Валюталық операциялардың жіктелімі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1-2
1. . Валюта айырбастау операциялары бойынша қызметтер нарықтық
қатынастардың ажырамас атрибуты
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-20
1.1. Валюта нарығы құрылымындағы валюта айырбастау операциялары ... .3-17
1. Валюта айырбастау нарығының
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17-20
2. Валюта айырбастау нарығын маркетингтік
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .21-47
2.1. Қазақстан Республикасында валюта нарығының
дамуы ... ... ... ... ... ... ..21-3 5
2.1. Алматы қаласының валюта айырбастау нарығын
талдау ... ... ... ... ... ... .35-4 7
3. Екінші деңгейдегі банктер мен валюта айырбастау пункттерінің валюта
айырбастау қызметін көрсету бойынша сервисті
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-62
3.1. Валюта айырбастау пунктеріндегі маркетингті
ұйымдастыру ... ... ... ... 48-58
3.2. Валюта айырбастау пунктіндегі сервисті жетілдіру
жолдары ... ... ... ... .58-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63-64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..65
Кіріспе
ҚР нарықтық қатынастарының дамуы сыртқы экономикалық дамудың
қажеттігін және маңыздылығын анықтайды. Оның ішіне валюталық нарық пен
валюталық қатынастардың маңызыдылығы ерекше.
Валюталық қатынастардың негізгі құрамдас бөлігі – валюта айырбастау
қызметі болып табылады. Қазақстан Республикасында заңнамасында
көрсетілгендей валюта айырбастау қызметімен, бұл қызметке лицензиясы бар
екінші деңгейдегі банктер мен уәкілетті ұйымдар айналыса алады. Жалпы бұл
қызмет банктік қызмет болып табылады. Бірақ бұрын валюта айырбастау қызметі
банктік қызметтен бөлініп қарастырылмаған және бұл қызметтің мәні маркетинг
пен сервис тұрғысынан зерттелінбеген.
Бүгінгі күні валюта айырбастау қызметіне үлкен сұраныс байқалады және
валюта айырбастау нарығының субъектілеріне үлкен табыс әкелетін қызмет
болып саналды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Алматы қаласындағы екінші деңгейдегі
банктер мен валюта айырбастау пунктерінің жұмысын талдай отырып, олардың
сервистік деңгейін жоғарылату туралы ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың объектісі ретінде Алматы қаласындағы валюта
айырбастау пунктерінің жұмысы алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы оның мақсаты мен міндеттерін бейнелейді.
Жалпы алғанда, дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмыс келесі
логика бойынша жазылған: бірінші тарауда жалпы валюта нарығы құрылымындағы
валюта айырбастау операциялары қарастырылды. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының валюта айырбастау нарығының субъектілері көрсетілді.
Екінші тарауда Қазақстан Рсепубликасы және Алматы қаласы бойынша
валюта айырбастау нарығына маркетингтік талдау жасалынды. Талдаудың негізгі
элементі болып, Алматы қаласындағы екінші деңгейдегі банктер мен валюта
айырбастау пунктерді валюта айырбастау қызметінің көрсеткіштері бойынша
жіктеу болып табылады.
Үшінші тарауда жалпы қызмет маркетингіне тоқтала отырып, валюта
айырбастау пунктеріндегі маркетингті ұйымдастыру мәселесін қарастырдық.
Алматы қаласындағы бірқатар ұйымдардың валюта айырбастау объектілерінде
өткізілген байқау негізінде валюта айырбастау қызметінің тұтынушылары
зерттелінді. Тараудың соңында валюта айырбастау пунктеріндегі сервисті
ұйымдастыру мен жетілдіруге ұсыныстар жасалады. Қорытындыда жалпы дипломдық
жұмыс бойынша түйіні берілген.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы ретінде, қарастырылып отырған
мәселеге байланысты, шетелдік және отандық ғалымдарының еңбектері,
Қазақстан Республикасының заңдары және ҚР Ұлттық Банкінің статистикалық
мәліметтері қолданылды.
1. Валюта айырбастау операциялары бойынша қызметтер нарықтық қатынастардың
ажырамас атрибуты ретінде
1.1. Валюта нарығы құрылымындағы валюта айырбастау қызметтері
Валюта – мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде қабылданған ақша
бірлігі немесе банкноттар, қазынашылық билеттер мен тиындар, соның ішінде
қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын,
бірақ айналымда жүрген ақша белгісімен айырбастауға жататынын қоса алғанда)
түріндегі қолма-қол және аударым нысандарындағы құнының ресми стандарттары,
сондай-ақ шоттардағы, соның ішінде халықаралық ақша немесе есеп айырысу
бірліктеріндегі қаражат [7].
Валюта нарығы – сұраныс мен ұсыныс негізінде валюталарды сатып алу-
сату шоғырланған ресми орталық және шетел валютасымен төленетін төлем
құжаттарын сатып алу-сату жөніндегі тұрақты экономикалық және ұйымдық
қатынастар жүйесі [3].
Валюталық нарық уақтылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық
қаражаттарды біршама тиімді пайдалануын, валюталық операцияларға
қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық
тәуекелдерді сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеуді, валюталық
саясатты жүргізуді қамтамасыз ете отырып, ішкі және халықаралық төлем
айналымына қызмет етеді.
Халықаралық есеп айырысудың өзіндік ерекшелігі барлық елдер үшін
жалпыға бірдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да сыртқы
сауда, көрсетілген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық
төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті шарты сатып алу–сату формасында
бір валютаны екінші біріне айырбастау болып табылады.
Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныстың ең
алдымен сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін валюталық түсім
алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлік және кеме
компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдерді төлеуде импортерден;
сондай-ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлік
және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру қоғамдары мен
банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиені және оған есептелген пайызды
және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар заңды және жеке тұлғалардан туындайды.
Сонымен, валюталық нарықтарда валюталық операцияларды жүргізуге
халықаралық сауда мен оған байланысты көрсетілген қызметтер және
халықаралық капиталдар мен несиелер қозғалысы негіз болып табылады [2].
Валюталық жүйенiң маңызды элементi – валюталық бағам болып табылады.
Валюталық бағам – бұл бiр елдiң ақша бiрлiгiнiң басқа бiр елдiң
ақша бiрлiктерiне бейнеленген бағасы. Әрбiр елдiң ұлттық валюталарын
салыстыру оларды өндiрiс және айырбас процесiнде пайда болатын обьективтi
құндық қатынастарына негiзделедi. Валюта бағамы шетел валютасына деген
сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді.
Валюталық бағамның қалыптасуына ықпал ететiн негізгі факторлар:
– Жалпы ішкі өнім;
– Сатып алу мүмкіндігінің паритетіне байланысты валюталық бағам;
– Нақты пайыздық ставкалардың деңгейі;
– Инфляция;
– Өнеркәсіп өндірісінің индексі;
– Жұмыссыздық.
Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланылатын
валюталар тобына қарай қазіргі валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық
және ұлттық (жергілікті) болып бөлінеді.
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында
шоғырланған. Олардың ішінде: Лондондағы, Нью-Йорктегі, Франкфрут-на-
Майенедегі, Париждегі, Цюрихте, Токио, Сингапурдағы, Гонконгтағы валюталық
нарықтарды бөліп айтуға болады. Бұл нарықтарды халықаралық төлем
айналымында кеңінен қолданылатын валюталармен операциялар жүзеге асырылады.
Аймақтық және жергілікті нарықтарда белгілі бір конвертирленетін
валюталармен операциялар жүргізіледі. Оның қатарында сингапур доллары, сауд
риалы, кувейт динары және т.б. бар.
Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық
операцияларды жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне (олардың қатарында
компаниялар, жеке тұлғалар және банктер болуы мүмкін) валюта бойынша қызмет
көрсететін сол елдің аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын
операцияларының жиынтығын айтады. Сонымен қатар, ішкі ұлттық нарықтағы
операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке
тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай-ақ валюта биржасында жүргізілетін
операцияларды да жатқызады. Жоғарыда келтірілген сипаттамаға қарап,
Қазақстанда ұлттық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады [7].
Сол немесе басқа елдің ішкі валюталық заңдылықтарының
ырықтандырылуына байланысты ресми валюталық нарық қара нарықпен
толықтырылуы мүмкін. Қара нарықтың болуы барлық ТМД елдеріне тән сипат.
Қазақстанда ҚР Ұлттық банкінің жүргізетін саясаты, айырбас орындарының
көптеп ашылуы, пайда массасын өсіру үшін банктер арасында бәсекені ұлғайта
отырып, көше нарықтарында валютамен сауданы азайтуға және соның
нәтижесінде қара нарықтың әрекет ету аясының қысқаруына әкелді.
Валюта нарығының құралдарын еске отырып, Қазақстан Республикасындағы
валюта нарығының құрылымын көрсетуге болады.
1 сурет - Қазақстан Республикасындағы валюта нарығының құрылымы
[3]
Валюта нарығы ақша қаражаттарының тұрақты жұмыс істеу және қажетті
аккумуляторы болып табылады. Валюта нарықтары бір бірімен тұрақты
байланыста болады және бір валюта нарығындағы өзгеріс басқа нарықтағы
өзгерістерге әкеледі.
Қазіргі валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарауға болады:
шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негізінде валюталық
нарықтардың интернационалдануының күшеюі;
– байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
– әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операцияларды
жасау;
– банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде негізделетін
валюталық операцияларды жүргізу техникасын біртұтастандыру;
– коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырғанда алыпсатарлық және
арбитраждық валюталық мәмілелер көлемін ұлғайту.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу және валюталық бақылау
туралы заңына (13.06.2005 ж.) сәйкес валюталық операциялар:
– валюталық құндылықтарға меншік құқығының жəне өзге де құқықтардың
көшуіне,сондай-ақ валюталық құндылықтарды төлем қаражаты ретінде
пайдалануға байланысты операциялар;
– валюталық құндылықтарды, ұлттық валютаны, номиналы ұлттық валютамен
көрсетiлген бағалы қағаздарды жəне төлем құжаттарын, резиденттер шығарған
номиналы жоқ бағалы қағаздарды Қазақстан Республикасына əкелу, жіберу жəне
аудару, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан əкету, жiберу жəне аудару
операциялары болып бөлінеді.
Бұл заңға сәйкес валюталық құндылықтар ретінде:
– шетел валютасы;
– номиналы шетел валютасында көрсетілген бағалы қағаздар және төлем
құралдары;
– тазартылған құйма алтын;
– резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай-ақ резидент еместер
арасында жасалған жағдайда қолданылған ұлттық валюта, номиналы ұлттық
валютамен көрсетілген бағалы қағаздар жəне төлем құжаттары;
– резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай-ақ резидент еместер
арасында операциялар жасалған жағдайда қолданылған резидент шығарған
номиналы жоқ бағалы қағаздар саналады.
Заң бойынша Қазақстан Республикасының резиденттеріне:
Қазақстан Республикасының тұрақты тұрғыны, соның ішінде, уақытша шетелде
немесе республикадан тысқары жерлерде мемлекеттік қызметте жүрген жеке
тұлға;
Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес құрылған барлық заңды
тұлғалар, олардың республика ішіндегі немесе одан тысқары жерлерде
орналасқан филиалдары мен өкілеттігі;
Қазақстан Республикасынан тысқары жердегі орналасқан дипломатиялық,
сауда және өзге де өкілеттіліктер жатады.
Ал бейрезиденттерге резидент құрылымында көрсетілмеген Қазақстан
Республикасының барлық заңды және жеке тұлғалары немесе одан тысқары
жерлердегі олардың филиалдары мен өкілеттіктері жатады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылықтар қатарына
бағалы металдар (алтыннан басқа да) мен табиғи асыл тастарды (алмаз, рубин,
изумруд, сапфир, александрит және жемчуг) жатқызылады.
Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы заңына (13.06.2005
ж.) сәйкес валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал
қозғалысымен байланысты операцияларға бөлінеді.
1. Ағымдық операцияларға жататындар:
тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт
мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
180 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу;
салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге операциялар бойынша
дивиденттерді, сыйақыларды және өзге де табыстарды алу және аудару;
гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мұрагерлік
соманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және басқа сомаларды аудару;
осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын барлық
өзге де валюталық операциялар.
1. Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар:
инвестицияларды жүзеге асыру;
интеллектуалдық меншік обьектілеріне ерекше құқықты толық беруді
көздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүргізуге арналған
аударымдар;
мүліктік құқыққа және өзге де жылжымайтын мүлік құқығына төлеуге
аударымдар;
тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт
мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
өздері тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша банк операцияларын жүзеге
асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де қаржылық ұйымдарда
салымдарды (депозиттерді) жүзеге асыру;
зейнетақы активтерін жинақтауға байланысты мәмілелер бойынша халықаралық
аударымдар;
жинақтау сипатындағы сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша
халықаралық аударымдар [1].
Экономикалық әдебиеттерде де қаржы ұйымдар жүргізетін валюталық
операциялардың өзіндік белгілеріне байланысты жіктелуін көрсетеді.
Валюталық операциялардың жіктелімі бір-бірімен тығыз байланысты
валюталық операциялардың түрлері негізінде құрылады. Валюталық
операцияларды жүргізетін ұйым валюта нарығының сыртқы және ішкі факторларын
ескеріп қызмет жасауы қажет.
2 сурет – Валюталық операциялардың жіктелімі
[2]
1. Клиенттердің шоттарын ашу және жүргізу
Бұл операция мынадай түрлерден тұрады:
заңды және жеке тұлғаларға (резиденттер мен бейрезиденттерге) валюталық
шот ашу;
шоттардағы қалдық бойынша пайыз төлеу;
– овердрафт (банктің жетекшілерінің шешімімен ерекше клиенттерге)
несиелерін беру;
– операция жасалуына қарай шоттың көшірмелерін беру;
– кез келген уақыт аралығына шот архивін рәсімдеу;
– клиенттердің тапсырмалары бойынша операцияларды орындау (клиенттер
есебінен шетел валютасын сатып алу және сату);
– экспорттық-импорттық операцияларға бақылау жасау.
2. Сауда емес операциялар
Сауда емес операцияларға клиенттерге тауарлар және қызметтер экспорты
мен импорты және капитал қозғалысы бойынша қызмет көрсетулер үшін есеп
айырысуларға байланыссыз операциялар жатады.
Өкілетті банктер сауда емес сипатта мынадай операцияларды жасауы
мүмкін:
– қолма қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын
сатып алу және сату;
– шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын инкассациялау;
– шетел банктерінің жол чектерін сатып алу(төлеу);
– ақшалай аккредетивтерді төлеу;
3. Шетел банктерімен корреспонденттік қатынас орнату
Халықаралық есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін банктер шетел
банктерінде өздерінің корреспонденттік шоттарын ашады. Ондай шоттар екі
түрлі болып келеді:
– НОСТРО шоты (біздің шотымыз сізде) банккорреспондентте коммерциялық
банктің атына ашылған ағымдық шот.
– ЛОРО шоты (сіздің шотыңыз бізде) коммерциялық банкте банк-
корреспондентінің атына ашылған ағымдық шот.
4. Конверсиондық операциялар
Конверсиондық операциялар сол елдің қолма-қол және қолма-қолсыз
ұлттық валюталарына қолма-қол және қолма-қолсыз шетел валюталарын сатып
алу және сату мәмілелері.
Конверсиондық операцияларға мынадай валюталық мәмілелер жатады:
СПОТ мәмілесі бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және
сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі екінші банктік жұмыс
күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
ФОРВАРД (мерзімді, аутрайт) мәмілесі бір валютаға қарсы екінші
валютаны сатып алу және сатуға байланысты мәміле жасалға күннен кейінгі
екі банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
СВОП мәмілесі бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және
сатуға байланысты осы валютаны болашақта қайта сатып алу және сатуға
сәйкес, яғни екі қарама қарсы операциядан тұратын банктік мәміле.
Аутрайтпен жасалатын мәміле белгілі бір күнге валютамен жабдықтау
шартын білдіреді;
Опционмен жасалатын мәміле валютамен жабдықтаудың күні белгіленбеген
шартын сипатайды.
5. Халықаралық есеп айырысу бойынша операциялар
Сыртқы саудада есеп айырысудың мынадай формалары қолданылады:
құжатталған аккредетив, құжатталған инкассо, банктік аударым.
Құжатталған аккредетив аккредетивте көрсетілген құжаттарға қарсы
экспортердың (бенефициарға) пайдасына өзінің бұйырушы клиентінің
(импортердің) өтініші бойынша жасайтын аккредетив алушы банктің (эмитент
банктің) мідеттемесін білдіреді.
Құжатталған инкассо эмитент банктің, сенім білдірушінің берген
құжаттарын төлеушіге (импортерға) төлеу үшін ұсынуға немесе ақшасын алып
беруге өзіне алған міндеттемесін бідіреді.
Банктік аударым бактік аударым жасаушының жасаған тапсырмасы
негізінде барлық есеп айырысудағы валюталық түсімдердің өкілетті банктердің
шотына есепке алынуын білдіреді.
6. Валюталық қаражаттарды тарту және орналастыру операциялары.
Мұндай операцияларға мыналар жатады:
1. депозиттерді тарту:
– жеке тұлғалардан;
– заңды тұлғалардан, соның ішінде, банкаралық депозиттер;
2. несиелер беру:
– жеке тұлғаларға;
– заңды тұлғаларға;
3. банкаралық нарықта несиелерді орналастыру.
Валюталық операцияларды біздің елімізде шетел валютасымен банктік
операциялар жүргізуге ҚР Ұлттық банкінен алған лицензиясы бар өкілетті
банктер ғана орындай алады. Сонымен қатар, ҚР Ұлттық банк валюталық
реттеуді және валюталық бақылауды жүргізеді.
Енді қолма-қол валюталық операцияларға тоқталайық.
Қолма-қол операцияларды көптеген банктер атқарады, ол жедел валюталық
операциялармен “своп” операцияларын негізінен ірі банктер жүргізеді, ал
тұрақты опциондық келісімдерді - әлемдік басқарушы қаржы орталықтарының ірі
банктері жүзеге асырады.
Сонымен валюталық келісімдерді қысқаша төмендегідей топтастыруға
болады.
3 сурет – Валюталық келісімдерді қысқаша топтастыру
[2]
Берілген қысқаша сұрыптау валюталық келісімнің жүргізілуін болжайды
және ол бір қарағанда оңай болғанымен аналитикалық зерттеуді қажет етеді,
себебі барлық көрсетілген валюталық операциялар ең көп тараған және жиі
қолданылады.
Шетелдік банкноттарды, қазыналық билеттерді, шақаларды және шетелдік
валюта түрінде жазылған төлем құжаттарын сатып алу–сату жөніндегі мәмілені
валюталық операция дейміз.
Алдымен қолма–қол валюталық операцияларды қарастырайық. Мәмілені
ресімдеу сәтінде не тәулік шегінде қолма–қол шетелдік валюта
пайдаланылатын – қолма–қол валюталық операция. Қолма–қол валюталық
операциялар кеңінен таралған және валюталық мәміле көлемінің 90% -ын
құрайды. Кей кездерде, қолма–қол валюталық операцияларды дереу жеткізу
мәмілелері деп атайды және оған валюталық операция “спот” жатқызылады.
Спот (ағылш. spot – дереу төленуге тиіс қолма–қол ақша) жеткізу
және нақты тауар немесе валюта үшін дереу төлеу жөніндегі мәміле түрі.
Мысалы, своп шартына негізделген валюта мәмілесі үшін бір тәулік немесе екі
жұмыс күні ішінде жеткізіледі; тауар дереу ақысы төленіп сатылатын баға;
кеме жалдаушының талаптарына сай келетін тоннаждағы кеме; радио мен
телехабарға қосуға арналған жарнама.
Спот мәмілесі – тауар дереу жеткізілген жағдайда қолма–қол есеп
айырысу жолымен сатылатын мәміле. Мұнда сатушының қолында тауар болуға
тиіс. “Спот” мәмілесі бойынша валютаны жеткізу алушы банктермен көрсетілген
шоттарда іске асырылады. Келісілген мәміле бойынша валютаны аударудың екі
күндік мерзімі бұрында обьективті қиындықтармен өте қысқа мерзімде іске
асырылады. Электрондық байланыс құралдарының (СВИФТ), электрондық
аударымдар жүйесінің, операцияның компьютерлік өңдеулерінің кеңінен таралуы
операцияларды айтарлықтай тез орындайды.
Көптеген әлемдік қаржылық орталықтар мен көптеген басқарушы валюталар
спот принципіне негізделеді. Спот операцияларынан басқа орындалған
келісімдердің есеп айырысу мерзіміне байланысты спот алдындағы операциялар
ажыратылады. Олардың санына – “кэш” немесе “спот – анте” мәмілелері кіреді.
Осындай нұсқамен, кассалық қолма–қол мәмілелер тек қана сыртқы сауда
айналымын қажетті валютамен қамтамасыз етіп қана қоймай, бактің меншікті
операциясы ретінде курстық табыс алу мақсатында да қолданылады. Бірақ
әрқашан зиянды мәмілелер қауіпі бар.
Жедел валюталық мәміле ұғымынына тоқталайық.
Жедел валюталық мәміле – бұл валюталық мәміле, алдын ала келісімге
отырғанда белгіленген курс бойынша, келісім–шартқа отырғаннан кейін нақты
бір мерзім өткен соң мәмілеге отырушы екі жақ шетел валютасындағы
белгіленген соманы жеткізуге келіседі. Бұл анықтамадан жедел валюталық
операцияның келесідей ерекшеліктері көрінеді.
Біріншісі – келісім–шартқа отыру және келісім–шартты орындау арасында
интервал бар. Мәмілені орындау мерзімі, яғни валютаны жеткізу
келісім–шартқа отыру кезеңінің соңы ретінде анықталады (мерзімі 1, 2 апта,
1, 2, 3, 6, 12 ай және 5 жылға дейін) немесе мерзімі ішіндегі басқа кезең.
Екінші ерекшелігі – валюта курсы жедел операция бойынша келісім–шартқа
отыру кезінде белгіленеді, бірақ ол белгілі бір мерзім өткеннен кейін іске
асырылады.
Үшінші ерекшелігі – жедел операция бойынша валюта курсы “спот”
операциясы курсынан өзгеше болады. Бұл ерекшеліктер жедел операцияны
жүргізудің негізгі мақсаттарын көрсетеді. Ең бастысы, келісім–шартты жасай
отырып валюталық тәуекелді жабуға немесе хеджирлеуге болады, бұл
тәуекелділіктер қаржылық сипатта немесе коммерциялық сипатта да болуы
мүмкін. Тағы бір маңызды мақсаты жедел валюталық операцияларды жүргізуден
алыпсатарлық айырмашылықты көруге болады.
Кең тараған жедел валюталық операцияларға форвардтық және фьючестік
мәмілелер жатады. Форвардтық мәміле атуын алған, банкаралық жедел
келісімдер екі негізгі түрмен іске асырылады:
1. Жай форвардтық мәміле, екі жақ тек келісілген курс бойынша
болашақта белгіленген бір мерзімде белгіленген сома мөлшерін жеткізуге
келіседі. Форвардтық мәміленің бұл түрі сыртқы саудада валюталық курстың
өзгеруінен сақтандыру мақсатында жасалынады.
2. Своп мәміле – ұлттық валютаны шетелдік валютаға белгілі бір
мерзімнен кейін қайта айырбастауға мідеттеніп жіберу операциясы. Бұл
форвардтық мәміле мен спот ұштастырылатын валюта операциясының бір түрі:
своп кезінде қолдағы валютаны сату, оны мерзімдік сатып алумен бір мезгілде
немесе керісінше жүргізіледі. Мұның өзі қосымша экономикалық пайда алуға
мүмкіндік туғызады немесе валюталық шығынымен байланысты.
Форвард – мәміле жасасылғаннан кейін әрі кеткенде 2, 3 күн өткен соң
жүргізілетін мерзімді есеп айырысу нысаны. Валютаның бағамы мен биржадағы
бағаның ауытқуынан болатын ықтимал залалдан құтылу мақсатымен жүзеге
асырылады. Форвард мәміле әдетте, тараптар болашақта белгілі бір күні тауар
жеткізіліміне келіскенде, қолма–қол ақшаға жасасылады, сөйтіп есеп айыру
мәміле жасасылған сәтте жүргізіледі.
Форвардтық мәміле – қолма–қол есеп айырысу жолымен жасасылатын
мерзімдік тауар – қор мәмілесінің түрі, бірақ ақысы күні бұрын төленеді
және әрбір өзара шартты жасасу барысында барлық жағдайлар айқындалады.
Мұндай мәміле көбінесе әлі өндірілмеген тауарға (мысалы, болашақтағы
егінге) арнап жасасылады, оның бағасы мәміле жасасылған сәтте тіркеледі.
Форвардтық операцияның келесідей ерекшеліктері бар:
– айырбас курсы келісім–шарт жасалған кезде бекітіледі, ол валюталық тауар
сатып алушыға белілі бір анықталған мерзім өткен соң өтеді;
– жеделдік мерзімі әр түрлі, 1 айдан 1 жылға дейін, бірақ олар 3 айдан
жоғары емес;
– келісім–шартқа отырғаннан оның аяқталуына дейін шот бойынша ешқандай
операциялар жүргізілмейді.
Форвардтық курстың қалай сипатталатынына тоқталып кетейік.
Мәмілелер және курстар мерзімі бойынша – артықшылық курстар – баға
кесілмейді. Валюталық бағамның көтерілуі ажио және дисконт арасында болады.
Басқа терминмен бұл дифференциалға “своп – курс” немесе “своп –
пункт” жатады. Ажио және дисконт дифференциалдарына баға кесіледі, ал
мерзімді мәмілелер бойынша баға белгіленбейді. Оның өзіндік себептері де
бар. Біріншіден, форвардтық дифференциалдар көп уақытқа дейін өзгеріссіз
тұрады. Нәтижесінде ажио және дисконт, форвардтық курс котировкасына
қарағанда мұндай өзгерістерге аз ұшырайды. Екіншіден, мерзімге мәміле
бойынша курс көп жағдайларда қызығушылық тудырмайды: мысалы, своп
мәмілесінде тек своп – курсының маңызы бар.
Мерзімді мәміле бойынша курс спот – курстарына ажионы қосумен немесе
одан дисконтты есептеп алып тастаумен анықталады.
Своп – курсы долларға қарағанда әрқашан сәйкес валютаның ондық
үлесінде сипатталады.
Мерзімді мәміле бойынша курстар, яғни форвардтық курстар нені
анықтайды. Егер валютаның спот бағасы өзгерсе, оған параллель форвадтық
баға да өзгереді. Ал спот және форвардтық баға арасындағы дифференциал
күннен күнге азайып немесе көбейіп отырады, яғни неліктен дисконттар
(немесе ажио) азаяды және көбейеді.
Біріншіден, своп – курс (дисконт немесе ажио) әрқашан валюталық
опеациялар жүргізілетін, нарықтағы екі валюта бойынша дифференциал пайызына
тең болуы керек тенденцияны көрсетеді.
Екіншіден, пайыздық ставкалар әрқашан евронарықта отандық валюталық
нарықтағы пайыздық ставкаға қарағанда жақсы болады.
Сонымен, “спот” операциясына қарағанда, форвардтық мәмілелерде
көптеген қосымша тәуекелдіктер бар және бұл ұқыпты болуды талап етеді.
Мысалға, форвардтық курс пайыз ставкасының айырмашылығын есепке алады және
осымен оның спот курсымен салыстырғанда кенеттен ауытқуы түсіндіріледі.
Бірақ бұл кемшіліктер толығымен көптеген жақсы жағдайларымен жабылады.
Бірінші кезекте форвардтық операция нарығында тәуекелдіктерді жабуына
мүмкіндік береді. Ал ол дилерлер мен қаржылық дисконттарға болашақтағы
активтер мен пассивтер құнын анықтауға мүмкіндік береді.
Валюталық фьючерстің маңызы: валюталық фьючерс сатып алушы – мәміледе
айтылған курс бойынша анықталған мерзімде валюталық партияны сатуға
міндеттенеді. Келісім-шарт типі валютаның көлемі мен валютаны орындау
айымен анықталады. Фьючерстік мәмілелер сатып алушылар мен сатушылар өз
міндеттемесін орындамаған жағдайда кепілдік депозитті қолданады, яғни
келісімге қатысушылар валюталық позициялар ашады. Депозит міндеттемелерді
орындаған соң немесе қарама-қарсы мәміле ашқан соң (жабық позиция)
қайтарылады.
Қазақстан Республикасында қолма–қол дамыған валюталық нарық бар. Ал
жедел валюталық нарық республиканың экономикасы мен қаржылық жүйесінде
маңызды роль атқармайды.
1.2. Валюта айырбастау нарығының субъектілері
Валюталық операцияларды жүргізуге құқылы банктер өкілетті немесе
девиздік банктер деп аталады.
Девиздік банктердің валюталық нарықтағы операцияларға қарсы қатысу
дәрежесі көп факторларға: банк шамасына, оның беделіне, шетелдік бөлімдер
және филиалдар топтарының даму дәрежесіне, жүргізілетін халықаралық есеп
айырысулар көлеміне, телекс, телефон, интернет және т.б. байланыс
жағдайына, банк саясатына байланысты.
Әдетте, валюталық операциялар банктер арасында тікелей жүргізіледі
(телекс немесе телефон бойынша), бірақ кейбір елдерде (Скандинавия елінде)
Орталық банк өкілдерінің валюталық нарыққа қатысушылармен кездесетін
валюталық биржалар сақталған. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасында да
әрекет етеді, яғни Қазақстан қор биржасында аптасына екі рет валютамен
сауда жүргізіледі.
Нарықтың қатысушы барлық мүшелерін екі негізгі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа пассивті қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар
жүргізу қажеттігі әр кездерде туындайды да, баға белгіленімін білу үшін
олар басқа банктерге өтініш жасайды (маркетюзерлер). Активті қатысушылар
(екінші топ) өздеріне баға белгіленімін білуге өтініш жасайтын банктер үшін
бағаны белгілейді (маркет – мэйкерлер). Осы қатысушылар арасында әлемнің
барлық жерлеріне таралған бөлімше топтары және үлкен дилерлер штаты бар 20-
ға жуық банктер ерекше бөлінеді. Бұл бактер 100 млн. АҚШ долларындағы
(мәміленің стандартты сомасы – 5 немесе 10 млн.) ірі сомаға мәміле жасай
отырып, валюталық нарыққа маңызды ықпал етеді.
Дүниежүзінің тек өте ірі банктерінде валюталық департаменттер және
валюталық операциялармен айналысатын білікті дилерлер бар. Өз клиенттерінің
тапсырмаларын ғана орындайтын және валюталық операцияларды өз қаражаттары
есебінен жүргізбейтін, халықаралық валюталық нарықта жұмыс жасайтын
банктерге, өздерінің клиенттері мен банк арасындағы делдалдық рольді
жетістіктермен атқару үшін валюталық операциялар туралы жалпы түсінігі бар
банктік қызметкер болса жеткілікті. Мысалға, 2000–ға жуық бөлімшелері мен
кеңсесі бар бірақ та үш бөлімінде ғана (Франкфурт-на-Майнеде, Дьюсельдорфта
және Гамбургте) халықаралық банкаралық валюталық нарықта операциялар
жүргізетін валюталық департаменті бар Германияның ірі коммерциялық банкі –
Дойче Банкті алуға болады. Қалған бөлімшелері валюталық операцияларды
шектеулі сомалар бойынша Дойче Банктің үш бөлімшесінің бірінің Сименс
каналы арқылы берілетін бағамдар бойынша жүргізе алады.
Банктердің басқа да топтары ірі, бірақ азырақ диверсификацияланған
банктер болып табылады. Әдетте, олар бір, екі-үш валюталармен операциялар
жүргізуге маманданады және стандартты сомаларға баға қояды. Күнделікті
жұмыстарында бұл банктер брокерлік фирмалардың қызметтерін пайдаланады.
Брокерлік фирмалар 30%-ға жуық валюталық операцияларға қызмет етеді
және сол банкпен жұмыс жасайтын нақты брокер тұлғасында, екі банкінің
арасында делдал ролінде де жүреді.
Брокерлер делдал ретінде бола отырып, клиенттерден брокерлік
комиссиялық ақы алады (брокер арқылы сатылған немесе сатып алынған әрбір
миллион доллар үшін 20 АҚШ доллары), ол төлемді халықаралық тәжірибедегідей
сатып алушы мен сатушы тең бөледі және онда котировка қосылмайды, әр ай
сайын тікелей брокерге төленіп отырады.
Брокер мәміле жасайтын және баға белгілейтін өзінің банк клиенттеріне
толық тәуелді. Брокер арқылы жұмыс жасаудың айтарлықтай артықшылығы
мыналар: котировка процесінің үздіксіздігі және брокер белгілейтін кез
келген бағамен ұсыну мүмкіндігі. Дилер мен брокердің арасындағы іскерлік
ынтымақтастық тек өзара түсіністік, сенім мен сыйластық болғанда ғана
мүмкін және ол өзара тығыз қатынас негізінде қалыптасады.
Банктердің валютамен жасалатын операциялары клиенттердің есебінен де,
сондай-ақ өздерінің есебінен де жүзеге асырылады.
Шетел валютасымен халықаралық төлем айналымында әдетте ақшалай
белгілері түрінде болмайды, ол банктік және несиелік айналыс құралдары
формасында – шетел валютасына сәйкес телеграфтық және пошталық аударым,
чек, тратта түрінде болады [7].
Қазақстан Республикасындағы валюта айырбастау нарығының субъектілеріне
тоқталсақ, Валюталық реттеу жəне валюталық бақылау туралы 2005 жылғы 13
маусымдағы N 57 Заңына сәйкес оларға:
– уəкілетті банктер, яғни Қазақстан Республикасында құрылған банктер жəне
валюталық операцияларды, оның ішiнде клиенттердiң тапсырмасы бойынша
операцияларды жүзеге асыратын банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүргізуге құқығы бар ұйымдар
– уəкiлетті ұйымдар - Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкес
құрылған, қызметiнiң ерекше түрі шетелдiк валютамен айырбастау
операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалар.
Осы заңға сәйкес валюта айырбастау қызметімен айналысу да құқықтық
негізінде реттелуі тиіс:
– қолма-қол шетел валютасымен бөлшек сауданы жүзеге асыруды жəне қызметтер
көрсетуді;
– уəкiлеттi ұйымдардың шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыруын лицензиялауға тиіс.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi валюта айырбастау қызметіне
қойылатын біліктілік талаптарын, сондай-ақ қосымша сауда нүктелерi мен
айырбастау пункттерiн тiркеу (ашу) тəртiбiн белгiлейдi.
Айырбастау пунктін тiркеу кезiнде белгiленген үлгідегi құжат -
айырбастау пунктiнiң тiркеу куəлiгi берiледi. Уəкілеттi ұйымдар үшiн
құрылтай құжаттарын келiсу тəртiбi, құрылтайшылардың құрамына, ұйымдастыру-
құқықтық нысанына, жарғылық капиталдың мөлшерiне жəне қалыптасу тəртiбiне
қойылатын талаптар, бөлiмшелер құру жəне басқа заңды тұлғаларға қатысу
жөнiндегi шектеулер қосымша белгіленедi. ҚР заңнамасы бойынша:
Валюталық бақылау органдары мен агенттерi:
– Қазақстан Республикасында валюталық бақылауды Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкi, Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген
өкілеттіктерi шегiнде өзге де мемлекеттiк органдар (валюталық бақылау
органдары) жəне валюталық бақылау агенттерi жүзеге асырады.
– Уəкiлетті банктер жəне уəкiлеттi ұйымдар, сондай-ақ өздері операциялар
жүргiзген кезде алынған лицензияларына сəйкес Қазақстан Pecпубликасы
валюталық заңнамасының сақталуын бақылау мiндетi жүктелген басқа да
ұйымдар валюталық бақылау агенттерi болып табылады [1].
Сонымен, валюта айырбастау нарығы негізгі валюталық құралдардың
негізінде валюта нарығының құрамдас бөлігі болып табылады. Қазақстан
Республикасының заң бойынша валюта айырбастау нарығының субъектілері –
екінші деңгейдегі банктер және уәкілетті ұйымдар болып табылады. Бұл
ұйымдар ҚР Ұлттық Банкінің бақылау мен реттеу қызметімен қадағаланады.
2. Валюта айырбастау нарығын маркетингтік талдау
2.1. Қазақстан Республикасында валюта нарығының дамуы
Қазақстан Республикасының қаржы нарығының неғұрлым дамыған
сегменттерiнiң бiрi валюта нарығы болып табылады. Валюта нарығының құрамдас
бөлігі – валюта айырбастау нарығының дамуы да жоғары қарқын ала бастады.
Валюта айырбастау нарығы негізінен шетел капиталы мен инвестициялаудың
нәтижесінде өседі. Сонымен қатар, валюта нарығының көрсеткіштері мемлекет
ішіндегі ЖІӨ, инфляция, жұмыссыздық, пайыздық ставкалардың өзгеру
нәтижесінде де әр түрлі болуы мүмкін.
1 кесте - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы
шетел валюталарының сауда-саттық көлемi
USD EUR RUB
(млн.бiрлiгi) (млн.бiрлiгi)(млн.бiрлiгi)
Жыл
Сауда- Сауда- Сауда-
Саттықтың Саттықтың Саттықтың
көлемi көлемi көлемi
1993 34 - 19
1994 1 002 - 419
1995 1 813 - 734
1996 1 257 - 152
1997 1 125 - 103
1998 1 311 - 93
1999 2 117 34,109 84
2000 1 729 10,852 79
2001 1 952 18,186 86
2002 2 945 63,459 98
2003 6 346 28,479 28
2004 9 305 102,935 121
2005 11 749 87,129 107
2006 41 338 373,912 158
[8 негізінде]
1 кестеден Қазақстан Республикасында шетел валютасы бойынша жалпы
сауда-саттықтың көлемі әр валюта бойынша түрлі деңгейде өзгеріп отыратынын
байқауға болады.
Бұл мәліметтерді диаграмма түрінде көрсетсек, мынандай динамиканы
байқауға болады.
млн.бірлік
4 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы АҚШ
долларының
сауда- саттық көлемiнің динамикасы
4 суреттен көріп отырғанымыздай, қарастырылып отырған үш шет ел
валютасының ішінен АҚШ долларының сауда-саттық көлемі жыл сайын неғұрлым
үлкен қарқынмен өсуде. АҚШ долларының сауда саттық динамикасы тұрақты бір
қалыпты өзгеруде. Бұндай жағдайды халықтың АҚШ долларына деген сұраныстың
тұрақтылығымен түсіндіруге болады.
Қарастырылып отырған мәліметтерге сәйкес Қазақстан Республикасының
ішкі валюта нарығындағы еуро мен ресей рублінің сауда-саттық көлемінің
динамикасын диаграмма түрінде көрсетуге болады.
млн.бірлік
5 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы еуро мен
ресей рублінің сауда-саттық көлемiнің динамикасы
Ресей рублінің сауда-саттық көлемінің өсу динамикасы 1993-1995 жылдары
айқын байқалды. Бірақ келесі 8 жылда рубльге деген сұраныс азая бастады.
Соған қарамастан соңғы үш жылда Ресей рублінің тұрақтану үрдісі байқалады.
Еуро - біртұтас еуропа валютасы айналысқа енгізілуіне байланысты, 2002
жылдың 1 қаңтарынан бастап неміс маркасы бойынша деректер жарияланбайды.
Сонымен, 2002 жылдан бастап еуроға деген сұраныс, кейбір жылдары сәл
төмендеуіне қарамастан тұрақты жоғарғы қарқынмен өсуде.
Қазақстан Республикасында валюта нарығындағы ахуалға тереңірек
тоқталсақ, 2004 пен 2006 жылдардар аралығындағы ішкі валюта нарығындағы
шетел валюталарының сауда-саттық көлемінің өзгеру динамикасын қарастыруға
болады.
2 кесте - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы шетел
валюталарының сауда-саттық көлемi (2004-2006 ж.)
2006 жыл %-пен
Валюта 2004 2005 2006
2004 2005
USD 9 305 11 749 41 338 457,53 251,84
(млн.бiрлiгi
)
EUR 102,935 87,129 373,912 263,2 329,15
(млн.бiрлiгi
)
RUB 121 107 158 30,6 47,6
(млн.бiрлiгi
)
[8 негізінде]
Көріп отырғанымыздай, 2004-2006 жылы валюта нарығының динамикасы
түрлі бағыттағы үрдістермен сипатталды. Мәселен, 2004 жылы қолма-қол шетел
валютасы нарығында АҚШ долларына артықшылық берілді жəне тиісінше нарықтың
бұл сегментінде осы шетел валютасын сатып алу жөніндегі операциялар басым
болды. Ресей рублімен жəне еуромен жасалған операциялардың көлемі шамалы
болды.
Мәселен, АҚШ долларының 2006 жылғы сауда-саттық көлемінің динамикасы
2004 жылмен салыстырғанда 4 есе, 2005 жылға қарағанда 2 есе өсті. Еуро мен
ресей рублінің сауда-саттық көлемінің өсу динамикасы да жақсы деңгейде. Бұл
көрсеткіштер халықтың шетел валютасына деген сұраныстың жоғары екендігін
растайды
Қарастырылып отырған шетел валютасының сауда-саттық көлемінің
динамикасын АҚШ доллары мен еуро және ресей рублінің сауда-саттық көлемінің
динамикасына бөліп мәліметтерді диаграмма түрінде келтірейік.
Сонымен 2004-2006 жылдардағы АҚШ долларының сауда-саттық көлемінің
динамикасы мынандай көрініс тапты.
млн.бірлік
6 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы АҚШ
долларының сауда-саттық көлемiнің динамикасы (2004-2006 ж.)
2004 жылы Валюта нарығында АҚШ долларымен жасалған операциялардың
көлемі 9 305 млн. долларды құрады және бұл көрсеткіш өткен жылмен
салыстырғанда 46,6%-ға өсті. Келесі екі жылда АҚШ долларына деген сұраныс
өсіп, валютаның сауда-саттық көлемінің динамикасы күрт жоғары
көрсеткіштерге жетті.
2005 жылы валюталық нарықтағы ахуал теңгенің АҚШ долларына қатысы
бойынша нақтылы əлсіреу үрдісімен сипатталды. Жалпы алғанда ол американдық
валютаның елеулі нығаюын сипаттайтын əлемдік валюта нарығының
конъюнктурасына сəйкес келеді. 2005 жылы АҚШ долларының сауда-саттық көлемі
11 749 млн. долларды құрады, ол өткен жылмен салыстырғанда 26,3% өсті.
млн.бірлік
7 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы еуро мен
ресей
рублінің сауда-саттық көлемiнің динамикасы (2004-2006 ж.)
2004 жылы ресей рублімен жасалған операциялардың көлемі 121
млн.бірлікке, 4,4 есе ұлғайды. Еуромен жасалған операциялардың көлемі
102,935 млн. еуроға дейін 3,6 есе ұлғайды. Бұндай жағдай негізінен
экспорттық валютадан түскен түсімдердің жəне екінші деңгейдегі банктер мен
корпоративтік сектордың сыртқы нарықта алған қарыздардың өсуі жағдайында
қалыптасты, сондай-ақ əлемдік валюта нарығындағы конъюнктурамен айқындалды.
Экономикаға келіп түскен шетел валютасының айтарлықтай көлемі валюталық
нарықтағы операциялар айналымының ұлғаюына ықпал етті.
2005 жылы валюта нарығында ресей рублімен жасалған операциялардың
көлемі 11,6%, яғни 107 млн. ресей рубліне дейін азайды. Еуромен жасалған
операциялардың көлемі 15,3%, тиісінше 87,129 млн. еуроға өсті.
Валюта нарығындағы жағдайды терең талқылау үшін шетел валюталарының
сауда-саттық көлемінің 2006 жылдың ай бойынша талқылау жөн.
Сонымен 2006 жылы Қазақстан Республикасының ішкі нарығында шетел
валюталарының сауда-саттық динамикасы мынандай түрде болды.
3 кесте - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы шетел
валюталарының сауда-саттық көлемi (2006 ж.)
USD EUR RUB
2006 (млн.бiрлiгi) (млн.бiрлiгi) (млн.бiрлiгi)
01.06 1 468 12,102 1
02.06 1 825 27,780 1
03.06 2 806 21,304 1
04.06 2 397 150,318 1
05.06 2 443 24,057 9
06.06 1 497 13,243 4
07.06 1 728 35,789 18
08.06 3 229 28,141 5
09.06 3 505 24,014 50
10.06 6 108 8,064 18
11.06 7 258 10,441 10
12.06 7 074 18,659 43
[8 негізінде]
3 кестеден көріп отырғанымыздай 2006 жылы шетел валюталарының сауда-
саттық көлемі ай сайын түрліше өзгереді. Мәселен жылдың соңында шелет
валютасына деген сұраныс жыл басындағы сұраныстан әлдеқайда жоғары болып
көрінеді. Кестедегі мәліметтерді шетел валюталарының сауда-саттық көлемінің
өзгеру динамикасын АҚШ доллары және еуро мен ресей рублі үшін бөліп
диаграмма ретінде көрсетейік.
млн.бірлік
8 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы АҚШ долларының
сауда-саттық көлемiнің динамикасы (2006 ж.)
2006 жылы валюта нарығында шетел валютасымен операциялар көлемінің
елеулі өсуі байқалды. Сауда-саттықтың үлкен көлемі энергия
тасымалдауыштардың әлемдік бағаларының жоғары деңгейіне, сондай-ақ нарыққа
қатысушылардың алыпсатарлық көңіл-күйлеріне негізделген валюта түсімінің
едәуір көлемінің сақталған ағынымен, айқындалды. Екінші деңгейдегі
банктердің сырттан қарыз алуы шетел валютасын ұсынудың басқа көзі болып
қалды.
Қолма-қол шетел валютасы нарығында өткен жылдардағыдай АҚШ долларына
артықшылық. Мәселен, 2006 жылы АҚШ долларының сауда-саттық көлемі 2005
жылмен салыстырғанда 251,84% немесе 3,5 есе ұлғая отырып, 41 338 млн.
доллар болды.
млн.бірлік
9 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы еуро мен ресей
сауда-саттық көлемiнің динамикасы (2006 ж.) []
2006 жылы АҚШ доллрымен салыстырғанда ресей рублімен және еуромен
жасалған операциялардың үлесі шамалы болды. Биржалық нарықта ресей рублімен
жасалған операциялардың көлемі 47,6%-ға, 158 млн. ресей рубліне дейін
ұлғайды. Айырбастау пункттерінің ресей рублін сатып алу жəне сату көлемі іс
жүзінде өзара сəйкес келеді, мұны жинақ ақшаға қарағанда туристік мақсат
жəне іссапар шығыстары үшін осы валютаға қажеттіліктің басым болуымен
түсіндіруге болады.
Еуромен операциялар көлемі 329,15%-ға немесе 4,3 есе өсіп, 373 912
млн. еуроға жетті.
Валюта айырбастау нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың айқын
көрсеткіші - шетел валюталарына теңгенің орташа алынған айырбас бағамы
болып табылады.
Қазақстан Республикасы 1993-2006 жылдағы валюта нарығындағы жағдайды
кесте түрінде көрсетейік.
4 кесте - Қазақстан Республикасы валюта нарығындағы шетел валюталарына
теңгенің орташа алынған айырбас бағамы (1993-2006)
валюта бірлігі үшін теңгетиын
Жыл
USD EUR RUB
1993 5,26 - 4,11
1994 35,64 - 15,87
1995 60,95 - 13,48
1996 67,30 - 13,70
1997 75,44 - 13,45
1998 78,30 - 10,44
1999 119,52 130,00 4,82
2000 142,13 134,40 5,05
2001 146,74 132,40 5,04
2002 153,28 144,68 4,89
2003 149,58 168,79 4,87
2004 136,04 169,04 4,72
2005 132,88 165,42 4,70
2006 126,09 158,27 4,64
[8 негізінде]
4 кестеден көріп отырғанымыздай, шетел валюталар бағамдары әр жыл
сайын өзгереді. Себебі, шетел валюталарының бағамы мемлекеттің сыртқы және
ішкі нарықтарындағы көрсеткіштерге байланысты.
Бұл мәліметтерді шетел валюталарына теңгенің орташа алынған айырбас
бағамының өзгеру динамикасы ретінде көрсетейік.
валюта бірлігі үшін теңгетиын
10 сурет - Қазақстан Республикасының валюта нарығындағы шетел валюталарына
теңгенің
орташа алынған айырбас бағамы (1993-2006 ж.)
Диаграммадан көріп отырғанымыздай шетел валюта бағамдарының өзгерісі
жылдан жылға өзгеруде. АҚШ доллары басқа валюталармен салыстырғанда тұрақты
валюта болып табылады. АҚШ доллары бағамының жоғарғы қарқынмен өсу
динамикасын 1993-2002 жылдардағы көрсеткіштен байқауға болады. 2003 жылы
Ұлттық валютаны енгізген кезден бастап АҚШ долларына қатысы бойынша
теңгенің нығаю үрдісі байқалды. Теңгенің нығаюына ішкі валюта нарығына
шетел валютасының айтарлықтай әкелінуі ықпал етті, бұл валюталық
операциялар көлемінің күрт өсуіне жағдай жасады. Бұл үрдіс бүкінгі күнге
дейін жалғаса береді.
Еуро бағамының өзгерісі тұрақты емес. Нарыққа еңгізілуі кезінен
кейінгі үш жылда валютаға деген сұраныстың төмен екендігі байқалды. Бұған
себеп халықтың жаңа валютаға деген сенімінің аздығы. 2002 жылдан бастап
Еуро бағамы біршама өсіп, бүгінгі күні тұрақты валюта құралына айналуда.
Ресей рублі бағамының өзгерісі шамалы. Бірақ бүгінгі күні Ресей
рублінің бағамы 1993 жылдың деңгейіне жақындау үрдісі байқалады.
Қазақстан Республикасында 2004-2006 жылдардағы валюта нарығындағы
шетел валюталарына теңгенің орташа алынған айырбас бағамының өзгерісіне
тереңірек тоқталайық.
5 кесте - Қазақстан Республикасы валюта нарығындағы шетел валюталарына
теңгенің орташа алынған айырбас бағамы (2004-2006 ж.)
валюта бірлігі үшін теңгетиын
2006 жыл %-пен
2004 2005 2006
2004 2005
USD 136,04 132,88 126,09 -7,31 -5,1
EUR 169,04 165,42 158,27 -6,37 -4,32
RUB 4,72 4,70 4,64 -1,7 -1,28
[8 негізінде]
Қазақстан Республикасы валюта нарығындағы шетел валюталарына теңгенің
орташа алынған айырбас бағамы жыл сайын өзгеруде. Қарастырылып отырған
жылдарда шетел валюта бағамының төмендеу динамикасы байқалады.
валюта бірлігі үшін теңгетиын
11 сурет - Қазақстан Республикасы валюта нарығындағы шетел валюталарына
теңгенің орташа алынған айырбас бағамы (2004-2006 ж.)
2004 жылы теңгенің 1 АҚШ долларына орташа алынған айырбас бағамы
136,04 теңге болды. 2005 пен 2006 жылдары 2004 жылдық көрсеткішпен
салыстырғанда, теңгенің 1 АҚШ долларына қатынасы бойынша ресми бағамы
тиісінше 2,3% және 7,31% нығайды. Ал 2006 жылдық көрсеткіш 2005 пен
салыстырғанда 5,1% құрады. 2004-2006 жылдары халықтың қолма-қол шетел
валютасы нарығында өткен жылдардағыдай долларға артықшылық берілді.
2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда теңгенің еуроға қатынасы
бойынша ресми бағамы 4,32% нығайды, ресей рубліне – 1,28% құнсызданды. 2004
жылмен салыстырғандағы бұл көрсеткіштер: теңгенің еуроға қатынасы бойынша
ресми бағамы 6,37%, ресей рубліне 1,7% нығайды.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, АҚШ долларының сауда-саттық көлемінің
өсу үрдісі өте үлкен қарқынмен дамуда және Қазақстандағы валюталық
операциялардың негізгі эквиваленті АҚШ доллары болғандықтан, 2006 жыл бойы
АҚШ долларының сұранысын зерттеп, оған әсер етуші факторларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1-2
1. . Валюта айырбастау операциялары бойынша қызметтер нарықтық
қатынастардың ажырамас атрибуты
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-20
1.1. Валюта нарығы құрылымындағы валюта айырбастау операциялары ... .3-17
1. Валюта айырбастау нарығының
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17-20
2. Валюта айырбастау нарығын маркетингтік
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .21-47
2.1. Қазақстан Республикасында валюта нарығының
дамуы ... ... ... ... ... ... ..21-3 5
2.1. Алматы қаласының валюта айырбастау нарығын
талдау ... ... ... ... ... ... .35-4 7
3. Екінші деңгейдегі банктер мен валюта айырбастау пункттерінің валюта
айырбастау қызметін көрсету бойынша сервисті
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-62
3.1. Валюта айырбастау пунктеріндегі маркетингті
ұйымдастыру ... ... ... ... 48-58
3.2. Валюта айырбастау пунктіндегі сервисті жетілдіру
жолдары ... ... ... ... .58-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63-64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..65
Кіріспе
ҚР нарықтық қатынастарының дамуы сыртқы экономикалық дамудың
қажеттігін және маңыздылығын анықтайды. Оның ішіне валюталық нарық пен
валюталық қатынастардың маңызыдылығы ерекше.
Валюталық қатынастардың негізгі құрамдас бөлігі – валюта айырбастау
қызметі болып табылады. Қазақстан Республикасында заңнамасында
көрсетілгендей валюта айырбастау қызметімен, бұл қызметке лицензиясы бар
екінші деңгейдегі банктер мен уәкілетті ұйымдар айналыса алады. Жалпы бұл
қызмет банктік қызмет болып табылады. Бірақ бұрын валюта айырбастау қызметі
банктік қызметтен бөлініп қарастырылмаған және бұл қызметтің мәні маркетинг
пен сервис тұрғысынан зерттелінбеген.
Бүгінгі күні валюта айырбастау қызметіне үлкен сұраныс байқалады және
валюта айырбастау нарығының субъектілеріне үлкен табыс әкелетін қызмет
болып саналды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Алматы қаласындағы екінші деңгейдегі
банктер мен валюта айырбастау пунктерінің жұмысын талдай отырып, олардың
сервистік деңгейін жоғарылату туралы ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың объектісі ретінде Алматы қаласындағы валюта
айырбастау пунктерінің жұмысы алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы оның мақсаты мен міндеттерін бейнелейді.
Жалпы алғанда, дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмыс келесі
логика бойынша жазылған: бірінші тарауда жалпы валюта нарығы құрылымындағы
валюта айырбастау операциялары қарастырылды. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының валюта айырбастау нарығының субъектілері көрсетілді.
Екінші тарауда Қазақстан Рсепубликасы және Алматы қаласы бойынша
валюта айырбастау нарығына маркетингтік талдау жасалынды. Талдаудың негізгі
элементі болып, Алматы қаласындағы екінші деңгейдегі банктер мен валюта
айырбастау пунктерді валюта айырбастау қызметінің көрсеткіштері бойынша
жіктеу болып табылады.
Үшінші тарауда жалпы қызмет маркетингіне тоқтала отырып, валюта
айырбастау пунктеріндегі маркетингті ұйымдастыру мәселесін қарастырдық.
Алматы қаласындағы бірқатар ұйымдардың валюта айырбастау объектілерінде
өткізілген байқау негізінде валюта айырбастау қызметінің тұтынушылары
зерттелінді. Тараудың соңында валюта айырбастау пунктеріндегі сервисті
ұйымдастыру мен жетілдіруге ұсыныстар жасалады. Қорытындыда жалпы дипломдық
жұмыс бойынша түйіні берілген.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы ретінде, қарастырылып отырған
мәселеге байланысты, шетелдік және отандық ғалымдарының еңбектері,
Қазақстан Республикасының заңдары және ҚР Ұлттық Банкінің статистикалық
мәліметтері қолданылды.
1. Валюта айырбастау операциялары бойынша қызметтер нарықтық қатынастардың
ажырамас атрибуты ретінде
1.1. Валюта нарығы құрылымындағы валюта айырбастау қызметтері
Валюта – мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде қабылданған ақша
бірлігі немесе банкноттар, қазынашылық билеттер мен тиындар, соның ішінде
қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын,
бірақ айналымда жүрген ақша белгісімен айырбастауға жататынын қоса алғанда)
түріндегі қолма-қол және аударым нысандарындағы құнының ресми стандарттары,
сондай-ақ шоттардағы, соның ішінде халықаралық ақша немесе есеп айырысу
бірліктеріндегі қаражат [7].
Валюта нарығы – сұраныс мен ұсыныс негізінде валюталарды сатып алу-
сату шоғырланған ресми орталық және шетел валютасымен төленетін төлем
құжаттарын сатып алу-сату жөніндегі тұрақты экономикалық және ұйымдық
қатынастар жүйесі [3].
Валюталық нарық уақтылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық
қаражаттарды біршама тиімді пайдалануын, валюталық операцияларға
қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық
тәуекелдерді сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеуді, валюталық
саясатты жүргізуді қамтамасыз ете отырып, ішкі және халықаралық төлем
айналымына қызмет етеді.
Халықаралық есеп айырысудың өзіндік ерекшелігі барлық елдер үшін
жалпыға бірдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да сыртқы
сауда, көрсетілген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық
төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті шарты сатып алу–сату формасында
бір валютаны екінші біріне айырбастау болып табылады.
Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныстың ең
алдымен сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін валюталық түсім
алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлік және кеме
компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдерді төлеуде импортерден;
сондай-ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлік
және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру қоғамдары мен
банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиені және оған есептелген пайызды
және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар заңды және жеке тұлғалардан туындайды.
Сонымен, валюталық нарықтарда валюталық операцияларды жүргізуге
халықаралық сауда мен оған байланысты көрсетілген қызметтер және
халықаралық капиталдар мен несиелер қозғалысы негіз болып табылады [2].
Валюталық жүйенiң маңызды элементi – валюталық бағам болып табылады.
Валюталық бағам – бұл бiр елдiң ақша бiрлiгiнiң басқа бiр елдiң
ақша бiрлiктерiне бейнеленген бағасы. Әрбiр елдiң ұлттық валюталарын
салыстыру оларды өндiрiс және айырбас процесiнде пайда болатын обьективтi
құндық қатынастарына негiзделедi. Валюта бағамы шетел валютасына деген
сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді.
Валюталық бағамның қалыптасуына ықпал ететiн негізгі факторлар:
– Жалпы ішкі өнім;
– Сатып алу мүмкіндігінің паритетіне байланысты валюталық бағам;
– Нақты пайыздық ставкалардың деңгейі;
– Инфляция;
– Өнеркәсіп өндірісінің индексі;
– Жұмыссыздық.
Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланылатын
валюталар тобына қарай қазіргі валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық
және ұлттық (жергілікті) болып бөлінеді.
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында
шоғырланған. Олардың ішінде: Лондондағы, Нью-Йорктегі, Франкфрут-на-
Майенедегі, Париждегі, Цюрихте, Токио, Сингапурдағы, Гонконгтағы валюталық
нарықтарды бөліп айтуға болады. Бұл нарықтарды халықаралық төлем
айналымында кеңінен қолданылатын валюталармен операциялар жүзеге асырылады.
Аймақтық және жергілікті нарықтарда белгілі бір конвертирленетін
валюталармен операциялар жүргізіледі. Оның қатарында сингапур доллары, сауд
риалы, кувейт динары және т.б. бар.
Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық
операцияларды жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне (олардың қатарында
компаниялар, жеке тұлғалар және банктер болуы мүмкін) валюта бойынша қызмет
көрсететін сол елдің аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын
операцияларының жиынтығын айтады. Сонымен қатар, ішкі ұлттық нарықтағы
операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке
тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай-ақ валюта биржасында жүргізілетін
операцияларды да жатқызады. Жоғарыда келтірілген сипаттамаға қарап,
Қазақстанда ұлттық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады [7].
Сол немесе басқа елдің ішкі валюталық заңдылықтарының
ырықтандырылуына байланысты ресми валюталық нарық қара нарықпен
толықтырылуы мүмкін. Қара нарықтың болуы барлық ТМД елдеріне тән сипат.
Қазақстанда ҚР Ұлттық банкінің жүргізетін саясаты, айырбас орындарының
көптеп ашылуы, пайда массасын өсіру үшін банктер арасында бәсекені ұлғайта
отырып, көше нарықтарында валютамен сауданы азайтуға және соның
нәтижесінде қара нарықтың әрекет ету аясының қысқаруына әкелді.
Валюта нарығының құралдарын еске отырып, Қазақстан Республикасындағы
валюта нарығының құрылымын көрсетуге болады.
1 сурет - Қазақстан Республикасындағы валюта нарығының құрылымы
[3]
Валюта нарығы ақша қаражаттарының тұрақты жұмыс істеу және қажетті
аккумуляторы болып табылады. Валюта нарықтары бір бірімен тұрақты
байланыста болады және бір валюта нарығындағы өзгеріс басқа нарықтағы
өзгерістерге әкеледі.
Қазіргі валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарауға болады:
шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негізінде валюталық
нарықтардың интернационалдануының күшеюі;
– байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
– әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операцияларды
жасау;
– банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде негізделетін
валюталық операцияларды жүргізу техникасын біртұтастандыру;
– коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырғанда алыпсатарлық және
арбитраждық валюталық мәмілелер көлемін ұлғайту.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу және валюталық бақылау
туралы заңына (13.06.2005 ж.) сәйкес валюталық операциялар:
– валюталық құндылықтарға меншік құқығының жəне өзге де құқықтардың
көшуіне,сондай-ақ валюталық құндылықтарды төлем қаражаты ретінде
пайдалануға байланысты операциялар;
– валюталық құндылықтарды, ұлттық валютаны, номиналы ұлттық валютамен
көрсетiлген бағалы қағаздарды жəне төлем құжаттарын, резиденттер шығарған
номиналы жоқ бағалы қағаздарды Қазақстан Республикасына əкелу, жіберу жəне
аудару, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан əкету, жiберу жəне аудару
операциялары болып бөлінеді.
Бұл заңға сәйкес валюталық құндылықтар ретінде:
– шетел валютасы;
– номиналы шетел валютасында көрсетілген бағалы қағаздар және төлем
құралдары;
– тазартылған құйма алтын;
– резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай-ақ резидент еместер
арасында жасалған жағдайда қолданылған ұлттық валюта, номиналы ұлттық
валютамен көрсетілген бағалы қағаздар жəне төлем құжаттары;
– резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай-ақ резидент еместер
арасында операциялар жасалған жағдайда қолданылған резидент шығарған
номиналы жоқ бағалы қағаздар саналады.
Заң бойынша Қазақстан Республикасының резиденттеріне:
Қазақстан Республикасының тұрақты тұрғыны, соның ішінде, уақытша шетелде
немесе республикадан тысқары жерлерде мемлекеттік қызметте жүрген жеке
тұлға;
Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес құрылған барлық заңды
тұлғалар, олардың республика ішіндегі немесе одан тысқары жерлерде
орналасқан филиалдары мен өкілеттігі;
Қазақстан Республикасынан тысқары жердегі орналасқан дипломатиялық,
сауда және өзге де өкілеттіліктер жатады.
Ал бейрезиденттерге резидент құрылымында көрсетілмеген Қазақстан
Республикасының барлық заңды және жеке тұлғалары немесе одан тысқары
жерлердегі олардың филиалдары мен өкілеттіктері жатады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылықтар қатарына
бағалы металдар (алтыннан басқа да) мен табиғи асыл тастарды (алмаз, рубин,
изумруд, сапфир, александрит және жемчуг) жатқызылады.
Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы заңына (13.06.2005
ж.) сәйкес валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал
қозғалысымен байланысты операцияларға бөлінеді.
1. Ағымдық операцияларға жататындар:
тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт
мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
180 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу;
салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге операциялар бойынша
дивиденттерді, сыйақыларды және өзге де табыстарды алу және аудару;
гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мұрагерлік
соманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және басқа сомаларды аудару;
осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын барлық
өзге де валюталық операциялар.
1. Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар:
инвестицияларды жүзеге асыру;
интеллектуалдық меншік обьектілеріне ерекше құқықты толық беруді
көздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүргізуге арналған
аударымдар;
мүліктік құқыққа және өзге де жылжымайтын мүлік құқығына төлеуге
аударымдар;
тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің
мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт
мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
өздері тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша банк операцияларын жүзеге
асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де қаржылық ұйымдарда
салымдарды (депозиттерді) жүзеге асыру;
зейнетақы активтерін жинақтауға байланысты мәмілелер бойынша халықаралық
аударымдар;
жинақтау сипатындағы сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша
халықаралық аударымдар [1].
Экономикалық әдебиеттерде де қаржы ұйымдар жүргізетін валюталық
операциялардың өзіндік белгілеріне байланысты жіктелуін көрсетеді.
Валюталық операциялардың жіктелімі бір-бірімен тығыз байланысты
валюталық операциялардың түрлері негізінде құрылады. Валюталық
операцияларды жүргізетін ұйым валюта нарығының сыртқы және ішкі факторларын
ескеріп қызмет жасауы қажет.
2 сурет – Валюталық операциялардың жіктелімі
[2]
1. Клиенттердің шоттарын ашу және жүргізу
Бұл операция мынадай түрлерден тұрады:
заңды және жеке тұлғаларға (резиденттер мен бейрезиденттерге) валюталық
шот ашу;
шоттардағы қалдық бойынша пайыз төлеу;
– овердрафт (банктің жетекшілерінің шешімімен ерекше клиенттерге)
несиелерін беру;
– операция жасалуына қарай шоттың көшірмелерін беру;
– кез келген уақыт аралығына шот архивін рәсімдеу;
– клиенттердің тапсырмалары бойынша операцияларды орындау (клиенттер
есебінен шетел валютасын сатып алу және сату);
– экспорттық-импорттық операцияларға бақылау жасау.
2. Сауда емес операциялар
Сауда емес операцияларға клиенттерге тауарлар және қызметтер экспорты
мен импорты және капитал қозғалысы бойынша қызмет көрсетулер үшін есеп
айырысуларға байланыссыз операциялар жатады.
Өкілетті банктер сауда емес сипатта мынадай операцияларды жасауы
мүмкін:
– қолма қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын
сатып алу және сату;
– шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын инкассациялау;
– шетел банктерінің жол чектерін сатып алу(төлеу);
– ақшалай аккредетивтерді төлеу;
3. Шетел банктерімен корреспонденттік қатынас орнату
Халықаралық есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін банктер шетел
банктерінде өздерінің корреспонденттік шоттарын ашады. Ондай шоттар екі
түрлі болып келеді:
– НОСТРО шоты (біздің шотымыз сізде) банккорреспондентте коммерциялық
банктің атына ашылған ағымдық шот.
– ЛОРО шоты (сіздің шотыңыз бізде) коммерциялық банкте банк-
корреспондентінің атына ашылған ағымдық шот.
4. Конверсиондық операциялар
Конверсиондық операциялар сол елдің қолма-қол және қолма-қолсыз
ұлттық валюталарына қолма-қол және қолма-қолсыз шетел валюталарын сатып
алу және сату мәмілелері.
Конверсиондық операцияларға мынадай валюталық мәмілелер жатады:
СПОТ мәмілесі бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және
сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі екінші банктік жұмыс
күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
ФОРВАРД (мерзімді, аутрайт) мәмілесі бір валютаға қарсы екінші
валютаны сатып алу және сатуға байланысты мәміле жасалға күннен кейінгі
екі банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
СВОП мәмілесі бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және
сатуға байланысты осы валютаны болашақта қайта сатып алу және сатуға
сәйкес, яғни екі қарама қарсы операциядан тұратын банктік мәміле.
Аутрайтпен жасалатын мәміле белгілі бір күнге валютамен жабдықтау
шартын білдіреді;
Опционмен жасалатын мәміле валютамен жабдықтаудың күні белгіленбеген
шартын сипатайды.
5. Халықаралық есеп айырысу бойынша операциялар
Сыртқы саудада есеп айырысудың мынадай формалары қолданылады:
құжатталған аккредетив, құжатталған инкассо, банктік аударым.
Құжатталған аккредетив аккредетивте көрсетілген құжаттарға қарсы
экспортердың (бенефициарға) пайдасына өзінің бұйырушы клиентінің
(импортердің) өтініші бойынша жасайтын аккредетив алушы банктің (эмитент
банктің) мідеттемесін білдіреді.
Құжатталған инкассо эмитент банктің, сенім білдірушінің берген
құжаттарын төлеушіге (импортерға) төлеу үшін ұсынуға немесе ақшасын алып
беруге өзіне алған міндеттемесін бідіреді.
Банктік аударым бактік аударым жасаушының жасаған тапсырмасы
негізінде барлық есеп айырысудағы валюталық түсімдердің өкілетті банктердің
шотына есепке алынуын білдіреді.
6. Валюталық қаражаттарды тарту және орналастыру операциялары.
Мұндай операцияларға мыналар жатады:
1. депозиттерді тарту:
– жеке тұлғалардан;
– заңды тұлғалардан, соның ішінде, банкаралық депозиттер;
2. несиелер беру:
– жеке тұлғаларға;
– заңды тұлғаларға;
3. банкаралық нарықта несиелерді орналастыру.
Валюталық операцияларды біздің елімізде шетел валютасымен банктік
операциялар жүргізуге ҚР Ұлттық банкінен алған лицензиясы бар өкілетті
банктер ғана орындай алады. Сонымен қатар, ҚР Ұлттық банк валюталық
реттеуді және валюталық бақылауды жүргізеді.
Енді қолма-қол валюталық операцияларға тоқталайық.
Қолма-қол операцияларды көптеген банктер атқарады, ол жедел валюталық
операциялармен “своп” операцияларын негізінен ірі банктер жүргізеді, ал
тұрақты опциондық келісімдерді - әлемдік басқарушы қаржы орталықтарының ірі
банктері жүзеге асырады.
Сонымен валюталық келісімдерді қысқаша төмендегідей топтастыруға
болады.
3 сурет – Валюталық келісімдерді қысқаша топтастыру
[2]
Берілген қысқаша сұрыптау валюталық келісімнің жүргізілуін болжайды
және ол бір қарағанда оңай болғанымен аналитикалық зерттеуді қажет етеді,
себебі барлық көрсетілген валюталық операциялар ең көп тараған және жиі
қолданылады.
Шетелдік банкноттарды, қазыналық билеттерді, шақаларды және шетелдік
валюта түрінде жазылған төлем құжаттарын сатып алу–сату жөніндегі мәмілені
валюталық операция дейміз.
Алдымен қолма–қол валюталық операцияларды қарастырайық. Мәмілені
ресімдеу сәтінде не тәулік шегінде қолма–қол шетелдік валюта
пайдаланылатын – қолма–қол валюталық операция. Қолма–қол валюталық
операциялар кеңінен таралған және валюталық мәміле көлемінің 90% -ын
құрайды. Кей кездерде, қолма–қол валюталық операцияларды дереу жеткізу
мәмілелері деп атайды және оған валюталық операция “спот” жатқызылады.
Спот (ағылш. spot – дереу төленуге тиіс қолма–қол ақша) жеткізу
және нақты тауар немесе валюта үшін дереу төлеу жөніндегі мәміле түрі.
Мысалы, своп шартына негізделген валюта мәмілесі үшін бір тәулік немесе екі
жұмыс күні ішінде жеткізіледі; тауар дереу ақысы төленіп сатылатын баға;
кеме жалдаушының талаптарына сай келетін тоннаждағы кеме; радио мен
телехабарға қосуға арналған жарнама.
Спот мәмілесі – тауар дереу жеткізілген жағдайда қолма–қол есеп
айырысу жолымен сатылатын мәміле. Мұнда сатушының қолында тауар болуға
тиіс. “Спот” мәмілесі бойынша валютаны жеткізу алушы банктермен көрсетілген
шоттарда іске асырылады. Келісілген мәміле бойынша валютаны аударудың екі
күндік мерзімі бұрында обьективті қиындықтармен өте қысқа мерзімде іске
асырылады. Электрондық байланыс құралдарының (СВИФТ), электрондық
аударымдар жүйесінің, операцияның компьютерлік өңдеулерінің кеңінен таралуы
операцияларды айтарлықтай тез орындайды.
Көптеген әлемдік қаржылық орталықтар мен көптеген басқарушы валюталар
спот принципіне негізделеді. Спот операцияларынан басқа орындалған
келісімдердің есеп айырысу мерзіміне байланысты спот алдындағы операциялар
ажыратылады. Олардың санына – “кэш” немесе “спот – анте” мәмілелері кіреді.
Осындай нұсқамен, кассалық қолма–қол мәмілелер тек қана сыртқы сауда
айналымын қажетті валютамен қамтамасыз етіп қана қоймай, бактің меншікті
операциясы ретінде курстық табыс алу мақсатында да қолданылады. Бірақ
әрқашан зиянды мәмілелер қауіпі бар.
Жедел валюталық мәміле ұғымынына тоқталайық.
Жедел валюталық мәміле – бұл валюталық мәміле, алдын ала келісімге
отырғанда белгіленген курс бойынша, келісім–шартқа отырғаннан кейін нақты
бір мерзім өткен соң мәмілеге отырушы екі жақ шетел валютасындағы
белгіленген соманы жеткізуге келіседі. Бұл анықтамадан жедел валюталық
операцияның келесідей ерекшеліктері көрінеді.
Біріншісі – келісім–шартқа отыру және келісім–шартты орындау арасында
интервал бар. Мәмілені орындау мерзімі, яғни валютаны жеткізу
келісім–шартқа отыру кезеңінің соңы ретінде анықталады (мерзімі 1, 2 апта,
1, 2, 3, 6, 12 ай және 5 жылға дейін) немесе мерзімі ішіндегі басқа кезең.
Екінші ерекшелігі – валюта курсы жедел операция бойынша келісім–шартқа
отыру кезінде белгіленеді, бірақ ол белгілі бір мерзім өткеннен кейін іске
асырылады.
Үшінші ерекшелігі – жедел операция бойынша валюта курсы “спот”
операциясы курсынан өзгеше болады. Бұл ерекшеліктер жедел операцияны
жүргізудің негізгі мақсаттарын көрсетеді. Ең бастысы, келісім–шартты жасай
отырып валюталық тәуекелді жабуға немесе хеджирлеуге болады, бұл
тәуекелділіктер қаржылық сипатта немесе коммерциялық сипатта да болуы
мүмкін. Тағы бір маңызды мақсаты жедел валюталық операцияларды жүргізуден
алыпсатарлық айырмашылықты көруге болады.
Кең тараған жедел валюталық операцияларға форвардтық және фьючестік
мәмілелер жатады. Форвардтық мәміле атуын алған, банкаралық жедел
келісімдер екі негізгі түрмен іске асырылады:
1. Жай форвардтық мәміле, екі жақ тек келісілген курс бойынша
болашақта белгіленген бір мерзімде белгіленген сома мөлшерін жеткізуге
келіседі. Форвардтық мәміленің бұл түрі сыртқы саудада валюталық курстың
өзгеруінен сақтандыру мақсатында жасалынады.
2. Своп мәміле – ұлттық валютаны шетелдік валютаға белгілі бір
мерзімнен кейін қайта айырбастауға мідеттеніп жіберу операциясы. Бұл
форвардтық мәміле мен спот ұштастырылатын валюта операциясының бір түрі:
своп кезінде қолдағы валютаны сату, оны мерзімдік сатып алумен бір мезгілде
немесе керісінше жүргізіледі. Мұның өзі қосымша экономикалық пайда алуға
мүмкіндік туғызады немесе валюталық шығынымен байланысты.
Форвард – мәміле жасасылғаннан кейін әрі кеткенде 2, 3 күн өткен соң
жүргізілетін мерзімді есеп айырысу нысаны. Валютаның бағамы мен биржадағы
бағаның ауытқуынан болатын ықтимал залалдан құтылу мақсатымен жүзеге
асырылады. Форвард мәміле әдетте, тараптар болашақта белгілі бір күні тауар
жеткізіліміне келіскенде, қолма–қол ақшаға жасасылады, сөйтіп есеп айыру
мәміле жасасылған сәтте жүргізіледі.
Форвардтық мәміле – қолма–қол есеп айырысу жолымен жасасылатын
мерзімдік тауар – қор мәмілесінің түрі, бірақ ақысы күні бұрын төленеді
және әрбір өзара шартты жасасу барысында барлық жағдайлар айқындалады.
Мұндай мәміле көбінесе әлі өндірілмеген тауарға (мысалы, болашақтағы
егінге) арнап жасасылады, оның бағасы мәміле жасасылған сәтте тіркеледі.
Форвардтық операцияның келесідей ерекшеліктері бар:
– айырбас курсы келісім–шарт жасалған кезде бекітіледі, ол валюталық тауар
сатып алушыға белілі бір анықталған мерзім өткен соң өтеді;
– жеделдік мерзімі әр түрлі, 1 айдан 1 жылға дейін, бірақ олар 3 айдан
жоғары емес;
– келісім–шартқа отырғаннан оның аяқталуына дейін шот бойынша ешқандай
операциялар жүргізілмейді.
Форвардтық курстың қалай сипатталатынына тоқталып кетейік.
Мәмілелер және курстар мерзімі бойынша – артықшылық курстар – баға
кесілмейді. Валюталық бағамның көтерілуі ажио және дисконт арасында болады.
Басқа терминмен бұл дифференциалға “своп – курс” немесе “своп –
пункт” жатады. Ажио және дисконт дифференциалдарына баға кесіледі, ал
мерзімді мәмілелер бойынша баға белгіленбейді. Оның өзіндік себептері де
бар. Біріншіден, форвардтық дифференциалдар көп уақытқа дейін өзгеріссіз
тұрады. Нәтижесінде ажио және дисконт, форвардтық курс котировкасына
қарағанда мұндай өзгерістерге аз ұшырайды. Екіншіден, мерзімге мәміле
бойынша курс көп жағдайларда қызығушылық тудырмайды: мысалы, своп
мәмілесінде тек своп – курсының маңызы бар.
Мерзімді мәміле бойынша курс спот – курстарына ажионы қосумен немесе
одан дисконтты есептеп алып тастаумен анықталады.
Своп – курсы долларға қарағанда әрқашан сәйкес валютаның ондық
үлесінде сипатталады.
Мерзімді мәміле бойынша курстар, яғни форвардтық курстар нені
анықтайды. Егер валютаның спот бағасы өзгерсе, оған параллель форвадтық
баға да өзгереді. Ал спот және форвардтық баға арасындағы дифференциал
күннен күнге азайып немесе көбейіп отырады, яғни неліктен дисконттар
(немесе ажио) азаяды және көбейеді.
Біріншіден, своп – курс (дисконт немесе ажио) әрқашан валюталық
опеациялар жүргізілетін, нарықтағы екі валюта бойынша дифференциал пайызына
тең болуы керек тенденцияны көрсетеді.
Екіншіден, пайыздық ставкалар әрқашан евронарықта отандық валюталық
нарықтағы пайыздық ставкаға қарағанда жақсы болады.
Сонымен, “спот” операциясына қарағанда, форвардтық мәмілелерде
көптеген қосымша тәуекелдіктер бар және бұл ұқыпты болуды талап етеді.
Мысалға, форвардтық курс пайыз ставкасының айырмашылығын есепке алады және
осымен оның спот курсымен салыстырғанда кенеттен ауытқуы түсіндіріледі.
Бірақ бұл кемшіліктер толығымен көптеген жақсы жағдайларымен жабылады.
Бірінші кезекте форвардтық операция нарығында тәуекелдіктерді жабуына
мүмкіндік береді. Ал ол дилерлер мен қаржылық дисконттарға болашақтағы
активтер мен пассивтер құнын анықтауға мүмкіндік береді.
Валюталық фьючерстің маңызы: валюталық фьючерс сатып алушы – мәміледе
айтылған курс бойынша анықталған мерзімде валюталық партияны сатуға
міндеттенеді. Келісім-шарт типі валютаның көлемі мен валютаны орындау
айымен анықталады. Фьючерстік мәмілелер сатып алушылар мен сатушылар өз
міндеттемесін орындамаған жағдайда кепілдік депозитті қолданады, яғни
келісімге қатысушылар валюталық позициялар ашады. Депозит міндеттемелерді
орындаған соң немесе қарама-қарсы мәміле ашқан соң (жабық позиция)
қайтарылады.
Қазақстан Республикасында қолма–қол дамыған валюталық нарық бар. Ал
жедел валюталық нарық республиканың экономикасы мен қаржылық жүйесінде
маңызды роль атқармайды.
1.2. Валюта айырбастау нарығының субъектілері
Валюталық операцияларды жүргізуге құқылы банктер өкілетті немесе
девиздік банктер деп аталады.
Девиздік банктердің валюталық нарықтағы операцияларға қарсы қатысу
дәрежесі көп факторларға: банк шамасына, оның беделіне, шетелдік бөлімдер
және филиалдар топтарының даму дәрежесіне, жүргізілетін халықаралық есеп
айырысулар көлеміне, телекс, телефон, интернет және т.б. байланыс
жағдайына, банк саясатына байланысты.
Әдетте, валюталық операциялар банктер арасында тікелей жүргізіледі
(телекс немесе телефон бойынша), бірақ кейбір елдерде (Скандинавия елінде)
Орталық банк өкілдерінің валюталық нарыққа қатысушылармен кездесетін
валюталық биржалар сақталған. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасында да
әрекет етеді, яғни Қазақстан қор биржасында аптасына екі рет валютамен
сауда жүргізіледі.
Нарықтың қатысушы барлық мүшелерін екі негізгі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа пассивті қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар
жүргізу қажеттігі әр кездерде туындайды да, баға белгіленімін білу үшін
олар басқа банктерге өтініш жасайды (маркетюзерлер). Активті қатысушылар
(екінші топ) өздеріне баға белгіленімін білуге өтініш жасайтын банктер үшін
бағаны белгілейді (маркет – мэйкерлер). Осы қатысушылар арасында әлемнің
барлық жерлеріне таралған бөлімше топтары және үлкен дилерлер штаты бар 20-
ға жуық банктер ерекше бөлінеді. Бұл бактер 100 млн. АҚШ долларындағы
(мәміленің стандартты сомасы – 5 немесе 10 млн.) ірі сомаға мәміле жасай
отырып, валюталық нарыққа маңызды ықпал етеді.
Дүниежүзінің тек өте ірі банктерінде валюталық департаменттер және
валюталық операциялармен айналысатын білікті дилерлер бар. Өз клиенттерінің
тапсырмаларын ғана орындайтын және валюталық операцияларды өз қаражаттары
есебінен жүргізбейтін, халықаралық валюталық нарықта жұмыс жасайтын
банктерге, өздерінің клиенттері мен банк арасындағы делдалдық рольді
жетістіктермен атқару үшін валюталық операциялар туралы жалпы түсінігі бар
банктік қызметкер болса жеткілікті. Мысалға, 2000–ға жуық бөлімшелері мен
кеңсесі бар бірақ та үш бөлімінде ғана (Франкфурт-на-Майнеде, Дьюсельдорфта
және Гамбургте) халықаралық банкаралық валюталық нарықта операциялар
жүргізетін валюталық департаменті бар Германияның ірі коммерциялық банкі –
Дойче Банкті алуға болады. Қалған бөлімшелері валюталық операцияларды
шектеулі сомалар бойынша Дойче Банктің үш бөлімшесінің бірінің Сименс
каналы арқылы берілетін бағамдар бойынша жүргізе алады.
Банктердің басқа да топтары ірі, бірақ азырақ диверсификацияланған
банктер болып табылады. Әдетте, олар бір, екі-үш валюталармен операциялар
жүргізуге маманданады және стандартты сомаларға баға қояды. Күнделікті
жұмыстарында бұл банктер брокерлік фирмалардың қызметтерін пайдаланады.
Брокерлік фирмалар 30%-ға жуық валюталық операцияларға қызмет етеді
және сол банкпен жұмыс жасайтын нақты брокер тұлғасында, екі банкінің
арасында делдал ролінде де жүреді.
Брокерлер делдал ретінде бола отырып, клиенттерден брокерлік
комиссиялық ақы алады (брокер арқылы сатылған немесе сатып алынған әрбір
миллион доллар үшін 20 АҚШ доллары), ол төлемді халықаралық тәжірибедегідей
сатып алушы мен сатушы тең бөледі және онда котировка қосылмайды, әр ай
сайын тікелей брокерге төленіп отырады.
Брокер мәміле жасайтын және баға белгілейтін өзінің банк клиенттеріне
толық тәуелді. Брокер арқылы жұмыс жасаудың айтарлықтай артықшылығы
мыналар: котировка процесінің үздіксіздігі және брокер белгілейтін кез
келген бағамен ұсыну мүмкіндігі. Дилер мен брокердің арасындағы іскерлік
ынтымақтастық тек өзара түсіністік, сенім мен сыйластық болғанда ғана
мүмкін және ол өзара тығыз қатынас негізінде қалыптасады.
Банктердің валютамен жасалатын операциялары клиенттердің есебінен де,
сондай-ақ өздерінің есебінен де жүзеге асырылады.
Шетел валютасымен халықаралық төлем айналымында әдетте ақшалай
белгілері түрінде болмайды, ол банктік және несиелік айналыс құралдары
формасында – шетел валютасына сәйкес телеграфтық және пошталық аударым,
чек, тратта түрінде болады [7].
Қазақстан Республикасындағы валюта айырбастау нарығының субъектілеріне
тоқталсақ, Валюталық реттеу жəне валюталық бақылау туралы 2005 жылғы 13
маусымдағы N 57 Заңына сәйкес оларға:
– уəкілетті банктер, яғни Қазақстан Республикасында құрылған банктер жəне
валюталық операцияларды, оның ішiнде клиенттердiң тапсырмасы бойынша
операцияларды жүзеге асыратын банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүргізуге құқығы бар ұйымдар
– уəкiлетті ұйымдар - Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкес
құрылған, қызметiнiң ерекше түрі шетелдiк валютамен айырбастау
операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалар.
Осы заңға сәйкес валюта айырбастау қызметімен айналысу да құқықтық
негізінде реттелуі тиіс:
– қолма-қол шетел валютасымен бөлшек сауданы жүзеге асыруды жəне қызметтер
көрсетуді;
– уəкiлеттi ұйымдардың шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыруын лицензиялауға тиіс.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi валюта айырбастау қызметіне
қойылатын біліктілік талаптарын, сондай-ақ қосымша сауда нүктелерi мен
айырбастау пункттерiн тiркеу (ашу) тəртiбiн белгiлейдi.
Айырбастау пунктін тiркеу кезiнде белгiленген үлгідегi құжат -
айырбастау пунктiнiң тiркеу куəлiгi берiледi. Уəкілеттi ұйымдар үшiн
құрылтай құжаттарын келiсу тəртiбi, құрылтайшылардың құрамына, ұйымдастыру-
құқықтық нысанына, жарғылық капиталдың мөлшерiне жəне қалыптасу тəртiбiне
қойылатын талаптар, бөлiмшелер құру жəне басқа заңды тұлғаларға қатысу
жөнiндегi шектеулер қосымша белгіленедi. ҚР заңнамасы бойынша:
Валюталық бақылау органдары мен агенттерi:
– Қазақстан Республикасында валюталық бақылауды Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкi, Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген
өкілеттіктерi шегiнде өзге де мемлекеттiк органдар (валюталық бақылау
органдары) жəне валюталық бақылау агенттерi жүзеге асырады.
– Уəкiлетті банктер жəне уəкiлеттi ұйымдар, сондай-ақ өздері операциялар
жүргiзген кезде алынған лицензияларына сəйкес Қазақстан Pecпубликасы
валюталық заңнамасының сақталуын бақылау мiндетi жүктелген басқа да
ұйымдар валюталық бақылау агенттерi болып табылады [1].
Сонымен, валюта айырбастау нарығы негізгі валюталық құралдардың
негізінде валюта нарығының құрамдас бөлігі болып табылады. Қазақстан
Республикасының заң бойынша валюта айырбастау нарығының субъектілері –
екінші деңгейдегі банктер және уәкілетті ұйымдар болып табылады. Бұл
ұйымдар ҚР Ұлттық Банкінің бақылау мен реттеу қызметімен қадағаланады.
2. Валюта айырбастау нарығын маркетингтік талдау
2.1. Қазақстан Республикасында валюта нарығының дамуы
Қазақстан Республикасының қаржы нарығының неғұрлым дамыған
сегменттерiнiң бiрi валюта нарығы болып табылады. Валюта нарығының құрамдас
бөлігі – валюта айырбастау нарығының дамуы да жоғары қарқын ала бастады.
Валюта айырбастау нарығы негізінен шетел капиталы мен инвестициялаудың
нәтижесінде өседі. Сонымен қатар, валюта нарығының көрсеткіштері мемлекет
ішіндегі ЖІӨ, инфляция, жұмыссыздық, пайыздық ставкалардың өзгеру
нәтижесінде де әр түрлі болуы мүмкін.
1 кесте - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы
шетел валюталарының сауда-саттық көлемi
USD EUR RUB
(млн.бiрлiгi) (млн.бiрлiгi)(млн.бiрлiгi)
Жыл
Сауда- Сауда- Сауда-
Саттықтың Саттықтың Саттықтың
көлемi көлемi көлемi
1993 34 - 19
1994 1 002 - 419
1995 1 813 - 734
1996 1 257 - 152
1997 1 125 - 103
1998 1 311 - 93
1999 2 117 34,109 84
2000 1 729 10,852 79
2001 1 952 18,186 86
2002 2 945 63,459 98
2003 6 346 28,479 28
2004 9 305 102,935 121
2005 11 749 87,129 107
2006 41 338 373,912 158
[8 негізінде]
1 кестеден Қазақстан Республикасында шетел валютасы бойынша жалпы
сауда-саттықтың көлемі әр валюта бойынша түрлі деңгейде өзгеріп отыратынын
байқауға болады.
Бұл мәліметтерді диаграмма түрінде көрсетсек, мынандай динамиканы
байқауға болады.
млн.бірлік
4 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы АҚШ
долларының
сауда- саттық көлемiнің динамикасы
4 суреттен көріп отырғанымыздай, қарастырылып отырған үш шет ел
валютасының ішінен АҚШ долларының сауда-саттық көлемі жыл сайын неғұрлым
үлкен қарқынмен өсуде. АҚШ долларының сауда саттық динамикасы тұрақты бір
қалыпты өзгеруде. Бұндай жағдайды халықтың АҚШ долларына деген сұраныстың
тұрақтылығымен түсіндіруге болады.
Қарастырылып отырған мәліметтерге сәйкес Қазақстан Республикасының
ішкі валюта нарығындағы еуро мен ресей рублінің сауда-саттық көлемінің
динамикасын диаграмма түрінде көрсетуге болады.
млн.бірлік
5 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы еуро мен
ресей рублінің сауда-саттық көлемiнің динамикасы
Ресей рублінің сауда-саттық көлемінің өсу динамикасы 1993-1995 жылдары
айқын байқалды. Бірақ келесі 8 жылда рубльге деген сұраныс азая бастады.
Соған қарамастан соңғы үш жылда Ресей рублінің тұрақтану үрдісі байқалады.
Еуро - біртұтас еуропа валютасы айналысқа енгізілуіне байланысты, 2002
жылдың 1 қаңтарынан бастап неміс маркасы бойынша деректер жарияланбайды.
Сонымен, 2002 жылдан бастап еуроға деген сұраныс, кейбір жылдары сәл
төмендеуіне қарамастан тұрақты жоғарғы қарқынмен өсуде.
Қазақстан Республикасында валюта нарығындағы ахуалға тереңірек
тоқталсақ, 2004 пен 2006 жылдардар аралығындағы ішкі валюта нарығындағы
шетел валюталарының сауда-саттық көлемінің өзгеру динамикасын қарастыруға
болады.
2 кесте - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы шетел
валюталарының сауда-саттық көлемi (2004-2006 ж.)
2006 жыл %-пен
Валюта 2004 2005 2006
2004 2005
USD 9 305 11 749 41 338 457,53 251,84
(млн.бiрлiгi
)
EUR 102,935 87,129 373,912 263,2 329,15
(млн.бiрлiгi
)
RUB 121 107 158 30,6 47,6
(млн.бiрлiгi
)
[8 негізінде]
Көріп отырғанымыздай, 2004-2006 жылы валюта нарығының динамикасы
түрлі бағыттағы үрдістермен сипатталды. Мәселен, 2004 жылы қолма-қол шетел
валютасы нарығында АҚШ долларына артықшылық берілді жəне тиісінше нарықтың
бұл сегментінде осы шетел валютасын сатып алу жөніндегі операциялар басым
болды. Ресей рублімен жəне еуромен жасалған операциялардың көлемі шамалы
болды.
Мәселен, АҚШ долларының 2006 жылғы сауда-саттық көлемінің динамикасы
2004 жылмен салыстырғанда 4 есе, 2005 жылға қарағанда 2 есе өсті. Еуро мен
ресей рублінің сауда-саттық көлемінің өсу динамикасы да жақсы деңгейде. Бұл
көрсеткіштер халықтың шетел валютасына деген сұраныстың жоғары екендігін
растайды
Қарастырылып отырған шетел валютасының сауда-саттық көлемінің
динамикасын АҚШ доллары мен еуро және ресей рублінің сауда-саттық көлемінің
динамикасына бөліп мәліметтерді диаграмма түрінде келтірейік.
Сонымен 2004-2006 жылдардағы АҚШ долларының сауда-саттық көлемінің
динамикасы мынандай көрініс тапты.
млн.бірлік
6 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы АҚШ
долларының сауда-саттық көлемiнің динамикасы (2004-2006 ж.)
2004 жылы Валюта нарығында АҚШ долларымен жасалған операциялардың
көлемі 9 305 млн. долларды құрады және бұл көрсеткіш өткен жылмен
салыстырғанда 46,6%-ға өсті. Келесі екі жылда АҚШ долларына деген сұраныс
өсіп, валютаның сауда-саттық көлемінің динамикасы күрт жоғары
көрсеткіштерге жетті.
2005 жылы валюталық нарықтағы ахуал теңгенің АҚШ долларына қатысы
бойынша нақтылы əлсіреу үрдісімен сипатталды. Жалпы алғанда ол американдық
валютаның елеулі нығаюын сипаттайтын əлемдік валюта нарығының
конъюнктурасына сəйкес келеді. 2005 жылы АҚШ долларының сауда-саттық көлемі
11 749 млн. долларды құрады, ол өткен жылмен салыстырғанда 26,3% өсті.
млн.бірлік
7 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы еуро мен
ресей
рублінің сауда-саттық көлемiнің динамикасы (2004-2006 ж.)
2004 жылы ресей рублімен жасалған операциялардың көлемі 121
млн.бірлікке, 4,4 есе ұлғайды. Еуромен жасалған операциялардың көлемі
102,935 млн. еуроға дейін 3,6 есе ұлғайды. Бұндай жағдай негізінен
экспорттық валютадан түскен түсімдердің жəне екінші деңгейдегі банктер мен
корпоративтік сектордың сыртқы нарықта алған қарыздардың өсуі жағдайында
қалыптасты, сондай-ақ əлемдік валюта нарығындағы конъюнктурамен айқындалды.
Экономикаға келіп түскен шетел валютасының айтарлықтай көлемі валюталық
нарықтағы операциялар айналымының ұлғаюына ықпал етті.
2005 жылы валюта нарығында ресей рублімен жасалған операциялардың
көлемі 11,6%, яғни 107 млн. ресей рубліне дейін азайды. Еуромен жасалған
операциялардың көлемі 15,3%, тиісінше 87,129 млн. еуроға өсті.
Валюта нарығындағы жағдайды терең талқылау үшін шетел валюталарының
сауда-саттық көлемінің 2006 жылдың ай бойынша талқылау жөн.
Сонымен 2006 жылы Қазақстан Республикасының ішкі нарығында шетел
валюталарының сауда-саттық динамикасы мынандай түрде болды.
3 кесте - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы шетел
валюталарының сауда-саттық көлемi (2006 ж.)
USD EUR RUB
2006 (млн.бiрлiгi) (млн.бiрлiгi) (млн.бiрлiгi)
01.06 1 468 12,102 1
02.06 1 825 27,780 1
03.06 2 806 21,304 1
04.06 2 397 150,318 1
05.06 2 443 24,057 9
06.06 1 497 13,243 4
07.06 1 728 35,789 18
08.06 3 229 28,141 5
09.06 3 505 24,014 50
10.06 6 108 8,064 18
11.06 7 258 10,441 10
12.06 7 074 18,659 43
[8 негізінде]
3 кестеден көріп отырғанымыздай 2006 жылы шетел валюталарының сауда-
саттық көлемі ай сайын түрліше өзгереді. Мәселен жылдың соңында шелет
валютасына деген сұраныс жыл басындағы сұраныстан әлдеқайда жоғары болып
көрінеді. Кестедегі мәліметтерді шетел валюталарының сауда-саттық көлемінің
өзгеру динамикасын АҚШ доллары және еуро мен ресей рублі үшін бөліп
диаграмма ретінде көрсетейік.
млн.бірлік
8 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы АҚШ долларының
сауда-саттық көлемiнің динамикасы (2006 ж.)
2006 жылы валюта нарығында шетел валютасымен операциялар көлемінің
елеулі өсуі байқалды. Сауда-саттықтың үлкен көлемі энергия
тасымалдауыштардың әлемдік бағаларының жоғары деңгейіне, сондай-ақ нарыққа
қатысушылардың алыпсатарлық көңіл-күйлеріне негізделген валюта түсімінің
едәуір көлемінің сақталған ағынымен, айқындалды. Екінші деңгейдегі
банктердің сырттан қарыз алуы шетел валютасын ұсынудың басқа көзі болып
қалды.
Қолма-қол шетел валютасы нарығында өткен жылдардағыдай АҚШ долларына
артықшылық. Мәселен, 2006 жылы АҚШ долларының сауда-саттық көлемі 2005
жылмен салыстырғанда 251,84% немесе 3,5 есе ұлғая отырып, 41 338 млн.
доллар болды.
млн.бірлік
9 сурет - Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы еуро мен ресей
сауда-саттық көлемiнің динамикасы (2006 ж.) []
2006 жылы АҚШ доллрымен салыстырғанда ресей рублімен және еуромен
жасалған операциялардың үлесі шамалы болды. Биржалық нарықта ресей рублімен
жасалған операциялардың көлемі 47,6%-ға, 158 млн. ресей рубліне дейін
ұлғайды. Айырбастау пункттерінің ресей рублін сатып алу жəне сату көлемі іс
жүзінде өзара сəйкес келеді, мұны жинақ ақшаға қарағанда туристік мақсат
жəне іссапар шығыстары үшін осы валютаға қажеттіліктің басым болуымен
түсіндіруге болады.
Еуромен операциялар көлемі 329,15%-ға немесе 4,3 есе өсіп, 373 912
млн. еуроға жетті.
Валюта айырбастау нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың айқын
көрсеткіші - шетел валюталарына теңгенің орташа алынған айырбас бағамы
болып табылады.
Қазақстан Республикасы 1993-2006 жылдағы валюта нарығындағы жағдайды
кесте түрінде көрсетейік.
4 кесте - Қазақстан Республикасы валюта нарығындағы шетел валюталарына
теңгенің орташа алынған айырбас бағамы (1993-2006)
валюта бірлігі үшін теңгетиын
Жыл
USD EUR RUB
1993 5,26 - 4,11
1994 35,64 - 15,87
1995 60,95 - 13,48
1996 67,30 - 13,70
1997 75,44 - 13,45
1998 78,30 - 10,44
1999 119,52 130,00 4,82
2000 142,13 134,40 5,05
2001 146,74 132,40 5,04
2002 153,28 144,68 4,89
2003 149,58 168,79 4,87
2004 136,04 169,04 4,72
2005 132,88 165,42 4,70
2006 126,09 158,27 4,64
[8 негізінде]
4 кестеден көріп отырғанымыздай, шетел валюталар бағамдары әр жыл
сайын өзгереді. Себебі, шетел валюталарының бағамы мемлекеттің сыртқы және
ішкі нарықтарындағы көрсеткіштерге байланысты.
Бұл мәліметтерді шетел валюталарына теңгенің орташа алынған айырбас
бағамының өзгеру динамикасы ретінде көрсетейік.
валюта бірлігі үшін теңгетиын
10 сурет - Қазақстан Республикасының валюта нарығындағы шетел валюталарына
теңгенің
орташа алынған айырбас бағамы (1993-2006 ж.)
Диаграммадан көріп отырғанымыздай шетел валюта бағамдарының өзгерісі
жылдан жылға өзгеруде. АҚШ доллары басқа валюталармен салыстырғанда тұрақты
валюта болып табылады. АҚШ доллары бағамының жоғарғы қарқынмен өсу
динамикасын 1993-2002 жылдардағы көрсеткіштен байқауға болады. 2003 жылы
Ұлттық валютаны енгізген кезден бастап АҚШ долларына қатысы бойынша
теңгенің нығаю үрдісі байқалды. Теңгенің нығаюына ішкі валюта нарығына
шетел валютасының айтарлықтай әкелінуі ықпал етті, бұл валюталық
операциялар көлемінің күрт өсуіне жағдай жасады. Бұл үрдіс бүкінгі күнге
дейін жалғаса береді.
Еуро бағамының өзгерісі тұрақты емес. Нарыққа еңгізілуі кезінен
кейінгі үш жылда валютаға деген сұраныстың төмен екендігі байқалды. Бұған
себеп халықтың жаңа валютаға деген сенімінің аздығы. 2002 жылдан бастап
Еуро бағамы біршама өсіп, бүгінгі күні тұрақты валюта құралына айналуда.
Ресей рублі бағамының өзгерісі шамалы. Бірақ бүгінгі күні Ресей
рублінің бағамы 1993 жылдың деңгейіне жақындау үрдісі байқалады.
Қазақстан Республикасында 2004-2006 жылдардағы валюта нарығындағы
шетел валюталарына теңгенің орташа алынған айырбас бағамының өзгерісіне
тереңірек тоқталайық.
5 кесте - Қазақстан Республикасы валюта нарығындағы шетел валюталарына
теңгенің орташа алынған айырбас бағамы (2004-2006 ж.)
валюта бірлігі үшін теңгетиын
2006 жыл %-пен
2004 2005 2006
2004 2005
USD 136,04 132,88 126,09 -7,31 -5,1
EUR 169,04 165,42 158,27 -6,37 -4,32
RUB 4,72 4,70 4,64 -1,7 -1,28
[8 негізінде]
Қазақстан Республикасы валюта нарығындағы шетел валюталарына теңгенің
орташа алынған айырбас бағамы жыл сайын өзгеруде. Қарастырылып отырған
жылдарда шетел валюта бағамының төмендеу динамикасы байқалады.
валюта бірлігі үшін теңгетиын
11 сурет - Қазақстан Республикасы валюта нарығындағы шетел валюталарына
теңгенің орташа алынған айырбас бағамы (2004-2006 ж.)
2004 жылы теңгенің 1 АҚШ долларына орташа алынған айырбас бағамы
136,04 теңге болды. 2005 пен 2006 жылдары 2004 жылдық көрсеткішпен
салыстырғанда, теңгенің 1 АҚШ долларына қатынасы бойынша ресми бағамы
тиісінше 2,3% және 7,31% нығайды. Ал 2006 жылдық көрсеткіш 2005 пен
салыстырғанда 5,1% құрады. 2004-2006 жылдары халықтың қолма-қол шетел
валютасы нарығында өткен жылдардағыдай долларға артықшылық берілді.
2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда теңгенің еуроға қатынасы
бойынша ресми бағамы 4,32% нығайды, ресей рубліне – 1,28% құнсызданды. 2004
жылмен салыстырғандағы бұл көрсеткіштер: теңгенің еуроға қатынасы бойынша
ресми бағамы 6,37%, ресей рубліне 1,7% нығайды.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, АҚШ долларының сауда-саттық көлемінің
өсу үрдісі өте үлкен қарқынмен дамуда және Қазақстандағы валюталық
операциялардың негізгі эквиваленті АҚШ доллары болғандықтан, 2006 жыл бойы
АҚШ долларының сұранысын зерттеп, оған әсер етуші факторларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz