Тәуекелдерді басқару әдістері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3
1. Банктік тәуекелдерді басқарудың теориялиқ негіздері
1. Банктік тәуекелдердің мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Тәуекелдерді бағалаудың сандық және сапалық
әдістері ... ... ...16
3. Қаржы ұйымдарындағы тәуекелдерді басқару жүйесінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 20
2 . Банктік тәуекелдерді басқару
1. Банк қызметін басқарудағы банктік тәуекелдердің
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. Қазақстандағы тәуекелдерді басқару саласындағы қаржылық
реттеу мен бақылаудың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3. Темірбанк тәуекелдерін басқару жүйесінің ішкі
үрдістерінің талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
4. Экономикалық-математикалық үлгі: банктердің жеке
капиталдарының жеткіліктігіне Базель 2 нұсқауын енгізудің
ықпалы ... .52
3 ТАРАУ. ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ
3.1. ҚР тәуекелдерді басқару жүйесін қалыптастырудың негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.2. Банк жүйесінің жүйелік тәуекелін тестілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 72
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Дүниежүзілік экономиканың ағымдағы қалпы мен оның даму
тенденциялары белгілі бір елдің бизнес-үрдістерінің жаһандануына және
оның дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануына әкеледі. Мұның барлығы
компанияны басқарудың алғы және тиімді әдістерін пайдалануға, ал
мемлекеттерді белгілі бір шаралардың нәтижесінде алынған бәсекелестік
ерекшеліктерді ары қарай есепке ала отырып, экономиканы реттеуге
жетелейді. Өзара тиімді әрекеттесуге негізделген жүйелі әдіс
Қазақстанға дүниежүзілік экономикаға тиімді енуіне мүмкіндік береді.
Дамудың қазіргі кезеңінде Қазақстандық экономика өзінің дамуының
неғұрлым сапалы кезеңіне өтуде. Үкіметпен өнеркәсіптік-инновациялылыққа
баса назар аудырылып ұзақ және орта мерзімдерге қабылданып жатқан
даму бағдарламалары оған мысал бола алады. Қойылған мақсаттар мен
міндеттердің орындалуында және олардың іске асырылуында қызмет
көрсетулерінің түрлілігін қамтитын қаржы саласы да маңызды орын алады.
Экономиканың атаулы саласы қысқа мерзім ішінде активтер мен
көрсетілген қызметтерінің көлемінде айтарлықтай көрсеткіштерге жетті.
Сонымен қатар қысқа мерзім ішінде банк қызметтерін, жинақтық
зейнетақы қорларының, сақтандыру және делдалдық-дилерлік ұйымдардың,
сонымен қатар зейнетақы активтерін инвестициялық басқару бойынша
ұйымдардың, лизингтік ұйымдардың заңшығаруы мен қызмет етуін реттеуді
жетілдіру бойынша күрделі жұмыстар жүргізілді. Жетістікті жағдай
болып 2004 жылдан бастап елдің бүкіл қаржылық саласының біртұтас
органмен басқарылуына келуі танылды.
Алматының аймақтық қаржылық орталық ретінде ары қарай дамуы,
Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі, салықтық және валюталық режимдерінің
жұмсаруына қарамастан қазақстандық қаржы компанияларын тұрақты болуын
талап етеді. Атаулы қалыпқа тәуекелдерді басқару мен бақылау жүйесін
пайдалана отырып келуге болады. Соңғысы төрт элементтен тұрады:
тәуекелді өлшеу мен басқару, тәуекел мониторингі және бақылау.
Мемлекеттің қаржы жүйесін тиімді реформалау мақсатында қаржы
нарығын жетілдіруідің халықаралық тәжірибесіне жүгіну керек, себебі
Қазақстанға қарағанда, көптеген мемлекеттер нарықтық жағдайдағы
экономиканың дамуында үлкен тәжірибеге ие, және де Қазақстанда олардың
барлық тиімді жақтарын енгізу керек.
Шетел банктері мен қаржы ұйымдарының құрылымында бизнес-
бөлімшелердің қызметінің талдауын жүргізіп, жанама түрде оларды
басқарып тікелей басшылыққа бағынатын тәуекел-менеджмент басқарулары
бар екені белгілі. Олардың негізі қызметі компания басшылығына биснес-
шешімдерді қабылдаудың әр кезеңінде ұсыныстық мәліметерді беру болып
табылады. Сонымен қатар тәуекелдерді жаһанды басқару жүйесі бар. Ол -
банктік бақылау бойынша Базель комитетінің ұсыныстары. Ұсыныстар
халықаралық тәіжірибемен талап етілетін деңгейге жеке банктің тәуекел-
менеджментінің қалпын салыстыруға қажетті критерийлер жиынтығын құрайды.
Базел талаптарына сәйкес келу банк ұйымында халықаралық банк
қауымдастығымен қабылданған тәуекелдерден қорғау жүйесінің бар болуы
туралы мәлімдейді де, банкті әріптестер мен инвесторлар алдында неғұрлым
тартымды етеді.
Батыс банктері өздерінің контрагенттерінің капитал жеткіліктігінің
көрсеткіштерін Базель комитеті ережелерінің негізінде есептейтіні тегін
емес. Анығында банк тәуекелдерін басқарудың ұлттық жүйесі Базель
талаптарына сәйкес келулері керек. Бұдан түсетін пайда мол: банктің
несиелік рейтингін талдаған кезде халықаралық рейтинг агенттіктері Базель
комитетінің нұсқауларын басшылыққа алады. Сонымен қатар, макро-микро
деңгейде тәуекелдерді басқару жүйесінің әлеуетін пайдалану жалпы
қазақстаныдқ мәселені шешуге – компания мен нарық тазалығын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді. Сол себептен қазақстандық қаржы ұйымдарының
ең басты міндеті тәуекелдердің әртүрлі түрлерінен сенімді қорғау
жүйесін қалыптастыру болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі. Қаржы саласында қаржы тәуекелдерін басқару
ешкімнің де күмәнін туғызбайды. Акционерлер, басшылық және қаржы
мекемелерінің портфельдерін басқарушыларға тәуекелдерді басқару саласында
шешімдерді қабылдауды қолдау үшін нақты және толық мәлімет қажет.
Мұның негізгі себебі болып оларды өлшемей, басқармай қаржы мекемелері
өзінің капиталының айтарлықтай бөлігін жоғалтып, банкротқа айналуы
танылады. Бұл кез келген бизнес үшін өзекті болғанымен, қаржы саласы
үшін маңыздырақ келеді. Бірқатар дүниежүзілік дағдарыстар мұны бізге
ашып көрсетті: банк жүйесінің дағдарысы тәуекелдерді басқарудағы
кемшіліктер мен оның мүлдем болмауын ашып берді. Банк жүйесінің
дамуының жаңа кезеңіңде қаржы мекемелері (егер де олар нарықта ұзақ
уақыт қызмет етуге бекінсе) тәуекелерді басқарудың тиімді жүйесін құру
үшін біраз күш жұмсаулары керек. Қазақстандық қаржы жүйесі, жалпы
алғанда, тәуекелдерді басқарудың пайдалылығы мен қажеттілігін түсінген
сияқты. Сонымен бірге, тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесі қаржы
мекемесінің тұрақтылығын көтеріп қана қоймай, капиталды тиімді пайдалану
мен орналастыруға септігін тигізеді, басқа сөзбен айтқанда иелер мен
оның әріптестері мен клиентерінің бизнесінің құнының өсуіне әкеледі.
Дүниежүзілік тәжірибеде тәуекелдерді басқарудың мұндай жүйесі институтқа
үлкен бәсекелестік жеңілдік береді, өкіншіке орай ондай институтты
біздің елімізде көп пайдаланбайды. Мәселе түйіні ондай жүйені ендіру
күрделілігінен және қор шығынының көп болуынан тұратын сияқты. Атаулы
міндет мықты технологиялық жәрдемді қажет етуі де ықтимал. Тәуекелдерді
басқарудың дұрыс жүйесі оның тиімділігінің болашақта да, қазіргі кезде
де негізін салушы фактор болып табылады.
Зерттеу мақсаты қазақтандық ерекшеліктерді есепке ала отырып,
тәуекелдерді басқару мен реттеудің әдістерін таңдау бойынша ұсыныстарды
жасап шығару болып табылады.
Атаулы қойылған мақсатқа орай берілген жұмыста келесі міндеттерді
шешу талпыныстары жасалған:
- қаржы тәуекелдерінің маңызы мен жіктелуін ашу. Несие тәуекелдерін
басқару жүйесі мен неізгі әдістерін анықтау;
- Қазақстанның қаржы институттарында қаржы тәуекелдерін басқарудағы
дәстүрлі әдістерді талдау;
- банк саласының тәуекелдерін кешенді басқару мен ішкі бақылау
жүйесінің құрылымдық және функционалды эелементтерін қарастыру;
- қаржы қызметінің тұрақтылығына тәуекелдердің ықпал етуін төмендету мен
негізгі жақсарту әдістерін қарастыру, қаржы тәуекелдерін басқару
жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстарды жасап шығару;
Зерттеу нысаны болып қаржы ұйымының кәсіби қызмет ету жүйесі
танылады.
Зерттеу пәні ҚР институттарында тәуекелдерді басқару жүйелерін
ұйымдастырудың талдауы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалылығы. Жүргізілген зерттеу барысында
негізделген түрде ҚР институттарында тәуекелдерді басқару жүйелерін
ұйымдастыру әдістерін жетілдіру мүмкіндіктері туралы ұсыныс жасау
мүмкіндігі туындады. Талдаудың зерттеу, салыстыру, экономикалық
үлгілеу сияқты әдістері алынған қорытындылар нақты және ғылыми
негізді деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Тәуекелдерді басқару
әдістерінің, тәуекелдерді басқару жүйесін ұйымдастырудың теориялық
аспектілерін зерттеу мәселелеріне Мельникова М.С., Бланк И.А., Галиц Л.
және тағы басқа авторлардың еңбектері арналған. Арнайы қазақстандық
әдебиетті зерттеу нәтижесінде зерттеудің атаулы саласы біздің еліміздің
ерекшелігі есепке алынып, қолдану бөлігінде зерттелмеген деген қорытындыға
келдік. Нұсқаулардың ЕО мемлекеттерінде қолдануы туралы деректер бар
болғанымен, атаулы Нұсқауларыды зерттеудің практикалық құндылығы мен
оның нормаларының банк заңшығару ерекшеліктері есепке алынып,
Қазақстанда қолданылуы туралы әдебиеттер жоқ.
Берілген жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып
шетел эікономист ғалымдарының ғылыми еңбектері, сонымен қатар
тәуекелдерді басқару жүйесін ендіру мәселесі қарастырылған мақалалар,
басылымдар танылады.
Берілген жұмыстың мәліметтік-талдау бөлімі ҚР заңшығару актілеріне,
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын басқару мен реттеу бойынша Қазақстан
Республикасының агенттігінің әдістемелік ұсыныстарына, статистикалық
материалдарына негізделеді.
Диплом жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімнен және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда диплом тақырыбын құраушы теориялық бөлімнің
талдауы берілген. Онда қаржы тәуекелдерінің сипаттамасы мен жіктелуі,
бағалау әдістері, сонымен қатар қаржы ұйымдарында басқару жүйесінің
қолдану ерекшеліктері қамтылған. Екінші тарауда ҚР қаржы саласының
жағдайына, тәуекелдерді басқару саласында қаржы саласын реттеу жағдайына
көңіл бөлініп, сонымен қатар екінші деңгейлі банктердің жеке
капиталының жеткіліктік көрсеткіштеріне белгілі бір тәуекелдердің ықпал
етуінің сандық талдау үлгісі ұсынылады. Үшінші тарау алдыңғы екі тарауда
келтірілген талдау негізіндегі ұсыныстарға арналған.
1. Банктік тәуекелдерді басқарудың теориялиқ негіздері
1.1. Банктік тәуекелдердің мәні
Тәуекел - менеджмент қаржы нарығының әр қатысушысы үшін
қойылған негізгі міндет ретінде пайда болды. Жемістің нәтижелілігі
бірқатар тәуекелдердің қаншалықты сапалы жіктеліп, өлшеніп,
басқарылатынына тікелей байланысты болып келеді. Біз жүргізген талдаудың
көрсетуінше тәуекел мемнеджментіндегі күнделікті қателіктерді 5 ортақ
категорияларға жіктеуге болады:
1.Менеджмент тарапынан сәйкес келген бақылау мен басқарудың жоқ
болуы, сонымен қатар, банк ішіндегі мықты бақылау мәдениетін
қалыптастыра алмау.
2.Баланстық және баланстан да тыс банк операцияларында тәуекелдерді
барабар емес бағалау.
3.Операциялық қызметтің нәтижесін шолу, реконсиляциялау,
верификациялау, ұйғару, міндеттерді бөлу сияқты бақылауды жүргізу
бойынша негізгі әрекет қабілетсіздігі немесе олардың толығымен болмауы.
4. Банк ішіндегі түрлі деңгейлер арасында мәліметтерді барабар емес
беру, әсіресе, пайда болған мәселелерді менеджменттің жоғары деңгейлеріне
берудегі мәселелердің пайда болуы.
5. Аудит бағдарламасы мониторингтің басқа да әдістері сияқты
барабар емес немесе тиімсіз.
Қаржылық топтарда тәуекел менеджменттің тиімді жүйесінің өзектілігін
берудегі анық көрініс тапқан бірнеше мысал келтірейік.
BANKERS TRUST компаниясында қалыптасқан жағдайды қарастырайық.
Bankers Trust (қазіргі кезде Deutsche Bank бөлігі болып табылады)
инновациялық қаржы өнімдерін жылжытуда көшбасшы болған. ВТ басқа
банктерден асып түсетін өзінің қаржылық ерекшеліктерін, сонымен
қатар, өндірістік құралдарымен жүргізілетін операцияларға қатысты өзінің
тәуекел менеджментін мақтан тұтады. 1990-шы жылдардың ортасында ВТ 4
негізгі клиенті (Procter & Gamble и Gibson Greetings қосқанда) оларды
Банктен сатып алған өндірістік құралдар құны мен тәуекелділікке қатысты
алдағанын айтып, Банк атына сотқа арыз береді, ВТ клиенттерінде Банктің
заңсыз түрде атаулы өндірістік өнімдерді қолданудағы тәжірибесіздігін
пайдаланғанына қатысты сезімдер пайда болды. 3 клиенттен түскен талап
сотпен қанағаттандырылып, ВТ жалпы алғанда 93 миллион доллар төлеуге
мәжбүрледі. Procter & Gamble компаниясынан түскен 195 миллионды талап
компания пайдасына қанағаттандырылып, оған 78 миллион доллар таза табыс
әкелді. Бірақ неғұрлым зазал Банк беделіне тиді.
Сонымен, атаулы жағдай негізінде келесі тұжырымдар жасауға болады.
- тәуекелдердің барлық аспектілеріне көңіл бөлу керек;
- шынайылық ең жақсы саясат болып танылады;
- ынталандыру тиісті ретпен баланстануы тиіс;
- барлық тартылған тұлағалардың менеджментінде жақсы тәжірибені пайдалану
қажет.
Берілген мысалдағы ең өкініштісі, тәуекел менеджмент саласындағы
көшбасшы болған банк өзінің беделін операциялық тәуекел нәтижесінде
(яғни қабылдауға болмайтын сату тәжірибе нәтижесінде ) жоғалтып алды.
Дағдарыс кезінде Менеджмент клиент арыздары мен қоғамдық көзқараспен
жұмыс істеу кезінде өзінің бар күшін ашық және әділетті тәсілге
аударуға тиіс. Нәтижені қуып кету адамдары нәтижесі теріс келетін
келісім-шарттарға итеруі мүмкін. Сонымен қатар, клиенттер де Банк
қызметінің нәтижесінде мүдде танытанын тұлғалар екенін ұмытпаған жөн.
Немесе басқа мысал алайық:
Barings Банк ұзақ уақыт бойы Ұлыбританияның ең үздік және көне
банкі ретінде үлкен құрметке ие болған. Бірақ 1995 жылдың ақпанында
жеке капиталы 900 миллион доллар құрай отырып, санкцияланбаған биржалық
оперциялар салдарынан 1 миллиард доллар көлеміндегі шығын нәтижесінде
банкроттықа тап болды.
1995 жылдың наурызында Barings голландтық ING банкімен 1 фунт
стерлингке сатылып алынды.
1993 жылы Ник Лиссон Barings банкінің фьючерстерді сатумен
айналысатын Сингапурдегі бөлімшесінің Бас Менеджері болып тағайындалды.
Бұл лауазымында ол бір жыл мерзім бойы рұқсат етілмеген
оперцияларды жасырып отырған. Мұны ол сауда қызметтері мен бэк-кеңсе
қызметтерін орындау арқасында асырып отырған. Barings топ-менеджменті
негізінен коммерциялық банкинг саласында ғана тәжирибеге ие болып, құнды
қағаздар саудасындағы білімдері аз болған. Barings топ-менеджменті Лиссон
Сингапурлық және Осакалық биржа қорларында сатылған ұқсас өндірістік
құралдардың бағалық айырмашылығына бәс тігіп, төмен тәуекелдік
мүмкіндіктерді пайдаланған деген көзқараста болып отыр. Нағызында,
Лиссон неғұрлым тәуекелдік оперцияларға араласқан болатын, ол екі
биржада да келісім-шарттардың түрлі көлемдерін сатып алып, қағаз
типі бойынша оларды бірде сатып алып бірде қайта сатқан. Лиссон
шығындары неғұрлым көбейген сайын ол өзінің мөлшерлемелерін көбейтіп
отыған. Алайда, Жапониядағы жер сілкінісінен кейін Nikkei индексі күрт
төмендеп, оның шығындары 1 миллиард доллардан асып кетті, нәтижесінде
Barings банкі банкроттыққа ұшырады. Бұл ретте банктің банкрот болу
себептері:
- міндеттердің бөлінуі;
- бизнесті жеткіліксіз түсіну;
- қызметкерлерді бос басқару;
- есеп беру жүйесінің нашар болуы;
Ішкі аудиттің ұсыныстарына қарамастан Лиссон қолында шоғырланған билік
азайған жоқ. Егер де Barings банк менеджерлері биржалық бизнес табиғатын
жақсы түсінген болса, Лиссон өзі мәлімдеген пайданы асып кеткен тәуекелсіз
түсіруге болмайтынын аңғарар еді.
Лиссон Сингапурге дейін ешуақытта да биржалық операциялады жүргізу
лицензиясын иеленбеген болатын, дегенмен де оның қызметіне бақылау
жасалынып, оның биржалық стратегиясына жеткіліксіз мониторинг жасалған
болатын. Лиссон екі кеңсеге бағынған болатын: ішкі операцияларға қатысты
Лондонға және клиенттер пайдасына қатысты Токиоға.
Long-Term Capital Management (LTCM)
1994 жылы Джон Меривевер – Salomon Brothers-дегі әйгілі бонд-
трейдер Long-Term Capital Management (LTCM) хедж-қорының негізін
құрайды. Бұл трейдерлер мен академиктерден (Нобель сыйлығының иегерлері
Майрона Скоулз бен Роберта Мертонды қоса алғанда) тұратын әйгілі
жұлдыздар командасы болған.Өте ірі инвесторлар, оның ішінде ірі
инвестициялық банктер де бар, қордың ашылуы кезінде 1,3 миллиард
доллар инвестициялаған болатын.
LTCM негізгі стратегиясы конверсиялық келісім-шарттарды жасау болып
табылады. Атаулы келісім-шарттар құны бойынша әр түрлі құнды
қағаздарды іздеу, арзан қағаздарды сатып алу, қымбат қағаздар бойынша
синтетикалық қысқа ұстанымдарды (мысалы, американдық, европалық және
жапондық тәуелсіз қарыз міндеттемелері арасындағы конверсия; on-the-
run (жаңа) және off-the-run (ескі) американдық бонд арасындағы
конверсия) қалыптастыруды қамтиды. Құн арасындағы айырмашылық үлкен
болмағандықтан, үлкен пайда түсіру үшін қор леверажы жоғары ұстанымдарды
ашуға мәжбүр болды. 1998 жылдың соңыда, қор 5 миллиард доллар мөлшерінде
өзінің меншікті капиталын және 125 миллиард доллар сомасында шеттен алынған
қарыз алуларға ие болған. 1998 жылдың басында LTCM бақылауымен портфель
маңызды дәрежеде 100 миллиард доллардан асқан; оны шартты белігісіндегі
своп - ұстанымдары 1,25 триллион доллар мөлшерінде бағаланды, бұл
дүниежүзілік нарықтың своп келісімдердің 5%-на тең болған.. Сонымен қатар,
қор Ресей сияқты дамушы нарықтардағы операцияларға қатысты.
1998 жылы 17 тамызда: Ресей рубльді девальвациялап, 281 миллиард сом
сомасында (13,5 миллиард доллар) үкімет міндеттемесін төлеу жайында
мораторий жариялады. Нәтижесінде, инвесторлар алыс және тәуекел нарықтардан
үкіметтік тәуекелсіз облигацияларды сатып алуға ұмтылулары кезінде, жаппай
сапаға басу байқалды. Ол үлкен көлемді өтімшілік дағдарысына әкелді.
Егер де Ресей өз міндеттемелеріне дефолт жарияласа, оның валюта құны
девальвациялайды дегенге негізделіп, LTCM өзінің салуларын ресейлік үкімет
облигацияларына салу арқылы қауіпсіздендіргеніне сенімді болған. Сайып
келгенде, валюталық нарықтан бонд бойынша шығындарды жабатын табыс
табуға болады. Өкінішке орай, ресей сомының бағамы құлаған кезде, сомдық
хедж кепілін беруші банк жабылып, ресей үкімет валютамен операциялар
жасауға тиым салды. Бұл LTCM-нің айтарлықтай шығындарға ұрындырғанымен,
LTCM күйреуінің аяққы себебі дүниежүзілік облигациялардың нарығы арасында
өтімшілдіктің қайтуы болды, бұл on - the - run және off - the - run
облигациялары арасындағы спредтың артуына әкелді. 1998 жылы 22 қыркүйекте.:
LTCM-нің өзіне меншікті капиталы 600 миллион долларға дейін құлап түсті;
бірақ компанияның инвестициялық портфелі айтарлықтай азайған жоқ, сайып
келгенде, оның леверажы одан да көбейді. Банктер бағалардың жағымсыз
өзгеруіне байланысты қосымша қамтамасыз етуді енгізу туралы талаптың қормен
төлену қабілеттілігіне күмәнданып, олардың талаптары қор серіктерінің үлкен
залалдарына әкелетін дағдарысты күшейтіп, артынша жүйелік дағдарыс тудырады
деген ойдан оны іске асырған жоқ.
1998 жылы 23 қыркүйекте.: АҚШ ФРЖ , жүйелік дағдарыстың алдын алу
шараларын жасай отырып, құтқару пакетін қалыптастырады, ол бойынша алға
шығушы инвестициялық және сауда банкілерінен (негізгі несие берушілерін
қоса алғанда) тұратын консорциум қорға 3,5 миллиард доллар құйып,
менеджментті қордың 90% капиталына алмастырады. квартал 1998 жылдың
төртінші ширегінде: көптеген банктер LTCM-да инвестициялардан UBS-$700 млн
., Dresdner Bank -$145 млн . және Credit Suisse -$55 млн.) туындаған
шығындарды алып тастауға бекінді. 1999 жылы сәуірде: Президент Клинтон
LTCM дағдарыс зерттеулерін және Қаржы нарығы бойынша Президенттің
Жұмысшылар Тобы деп аталатын қаржы нарықтарында жүйелік тәуекелге арналған
салдарын жариялады.
АҚШ қаржы жүйелерін сәл күйреуге: келтіруші себептер:
- нарықтық құн мағынасының болуы;
- өтімшілік тәуекелі өз-өзінен фактор болып келеді;
- Үлгілер стрес - тестілеуге келтіріліп, субъективтік бағалаумен сәйкес
келулері керек;
- Қаражаттық институттар тәуекелдің жалпы факторларының ықапалын
біріктірулері тиіс;
LTCM нарық құны мен әділетті құн арасындағы айырмашылықты қолдануына
тәуелді болған. Ол пациенттер капиталына (яғни нарық құны емес әділетті
құн маңызға ие дегенге сенуші акционерлер мен қарыз алушыларға) тәуелді
болды. Өкінішке орай, сыртқы соққыларынан кейін, қарыз алушылар қор
менеджерлерінен активтерді әділ бағалау үлгілеріне негізделген емес,
нарық құн туралы сұрай бастады. Капитал нарықтарындағы дағдарыс кезінде
активтердің тысқа кетуі леверажы бар кез келген портфельге қатысты тәуекел
үлгісінеи енуі тиіс. Тіпті ең алғы қаржы үлгілері үлгі тәуекеліне және
параметрлік тәуекелге душар бола алады, демек демек, стрес – тестіленіп,
субъективті бағалануы тиіс. Кәсіпкерліктің барлық бөлімдері арасында
тәуекел факторларын біріктіру өте маңызды болып келеді, сайып келгенде,
концентрация тәуекелі төмендетілген болады (LTCM қоры дағдарысынан кейін
басқа қаржы институттарына сабақ ретінде болмақ).
Жоғарыда келтірілген үлгілер тәуекелдердің есеп-қисабының
әдістемелерінің маңыздылығын және де олардың қолданылу тәжірибелерінің
маңыздылығын сипаттайды. Үлгі ретінде ұсынылған Банктер мен қаржы
институттары күйреуге ұшырап, дүниежүзінің қаржы жүйесінің күйреуіне
әкеле жаздады Менің ойымша, бұл инвесторлардың, қарыз алушылардың, реттеуші
органдардың толық әрекеттесуіне негізделген тәуекелдерді бағалаудағы
унификацияланған әдістің қажеттілігін көрсетеді.
Мәселенің кез келген аспектісін толыққанды түсіну қарастырылып
отырған мәселенің негізін анықтаушы теориялық білімсіз мүмкін емес.
Қаржы терминологиясына сәйкес, тәуекел – бұл қаржы шығындарына
әкелуші зат. Тәуекел өздігінен өзі жағымсыз сипатқа ие емес.
Нағызында ол оны басқара білетіндер үшін үлкен мүмкіндіктер тігизуі
мүмкін. Сол себептен, тәуекелдерден мүлдем бас тартқанның орнына
түсінбеген тәукелден бас тарқан дұрыс. Тарихқа жүгінетін болсақ,
үлкен жестістіктер үнемі тәуекелдермен қатар жүріп отырған. Тәуекелге
назар салмау күйреуге тура апарады.
Мықты тәуекел -менеджмент – бұл уақытылы шешімдерді қабылдауға
қажетті материалдарды белсенді талдау әдісі. Тәуекел-менеджмент – бұл
бір заттың дұрыс болмауынан кейін туындайтын талдау емес, ойын
аяқталғаннан кейін шығатын талау емес. Тәуекел-менеджмент – тәуекелдердің
таза жүйесін құрудың тұрақты үрдісі бұл жасырын тәуекелдерді
іздестіру, оларды өлшеу мен басқару. Сол себептен, тәуекел деген не
сұрағына аяқталған жауап іздестіру қажет емес, тәуекел -менеджмент
шешімдерді зерттеу мен қабылдау циклі болып табылады.
Тәуекел – менеджменттің маңыздылығының өсуіне әкелетін факторлар
болып (біз пайданы жоғалту, беделді жоғалту, тіпті бакроттық
дегендерді атап отырған жоқпыз) келесілер табылады.
Техникалық даму, ол нарыққа қатысушыларға шешімдерді неғұрлым
жылдамдықпен және үлкен көлемде ендіруге мүмкіндік береді;
Көптеген қаржы мәмілелерінің күзетпен қамтамасыз етілуі;
Бағалаудың күнделікті түзетуіне негізделген басқару жүйесіне жылжу және
есептеу әдісі арқылы есеп жүргізуден шығу;
Пайда мен тәуекел арақатынасына басшылық, акционерлер мен бақылаушылардың
басты назары;
Реттеуші ортаның жедел өзгеруі, онда басты назар корпорациялар мен
қаржы институттарының тәуекелдерді басқаруына аудырылады;
Бәсекелестік орта, онда тәуекел –менеджменттің жоғары сапасы нарықта
үлкен жеңілдіктерді иеленген;
Тәуекел күрделі категория болып табылады. Ол келесі сипаттағы
қызметті іске асырумен тығыз байланысты болып келеді:
Экономикалық табиғат. Тәуекел компанияның экономикалық қызмет ету
саласында көрініс беріп, оның пайдасын қалыптастырумен тығыз
байланысты болып келеді және де қаржы қызметін іске асыруда
мүмкіндігі бар экономикалық шығындармен сипатталады. Өзінің көрініс
табатын аталған экономикалық формаларын есепке ала отырып, тәуекел
экономикалық категория ретінде сипатталады да, шаруашылық үрдіспен
байланысты экономикалық категориялар жүйесінде белгілі орынға ие.
Көрініс табу объективтілігі. Тәуекел кез келген қаржы институттың
қызмет етуінде объективті құбылыс болып табылады. Ол қаржы оперцияларының
барлық түрлерімен және оның қаржы қызметінің барлық бағыттарымен қатар
жүреді. Тәуекелдің бірқатар өлшемдері субъективтік басқару шешімдеріне
тәуелді болғанымен, оның көрініс табу табиғаты өзгеріссіз қала
береді.
Іске асырылу мүмкіндігі. Тәуекел категориясының мүмкіндігі компания
қызметінің нәтижесінде тәуекелдік оқиғаның болуынан немесе болмауынан
барып шығады. Атаулы мүмкіндік дәрежесі объективті және субъективті
факторлар әрекетімен анықталады. Алайда тәуекел мүмкіндігінің табиғаты
оның тұрақты сипаттамасы болып қала береді.
Салдардың анықсыздығы. Тәуекелдің атаулы сипаттамасы оның қаржы
нәтижелерінің, ең алдымен, іске асырылған қаржы операцияларының
табыстылық деңгейінің, детерминацияланбауымен анықталады. Қаржы
операцияларының күтілген нәтижелілік деңгейі тәуекел түрі мен деңгейіне
байланысты өзгеруі мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда тәуекел компания үшін
көлемді қаржы шығындарымен қатар жүріп, оның қосымша табыс көзі
болуымен сипатталады.
Салдардың күтілген қолайсыздығы. Тәуекелдің көрініс табу салдары қаржы
қызметінің нәтижелілігінің жағымды және жағымсыз көрсеткіштері болып
табылғанымен, атаулы тәуекел шаруашылық тәжірибеде күтілген қолайсыз
салдар деңгейімен өлшеніп сипаталады. Тәуекелдердің бірқатар жағымсыз
салдары табыс шығынын ғана білдіріп қоймай, қаржы институтының капиталының
шығынын белгілеуімен байланысты болып келеді. Бұл оның банкрот болуына
әкеледі.
Деңгей вариабельділігі. Белгілі бір қаржы операциясына немесе
компанияның белгілі бір қаржы қызметінің түріне тән тәуекел өзгеріссіз
болып қалмайды. Ең алдымен ол уақыт кеңістігінде өзгеріп отырады, яғни
қаржы операциясын іске асыру ұзақтығына тәуелді болады, себебі уақыт
факторы тәуекел деңгейіне жеке ықпал (салынған қаржы қаражаттарының
өтімшілік деңгейі арқылы анықталатын, қаржы нарығындағы ссудалық пайыз
мөлшерлемесінің жылжу белгісіздігімен және т.б.) етеді. Сонымен қатар,
тәуекел деңгейінің көрсеткіші тұрақты динамикада жүрген көптеген
субъективті және объективті факторлардың ықпалына өзгеріп отырады.
Бағалау субъекттивтілігі. Экономикалық құбылыс ретіндегі табиғатына
қарамастан, оның негізіг бағалау көрсеткіші – тәуекел деңгейі –
субъективті сипатта болуы мүмкін. Бұл субъективтілік, яғни атаулы
құбылысты бғалаудың тепе-тең еместігі, мәліметтік базаның нақтылығы мен
толықтық деңгейімен, қаржы менеджерлерінің мамандандырылуымен, олардың
тәуекел-менеджмент саласындағы тәжірибесімен, басқа да факторлармен
анықталады [1].
Сонымен қатар тәуекелдің ішкі және сыртқы факторларын ажыратады.
Ішкі факторлар қаржы институттарының қызмет нәтижесінде пайда болып,
жүргізілген операциялар сипатына тәуелді болады, яғни жүйелі емес
тәуекел факторлары. Ондай факторларға, негізінде, келесілерді жатқызуға
болады:
- Қаржы институтының басшылығымен жасап шығарылған тиімсіз
стратегиясы мен саясаты. Оның ішінде тәуекелдердің көлемі мен
деңгейінің теріс бағалануы, қате шешімдер, операцияларды жүргізудің
шарттары мен мерзімдерінің қате таңдалуы, банк шығындары мен залалдарын
бақыламау және т.б. қамтылған.
Банк қызметкерлерінің жеткіліксіз құзыреттілігі;
Банктің қаржылық, мәліметтік және басқа қауіпсіздігімен қамтамасыз
етілуі;
Банк жүйелерінде компьтерлердің жұмыс істемеуі, құжаттардың жоғалуы,
уақытылы емес және теріс бухгалтерлік есептер жүргізу;
банк қызметкерлері тарапынан толық әділеттілік кепілінің болмауы және
т.б..
Сыртқы факторлар – банктің сыртқы ортасында жүріп, банк қызметіне
тәуелді емес, сыртқы құбылыстар. Ондай факторларға келесілерді
жатқызуға болады:
Саяси;
Әлеуметтік;
Құқықтық (құқықтық нормалардың болмауы, құқықтық нормалардың қатаюы,
ондай формалардың бұзылуы);
Жалпы экономикалық және қаржылық;
Бәсекелестік;
Мәліметтік (саяси, әлеуметтік, экономикалық, техникалық, коммерциялық,
қаржы және басқа да мәліметтердің болмауы)
Стихиялық әрекеттер (қолайсыз табиғи жағдайлар), сонымен қатар апаттар,
тонаулар, өрттер.
Теориялық әдебиетте тәуекелдерді пайда болу ерекшеліктері мен
олардың ықпал ету деңгейімен жіктеудің біршама түрлері бірге
келтірілген. Төменде қаржы иниституттарына тән тәуекелдердің бөлінудің
классикалық сызбасы келтірілген.
1-сурет. Тәуекелдердің жіктелуі[1]
Берілген суретте қаржы институттарына тән тәуекелдер иерархиясы
көрсетілген.
Несие тәуекелі кең таралған, себебі қаржы саласы негізгі қызмет
көрсету несиелеу болып табылатын Банктермен беріледі.
Нарық тәуекелі пайда болу деңгейі бойынша екінші орында, дегенмен де
басқаруға бейімділік тұрғысынан (баға тәуекелі), қаржы иниституттарының
қызметін іске асырудағы өтімшілік тұрғысынан неғұрлым қатаң болып
келеді.
Мемлекеттік тәуекел соңғы кездері дүниежүзі қаржы шеңберінің кеңеюіне
және әр түрлі мемлекеттердің қаржы нарықтарындағы өзара
байланыстылыққа қатысты үлкен маңызға ие болды.
Басқа тәуекелдер деп жоғарғы категорияларға кірмеген, бірақ атаулы
түрлердің қаржы институттардың қызметіне ықпал етуші тәуекелдер
түсініледі.
Айта кететін жағдай, атаулы жіктеу тәуекелдердің түрлерін белгілі
бір категорияға жатқызудың классикалық үлгісі болып табылады. Демек,
атаулы тәуекелдер кез келген мемлекетке қызмет атқарушы институттарға
тән болып келеді
Жіктеудің неғұрлым бөлшекті әдісі мемлекет ерекшеліктері мен қаржы
институттарымен іске асырылатын оперцияларын есепке алып жасауды қажет
етеді.
1.2 Тәуекелдердің бағалау сандық және сапа әдістері
Тәуекелді нәтижелі басқару үшін оны сандық өлшеу және анықтау қажет.
Бүгінгі таңда қаржы ұйымдардың тәуекелдерін барабар бағалаушы әдістемелер
жасап шығару әрекеттері белгілі. Сонымен қатар, реттеуші органдар үшін
олардың қызметін бақылау және оңайлату мақсатында тәуекелді бағалаудың
бірыңғай стандартты әдістемесін жасау маңызды болып келеді.
Тәуекелдерді талдау мен бағалау қаржы институты үшін белгілі бір
оқиғалардың көз жетерлік келешекте жүруіне байланысты жүйелі статистикалық
әдіске негізделген. Әдетте бұл ықтималдық пайызбен өлшенеді. Банктегі
сәйкес келген жұмыс тәуекел дәрежесіне лайықты баламалық оқиғаларды
ранжирлеуге мүмкіндік беретін белгілер таңдалған кезде іске асырылуы
мүмкін. Атаулы жұмыстарды негізгі пункті барлық операциялар бойынша
банкпен сәйкес келген статистиканы жинақтау болып табылады.[2]
Тәуекелді өлшеудің дәстүрлі әдісі қатарлардың волатильдігінің
талдауына, портфельдердің дюрациясына және өтімшілік нормативтерінің
бағдарларының зерттеуіне және капитал жеткіліктілігіне негізделетін қаржы
құралдарының сандық бағалауы мен болжауына негізделеді.
Проблемалық басқару шешімдерін қабылдау үнемі белгісіздік
тәуекелімен байланысты болып келеді, бұл статистикалық талдау әдістерінің
қажеттілігіне әкеледі. Мақсаттың детерминациялануы, барлық анықтаушы
факторлар белгілі болғанда, ережеден тыс болып келеді.
Белгісіздік жағдай айырмашылығына қарағанда тәуекел шарттарында
кездейсоқ мөлшерлердің немесе үрдістердің орындалуы белгілі, белгісіздік
жағдайында тіпті ондай мәліметтер де жоқ болады. Бірақ кез келген
жағдайда өмір банк қызметкерлерінен барлығына бірдей ықтимал жиыннан
нақтылы балама таңдауды талап етеді .
Теріс таңдау нәтижесінде шығын тәуекелін азайту мақсатында
статистикалық шешімдердің арнайы әдістері өңделген, бірақ тәжірибеде
математикалық статистиканың бөлімінде теория абстрактілігіне байланысты
үлгілердің бөлігі шамадан тыс қолданылады.
Нарықтық тәуекел мөлшерін өлшеудің классикалық тәсілі тәуекелді
бағалау негізінде орташаршылық (стандартты) ауытқуды пайдалану болып
танылады. Берілген әдіс нарықтық тәуекелді күтілетін нәтижеден нақты
нәтиженің ауытқу ретінде анықтауға сәйкес келеді. Атаулы әдістің үш
маңызды кемшіліктері баршылық:
- күтілетін нәтижеге қарай екі жақтағы ауытқулар (оңтайлы және
теріс) есепке алынады, бұл тәуекелдің нақты өлшемін өзгертеді.
- ықтималдылықтардың дұрысынан бөлінуі жағдайында (әсіресе симметриялық
бөлінулер үшін) тәуекел өлшемі өзгереді;
- тәуекелді стандартты ауытқу ретінде бағалау тәуекелді басқару
үрдісін қиындатады, себебі ықтимал ақша шығындарын көрсетпейді.
Жоғарыда келтірілгендерге орай, тәуекелді өлшеудің атаулы
әдісін барабар деп санауға болмайды, ол тәуекелдерді басқаруға да
ыңғайсыз және бақылау мен есеп алуға да ыңғайсыз.
1990-шы жылдардың ортасынан бастап тәуекелдерді өлшеудің барабар
әдісі ретінде Value-at-risk (VAR) деп аталып жүрген әдістеме кең
қолданысқа ие болды. Ол тәуекелді сандық өлшеудегі әдістерді
уинификациялауға мүмкіндік берді.
Атаулы әдістеме Базель комитетімен әлеуетті шығындарды банкпен
бақылауға ұсынылған болатын.
Қазіргі кезде VAR әдістемесі Халықаралық есеп айрысу Банкі,
европалық қауымдастықтың банк федерациясы, Группа тридцать және т.б.
сияқты халықаралық реттеуші органдарымен банктің жеке капиталы
өлшемдерін анықтау кезінде оның активтері тәуекелдеріне қатысты негіз
ретінде анықтауда қолданылады.
VAR әдістемесі атаулы ұйымдармен және бірқатар ұлттық банктермен
нарықтық тәуекелді өлшеу стандарты ретінде ұсынылып отыр. Реттеуші
органдардың мұндай ұстанымы түсінікті, себебі VAR банктің бейімі бар
барлық тәуекелдерді өлшеп, бір саға келтіру мүмкіндігін жасайды,
бұл реттеуші органдар алдындағы мәселені біршама қарапайымдайды.
Көптеген халықаралық қаржы ұйымдары, әсірісе трансұлттық
банктер (Societe Generale, Commerzbank және т.б.) VAR әдістемесін банк
тәуекелдерін бағалау қолданылады.
Жоғарыда айталғанға орай, қазақстандық банктер үшін VAR
әдістемесінің нақты мүмкіндіктерін, қолдану шекараларын, алынған
бағалаулардың нақтылығын және оның кемшіліктері мен ерекшеліктерн
жақсы түсінуілері тиіс.
VAR терминімен тәуекелдерді бағалау әдістімесін (жеке әдістемелердің
жиынтығын түсінеміз) және де тәуекелдің сандық бағалауын түсінеміз.
Атаулы бағалау ықтималды болып келеді.
Негізінен атаулы әдістеме тәуекелді өлшеудің классикалық әдісінің
дамуы болып табылады. Қарапайым нұсқасында орта m және орташаршы g
ауытқуын есептеуге негізделеді. VAR әдістемесінің классикалық әдістен
айырмашылығы келесіден тұрады: классикалық әдісте тәуекелді өлшеуіш
өлшем болып орташаршы ауытқу табылса, VAR әдістемесінде берілген сенімді
ықтималдылықта және дұрыс бөліну туралы жанама тұжырым кезінде атаулы
орташаршы ауытқу VAR өлшемдерін анықтау кезінде пайдаланылады, бұл
жағдайда ол тәуекел өлшемі болып табылады [3].
VAR өлшемдері – бұл шығындар өлшемі, оның болу кезінде берілген
уақыт кезеңіндегі белгіленген ықтималдылық атаулы өлшеменн аспайды.
VAR-ды есептеудің бірнеше жолдары белгілі. Олар x (бағалар, қаржы
құралдары, валюталық бағам және т.б.) мағынасы туралы басты
мәліметті алудың түрлі әдістерімен сонымен қатар F (y) портфелінің
бағаларының өзгеруі мен бөлінуін алу үшін оны өңдеудің түрлі
әдістерімен шартталған.
Алғашқы әдіс тарихи деп аталалды. Оның басты ерекшелігі болып
кездейсоқ өлшемдер туралы мәліметтерді алудағы нақтылық танылады.
Кемшіліктерге мәліметтердің тарихи базасының ұзақ уақыт бойы болуы және
де ағымдағы жағдайдың тарихи мәліметтерге сәйкес келмеуі жатады.
Екінші әдіс – бұл статистикалық зерттеулер (Монте-Карло әдісі).
Зерттеулерді жүргізу үшін х кездейсоқ өлшемдердің бөліну белгілері мен
түрлерін білу қажет. Атаулы әдістің ерекшелігі – шектеусіз мәліметтер
базасын алу және оларды ағымдағы нарық жағдайымен салыстыру
мүмкіндігінің бар болуы.
Ал кемшіліктерге келесілерді жатқызуға болады:
- статистикалық сынау кезінде бөлу заңдарының барабар еместігінің
ықтималдылығы;
- күрделі жағдайларда бірқатар кездейсоқ өлшемдердің өзара байланысын
есепке алу нақты емес мәлімет берген кезде;
жалпы алғанда, тәуекелдерді өлшеудің VAR әдістемесі бірқатар қасиеттерге
ие, олардың көмегімен келесілерді асыруға болады:
- тәуекелді ықтимал шығындардың пайда болу ықтималдылығымен
сәйкестендірілген өлшеммен өлшеу;
- тәуекелді өлшеп, оны түрлі нарықтарда операциялар бойынша әмбебап
әдіспен салыстыру;
- жеке қаржы құралдарының тәуекелдерін портфельдің біртұтас өлшеміне
агрегаттау.
VAR әдістемесінің кемшіліктері болып, кез келен ықтималдылық әдіске
негізделген әдістеме сияқты, тәуекел өлшемінің абсролютты өлшемін алу
мүмкіндігінің жоқ болуы табылады. VAR өлшемі – мазмұндағы тәуекелді
бағалау. Осы себепке байланысты атаулы әдістеме өтімді нарықтарды
талдауға ғана жарайды. Олардың тарихы, сыйымдылығы, әр қаржы құралы
бойынша операторлар саны кездейсоқ болуы тиіс. Атаулы талаптарға тек
халықаралық қаржы нарықтары жауап береді, ал қазақстандық ішкі қор әлі
жауап бере алмайды. Сол себептен, қазақстандық сауда банктері валюталық
операцияларды іске асыру кезінде және құнды қағаздар бойынша
операциялар кезінде тәуекелдерді бағалауды халықаралық нарықтарда
нәтижелі пайдаланылулары мүмкін.
Қолдағы бар әдістемелер қазақстандық экономикадағы жүйелі тәуекелдерді
нақты бағалауға мүмкіндік бермейді. Олар белсенді инвестициялық
қызметтерді шектеудің неғұрлым қатаң факторлары болып табылады.
Тәуекелдің жүйелік құрушысы әкімшілік факторлардың қаржы және сауда
бизнесіне ықпал етудің болжамдарына негізделеді. Тәуекелдердің атаулы
түрлерін минимализациялау әдістемесін құру сыртқы ортаның ағымдағы
жағдайының бағалауымен байланысты болып келеді.
Жоғарыда келтірілген үш әдістің қолданылуы үш деңгейде
қарастырылады:
бірінші микро деңгей – тәуекел мен мәміленің жеке ұстанымы;
екінші макро деңгей – портфельдің бизнес шеңберіндегі тәуекелі (біз
тәуекелдің жалпы портфелін шағын тәуекелдердің стандартты шығын
жиынтығы арасындағы және басқа тәуекелдерді тарту арасындағы өзара
байланыстылықты назарға ала отырып, диверсификаци эффектісін қоса
отырып, есептейміз);
стратегиялық бизнес тәуекел, бәсекелестік факторларын есепке ала
отырып, бизнес табыстылығына ықпал етеді [4]. Бұл ең күрделі түрі,
себебі ол бәсекелестер мен олардың стратегиялары туралы ешқандай
мәліметке ие емес.
1.3 Қаржы ұйымдарында тәуекелдерді басқару жүйесін қалыптастыру
ерекшеліктері
Тәуекел менеджменттің қаржы бизнесінде стартегиялық басқарудың жаңа
фиолософиясы ретінде пайда болуы 1990-шы жылдардың орта шеніне
келеді. Бұл бірқатар тәуекелдерді басқару әдістерін түбегейлі өзгертіп
жіберген бірқатар фактілер мен тенденциялар арқасында туындаған болатын.
Оларға, негізінен дүниежүзілік экономиканың жаңалануы, қайта реттеу
үрдісі, өндіріс құралдар нарығының дамуы, қаржы нарықтары мен
тәуекелдердің өзара байланыстылығы, мәліметтік-технологиялық даму және
т.б. жатады.
1990-шы жылдарға дейін тәуекелдерді басқару жеке тұлғалар (портфель
басқарушы, трейдерлер) деңгейінде ғана жүрген.
90-шы жылдардың басында тәуекелдер басқару жүйелерін құруда қаржы
институттарында төменен - жоғары әдісі қолданылды, онда тәуекелдердің
түрлері бөлек басқарылды. Тәуекелдердің әр түрлеріне алынған бағалаулар әр
текті болып, бір-бірімен салыстырыла алмайтын. Мұндай тәсіл кезінде
алынған нәтижелерді агрегациялау мүмкін емес. Жаңа мың жылдықтың келуімен
жоғарыдан төменге тәсілі қолдана бастады. Бұл жағдайда қаржы тәуекел
түрлері бойынша салыстырмалы бағалау алу мен оларды агрегаттау мүмкіндігі
туды. Атаулы мүмкіндіктерді іске асыруға келесілер себепкер болды:
- орталық, жаһанды, бірыңғай қойма қалыптастыру, онда тәуекелге бейім
қызмет туралы және нарық туралы қажетті тұрғыдан ұйғарылған, өзгертілген
мәліметтерді қамтиды;
- Қаржы тәуекелдерінің жеке түрлеріне арналған үлгілері мен
интеграцияланған, жалпы тәуекел үлгісі арасындағы тиімді компромисс;
- жалпы және интеграцияланған ортада тәуекелдің әртүрлі факторларын
талдауға қабілетті жүйе енгізу. Атаулы әдіс барлық қаржы ұйымының
деңгейінде тәуекелдерді интеграцияланған басқару деп аталады (ағылш.
Enterprise-Wide Risk Management, ERM)..
Атаулы әдіс толық күйде жүйені қалыптастырудың біртектілік емес
ұстанымдарының сипатын белгілейді. Теория бұл сәтке жүйенің бүгінгі
таңдағы сыртқы және ішкі орта жағдайларында қалайшы құрылатынына
нақты жауап бермейді. Жүйенің құрылуы ең алдымен келесі қызметттердің
қамтамасыз етілуіне бағытталуы тиіс:
Біріншіден; идентификациялау, яғни ұқсастыру.
Қай құбылыс теріс жүруі мүмкін? Оның салдары қандай?
Екіншіден; бағалау.
Мен қаншалықты шығынданамын, яғни тәуекел қауіпінің деңгейі
қаншалықты?
Шығындар ықтималдылығы қандай?
Ана я мына тәуекелді қабылдаған кезде мен қандай табысқа ие
боламын?
Үшіншіден; басқару.
Тәуекелді басқару үшін не жасау қажет: тәуекелдер сипатын өзгерту
қажет пе әлде ештеңе де жасамау қажет пе?
Тәуекелдер сипатын қалайша өзгертуге болады?
Айта кететін жағдай, тәуекел-менеджмент тәуекел деңгейін төмендетуге
ғана бағытталған әдіс қана емес, сонымен қатар, тәуекел-
менеджменттегі шешім болып тәуекелдің қосылуы да табылады.
Жақсы тәуекел-менеджмент бұл жай ғана сан, әдіс және
технологияларға қарағанда неғұрлым үлкен болып келеді. Тәуекел-
менеджмент – бұл тәуекел туралы хабардар болу мүмкіндігі, ол ұйымның
араласуы арқылы, тәуекелдерді басқарудың сандық құралдырын қолдану
мүмкіндіктерін зерттеу арқылы асады.
Жалпыланған сапалы көрсеткіштерді анықтау үшін тәуекел-менеджменттің
нәтижелі үрдіске тән сипаттамасын анықтап көрейік:
1. Ашықтық: Тәуекелдерді анықтау және оларды ашық жасай білу –
қазіргі Тәуекел Менеджерінің басты міндеті. Жасырын тәуекелдер ең
мәселелі болып табылады да, үнемі дұрыс шешіле бермейді.
2. Өлшеудегі нақтылық: Көп жағдайда пәннің тәуекел-менеджменттен
шығатын жаңышылдықтарымен қоса алғанда ғылыми жағын белгілейді
3. Уақытылы берілген сапалы: Мерзіменн кейін алынған сапалы мәлімет
өзектілігін жояды. Тәуекел-менеджменттің өзекті мәліметтерін бір
тұтастыққа біріктіруге қажетті жүйе-құраушы технологияларға салынымдар
ұжымдық деңгейде маңызды болып келеді.
4.Диверсификация: Тәуекел-менеджменттің жақсы жүйесі диверсификацияны
қабылдап, мақұлдайды.
5. Тәуелсіздік: Тәуелсіздік ұстанымы тәуекел-менеджменттің
нәтижелеріне деген өнімді қаматамысз етуге қатысты анықтаушы болып
табылады.
6. Стратегия: Тәуекелдерді басқарудағы пайдаланылған барлық құралдар
мен әдістер компания саясатында нақты бекітілген мақсаттарға бағытталуы
тиіс.
Соңғы жылдары салада тәуекелдерді басқарудың арнайы механизмдері
жасалып шығарылған. Жасалған талдау тәуекелдерді басқару әдістерін төрт
топқа бөлуге мүмкіндік беріп, әрқайсысының шеңберінде тәуекел-
менеджменттің құралдарын анықтады (1-ші кесте).
Тәуекел-менеджменттің неғұрлым кең таралған құралы болып қаржылық
қауіпсіздік деңгейін айтарлықтай көтеруге мүмкіндік беретін шектеулер
(лимиттер) жүйесі табылады. Лимиттеу маңызы саналы қабылданған
тәуекелдің белгілі өлшеммен шектеуінен тұрады. Егер де сөз қаржы
құралдар портфелі бойынша жеке ұстанымды басқару туралы болса, бұл
жағдайда нарық, құралдар, эмитенттер, шығындардың неғұрлым көлемі
тұрғысынан шектеулі портфель көлеміне, портфель құрылымына салу
мүмкін.
1 –кесте – Тәуекелдерді басқару әдістері[3]
Тәуекелдерді басқару әдістері
Ауытқу Жергіліктену Диссипация Өтеу
Тәуекел Лимиттер Диверсификация, Талдау жұмысы,
операцияларынан, жүйесі, тәуекелдерді хедждеу,
сенімсіз тәуекелге дегенуақытта бөлу тәуекелдерді
серіктестерден, тәбетті (қаржылық мониторингтеу
клиенттерден бас қалыптастыру жоспарлау) және бақылау
тарту жүйесі
Басқару нысаналары
қор тәуекелі шоғырлану валюталық тәуекелі
валюта-лық тәуекелі пайыздық тәуекел
тәуекел жеке өтіміділік қор тәуекелі
тікелей несие тәуекелі өтімділік тәуекелі
тәуекелі
Тәуекелдерді басқарудың басқа құралы болып бағалары корреляциядан
өткізілмеген немесе сәл корреляцияланған активтер арасындағы қаражаттарды
бөлу арқылы тәуекелге жиынтық бейімділікті азайту тәсілі ретінде
диверсификация танылады. Диверсификация бір оқиға кеңістігінде ықтимал
шығындарды төмендетуге мүмкіндік береді, бірақ бақылауды қажет ететін
тәуекелдер түрлері көбее бастайды. Әрине, диверсификацияны кең мағынада
яғни бизнесті стратегиялық басқару әдісі ретінде түсіну қажет, бұл
нарықтық, клиенттік базалық және т.б. қызметтерінің бағытының
диверсификациясын білдіреді. Талдау жұмысы тәуекелдерді ықшамдау құралы
ретінде нарықтық ортада шешімдерді қабылдаумен қатар жүретін
белгісіздік деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді. Жүріп жатқан
үрдістердің нақты және толық үлгісінің бар болуы кезінде шешімдерді
қабылдау неғұрлым салмақты және білімді болмақ, демек анағұрлым
тәуекелді болады.
Тәуекел-менеджменттің күрделі құралы болып хеджирлеу танылады.
Тәуекелдерді басқарудың атаулы механизмдерді пайдалану үлгісінде
хеджирлеу болашақтағы ақша ағымдарының белгісіздігін жоюға тағайындалған,
бұл операциялық қызмет нәтижесіндегі болашақ түсімдердің көлемін білуге
мүмкіндік береді.
Айта кететін жағдай, компаниядағы тәуекелдерді басқарудың тиімді
жүйесін барлық аталып кеткен құралдардың жиынтығын пайдалану арқылы
ғана құру мүмкіндігі бар.
Тәуекелдерді басқару жүйесі екі топқа бөлінеді: микро тәуекел
менеджмент және макро тәуекел менеджмент. Микро тәуекел менеджмент
жүйелері – бұл жұмыс орны деңгейінде (Desk-Level Risk Systems)
тәуекелдерді басқару жүйелері. Макро тәуекел менеджмент, әдетте, барлық
иниститут деңгейінде (Enterprise Risk Management Technology Solutions)
тәуекелдерді басқару бойынша интеграцияланған шешімдермен берілген.
Олардың арасындағы айырмашылық өте үлкен және олар бірін-бірі алмастыра
алмайды.
2-кесте. Микро және макро тәуекел менеджмент арасындағы айырмашылықтар
Бүкіл қаржы иниституты деңгейінде Жұмыс орындары деңгейінде
тәуекелдерді басқару бойынша шешімдер тәуекелдерді басқару жүйесі.
Бүкіл қаржы иниституты деңгейінде Жеке бизнес бағытқа деген
басқаруға деген көзқарас көзқарас
Басқарушылық мәлімет Шешемдерді қабылдауды қолдау
үшін қажеттті мәлімет.
Талап бойынша немесе нақты уақытқа жақын Нақты уақыт режиміндегі талдау
талдау
Мәліметті жаһанды агрегаттау Ұстаным деңгейінде жергілікті
бірігу
Барлық қаржы құралдарын толығымен жабу Жеке қаржы құралдарына
арналған үлгілер
Жеке ұстанымдарды белгілей отырып, Тәуекелге бейімділіктің бөлшектік
тәуекелге деген жалпы бейімділік есебі
Толықтылыққа бөлінетін назар Нақтылыққа бөлінетін назар
Мәліметтерге байланысты мәселелер Талдауға байланысты мәселелер
Негізгі қолданушылар - тәуекел менеджерлер,Негізгі қолданушылар –
басшылық жауапкершіліктерді алушы
тұлғалар
Қабылданған тәуекелдер бизнеске дұрыс енуіне сенімді болу үшін банк
бағыттары мен акционерлер мүдделері, тәуекелге бекінген тұлғалар мен
тәуекелдерді басқару бөлімі бірігіп қызмет атқаруы керек. Бұл қолдағы
бар тәуекелдерді, оларды басқару әдістемесін және оларды іске асыруға
мүмкіндік беретін технологияны жете түсене білмейінше, мүмкін
болмайды. Тәуекелдерді басқару бөлімі мекеме операциялары мен басқа
ды қызмет туралы мекеме тәуекелдерінің ерекшелігі мен тәуекелдерді
есепке ала отырып компания қызметі мен операцияларын бағалауға
мүмкіндік беретін мәліметтер алады. Компанияның басқа бизнес
бірліктерімен кері байланыс ана я мына операциялар қаржы институтының
жиынтық тәуекеліне ықпал ететінін көрсетеді.
Бүкіл қажы институты деңгейіндегі интеграцияланған шешім мен
жұмыс орыны деңгейіндегі тәуекелдермен басқару жүйесі қаржы нарығында
белсенді қызмет атқарушы кез келген компанияның бөлігі болып табылады.
Компаниядағы тәуекелдерді кешенді басқаруды ұйымдастырудың басым бөлігі –
технологиялар (программалық қамтамасыз етулер). Тәуекелдерді басқару
бойынша интеграцияланған шешімдер нарығы қарқынды даму кезеңінде және
жаңа шешімдерді іздестіру кезеңінде жатыр. Дамудың негізгі тенденциялары
қаржы нарығының барлық типтерін (нарықтық, несиелік, операциялық,
өтімділік, оқиғалық және т.б.) басқаруға қажетті кешенді шешімдерді
жасап шығаруды қамтиды. Тәуекелдерді басқару жүйесіне қойылатын
талаптардың бірі болып стратегиялық жоспарлау үшін басқарушылық
мәліметтерді беру ғана емес, Сонымен қатар шешімдерді қабылдауды
қолдау мүмкіндігі де танылады. Атаулы мүмкіндік тәуекелдерді басқару
бөлімі мен тәуекелдерді артушы тұлғалар арасындағы тиімді байланысты
қалыптастыруға жағдай жасайды.
Қазіргі кезде ірі қаржы ұйымдары үлкен мәліметтерді 24 сағат ішінде
жасап, қорытады; атаулы мәліметтер, әдетте, ішкі және сыртқы жүйелерде
орналасқан. Мәліметтерді тиімді және орынды пайдалану тәуекелдерді
тиімді басқарудың негізі болып табылады. Тәуекелдерді басқару жүйелері
тәуекелдерге бейімді барлық операцияларды анықтап, атаулы мәліметтерді
бір ғана тәуекелдер мәліметтерінің қоймасында сақтауы тиіс. Мәліметтер
қоймасы мәліметтердің орналасу орнына, базалық ақпарат құралдары мен
көздерінің түрлілігіне қарамастан, оларды ретке келтіріп,
консолидациялау керек. Басты назарды тәуекелдерді басқару жүйесінің
және істегі банк жүйелерінің мәліметтері қамтылған мәліметтік қойманың
интеграциялануына аударылуы тиіс.
Мемлекеттің даму динамикасын, соңғы онжылдықтар ішінде құрылған
кәсіпорындардың өмірлік циклінің бастапқа кезеңін, олардың басшылығы
және менджерлерінің көзқарастарын есепке ала отырып, нарықтық
экономикасы дамыған мемлекеттермен салыстырғанда, олар қабылдаған қаржы
тәуекелдерінің түрлілігі мол және атаулы тәуекелдер портфелінің
деңгейінің жоғарылығын атауға болады
1. Банктік тәуекелдерді басқару
2.1. Банк қызметін басқарудағы банктік тәуекелдердің механизмі
Біз бірнеше себептерді есепке ала отырып, ҚР банк саласының
талдауын жүргіздік. Біріншіден, олардың қаржы нарығында алатын үлесі
басқа қатысушыларға қарағанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3
1. Банктік тәуекелдерді басқарудың теориялиқ негіздері
1. Банктік тәуекелдердің мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Тәуекелдерді бағалаудың сандық және сапалық
әдістері ... ... ...16
3. Қаржы ұйымдарындағы тәуекелдерді басқару жүйесінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 20
2 . Банктік тәуекелдерді басқару
1. Банк қызметін басқарудағы банктік тәуекелдердің
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. Қазақстандағы тәуекелдерді басқару саласындағы қаржылық
реттеу мен бақылаудың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3. Темірбанк тәуекелдерін басқару жүйесінің ішкі
үрдістерінің талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
4. Экономикалық-математикалық үлгі: банктердің жеке
капиталдарының жеткіліктігіне Базель 2 нұсқауын енгізудің
ықпалы ... .52
3 ТАРАУ. ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ
3.1. ҚР тәуекелдерді басқару жүйесін қалыптастырудың негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.2. Банк жүйесінің жүйелік тәуекелін тестілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 72
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Дүниежүзілік экономиканың ағымдағы қалпы мен оның даму
тенденциялары белгілі бір елдің бизнес-үрдістерінің жаһандануына және
оның дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануына әкеледі. Мұның барлығы
компанияны басқарудың алғы және тиімді әдістерін пайдалануға, ал
мемлекеттерді белгілі бір шаралардың нәтижесінде алынған бәсекелестік
ерекшеліктерді ары қарай есепке ала отырып, экономиканы реттеуге
жетелейді. Өзара тиімді әрекеттесуге негізделген жүйелі әдіс
Қазақстанға дүниежүзілік экономикаға тиімді енуіне мүмкіндік береді.
Дамудың қазіргі кезеңінде Қазақстандық экономика өзінің дамуының
неғұрлым сапалы кезеңіне өтуде. Үкіметпен өнеркәсіптік-инновациялылыққа
баса назар аудырылып ұзақ және орта мерзімдерге қабылданып жатқан
даму бағдарламалары оған мысал бола алады. Қойылған мақсаттар мен
міндеттердің орындалуында және олардың іске асырылуында қызмет
көрсетулерінің түрлілігін қамтитын қаржы саласы да маңызды орын алады.
Экономиканың атаулы саласы қысқа мерзім ішінде активтер мен
көрсетілген қызметтерінің көлемінде айтарлықтай көрсеткіштерге жетті.
Сонымен қатар қысқа мерзім ішінде банк қызметтерін, жинақтық
зейнетақы қорларының, сақтандыру және делдалдық-дилерлік ұйымдардың,
сонымен қатар зейнетақы активтерін инвестициялық басқару бойынша
ұйымдардың, лизингтік ұйымдардың заңшығаруы мен қызмет етуін реттеуді
жетілдіру бойынша күрделі жұмыстар жүргізілді. Жетістікті жағдай
болып 2004 жылдан бастап елдің бүкіл қаржылық саласының біртұтас
органмен басқарылуына келуі танылды.
Алматының аймақтық қаржылық орталық ретінде ары қарай дамуы,
Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі, салықтық және валюталық режимдерінің
жұмсаруына қарамастан қазақстандық қаржы компанияларын тұрақты болуын
талап етеді. Атаулы қалыпқа тәуекелдерді басқару мен бақылау жүйесін
пайдалана отырып келуге болады. Соңғысы төрт элементтен тұрады:
тәуекелді өлшеу мен басқару, тәуекел мониторингі және бақылау.
Мемлекеттің қаржы жүйесін тиімді реформалау мақсатында қаржы
нарығын жетілдіруідің халықаралық тәжірибесіне жүгіну керек, себебі
Қазақстанға қарағанда, көптеген мемлекеттер нарықтық жағдайдағы
экономиканың дамуында үлкен тәжірибеге ие, және де Қазақстанда олардың
барлық тиімді жақтарын енгізу керек.
Шетел банктері мен қаржы ұйымдарының құрылымында бизнес-
бөлімшелердің қызметінің талдауын жүргізіп, жанама түрде оларды
басқарып тікелей басшылыққа бағынатын тәуекел-менеджмент басқарулары
бар екені белгілі. Олардың негізі қызметі компания басшылығына биснес-
шешімдерді қабылдаудың әр кезеңінде ұсыныстық мәліметерді беру болып
табылады. Сонымен қатар тәуекелдерді жаһанды басқару жүйесі бар. Ол -
банктік бақылау бойынша Базель комитетінің ұсыныстары. Ұсыныстар
халықаралық тәіжірибемен талап етілетін деңгейге жеке банктің тәуекел-
менеджментінің қалпын салыстыруға қажетті критерийлер жиынтығын құрайды.
Базел талаптарына сәйкес келу банк ұйымында халықаралық банк
қауымдастығымен қабылданған тәуекелдерден қорғау жүйесінің бар болуы
туралы мәлімдейді де, банкті әріптестер мен инвесторлар алдында неғұрлым
тартымды етеді.
Батыс банктері өздерінің контрагенттерінің капитал жеткіліктігінің
көрсеткіштерін Базель комитеті ережелерінің негізінде есептейтіні тегін
емес. Анығында банк тәуекелдерін басқарудың ұлттық жүйесі Базель
талаптарына сәйкес келулері керек. Бұдан түсетін пайда мол: банктің
несиелік рейтингін талдаған кезде халықаралық рейтинг агенттіктері Базель
комитетінің нұсқауларын басшылыққа алады. Сонымен қатар, макро-микро
деңгейде тәуекелдерді басқару жүйесінің әлеуетін пайдалану жалпы
қазақстаныдқ мәселені шешуге – компания мен нарық тазалығын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді. Сол себептен қазақстандық қаржы ұйымдарының
ең басты міндеті тәуекелдердің әртүрлі түрлерінен сенімді қорғау
жүйесін қалыптастыру болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі. Қаржы саласында қаржы тәуекелдерін басқару
ешкімнің де күмәнін туғызбайды. Акционерлер, басшылық және қаржы
мекемелерінің портфельдерін басқарушыларға тәуекелдерді басқару саласында
шешімдерді қабылдауды қолдау үшін нақты және толық мәлімет қажет.
Мұның негізгі себебі болып оларды өлшемей, басқармай қаржы мекемелері
өзінің капиталының айтарлықтай бөлігін жоғалтып, банкротқа айналуы
танылады. Бұл кез келген бизнес үшін өзекті болғанымен, қаржы саласы
үшін маңыздырақ келеді. Бірқатар дүниежүзілік дағдарыстар мұны бізге
ашып көрсетті: банк жүйесінің дағдарысы тәуекелдерді басқарудағы
кемшіліктер мен оның мүлдем болмауын ашып берді. Банк жүйесінің
дамуының жаңа кезеңіңде қаржы мекемелері (егер де олар нарықта ұзақ
уақыт қызмет етуге бекінсе) тәуекелерді басқарудың тиімді жүйесін құру
үшін біраз күш жұмсаулары керек. Қазақстандық қаржы жүйесі, жалпы
алғанда, тәуекелдерді басқарудың пайдалылығы мен қажеттілігін түсінген
сияқты. Сонымен бірге, тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесі қаржы
мекемесінің тұрақтылығын көтеріп қана қоймай, капиталды тиімді пайдалану
мен орналастыруға септігін тигізеді, басқа сөзбен айтқанда иелер мен
оның әріптестері мен клиентерінің бизнесінің құнының өсуіне әкеледі.
Дүниежүзілік тәжірибеде тәуекелдерді басқарудың мұндай жүйесі институтқа
үлкен бәсекелестік жеңілдік береді, өкіншіке орай ондай институтты
біздің елімізде көп пайдаланбайды. Мәселе түйіні ондай жүйені ендіру
күрделілігінен және қор шығынының көп болуынан тұратын сияқты. Атаулы
міндет мықты технологиялық жәрдемді қажет етуі де ықтимал. Тәуекелдерді
басқарудың дұрыс жүйесі оның тиімділігінің болашақта да, қазіргі кезде
де негізін салушы фактор болып табылады.
Зерттеу мақсаты қазақтандық ерекшеліктерді есепке ала отырып,
тәуекелдерді басқару мен реттеудің әдістерін таңдау бойынша ұсыныстарды
жасап шығару болып табылады.
Атаулы қойылған мақсатқа орай берілген жұмыста келесі міндеттерді
шешу талпыныстары жасалған:
- қаржы тәуекелдерінің маңызы мен жіктелуін ашу. Несие тәуекелдерін
басқару жүйесі мен неізгі әдістерін анықтау;
- Қазақстанның қаржы институттарында қаржы тәуекелдерін басқарудағы
дәстүрлі әдістерді талдау;
- банк саласының тәуекелдерін кешенді басқару мен ішкі бақылау
жүйесінің құрылымдық және функционалды эелементтерін қарастыру;
- қаржы қызметінің тұрақтылығына тәуекелдердің ықпал етуін төмендету мен
негізгі жақсарту әдістерін қарастыру, қаржы тәуекелдерін басқару
жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстарды жасап шығару;
Зерттеу нысаны болып қаржы ұйымының кәсіби қызмет ету жүйесі
танылады.
Зерттеу пәні ҚР институттарында тәуекелдерді басқару жүйелерін
ұйымдастырудың талдауы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалылығы. Жүргізілген зерттеу барысында
негізделген түрде ҚР институттарында тәуекелдерді басқару жүйелерін
ұйымдастыру әдістерін жетілдіру мүмкіндіктері туралы ұсыныс жасау
мүмкіндігі туындады. Талдаудың зерттеу, салыстыру, экономикалық
үлгілеу сияқты әдістері алынған қорытындылар нақты және ғылыми
негізді деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Тәуекелдерді басқару
әдістерінің, тәуекелдерді басқару жүйесін ұйымдастырудың теориялық
аспектілерін зерттеу мәселелеріне Мельникова М.С., Бланк И.А., Галиц Л.
және тағы басқа авторлардың еңбектері арналған. Арнайы қазақстандық
әдебиетті зерттеу нәтижесінде зерттеудің атаулы саласы біздің еліміздің
ерекшелігі есепке алынып, қолдану бөлігінде зерттелмеген деген қорытындыға
келдік. Нұсқаулардың ЕО мемлекеттерінде қолдануы туралы деректер бар
болғанымен, атаулы Нұсқауларыды зерттеудің практикалық құндылығы мен
оның нормаларының банк заңшығару ерекшеліктері есепке алынып,
Қазақстанда қолданылуы туралы әдебиеттер жоқ.
Берілген жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып
шетел эікономист ғалымдарының ғылыми еңбектері, сонымен қатар
тәуекелдерді басқару жүйесін ендіру мәселесі қарастырылған мақалалар,
басылымдар танылады.
Берілген жұмыстың мәліметтік-талдау бөлімі ҚР заңшығару актілеріне,
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын басқару мен реттеу бойынша Қазақстан
Республикасының агенттігінің әдістемелік ұсыныстарына, статистикалық
материалдарына негізделеді.
Диплом жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімнен және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда диплом тақырыбын құраушы теориялық бөлімнің
талдауы берілген. Онда қаржы тәуекелдерінің сипаттамасы мен жіктелуі,
бағалау әдістері, сонымен қатар қаржы ұйымдарында басқару жүйесінің
қолдану ерекшеліктері қамтылған. Екінші тарауда ҚР қаржы саласының
жағдайына, тәуекелдерді басқару саласында қаржы саласын реттеу жағдайына
көңіл бөлініп, сонымен қатар екінші деңгейлі банктердің жеке
капиталының жеткіліктік көрсеткіштеріне белгілі бір тәуекелдердің ықпал
етуінің сандық талдау үлгісі ұсынылады. Үшінші тарау алдыңғы екі тарауда
келтірілген талдау негізіндегі ұсыныстарға арналған.
1. Банктік тәуекелдерді басқарудың теориялиқ негіздері
1.1. Банктік тәуекелдердің мәні
Тәуекел - менеджмент қаржы нарығының әр қатысушысы үшін
қойылған негізгі міндет ретінде пайда болды. Жемістің нәтижелілігі
бірқатар тәуекелдердің қаншалықты сапалы жіктеліп, өлшеніп,
басқарылатынына тікелей байланысты болып келеді. Біз жүргізген талдаудың
көрсетуінше тәуекел мемнеджментіндегі күнделікті қателіктерді 5 ортақ
категорияларға жіктеуге болады:
1.Менеджмент тарапынан сәйкес келген бақылау мен басқарудың жоқ
болуы, сонымен қатар, банк ішіндегі мықты бақылау мәдениетін
қалыптастыра алмау.
2.Баланстық және баланстан да тыс банк операцияларында тәуекелдерді
барабар емес бағалау.
3.Операциялық қызметтің нәтижесін шолу, реконсиляциялау,
верификациялау, ұйғару, міндеттерді бөлу сияқты бақылауды жүргізу
бойынша негізгі әрекет қабілетсіздігі немесе олардың толығымен болмауы.
4. Банк ішіндегі түрлі деңгейлер арасында мәліметтерді барабар емес
беру, әсіресе, пайда болған мәселелерді менеджменттің жоғары деңгейлеріне
берудегі мәселелердің пайда болуы.
5. Аудит бағдарламасы мониторингтің басқа да әдістері сияқты
барабар емес немесе тиімсіз.
Қаржылық топтарда тәуекел менеджменттің тиімді жүйесінің өзектілігін
берудегі анық көрініс тапқан бірнеше мысал келтірейік.
BANKERS TRUST компаниясында қалыптасқан жағдайды қарастырайық.
Bankers Trust (қазіргі кезде Deutsche Bank бөлігі болып табылады)
инновациялық қаржы өнімдерін жылжытуда көшбасшы болған. ВТ басқа
банктерден асып түсетін өзінің қаржылық ерекшеліктерін, сонымен
қатар, өндірістік құралдарымен жүргізілетін операцияларға қатысты өзінің
тәуекел менеджментін мақтан тұтады. 1990-шы жылдардың ортасында ВТ 4
негізгі клиенті (Procter & Gamble и Gibson Greetings қосқанда) оларды
Банктен сатып алған өндірістік құралдар құны мен тәуекелділікке қатысты
алдағанын айтып, Банк атына сотқа арыз береді, ВТ клиенттерінде Банктің
заңсыз түрде атаулы өндірістік өнімдерді қолданудағы тәжірибесіздігін
пайдаланғанына қатысты сезімдер пайда болды. 3 клиенттен түскен талап
сотпен қанағаттандырылып, ВТ жалпы алғанда 93 миллион доллар төлеуге
мәжбүрледі. Procter & Gamble компаниясынан түскен 195 миллионды талап
компания пайдасына қанағаттандырылып, оған 78 миллион доллар таза табыс
әкелді. Бірақ неғұрлым зазал Банк беделіне тиді.
Сонымен, атаулы жағдай негізінде келесі тұжырымдар жасауға болады.
- тәуекелдердің барлық аспектілеріне көңіл бөлу керек;
- шынайылық ең жақсы саясат болып танылады;
- ынталандыру тиісті ретпен баланстануы тиіс;
- барлық тартылған тұлағалардың менеджментінде жақсы тәжірибені пайдалану
қажет.
Берілген мысалдағы ең өкініштісі, тәуекел менеджмент саласындағы
көшбасшы болған банк өзінің беделін операциялық тәуекел нәтижесінде
(яғни қабылдауға болмайтын сату тәжірибе нәтижесінде ) жоғалтып алды.
Дағдарыс кезінде Менеджмент клиент арыздары мен қоғамдық көзқараспен
жұмыс істеу кезінде өзінің бар күшін ашық және әділетті тәсілге
аударуға тиіс. Нәтижені қуып кету адамдары нәтижесі теріс келетін
келісім-шарттарға итеруі мүмкін. Сонымен қатар, клиенттер де Банк
қызметінің нәтижесінде мүдде танытанын тұлғалар екенін ұмытпаған жөн.
Немесе басқа мысал алайық:
Barings Банк ұзақ уақыт бойы Ұлыбританияның ең үздік және көне
банкі ретінде үлкен құрметке ие болған. Бірақ 1995 жылдың ақпанында
жеке капиталы 900 миллион доллар құрай отырып, санкцияланбаған биржалық
оперциялар салдарынан 1 миллиард доллар көлеміндегі шығын нәтижесінде
банкроттықа тап болды.
1995 жылдың наурызында Barings голландтық ING банкімен 1 фунт
стерлингке сатылып алынды.
1993 жылы Ник Лиссон Barings банкінің фьючерстерді сатумен
айналысатын Сингапурдегі бөлімшесінің Бас Менеджері болып тағайындалды.
Бұл лауазымында ол бір жыл мерзім бойы рұқсат етілмеген
оперцияларды жасырып отырған. Мұны ол сауда қызметтері мен бэк-кеңсе
қызметтерін орындау арқасында асырып отырған. Barings топ-менеджменті
негізінен коммерциялық банкинг саласында ғана тәжирибеге ие болып, құнды
қағаздар саудасындағы білімдері аз болған. Barings топ-менеджменті Лиссон
Сингапурлық және Осакалық биржа қорларында сатылған ұқсас өндірістік
құралдардың бағалық айырмашылығына бәс тігіп, төмен тәуекелдік
мүмкіндіктерді пайдаланған деген көзқараста болып отыр. Нағызында,
Лиссон неғұрлым тәуекелдік оперцияларға араласқан болатын, ол екі
биржада да келісім-шарттардың түрлі көлемдерін сатып алып, қағаз
типі бойынша оларды бірде сатып алып бірде қайта сатқан. Лиссон
шығындары неғұрлым көбейген сайын ол өзінің мөлшерлемелерін көбейтіп
отыған. Алайда, Жапониядағы жер сілкінісінен кейін Nikkei индексі күрт
төмендеп, оның шығындары 1 миллиард доллардан асып кетті, нәтижесінде
Barings банкі банкроттыққа ұшырады. Бұл ретте банктің банкрот болу
себептері:
- міндеттердің бөлінуі;
- бизнесті жеткіліксіз түсіну;
- қызметкерлерді бос басқару;
- есеп беру жүйесінің нашар болуы;
Ішкі аудиттің ұсыныстарына қарамастан Лиссон қолында шоғырланған билік
азайған жоқ. Егер де Barings банк менеджерлері биржалық бизнес табиғатын
жақсы түсінген болса, Лиссон өзі мәлімдеген пайданы асып кеткен тәуекелсіз
түсіруге болмайтынын аңғарар еді.
Лиссон Сингапурге дейін ешуақытта да биржалық операциялады жүргізу
лицензиясын иеленбеген болатын, дегенмен де оның қызметіне бақылау
жасалынып, оның биржалық стратегиясына жеткіліксіз мониторинг жасалған
болатын. Лиссон екі кеңсеге бағынған болатын: ішкі операцияларға қатысты
Лондонға және клиенттер пайдасына қатысты Токиоға.
Long-Term Capital Management (LTCM)
1994 жылы Джон Меривевер – Salomon Brothers-дегі әйгілі бонд-
трейдер Long-Term Capital Management (LTCM) хедж-қорының негізін
құрайды. Бұл трейдерлер мен академиктерден (Нобель сыйлығының иегерлері
Майрона Скоулз бен Роберта Мертонды қоса алғанда) тұратын әйгілі
жұлдыздар командасы болған.Өте ірі инвесторлар, оның ішінде ірі
инвестициялық банктер де бар, қордың ашылуы кезінде 1,3 миллиард
доллар инвестициялаған болатын.
LTCM негізгі стратегиясы конверсиялық келісім-шарттарды жасау болып
табылады. Атаулы келісім-шарттар құны бойынша әр түрлі құнды
қағаздарды іздеу, арзан қағаздарды сатып алу, қымбат қағаздар бойынша
синтетикалық қысқа ұстанымдарды (мысалы, американдық, европалық және
жапондық тәуелсіз қарыз міндеттемелері арасындағы конверсия; on-the-
run (жаңа) және off-the-run (ескі) американдық бонд арасындағы
конверсия) қалыптастыруды қамтиды. Құн арасындағы айырмашылық үлкен
болмағандықтан, үлкен пайда түсіру үшін қор леверажы жоғары ұстанымдарды
ашуға мәжбүр болды. 1998 жылдың соңыда, қор 5 миллиард доллар мөлшерінде
өзінің меншікті капиталын және 125 миллиард доллар сомасында шеттен алынған
қарыз алуларға ие болған. 1998 жылдың басында LTCM бақылауымен портфель
маңызды дәрежеде 100 миллиард доллардан асқан; оны шартты белігісіндегі
своп - ұстанымдары 1,25 триллион доллар мөлшерінде бағаланды, бұл
дүниежүзілік нарықтың своп келісімдердің 5%-на тең болған.. Сонымен қатар,
қор Ресей сияқты дамушы нарықтардағы операцияларға қатысты.
1998 жылы 17 тамызда: Ресей рубльді девальвациялап, 281 миллиард сом
сомасында (13,5 миллиард доллар) үкімет міндеттемесін төлеу жайында
мораторий жариялады. Нәтижесінде, инвесторлар алыс және тәуекел нарықтардан
үкіметтік тәуекелсіз облигацияларды сатып алуға ұмтылулары кезінде, жаппай
сапаға басу байқалды. Ол үлкен көлемді өтімшілік дағдарысына әкелді.
Егер де Ресей өз міндеттемелеріне дефолт жарияласа, оның валюта құны
девальвациялайды дегенге негізделіп, LTCM өзінің салуларын ресейлік үкімет
облигацияларына салу арқылы қауіпсіздендіргеніне сенімді болған. Сайып
келгенде, валюталық нарықтан бонд бойынша шығындарды жабатын табыс
табуға болады. Өкінішке орай, ресей сомының бағамы құлаған кезде, сомдық
хедж кепілін беруші банк жабылып, ресей үкімет валютамен операциялар
жасауға тиым салды. Бұл LTCM-нің айтарлықтай шығындарға ұрындырғанымен,
LTCM күйреуінің аяққы себебі дүниежүзілік облигациялардың нарығы арасында
өтімшілдіктің қайтуы болды, бұл on - the - run және off - the - run
облигациялары арасындағы спредтың артуына әкелді. 1998 жылы 22 қыркүйекте.:
LTCM-нің өзіне меншікті капиталы 600 миллион долларға дейін құлап түсті;
бірақ компанияның инвестициялық портфелі айтарлықтай азайған жоқ, сайып
келгенде, оның леверажы одан да көбейді. Банктер бағалардың жағымсыз
өзгеруіне байланысты қосымша қамтамасыз етуді енгізу туралы талаптың қормен
төлену қабілеттілігіне күмәнданып, олардың талаптары қор серіктерінің үлкен
залалдарына әкелетін дағдарысты күшейтіп, артынша жүйелік дағдарыс тудырады
деген ойдан оны іске асырған жоқ.
1998 жылы 23 қыркүйекте.: АҚШ ФРЖ , жүйелік дағдарыстың алдын алу
шараларын жасай отырып, құтқару пакетін қалыптастырады, ол бойынша алға
шығушы инвестициялық және сауда банкілерінен (негізгі несие берушілерін
қоса алғанда) тұратын консорциум қорға 3,5 миллиард доллар құйып,
менеджментті қордың 90% капиталына алмастырады. квартал 1998 жылдың
төртінші ширегінде: көптеген банктер LTCM-да инвестициялардан UBS-$700 млн
., Dresdner Bank -$145 млн . және Credit Suisse -$55 млн.) туындаған
шығындарды алып тастауға бекінді. 1999 жылы сәуірде: Президент Клинтон
LTCM дағдарыс зерттеулерін және Қаржы нарығы бойынша Президенттің
Жұмысшылар Тобы деп аталатын қаржы нарықтарында жүйелік тәуекелге арналған
салдарын жариялады.
АҚШ қаржы жүйелерін сәл күйреуге: келтіруші себептер:
- нарықтық құн мағынасының болуы;
- өтімшілік тәуекелі өз-өзінен фактор болып келеді;
- Үлгілер стрес - тестілеуге келтіріліп, субъективтік бағалаумен сәйкес
келулері керек;
- Қаражаттық институттар тәуекелдің жалпы факторларының ықапалын
біріктірулері тиіс;
LTCM нарық құны мен әділетті құн арасындағы айырмашылықты қолдануына
тәуелді болған. Ол пациенттер капиталына (яғни нарық құны емес әділетті
құн маңызға ие дегенге сенуші акционерлер мен қарыз алушыларға) тәуелді
болды. Өкінішке орай, сыртқы соққыларынан кейін, қарыз алушылар қор
менеджерлерінен активтерді әділ бағалау үлгілеріне негізделген емес,
нарық құн туралы сұрай бастады. Капитал нарықтарындағы дағдарыс кезінде
активтердің тысқа кетуі леверажы бар кез келген портфельге қатысты тәуекел
үлгісінеи енуі тиіс. Тіпті ең алғы қаржы үлгілері үлгі тәуекеліне және
параметрлік тәуекелге душар бола алады, демек демек, стрес – тестіленіп,
субъективті бағалануы тиіс. Кәсіпкерліктің барлық бөлімдері арасында
тәуекел факторларын біріктіру өте маңызды болып келеді, сайып келгенде,
концентрация тәуекелі төмендетілген болады (LTCM қоры дағдарысынан кейін
басқа қаржы институттарына сабақ ретінде болмақ).
Жоғарыда келтірілген үлгілер тәуекелдердің есеп-қисабының
әдістемелерінің маңыздылығын және де олардың қолданылу тәжірибелерінің
маңыздылығын сипаттайды. Үлгі ретінде ұсынылған Банктер мен қаржы
институттары күйреуге ұшырап, дүниежүзінің қаржы жүйесінің күйреуіне
әкеле жаздады Менің ойымша, бұл инвесторлардың, қарыз алушылардың, реттеуші
органдардың толық әрекеттесуіне негізделген тәуекелдерді бағалаудағы
унификацияланған әдістің қажеттілігін көрсетеді.
Мәселенің кез келген аспектісін толыққанды түсіну қарастырылып
отырған мәселенің негізін анықтаушы теориялық білімсіз мүмкін емес.
Қаржы терминологиясына сәйкес, тәуекел – бұл қаржы шығындарына
әкелуші зат. Тәуекел өздігінен өзі жағымсыз сипатқа ие емес.
Нағызында ол оны басқара білетіндер үшін үлкен мүмкіндіктер тігизуі
мүмкін. Сол себептен, тәуекелдерден мүлдем бас тартқанның орнына
түсінбеген тәукелден бас тарқан дұрыс. Тарихқа жүгінетін болсақ,
үлкен жестістіктер үнемі тәуекелдермен қатар жүріп отырған. Тәуекелге
назар салмау күйреуге тура апарады.
Мықты тәуекел -менеджмент – бұл уақытылы шешімдерді қабылдауға
қажетті материалдарды белсенді талдау әдісі. Тәуекел-менеджмент – бұл
бір заттың дұрыс болмауынан кейін туындайтын талдау емес, ойын
аяқталғаннан кейін шығатын талау емес. Тәуекел-менеджмент – тәуекелдердің
таза жүйесін құрудың тұрақты үрдісі бұл жасырын тәуекелдерді
іздестіру, оларды өлшеу мен басқару. Сол себептен, тәуекел деген не
сұрағына аяқталған жауап іздестіру қажет емес, тәуекел -менеджмент
шешімдерді зерттеу мен қабылдау циклі болып табылады.
Тәуекел – менеджменттің маңыздылығының өсуіне әкелетін факторлар
болып (біз пайданы жоғалту, беделді жоғалту, тіпті бакроттық
дегендерді атап отырған жоқпыз) келесілер табылады.
Техникалық даму, ол нарыққа қатысушыларға шешімдерді неғұрлым
жылдамдықпен және үлкен көлемде ендіруге мүмкіндік береді;
Көптеген қаржы мәмілелерінің күзетпен қамтамасыз етілуі;
Бағалаудың күнделікті түзетуіне негізделген басқару жүйесіне жылжу және
есептеу әдісі арқылы есеп жүргізуден шығу;
Пайда мен тәуекел арақатынасына басшылық, акционерлер мен бақылаушылардың
басты назары;
Реттеуші ортаның жедел өзгеруі, онда басты назар корпорациялар мен
қаржы институттарының тәуекелдерді басқаруына аудырылады;
Бәсекелестік орта, онда тәуекел –менеджменттің жоғары сапасы нарықта
үлкен жеңілдіктерді иеленген;
Тәуекел күрделі категория болып табылады. Ол келесі сипаттағы
қызметті іске асырумен тығыз байланысты болып келеді:
Экономикалық табиғат. Тәуекел компанияның экономикалық қызмет ету
саласында көрініс беріп, оның пайдасын қалыптастырумен тығыз
байланысты болып келеді және де қаржы қызметін іске асыруда
мүмкіндігі бар экономикалық шығындармен сипатталады. Өзінің көрініс
табатын аталған экономикалық формаларын есепке ала отырып, тәуекел
экономикалық категория ретінде сипатталады да, шаруашылық үрдіспен
байланысты экономикалық категориялар жүйесінде белгілі орынға ие.
Көрініс табу объективтілігі. Тәуекел кез келген қаржы институттың
қызмет етуінде объективті құбылыс болып табылады. Ол қаржы оперцияларының
барлық түрлерімен және оның қаржы қызметінің барлық бағыттарымен қатар
жүреді. Тәуекелдің бірқатар өлшемдері субъективтік басқару шешімдеріне
тәуелді болғанымен, оның көрініс табу табиғаты өзгеріссіз қала
береді.
Іске асырылу мүмкіндігі. Тәуекел категориясының мүмкіндігі компания
қызметінің нәтижесінде тәуекелдік оқиғаның болуынан немесе болмауынан
барып шығады. Атаулы мүмкіндік дәрежесі объективті және субъективті
факторлар әрекетімен анықталады. Алайда тәуекел мүмкіндігінің табиғаты
оның тұрақты сипаттамасы болып қала береді.
Салдардың анықсыздығы. Тәуекелдің атаулы сипаттамасы оның қаржы
нәтижелерінің, ең алдымен, іске асырылған қаржы операцияларының
табыстылық деңгейінің, детерминацияланбауымен анықталады. Қаржы
операцияларының күтілген нәтижелілік деңгейі тәуекел түрі мен деңгейіне
байланысты өзгеруі мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда тәуекел компания үшін
көлемді қаржы шығындарымен қатар жүріп, оның қосымша табыс көзі
болуымен сипатталады.
Салдардың күтілген қолайсыздығы. Тәуекелдің көрініс табу салдары қаржы
қызметінің нәтижелілігінің жағымды және жағымсыз көрсеткіштері болып
табылғанымен, атаулы тәуекел шаруашылық тәжірибеде күтілген қолайсыз
салдар деңгейімен өлшеніп сипаталады. Тәуекелдердің бірқатар жағымсыз
салдары табыс шығынын ғана білдіріп қоймай, қаржы институтының капиталының
шығынын белгілеуімен байланысты болып келеді. Бұл оның банкрот болуына
әкеледі.
Деңгей вариабельділігі. Белгілі бір қаржы операциясына немесе
компанияның белгілі бір қаржы қызметінің түріне тән тәуекел өзгеріссіз
болып қалмайды. Ең алдымен ол уақыт кеңістігінде өзгеріп отырады, яғни
қаржы операциясын іске асыру ұзақтығына тәуелді болады, себебі уақыт
факторы тәуекел деңгейіне жеке ықпал (салынған қаржы қаражаттарының
өтімшілік деңгейі арқылы анықталатын, қаржы нарығындағы ссудалық пайыз
мөлшерлемесінің жылжу белгісіздігімен және т.б.) етеді. Сонымен қатар,
тәуекел деңгейінің көрсеткіші тұрақты динамикада жүрген көптеген
субъективті және объективті факторлардың ықпалына өзгеріп отырады.
Бағалау субъекттивтілігі. Экономикалық құбылыс ретіндегі табиғатына
қарамастан, оның негізіг бағалау көрсеткіші – тәуекел деңгейі –
субъективті сипатта болуы мүмкін. Бұл субъективтілік, яғни атаулы
құбылысты бғалаудың тепе-тең еместігі, мәліметтік базаның нақтылығы мен
толықтық деңгейімен, қаржы менеджерлерінің мамандандырылуымен, олардың
тәуекел-менеджмент саласындағы тәжірибесімен, басқа да факторлармен
анықталады [1].
Сонымен қатар тәуекелдің ішкі және сыртқы факторларын ажыратады.
Ішкі факторлар қаржы институттарының қызмет нәтижесінде пайда болып,
жүргізілген операциялар сипатына тәуелді болады, яғни жүйелі емес
тәуекел факторлары. Ондай факторларға, негізінде, келесілерді жатқызуға
болады:
- Қаржы институтының басшылығымен жасап шығарылған тиімсіз
стратегиясы мен саясаты. Оның ішінде тәуекелдердің көлемі мен
деңгейінің теріс бағалануы, қате шешімдер, операцияларды жүргізудің
шарттары мен мерзімдерінің қате таңдалуы, банк шығындары мен залалдарын
бақыламау және т.б. қамтылған.
Банк қызметкерлерінің жеткіліксіз құзыреттілігі;
Банктің қаржылық, мәліметтік және басқа қауіпсіздігімен қамтамасыз
етілуі;
Банк жүйелерінде компьтерлердің жұмыс істемеуі, құжаттардың жоғалуы,
уақытылы емес және теріс бухгалтерлік есептер жүргізу;
банк қызметкерлері тарапынан толық әділеттілік кепілінің болмауы және
т.б..
Сыртқы факторлар – банктің сыртқы ортасында жүріп, банк қызметіне
тәуелді емес, сыртқы құбылыстар. Ондай факторларға келесілерді
жатқызуға болады:
Саяси;
Әлеуметтік;
Құқықтық (құқықтық нормалардың болмауы, құқықтық нормалардың қатаюы,
ондай формалардың бұзылуы);
Жалпы экономикалық және қаржылық;
Бәсекелестік;
Мәліметтік (саяси, әлеуметтік, экономикалық, техникалық, коммерциялық,
қаржы және басқа да мәліметтердің болмауы)
Стихиялық әрекеттер (қолайсыз табиғи жағдайлар), сонымен қатар апаттар,
тонаулар, өрттер.
Теориялық әдебиетте тәуекелдерді пайда болу ерекшеліктері мен
олардың ықпал ету деңгейімен жіктеудің біршама түрлері бірге
келтірілген. Төменде қаржы иниституттарына тән тәуекелдердің бөлінудің
классикалық сызбасы келтірілген.
1-сурет. Тәуекелдердің жіктелуі[1]
Берілген суретте қаржы институттарына тән тәуекелдер иерархиясы
көрсетілген.
Несие тәуекелі кең таралған, себебі қаржы саласы негізгі қызмет
көрсету несиелеу болып табылатын Банктермен беріледі.
Нарық тәуекелі пайда болу деңгейі бойынша екінші орында, дегенмен де
басқаруға бейімділік тұрғысынан (баға тәуекелі), қаржы иниституттарының
қызметін іске асырудағы өтімшілік тұрғысынан неғұрлым қатаң болып
келеді.
Мемлекеттік тәуекел соңғы кездері дүниежүзі қаржы шеңберінің кеңеюіне
және әр түрлі мемлекеттердің қаржы нарықтарындағы өзара
байланыстылыққа қатысты үлкен маңызға ие болды.
Басқа тәуекелдер деп жоғарғы категорияларға кірмеген, бірақ атаулы
түрлердің қаржы институттардың қызметіне ықпал етуші тәуекелдер
түсініледі.
Айта кететін жағдай, атаулы жіктеу тәуекелдердің түрлерін белгілі
бір категорияға жатқызудың классикалық үлгісі болып табылады. Демек,
атаулы тәуекелдер кез келген мемлекетке қызмет атқарушы институттарға
тән болып келеді
Жіктеудің неғұрлым бөлшекті әдісі мемлекет ерекшеліктері мен қаржы
институттарымен іске асырылатын оперцияларын есепке алып жасауды қажет
етеді.
1.2 Тәуекелдердің бағалау сандық және сапа әдістері
Тәуекелді нәтижелі басқару үшін оны сандық өлшеу және анықтау қажет.
Бүгінгі таңда қаржы ұйымдардың тәуекелдерін барабар бағалаушы әдістемелер
жасап шығару әрекеттері белгілі. Сонымен қатар, реттеуші органдар үшін
олардың қызметін бақылау және оңайлату мақсатында тәуекелді бағалаудың
бірыңғай стандартты әдістемесін жасау маңызды болып келеді.
Тәуекелдерді талдау мен бағалау қаржы институты үшін белгілі бір
оқиғалардың көз жетерлік келешекте жүруіне байланысты жүйелі статистикалық
әдіске негізделген. Әдетте бұл ықтималдық пайызбен өлшенеді. Банктегі
сәйкес келген жұмыс тәуекел дәрежесіне лайықты баламалық оқиғаларды
ранжирлеуге мүмкіндік беретін белгілер таңдалған кезде іске асырылуы
мүмкін. Атаулы жұмыстарды негізгі пункті барлық операциялар бойынша
банкпен сәйкес келген статистиканы жинақтау болып табылады.[2]
Тәуекелді өлшеудің дәстүрлі әдісі қатарлардың волатильдігінің
талдауына, портфельдердің дюрациясына және өтімшілік нормативтерінің
бағдарларының зерттеуіне және капитал жеткіліктілігіне негізделетін қаржы
құралдарының сандық бағалауы мен болжауына негізделеді.
Проблемалық басқару шешімдерін қабылдау үнемі белгісіздік
тәуекелімен байланысты болып келеді, бұл статистикалық талдау әдістерінің
қажеттілігіне әкеледі. Мақсаттың детерминациялануы, барлық анықтаушы
факторлар белгілі болғанда, ережеден тыс болып келеді.
Белгісіздік жағдай айырмашылығына қарағанда тәуекел шарттарында
кездейсоқ мөлшерлердің немесе үрдістердің орындалуы белгілі, белгісіздік
жағдайында тіпті ондай мәліметтер де жоқ болады. Бірақ кез келген
жағдайда өмір банк қызметкерлерінен барлығына бірдей ықтимал жиыннан
нақтылы балама таңдауды талап етеді .
Теріс таңдау нәтижесінде шығын тәуекелін азайту мақсатында
статистикалық шешімдердің арнайы әдістері өңделген, бірақ тәжірибеде
математикалық статистиканың бөлімінде теория абстрактілігіне байланысты
үлгілердің бөлігі шамадан тыс қолданылады.
Нарықтық тәуекел мөлшерін өлшеудің классикалық тәсілі тәуекелді
бағалау негізінде орташаршылық (стандартты) ауытқуды пайдалану болып
танылады. Берілген әдіс нарықтық тәуекелді күтілетін нәтижеден нақты
нәтиженің ауытқу ретінде анықтауға сәйкес келеді. Атаулы әдістің үш
маңызды кемшіліктері баршылық:
- күтілетін нәтижеге қарай екі жақтағы ауытқулар (оңтайлы және
теріс) есепке алынады, бұл тәуекелдің нақты өлшемін өзгертеді.
- ықтималдылықтардың дұрысынан бөлінуі жағдайында (әсіресе симметриялық
бөлінулер үшін) тәуекел өлшемі өзгереді;
- тәуекелді стандартты ауытқу ретінде бағалау тәуекелді басқару
үрдісін қиындатады, себебі ықтимал ақша шығындарын көрсетпейді.
Жоғарыда келтірілгендерге орай, тәуекелді өлшеудің атаулы
әдісін барабар деп санауға болмайды, ол тәуекелдерді басқаруға да
ыңғайсыз және бақылау мен есеп алуға да ыңғайсыз.
1990-шы жылдардың ортасынан бастап тәуекелдерді өлшеудің барабар
әдісі ретінде Value-at-risk (VAR) деп аталып жүрген әдістеме кең
қолданысқа ие болды. Ол тәуекелді сандық өлшеудегі әдістерді
уинификациялауға мүмкіндік берді.
Атаулы әдістеме Базель комитетімен әлеуетті шығындарды банкпен
бақылауға ұсынылған болатын.
Қазіргі кезде VAR әдістемесі Халықаралық есеп айрысу Банкі,
европалық қауымдастықтың банк федерациясы, Группа тридцать және т.б.
сияқты халықаралық реттеуші органдарымен банктің жеке капиталы
өлшемдерін анықтау кезінде оның активтері тәуекелдеріне қатысты негіз
ретінде анықтауда қолданылады.
VAR әдістемесі атаулы ұйымдармен және бірқатар ұлттық банктермен
нарықтық тәуекелді өлшеу стандарты ретінде ұсынылып отыр. Реттеуші
органдардың мұндай ұстанымы түсінікті, себебі VAR банктің бейімі бар
барлық тәуекелдерді өлшеп, бір саға келтіру мүмкіндігін жасайды,
бұл реттеуші органдар алдындағы мәселені біршама қарапайымдайды.
Көптеген халықаралық қаржы ұйымдары, әсірісе трансұлттық
банктер (Societe Generale, Commerzbank және т.б.) VAR әдістемесін банк
тәуекелдерін бағалау қолданылады.
Жоғарыда айталғанға орай, қазақстандық банктер үшін VAR
әдістемесінің нақты мүмкіндіктерін, қолдану шекараларын, алынған
бағалаулардың нақтылығын және оның кемшіліктері мен ерекшеліктерн
жақсы түсінуілері тиіс.
VAR терминімен тәуекелдерді бағалау әдістімесін (жеке әдістемелердің
жиынтығын түсінеміз) және де тәуекелдің сандық бағалауын түсінеміз.
Атаулы бағалау ықтималды болып келеді.
Негізінен атаулы әдістеме тәуекелді өлшеудің классикалық әдісінің
дамуы болып табылады. Қарапайым нұсқасында орта m және орташаршы g
ауытқуын есептеуге негізделеді. VAR әдістемесінің классикалық әдістен
айырмашылығы келесіден тұрады: классикалық әдісте тәуекелді өлшеуіш
өлшем болып орташаршы ауытқу табылса, VAR әдістемесінде берілген сенімді
ықтималдылықта және дұрыс бөліну туралы жанама тұжырым кезінде атаулы
орташаршы ауытқу VAR өлшемдерін анықтау кезінде пайдаланылады, бұл
жағдайда ол тәуекел өлшемі болып табылады [3].
VAR өлшемдері – бұл шығындар өлшемі, оның болу кезінде берілген
уақыт кезеңіндегі белгіленген ықтималдылық атаулы өлшеменн аспайды.
VAR-ды есептеудің бірнеше жолдары белгілі. Олар x (бағалар, қаржы
құралдары, валюталық бағам және т.б.) мағынасы туралы басты
мәліметті алудың түрлі әдістерімен сонымен қатар F (y) портфелінің
бағаларының өзгеруі мен бөлінуін алу үшін оны өңдеудің түрлі
әдістерімен шартталған.
Алғашқы әдіс тарихи деп аталалды. Оның басты ерекшелігі болып
кездейсоқ өлшемдер туралы мәліметтерді алудағы нақтылық танылады.
Кемшіліктерге мәліметтердің тарихи базасының ұзақ уақыт бойы болуы және
де ағымдағы жағдайдың тарихи мәліметтерге сәйкес келмеуі жатады.
Екінші әдіс – бұл статистикалық зерттеулер (Монте-Карло әдісі).
Зерттеулерді жүргізу үшін х кездейсоқ өлшемдердің бөліну белгілері мен
түрлерін білу қажет. Атаулы әдістің ерекшелігі – шектеусіз мәліметтер
базасын алу және оларды ағымдағы нарық жағдайымен салыстыру
мүмкіндігінің бар болуы.
Ал кемшіліктерге келесілерді жатқызуға болады:
- статистикалық сынау кезінде бөлу заңдарының барабар еместігінің
ықтималдылығы;
- күрделі жағдайларда бірқатар кездейсоқ өлшемдердің өзара байланысын
есепке алу нақты емес мәлімет берген кезде;
жалпы алғанда, тәуекелдерді өлшеудің VAR әдістемесі бірқатар қасиеттерге
ие, олардың көмегімен келесілерді асыруға болады:
- тәуекелді ықтимал шығындардың пайда болу ықтималдылығымен
сәйкестендірілген өлшеммен өлшеу;
- тәуекелді өлшеп, оны түрлі нарықтарда операциялар бойынша әмбебап
әдіспен салыстыру;
- жеке қаржы құралдарының тәуекелдерін портфельдің біртұтас өлшеміне
агрегаттау.
VAR әдістемесінің кемшіліктері болып, кез келен ықтималдылық әдіске
негізделген әдістеме сияқты, тәуекел өлшемінің абсролютты өлшемін алу
мүмкіндігінің жоқ болуы табылады. VAR өлшемі – мазмұндағы тәуекелді
бағалау. Осы себепке байланысты атаулы әдістеме өтімді нарықтарды
талдауға ғана жарайды. Олардың тарихы, сыйымдылығы, әр қаржы құралы
бойынша операторлар саны кездейсоқ болуы тиіс. Атаулы талаптарға тек
халықаралық қаржы нарықтары жауап береді, ал қазақстандық ішкі қор әлі
жауап бере алмайды. Сол себептен, қазақстандық сауда банктері валюталық
операцияларды іске асыру кезінде және құнды қағаздар бойынша
операциялар кезінде тәуекелдерді бағалауды халықаралық нарықтарда
нәтижелі пайдаланылулары мүмкін.
Қолдағы бар әдістемелер қазақстандық экономикадағы жүйелі тәуекелдерді
нақты бағалауға мүмкіндік бермейді. Олар белсенді инвестициялық
қызметтерді шектеудің неғұрлым қатаң факторлары болып табылады.
Тәуекелдің жүйелік құрушысы әкімшілік факторлардың қаржы және сауда
бизнесіне ықпал етудің болжамдарына негізделеді. Тәуекелдердің атаулы
түрлерін минимализациялау әдістемесін құру сыртқы ортаның ағымдағы
жағдайының бағалауымен байланысты болып келеді.
Жоғарыда келтірілген үш әдістің қолданылуы үш деңгейде
қарастырылады:
бірінші микро деңгей – тәуекел мен мәміленің жеке ұстанымы;
екінші макро деңгей – портфельдің бизнес шеңберіндегі тәуекелі (біз
тәуекелдің жалпы портфелін шағын тәуекелдердің стандартты шығын
жиынтығы арасындағы және басқа тәуекелдерді тарту арасындағы өзара
байланыстылықты назарға ала отырып, диверсификаци эффектісін қоса
отырып, есептейміз);
стратегиялық бизнес тәуекел, бәсекелестік факторларын есепке ала
отырып, бизнес табыстылығына ықпал етеді [4]. Бұл ең күрделі түрі,
себебі ол бәсекелестер мен олардың стратегиялары туралы ешқандай
мәліметке ие емес.
1.3 Қаржы ұйымдарында тәуекелдерді басқару жүйесін қалыптастыру
ерекшеліктері
Тәуекел менеджменттің қаржы бизнесінде стартегиялық басқарудың жаңа
фиолософиясы ретінде пайда болуы 1990-шы жылдардың орта шеніне
келеді. Бұл бірқатар тәуекелдерді басқару әдістерін түбегейлі өзгертіп
жіберген бірқатар фактілер мен тенденциялар арқасында туындаған болатын.
Оларға, негізінен дүниежүзілік экономиканың жаңалануы, қайта реттеу
үрдісі, өндіріс құралдар нарығының дамуы, қаржы нарықтары мен
тәуекелдердің өзара байланыстылығы, мәліметтік-технологиялық даму және
т.б. жатады.
1990-шы жылдарға дейін тәуекелдерді басқару жеке тұлғалар (портфель
басқарушы, трейдерлер) деңгейінде ғана жүрген.
90-шы жылдардың басында тәуекелдер басқару жүйелерін құруда қаржы
институттарында төменен - жоғары әдісі қолданылды, онда тәуекелдердің
түрлері бөлек басқарылды. Тәуекелдердің әр түрлеріне алынған бағалаулар әр
текті болып, бір-бірімен салыстырыла алмайтын. Мұндай тәсіл кезінде
алынған нәтижелерді агрегациялау мүмкін емес. Жаңа мың жылдықтың келуімен
жоғарыдан төменге тәсілі қолдана бастады. Бұл жағдайда қаржы тәуекел
түрлері бойынша салыстырмалы бағалау алу мен оларды агрегаттау мүмкіндігі
туды. Атаулы мүмкіндіктерді іске асыруға келесілер себепкер болды:
- орталық, жаһанды, бірыңғай қойма қалыптастыру, онда тәуекелге бейім
қызмет туралы және нарық туралы қажетті тұрғыдан ұйғарылған, өзгертілген
мәліметтерді қамтиды;
- Қаржы тәуекелдерінің жеке түрлеріне арналған үлгілері мен
интеграцияланған, жалпы тәуекел үлгісі арасындағы тиімді компромисс;
- жалпы және интеграцияланған ортада тәуекелдің әртүрлі факторларын
талдауға қабілетті жүйе енгізу. Атаулы әдіс барлық қаржы ұйымының
деңгейінде тәуекелдерді интеграцияланған басқару деп аталады (ағылш.
Enterprise-Wide Risk Management, ERM)..
Атаулы әдіс толық күйде жүйені қалыптастырудың біртектілік емес
ұстанымдарының сипатын белгілейді. Теория бұл сәтке жүйенің бүгінгі
таңдағы сыртқы және ішкі орта жағдайларында қалайшы құрылатынына
нақты жауап бермейді. Жүйенің құрылуы ең алдымен келесі қызметттердің
қамтамасыз етілуіне бағытталуы тиіс:
Біріншіден; идентификациялау, яғни ұқсастыру.
Қай құбылыс теріс жүруі мүмкін? Оның салдары қандай?
Екіншіден; бағалау.
Мен қаншалықты шығынданамын, яғни тәуекел қауіпінің деңгейі
қаншалықты?
Шығындар ықтималдылығы қандай?
Ана я мына тәуекелді қабылдаған кезде мен қандай табысқа ие
боламын?
Үшіншіден; басқару.
Тәуекелді басқару үшін не жасау қажет: тәуекелдер сипатын өзгерту
қажет пе әлде ештеңе де жасамау қажет пе?
Тәуекелдер сипатын қалайша өзгертуге болады?
Айта кететін жағдай, тәуекел-менеджмент тәуекел деңгейін төмендетуге
ғана бағытталған әдіс қана емес, сонымен қатар, тәуекел-
менеджменттегі шешім болып тәуекелдің қосылуы да табылады.
Жақсы тәуекел-менеджмент бұл жай ғана сан, әдіс және
технологияларға қарағанда неғұрлым үлкен болып келеді. Тәуекел-
менеджмент – бұл тәуекел туралы хабардар болу мүмкіндігі, ол ұйымның
араласуы арқылы, тәуекелдерді басқарудың сандық құралдырын қолдану
мүмкіндіктерін зерттеу арқылы асады.
Жалпыланған сапалы көрсеткіштерді анықтау үшін тәуекел-менеджменттің
нәтижелі үрдіске тән сипаттамасын анықтап көрейік:
1. Ашықтық: Тәуекелдерді анықтау және оларды ашық жасай білу –
қазіргі Тәуекел Менеджерінің басты міндеті. Жасырын тәуекелдер ең
мәселелі болып табылады да, үнемі дұрыс шешіле бермейді.
2. Өлшеудегі нақтылық: Көп жағдайда пәннің тәуекел-менеджменттен
шығатын жаңышылдықтарымен қоса алғанда ғылыми жағын белгілейді
3. Уақытылы берілген сапалы: Мерзіменн кейін алынған сапалы мәлімет
өзектілігін жояды. Тәуекел-менеджменттің өзекті мәліметтерін бір
тұтастыққа біріктіруге қажетті жүйе-құраушы технологияларға салынымдар
ұжымдық деңгейде маңызды болып келеді.
4.Диверсификация: Тәуекел-менеджменттің жақсы жүйесі диверсификацияны
қабылдап, мақұлдайды.
5. Тәуелсіздік: Тәуелсіздік ұстанымы тәуекел-менеджменттің
нәтижелеріне деген өнімді қаматамысз етуге қатысты анықтаушы болып
табылады.
6. Стратегия: Тәуекелдерді басқарудағы пайдаланылған барлық құралдар
мен әдістер компания саясатында нақты бекітілген мақсаттарға бағытталуы
тиіс.
Соңғы жылдары салада тәуекелдерді басқарудың арнайы механизмдері
жасалып шығарылған. Жасалған талдау тәуекелдерді басқару әдістерін төрт
топқа бөлуге мүмкіндік беріп, әрқайсысының шеңберінде тәуекел-
менеджменттің құралдарын анықтады (1-ші кесте).
Тәуекел-менеджменттің неғұрлым кең таралған құралы болып қаржылық
қауіпсіздік деңгейін айтарлықтай көтеруге мүмкіндік беретін шектеулер
(лимиттер) жүйесі табылады. Лимиттеу маңызы саналы қабылданған
тәуекелдің белгілі өлшеммен шектеуінен тұрады. Егер де сөз қаржы
құралдар портфелі бойынша жеке ұстанымды басқару туралы болса, бұл
жағдайда нарық, құралдар, эмитенттер, шығындардың неғұрлым көлемі
тұрғысынан шектеулі портфель көлеміне, портфель құрылымына салу
мүмкін.
1 –кесте – Тәуекелдерді басқару әдістері[3]
Тәуекелдерді басқару әдістері
Ауытқу Жергіліктену Диссипация Өтеу
Тәуекел Лимиттер Диверсификация, Талдау жұмысы,
операцияларынан, жүйесі, тәуекелдерді хедждеу,
сенімсіз тәуекелге дегенуақытта бөлу тәуекелдерді
серіктестерден, тәбетті (қаржылық мониторингтеу
клиенттерден бас қалыптастыру жоспарлау) және бақылау
тарту жүйесі
Басқару нысаналары
қор тәуекелі шоғырлану валюталық тәуекелі
валюта-лық тәуекелі пайыздық тәуекел
тәуекел жеке өтіміділік қор тәуекелі
тікелей несие тәуекелі өтімділік тәуекелі
тәуекелі
Тәуекелдерді басқарудың басқа құралы болып бағалары корреляциядан
өткізілмеген немесе сәл корреляцияланған активтер арасындағы қаражаттарды
бөлу арқылы тәуекелге жиынтық бейімділікті азайту тәсілі ретінде
диверсификация танылады. Диверсификация бір оқиға кеңістігінде ықтимал
шығындарды төмендетуге мүмкіндік береді, бірақ бақылауды қажет ететін
тәуекелдер түрлері көбее бастайды. Әрине, диверсификацияны кең мағынада
яғни бизнесті стратегиялық басқару әдісі ретінде түсіну қажет, бұл
нарықтық, клиенттік базалық және т.б. қызметтерінің бағытының
диверсификациясын білдіреді. Талдау жұмысы тәуекелдерді ықшамдау құралы
ретінде нарықтық ортада шешімдерді қабылдаумен қатар жүретін
белгісіздік деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді. Жүріп жатқан
үрдістердің нақты және толық үлгісінің бар болуы кезінде шешімдерді
қабылдау неғұрлым салмақты және білімді болмақ, демек анағұрлым
тәуекелді болады.
Тәуекел-менеджменттің күрделі құралы болып хеджирлеу танылады.
Тәуекелдерді басқарудың атаулы механизмдерді пайдалану үлгісінде
хеджирлеу болашақтағы ақша ағымдарының белгісіздігін жоюға тағайындалған,
бұл операциялық қызмет нәтижесіндегі болашақ түсімдердің көлемін білуге
мүмкіндік береді.
Айта кететін жағдай, компаниядағы тәуекелдерді басқарудың тиімді
жүйесін барлық аталып кеткен құралдардың жиынтығын пайдалану арқылы
ғана құру мүмкіндігі бар.
Тәуекелдерді басқару жүйесі екі топқа бөлінеді: микро тәуекел
менеджмент және макро тәуекел менеджмент. Микро тәуекел менеджмент
жүйелері – бұл жұмыс орны деңгейінде (Desk-Level Risk Systems)
тәуекелдерді басқару жүйелері. Макро тәуекел менеджмент, әдетте, барлық
иниститут деңгейінде (Enterprise Risk Management Technology Solutions)
тәуекелдерді басқару бойынша интеграцияланған шешімдермен берілген.
Олардың арасындағы айырмашылық өте үлкен және олар бірін-бірі алмастыра
алмайды.
2-кесте. Микро және макро тәуекел менеджмент арасындағы айырмашылықтар
Бүкіл қаржы иниституты деңгейінде Жұмыс орындары деңгейінде
тәуекелдерді басқару бойынша шешімдер тәуекелдерді басқару жүйесі.
Бүкіл қаржы иниституты деңгейінде Жеке бизнес бағытқа деген
басқаруға деген көзқарас көзқарас
Басқарушылық мәлімет Шешемдерді қабылдауды қолдау
үшін қажеттті мәлімет.
Талап бойынша немесе нақты уақытқа жақын Нақты уақыт режиміндегі талдау
талдау
Мәліметті жаһанды агрегаттау Ұстаным деңгейінде жергілікті
бірігу
Барлық қаржы құралдарын толығымен жабу Жеке қаржы құралдарына
арналған үлгілер
Жеке ұстанымдарды белгілей отырып, Тәуекелге бейімділіктің бөлшектік
тәуекелге деген жалпы бейімділік есебі
Толықтылыққа бөлінетін назар Нақтылыққа бөлінетін назар
Мәліметтерге байланысты мәселелер Талдауға байланысты мәселелер
Негізгі қолданушылар - тәуекел менеджерлер,Негізгі қолданушылар –
басшылық жауапкершіліктерді алушы
тұлғалар
Қабылданған тәуекелдер бизнеске дұрыс енуіне сенімді болу үшін банк
бағыттары мен акционерлер мүдделері, тәуекелге бекінген тұлғалар мен
тәуекелдерді басқару бөлімі бірігіп қызмет атқаруы керек. Бұл қолдағы
бар тәуекелдерді, оларды басқару әдістемесін және оларды іске асыруға
мүмкіндік беретін технологияны жете түсене білмейінше, мүмкін
болмайды. Тәуекелдерді басқару бөлімі мекеме операциялары мен басқа
ды қызмет туралы мекеме тәуекелдерінің ерекшелігі мен тәуекелдерді
есепке ала отырып компания қызметі мен операцияларын бағалауға
мүмкіндік беретін мәліметтер алады. Компанияның басқа бизнес
бірліктерімен кері байланыс ана я мына операциялар қаржы институтының
жиынтық тәуекеліне ықпал ететінін көрсетеді.
Бүкіл қажы институты деңгейіндегі интеграцияланған шешім мен
жұмыс орыны деңгейіндегі тәуекелдермен басқару жүйесі қаржы нарығында
белсенді қызмет атқарушы кез келген компанияның бөлігі болып табылады.
Компаниядағы тәуекелдерді кешенді басқаруды ұйымдастырудың басым бөлігі –
технологиялар (программалық қамтамасыз етулер). Тәуекелдерді басқару
бойынша интеграцияланған шешімдер нарығы қарқынды даму кезеңінде және
жаңа шешімдерді іздестіру кезеңінде жатыр. Дамудың негізгі тенденциялары
қаржы нарығының барлық типтерін (нарықтық, несиелік, операциялық,
өтімділік, оқиғалық және т.б.) басқаруға қажетті кешенді шешімдерді
жасап шығаруды қамтиды. Тәуекелдерді басқару жүйесіне қойылатын
талаптардың бірі болып стратегиялық жоспарлау үшін басқарушылық
мәліметтерді беру ғана емес, Сонымен қатар шешімдерді қабылдауды
қолдау мүмкіндігі де танылады. Атаулы мүмкіндік тәуекелдерді басқару
бөлімі мен тәуекелдерді артушы тұлғалар арасындағы тиімді байланысты
қалыптастыруға жағдай жасайды.
Қазіргі кезде ірі қаржы ұйымдары үлкен мәліметтерді 24 сағат ішінде
жасап, қорытады; атаулы мәліметтер, әдетте, ішкі және сыртқы жүйелерде
орналасқан. Мәліметтерді тиімді және орынды пайдалану тәуекелдерді
тиімді басқарудың негізі болып табылады. Тәуекелдерді басқару жүйелері
тәуекелдерге бейімді барлық операцияларды анықтап, атаулы мәліметтерді
бір ғана тәуекелдер мәліметтерінің қоймасында сақтауы тиіс. Мәліметтер
қоймасы мәліметтердің орналасу орнына, базалық ақпарат құралдары мен
көздерінің түрлілігіне қарамастан, оларды ретке келтіріп,
консолидациялау керек. Басты назарды тәуекелдерді басқару жүйесінің
және істегі банк жүйелерінің мәліметтері қамтылған мәліметтік қойманың
интеграциялануына аударылуы тиіс.
Мемлекеттің даму динамикасын, соңғы онжылдықтар ішінде құрылған
кәсіпорындардың өмірлік циклінің бастапқа кезеңін, олардың басшылығы
және менджерлерінің көзқарастарын есепке ала отырып, нарықтық
экономикасы дамыған мемлекеттермен салыстырғанда, олар қабылдаған қаржы
тәуекелдерінің түрлілігі мол және атаулы тәуекелдер портфелінің
деңгейінің жоғарылығын атауға болады
1. Банктік тәуекелдерді басқару
2.1. Банк қызметін басқарудағы банктік тәуекелдердің механизмі
Біз бірнеше себептерді есепке ала отырып, ҚР банк саласының
талдауын жүргіздік. Біріншіден, олардың қаржы нарығында алатын үлесі
басқа қатысушыларға қарағанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz