиттік операцияларды жүргізгенде банктер келесідей қағидаларға
сүйенеді:
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру банктің табыс алуына
бағытталуы керек;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыруда депозиттік операциялар
субъектілерінің әр түрлілігіне және депозиттердің әртүрлі нысандарын
ескеру қажет;
- депозиттік операцияларды ссудалар беру операцияларымен ,
депозиттер мен несиелер сомалары мен мерзімдерімен байланыстырып
жүргізу керек;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру кезде, депозиттік
шоттардағы бос қаражаттардың резервтері барынша аз болуын ескеру;
Депозиттерді тарту көптеген елдерде сияқты белгілі бір тауар
нысанында салымшыларға сыйлық беру; клиенттерге пошта арқылы немесе
өз көлігінің ішінде қызмет көрсету; депозиттерді рәсімдеудің
автоматизацияланған жүйесінің болуы және тағы басқалар жатады.
Депозиттерді тартуда ғимарат және банк персоналы маңызды рөл
атқарады, әдетте, ғимараттың, офистің әсем және тәжірибелі
қызметкерлері бар банктермен жұмыс істегенді қалайды.
Коммерциялық банктердің қызметі үшін қаражаттарды тарту мақсатында,
коммерциялық банктің жарғысында бекітілгендей, максималды табыс алу және
банктік өтімділікті сақтау мақсатына байланысты депозиттік саясаттың
стратегиясын құрастыру маңызды болып келеді. Депозиттік саясат ең алдымен
келесі талаптарға жауап беруге тиісті :
- экономикалық мақсатқа лайықтылық ;
- бәсеке қабілеттілік ;
- ішкі қайшылықсыздық .
Экономикалық мақсатқа лайықтылық деп тұрғындардан тартылған ресурстарды
қолдануының рентабелділігі. Бұл жағдай, әрине, активті - пассивті басқаруда
қарастырылуға тиіс. Жеке тұлғалардың депозиттік ресурстарды тартудың
салыстырмалы тиімділігініңі есеп-қисабы жасалғанда олармен байланысты
шығындарға, оның ішінде – резервтік төлемдер мен олардың өтімділігінің
анықталмаған дәрежесі және де нақты пайдасын ескеру қажет .
Салымдар бойынша мөлшерлеме жүйесі нарықтық конъюктураға бағытталған
болуы керек. Осылайша, тұрақтылық дәрежесі бәсекелестерге қарағанда өз
мөлшерлемесін төмен деңгейде ұстап отырған банкте өз клиенттерінің бір
бөлігін жоғалтып алуға тәуекел етеді .
Депозиттық саясат ішкі қайшылықсыздығын бірнеше аспектіде анықтап
қарауға болады. Бұл депозиттік мөлшерлеменің уақытша құрылымы және
олардың сомалары, салым түрлері бойынша және де клиенттердің әртүрлі
категориялары бойынша (мысалы, жеке және заңды тұлғалар үшін) олардың
дифференцациясы.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының маңызын анықтаған кезде
келесі мәселелерді ұмытпауымыз қажет: депозиттік саясаттың субъектілерін
мен объектілерін, оның құру қағидаларын, сонымен қатар депозиттік саясат
шектеулерін;
Коммерциялық банктің депозиттік саясат субъектілердің құрамына банкі
клиенттерін, коммерциялық банктерді және мемлекеттік мекемелерді жатқызуға
болады. Депозиттік саясат объектілеріне банктің тартылған құралдары және
банкі қосымша қызметтері жатады (комплексті қызмет ету). Банк депозиттік
саясат субъектілері және объектілерінің жіктелуі 2 суретте көрсетілген.
Коммерциялық банкті депозиттік саясатын қалыптастырудың негізінде
жалпы және арнайы қағидалары жатыр (сурет 3).
Депозиттік саясаттың жалпы қағидаларына макроэкономикалықдеңгейде
жүргізілетін ҚР Ұлттық Банктің мемлекеттік ақша-несие саясаты үшін де, әр
коммерциялық банк деңгейіндегі саясат үшін де ортақ қағидалар жатады.
Оларға ғылыми негізделу, тиімділік қағидаларын және банктің депозиттік
саясатының барлық элементтердің бірлігін де жатқызуға болады.
Сурет 2 - Коммерциялық банк депозиттік саясаттың объектілер мен
субъектілер құрамы
Депозиттік саясаттың ерекше қағидаларына банк шығындарының үйлесімді
деңгейін, депозиттық операцияларды жүргізу қауіпсіздігін сенімділігін
қамтамасыз ету қағидалары жатады. Айтылып кеткен қағидаларды ұстану банктің
депозиттік процесті ұйымдастырудың стратегиялық және тактикалық бағыттарын
қалыптастыруына мүмкіндік береді.
Сурет 3 - Коммерциялық банктердің дапозиттік саясатын қалыптастыру
қағидалары
Банктің депозиттік саясатының мақсаты.
Банкт депозиттік саясатының келесідей негізгі бағыттары
анықталған:
- депозиттік базаны кеңейту және нығайту, Қазақстанның
депозиттік нарығындағы Банк үлесін нығайту;
- депозиттік қоржынының көлемін ұлғайту және сапасын жақсарту;
- өтімділік саясаты мен Банктің активті және пассивті басқару
бойынша органдарының шешіміне байланысты қысқа және ұзақ мерзімді
салымдар үлестерінің қолайлы, рационалды қатыстылығын қолдау;
- клиенттердің барлық категорияларына қатысты ойластырылған ,
тиімді саясат.
Банктің депозиттік саясатын жүргізу келесі қағидаларға
негізделген:
Салымдарды кепілдендіру. Банк салымдардың сақталуын және қайтарылуын
қамтамасыз етеді (оның ішінде салымдарды “Жеке тұлғалардың салымдарын
кепілдендіру (сақтау) Қазақстандық Қоры” ЖАҚ-нда сақтандыру арқылы ).
Міндеттемелерді орындау. Бұл қағида бойынша Банк салым келісімі
шарттарына сәйкес немесе талап еткенге дейінгі салымдары бойынша
клиенттердің талабына сәйкес клиент алдындағы міндеттемелердің
уақтылы және толық орындалады.
Ашықтылық қағидасы. Банктің барлық салымшылары банктің қаржылық
жағдайы жөнінде ақпарат алуға құқылы.
Бәсеке қабілеттілік. Банк депозиттік өнімнің бәсеке қабілеттілігін
жоғардату мақсатында өз тәжірибесінде келесідей шараларды жүзеге
асырады :
- жай және күрделі, ілгерімелі сыйақы есептеу әдістерін
қолдана отырып, бар депозиттерді жетілдіру және жаңа депозиттік
өнімдерді енгізу мақсатында ішкі және сыртқы депозиттік нарықтарға
маркетингтік зерттеулер жүргізеді;
- сыйлықтар ойнату, салымшыларға сыйақы беру, бонустар жүйесін
қолдану сияқты маркетингтік әдістер қолданады;
- жоғары мәдениет деңгейін және клиенттерге қызмет көрсету
сапалығын қамтамасыз етеді.
Құпиялылық қағидасы. Қарым-қатынас кезінде банкпен алынған ақпарат,
оның ішінде клиенттер туралы жеке мәліметтер, олардың іс-әрекеті және
қаржылық мүддесі жөнінде ақпарат қатаң құпия түрде сақталуы міндетті.
Баға құру. Банктің жеке және заңды тұлғалар салымдарын тарту
аумағындағы пайыз саясаты салымдар ағымын ынталандыруға бағытталған. Жеке
және заңды тұлғалар салымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі Банктің
пайыз саясатымен сәйкес анықталынып, банктің активі мен пассивін
басқару органымен бекітіледі .
Жеке және заңды тұлғалардың салымдары бойынша сыйақы мөлшерін
анықтауда келесі жағдайлар ескеріледі:
- қаржы нарығының конъюктурасы;
- ішкі (депозиттер теңгемен) және сыртқы (депозиттер шетел
валютасында) депозиттік нарығындағы сыйақы мөлшерінің деңгейі;
- банкаралық қаражат құны;
- құнды қағаздар табыстылығының деңгейі;
- жалпы пайыздық және валюталық тәуекелдіктің тиімді
дәрежесіндегі пайыздық маржаның қажетті деңгейі;
- инфляция деңгейі;
- ҚР ҰБ-ның қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің көлемі.
- депозиттер түрлері және құрылымы;
1.5 Банктің депозиттік операцияларын реттеу негіздері
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық
банкте және өзге қорреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланыств операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарвн белгілі бір уақытқа және пайыз төлеу шарты бойынша тартумен
байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер
пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың
негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстар шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар түріндегі (депозиттік және жинақ сертификаттары)
депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әр
түрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады
[9, 45 б]:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын
қаражаттары;
- әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің қорреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін
жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
комиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар
жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын
көрсеткіштер есептелінеді:
1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны
пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:
(1)
мұндағы,
- қаражаттың шоғырлану деңгейі;
- мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;
- мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;
Т – мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
2. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын
қаражаттардың орта күнінің санын көрсететін көрсеткіш, сол арқылы тартылған
қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен
анықтауға болады:
(2)
мұндағы,
М – орташа сақталу мерзімі;
- мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
К – қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.
А – мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.
3. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе
олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:
мұндағы,
- азаймайтын қаражат қалдығы;
- мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
Т – мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
Мерзімді депозит – бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айып-пұл
төлеуге міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі – талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте,
алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін
пайдаланылмайды, әр мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары
толтырылмайды; шоттағы қаражат баяу айналады; тұрақты пайыз төленеді; пайыз
мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан реттеліп отырады;
ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі; бұл
шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі – жинақ салымдары.
Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді,
салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ
кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке
бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды
ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді.
Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап
етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
салым операцияларының мерзіміне жәее мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге
бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа
жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын
салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа
жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с.) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар негізінен жалақы, зейнетақы, үздіксіз
төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды
білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік сертификат – заңды тұлғаның банкке салған қаражатын
куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның
филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық
беретін бағалы қағаз.
Жинақ сертификаты – жеке тұлғаның банкке салған қаражатын
куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның
филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық
беретін бағалы қағаз.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына
толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және
көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу
қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада
шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі
түрі бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші
нарықта сатып алу-сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаты және тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ
сертификатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды.
Жинақ сертификаты тек жеке тұлғаларға ғана беріледі.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге
ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ
төменгі мөлшерде пайыз төлейді.
Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау
тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын
қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер
баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер
мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға
тиіс.
Депозиттік және жинақ сертификаттары - бұл салым иелерінің атына
толтырылып беріледі. Ал мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Яғни коммерциялық банктердің активтік операцияларын қаржыландырудың
басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды жинақтауда,
коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде жүргізе отырып,
депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Бағалы қағаздардың
айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың нарығы бастапқы және
қайталама болып бөлінеді. Бастапқы нарықта бағалы қағаздардың бастапқы
иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады; қайталама
нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады.
Бағалы қағаздардың номиналдық, эмиссиялық және нарықтық бағасы болады.
Қайталама нарық екі бөліктен тұрады: ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы
- мәмілелер сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге
асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының
айналыс сферасы және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы-бағалы
қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы
кұралдарымен саудасаттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле
объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге
асырылатын сферасы.
Бұдан басқа қаржы нарықтарын басқа критерийлер бойынша ажыратады:
бағалы қағаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар; эмитенттер
бойынша: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz