ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК САЯСАТЫ
Мазмұны
Кіріспе
3
1– Екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясатың мазмұны, несиелік
механизмі , банктік несиенің түрлері, несиелеу обьектілері мен
субьектілері және несиелеу принціптері, несиелеудің әдістері,
несиелеу процессі және несиелік тәуекелді басқару
1,1– Несиелік саясаттың мазмұны және несиелік механизмі
5
1,2– Банктік несиенің түрлері,несиелеу обьектілері мен субьектілері
12 және несиелеу принціптері
1,3– Несиелеудің әдістері, несиелеу процессі және несиелік
тәуекелді 21 басқару
2– АҚ Банк Ценр Кретит коммерциялық банктың жүргізетін
несиелік саясаты, несиелендіру түрлері мен депозиттері және басқа да
қызметтері .
2,1 - Несиелік саясатының мазмұны және жалпы жағдайы
35
2,2 - Банктік қаржылық талдау және қаржылық көрсеткіштері
42
2,3 - Банкпен берілетін несиенің түрлері мен көрсетілетін
53
қызметтері
3 – Несие операциялары мен басқару және жетілдіру жолдары
мен проблемалары.
3.1- Коммерциялық банктердегі несие операцияларымен басқарудың
73
әдістері мен формалары.
3.2- Несиелік тәуекелдерді басқару.
83
Қорытынды
87
Қолданылған әдебиеттер тізімі
89
Кіріспе
Нарық жағдайында, экономикада мемлекеттің қолға алуымен байланысты
кіші бизнесті дамыту мәселесі қолға алынып отыр. Банктердің бұл істі қолға
алудың маңызы зор. Олар кіші бизнес саласына қаржыны сырттан тартудың
бірден – бір қайнар көзі болып отыр. Бұл коммерциялық банктердің несиені
ұсына отырып, ақша ресурстарын несиені қажет ететін кіші бизнес
субъектілердің пайдасына бөліп береді.
Отандық тәжірибе көрсеткендей несиелік саясаттың дамуы мен аяққа
тұруы банктің экономикасында маңызды рөл атқаратыны айқын.
Бұл бітіру жұмысы, несиелік саясатты дамыту мемлекетіміз үшін өте
маңызды мәселе болып отырғанын, коммерциялық банктердің дамуына,
экономикамыздың өсуі немесе баяулауы тәуелді екенін, банктердің несиелік
саясаттың заңдылықтарын оқып үйренуде маңызы зор, өзекті тақырып болып
табылады. Мемлекетіміздің даму барысында несиелік саясатты қолдауда
көп нәрсе жасалды, ең бастысы – нормативті - заңнамалық база жасалып,
бекітілді. Бірақ талай нәрсе жасалғанымен несиелік саясаттың дамуында
сонымен қатар проблемалар да туды, ол: мемлекеттік тапсырыстарды алу
қиындығы, бюрократиялық кедергілер, сәйкесті инфрақұрылымның болмауы,
несиелік ресурстарға шектеулі мүмкіншілігі және тағы басқалары.
Бірінші орында несиені алумен байланысты проблемаларға көрсетеді.
Несиелік қаражаттарды алу қиындықтарының себептері әр түрлі. Ол құжаттарды
рәсімдеу, талап етілетін кепілдің жоқтығы, несиені ұсынудың қысқа
мерзімділігі, үлкен пайыздық мөлшерлемемен байланысты проблемалар.
Жұмыстың мақсаты осы қиындықтарды шешу жолдарын іздестіру және олармен
күресуді қарастыру. Осы несиелік саясаттың мақсаттарына жету үшін біз
келесідей жағдайларды қарастырдыь:
- Қазақыстан Республикасының коммерциялық банктердің несиелік
саясатын жақсарту;
- несие беруді шығынсыз орналастыру;
- әр алынған несие бойынша мониторинг жасап отыру.
- несиелендірудегі тәуекелдің деңгейін төмендету жолдары.
Қазақстан Республикасы Үкіметі және Ұлттық Банк несиелендіру процесін
ынталандыру үшін қажетті жағдай жасап және бірнеше шараларды құрды. Оларға
мыналарды жатқызуға болады: инфляция деңгейін төмендету, теңгенің басқа
валютаға қатынасты бағамының тұрақтылығы, екінші деңгейлі банктердің
халықтың ақшасының және кәсіпорындардың депозиттерге ағылуына байланысты
ресурс базасының жақсаруы, қаржылық лизинг туралы заңдардың қабылдануы және
тағы басқалары.
Бітіру жұмысы үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде коммерциялық банкте
несиелендіру процедуралары, олардың ерекшеліктері, несиелендіру барысындағы
туындайтын қиыншылықтар, несиелендіруге мемлекет тарапынан көзқарасы,
несиелендірудің тиімділігі, несиелендіру барысында туындайтын тәуекелдер
және тағы басқалары қарастырылған.
Екінші бөлімінде АҚ “ Банк Центр Кредит ” мәліметтері негізінде
несиелік саясаты және несиелендіру шарттары мен ерекшеліктері,
кәсіпорындарға несие ұсыну тәртіптері, алынған несиелерін өтеу шарттары,
банктің несиелендіру бөлімдерінің несиелерінің талдауы жазылған.
Жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасында несиелік
саясатты дамыту, жетілдіру жолдары, несиелендірудің дамуын тежейтін
проблемалар, несиемен қамтамасыз етілу деңгейі жазылды.
1- ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК САЯСАТЫ
1.1 – Несиелік саясаттың мазмұны
Несиелік саясат банктің несилік қызметтерінің міндеттерін,
оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай – ақ несиелік
процесті ұйымдастыру принціптері мен тәртібін белгілейді.Несиелік
саясат несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады .
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұймдастыру негізін
және несиелеу процесін қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.
Мақсаты: несиелік портфельдің сапасын жоғары ұстау, несиелік
қауіпсіздікткрді дұрыс қарастыру.
Несиелік саясаттың жағдайы қажетті жағдайларда өзгеріп отырады,
несиелік портфельге байланысты Республика заңдылықтарының өзгеруне
байланысты өзгертулер болуы мүмкін.
Несиелік саясаттың рөлі : несиелендірудің жалпы болашақ жағдайын
ойлау және қабылданған несиелендіру дәрежегелерін бұзбау.
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысынан ұарастыруға болады.
Тар мағынада, несиелік саясат – бұл несиелік процесті
ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын
сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы
стратегияларына сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін
қалыптастыруға қажетті құжаттар жүесін (ұймдастыру) жасау шарттарын
білдіреді .
Жалпы несиелік саясат мынандай сипатта болуы мүмкін :
- нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға
мүмкіндік береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен
нұсқаулықтарды қамтитын құжаттардан түрады.
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқаруын
анықтауға мүмкіндік береді:
- несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын обьективті стандарттар
мен критерилерін;
- несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын
тұлғалардың басты іс әрекеттерін;
- сыртқы аудит қызметтерін жұмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығы;
- ішкі бақылау қағидаларын;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік
қызметкерлердің лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік
саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің
біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін емес. Сондықтан да,
жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске асырудың соған
сәйкес ережелер несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуге, сондай ақ, несие
беру мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік
маңызы бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне
қарап өз клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай ақ,
несиелік саясат банктің бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді
дұрыс санайтын несиелік өнімдермен анықталады . Мысалға, кәсіпорындағы
қысқа мерзімді несиелер (айналым қаражаттарын қарастыруға) және ұзақ
мерзімді инвестициялық несиелер (өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға,
техника жағынан қайта қаруландыруға, ғылыми техникалық инновацияларды
енгізуге) берген қолайлы.
Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды
ұймдастыру болып табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу
мүмкіндігі туралы сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс
қолдануға бақылау жасау; жекелеген несиелік қызметкерлердің құзіретін
сақтауға бақылау жасау; банктің несиелік портфелінің жағдайына және
оның ішінде проблемалық несиелерге қойылатын жалпы бақылау) .
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу
мақсатын қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы
міндеттері мен стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай келктінін
анықтауды талап етеді. Несиелеу мақсаттары анықталғаннан соң, соның
негізінде банк қызметкерлерінің қажетті несиелік операциялрыды
атқаруына мүмкіндік беретін банктің несиелік саясатын және оған
қоса несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулықтары жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет
(немесе директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты және соған
сәйкес нұсқаулықтарды бекітеді.
Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу
бойынша жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта
бір қарыз алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар,
несиелік саясатта барлық несиелердің несиелік құжаттарда көзделген
мақсаттарға сай берілуіде қарастырылуы мүмкін.
Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ереже де қамтылады.
Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені
беруге байланысты мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибедегі несиелік комитеттің шешетін
мәселелері мынандай:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік
қызметкердің несие беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін
бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар бекітеді;
- несиелеу шартын бекітеді;( несиелік лимит, несиелік желі )
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банк несиелік стратегиясын жасайды;
- несие бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісіннің хаттамаларына қол қояды және
хаттамаларды тіркеу кітабына жүргізеді.
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағайындайтын несиелер туралы да айтылуы тиіс.
Несилік саясатпен банк қызметкерлерін таныстыру,оларды соған сай
келетін ережелер мен нұсқауларға үйрету, банкте несиелік саясатты
негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды.
Оларды, өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске
асыру жүесі ретінде тұжырымдауға болады. Несиелік саясатта мынандай
элементтер көрсетілуі тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау,
- құзіретті бөлу қызметтері;
- несиелеуді таңдаудың жалпы критерилері;
- несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер,
- несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принціптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерф жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен
әдістерін белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынандай үш
құжат түрінде көруге ьолады:
1) несиелеу саясаты;
2) несиелеу стандарты;
3) несиелеу нұсқаулықтары;
Сондай ақ үш құжат ерекше бір құжатта – Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен
несиелеу стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары
анықталады
Несиелеу стандарты - бұл банкте несиелік қызметті жүзеге
асыратын барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынандай сұрақтар қарастырылады:
- қарыз алушының қаржылық ақпаратын жинау және талдау тәртібі;
- несилік кепілхаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне
қойылатын талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру
ережелері;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
- құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер ( мысалға,
ипотекалық немесе тұтыну несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандартына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуы тиіс.Ондай
құжаттарға: несиелік келісім шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме және
т.б.жатады
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар
жинау және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау
және аудит, несиелер бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын
несиелік процестің барлық кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынандай қызметтерді атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жсауға негіз
ретінде болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін
анықтама матереал және нұсқаулық ретінде болу;
- несиелік бөлімдердің жетекшілер үшін несиелік нұсқаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;
- несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді
жүзеге асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
Комерциялық банктің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекшк көңіл бөліп және
қосымша бақылау жасау тиіс.
Несиелік механизмі
Неселік саясаттың қызметінің құрамдас бір бөлігі ол неселік механизм
Несилік механизм – белгілі бір қызметті жандандыруға және бір
нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді.
Несилік механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлеріне, несиелеу принціптерінен,
несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді
басқарудан тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бір бөлігі.
Қвзіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі бола
отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүиесін нақты және кешенді
түрде белгілейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және
қызмет етуі пайдаланатын несиелік механизм өзінің негізі және
құрлымы бойынша обьективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік
механизм несиенің экономикалық категория ретіндегі қызмет етуін
жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай ақ оның қозғалысының
обьективті негізінен айырылып қалады.
Несиелік механизм сипатының обьективтілігін айта отырып, екі
элементті: несиені және несиелік механизмді бір бірінен бөліп қарау
дұрыс емес. Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынасатарынан алыс
жатпайды, яғни олардың нақты қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық ұймдастыру
қатынастарының белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың
жоғары буынын білдіреді. Мұндағы буын ретінде несиенің обьективті
сипатын және несиелік қатынастарды ұйымдастыруға баланысты
шаруашылықтың субьективтік қызметінің өзара іс әрекеті түсіндіріледі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері
және формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне
жатпағанымен де, олар несиелік іс тәжірибені сипаттайтын процеске
жақын немесе оның үстінде қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің субьективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама қарсы тұрады. Осы
тұрғыдан, кейбір мамандар нсие категориясын жалпы әдістемелік
жоспардан оқып біле отырып, ғылыми таным барысында бірден несиенің
мазмұны, оның қызметтерін талдаудан несиелеу механизміне өтеді.
Кезкелген механизм басқа экоеомикалық механизмдер сияқты
мынандай экономикалық құрылымы болады:
1.2.1 - несиенің түрлері;
1.2.2 - несиелеу обьектілері;
1.2.3 - несиелеу субьектілері;
1.2.4 - несиелеу әдістері,
1.2.5 - несиелеу процесі ( несиелеу механизмі);
1.2.6 - несиелеу принціптері;
1.2.7 - несиелік тәуекелді басқару;
1.2. - Банктік несиенің түрлері,несиелеу обьектілері мен субьектілері
және несиелеу принціптері.
Несиенің түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер
барысында толық сақталатын көрініс.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арсындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де, несиенің күйі сол түрінде сақталады.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер
береді. Олар мынандай белгілеріне байланысты жіктеледі:
Қарыз алушылар категориясына қарай :
1 Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге,
- қаржы несие мекемелеріне;
2 – Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп мекемелеріне;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау ұйымдарына;
- жабдықтау - сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге;
3 – Тұтыну мақсатына берілетін несиелер:
Мерзіміне қарай :
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
- орта мерзімді (1жылдан 3-5 жылға дейінгі);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
Пайдалану сипатына қарай :
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын;
Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай :
1. Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен;
Сақтандырылған.
2. Қамтамасыз етілмеген.
- сенім несиесі
Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ
қайтарылуында ешқандай күмәні жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы
қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер
ішін ара бөлінеді: 1- санатты күмәнді, 2- санатты күмәнді, 3- санатты
күмәнді, 4- санатты күмәнді, 5- санатты күмәнді несиелер болып
бөлінеді.
3) Күмәнсіз несиелер- қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
өткен несиелерге шотарына жазылған несиелер.
Валюта мен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен,
- шетел валютасымен.
Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып
алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді ( тұрғын үй,
өндіріс ғимараттарын, жерді және т.б. ) кепілге ала отырып, ұзақ
мерзімге берілетін несиені білдіреді.
3. Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несие түрі.
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін
қысқы мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір – біріне беретін несие.
7. ломбарттық несие – тез іске асатын бағалы қағаздарды немесе
бағалы заттардыкепілге алып, берілетін несие.
8. Лизинг несиесі – құрал жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
9. Рамбурстық несие – шикі заттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикатпен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде
пайдаланатын несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлеу қабілеті жоғары
клиентке берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді
алу мерзім арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған
несие.
12. Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында
банктердің өзара қосылып берілетін несиесі.
13. Авто көліктік несиелендіру – тұтынылған авто көлікті белгілі бір
мерзімге кепілге қоя отырып несиелендіру.
14. Кіші және орта бизнесті несиелендіру – бизнесті дамытуға және
тауар айналысын ұлғайтуға қысқа және ұзақ мерзімді несие.
Несиелеу субьектілері мен обьектілері.
Несие құрлымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сонда – ақ
қарыз капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды
несиелік мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас
субьектілері деп атауға болады . Осы тараптардың біреуі болмаса
несиелік мәміле жасалмайды. Несие берушілерге мемлекет, банктер (
орталық және комерциялық ), банк типтес мекемелер мен қаржылық
ұймдар, сондай – ақ халықаралық қаржы ұйымдары жатады. Кейбір
жағдайларда, несиенің комерциялық формада берілуіне баланысты несие
берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер жатуы мүмкін. Ал қарыз алушыға
қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келгн заңды және жеке
тұлғалар жатады.
Несиелеу обьектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің
іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу обьектісі матереалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие матереалдық жағынан
қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымының
міндеттемесі ретінде болады. Матереалды қамтамасыз етілген несиелеу
обьектісіне өндірістік шикізат қорларын, негізі және көмекші
матереалдарды, жанармай, ыдстар, сатып алынатын жартылай өнімдер, азық –
түлік және басқада матереалды құндылықтардың маусымдық жинағы және
өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың
маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды жасау, ең бастысы, өндіріспен
қнімдерді сату процесімен тығыз байланысты.
Несиелеу обьектісіне экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып
алынатын тауарлары , матереалдары, құралдары және басқа да мүліктері,
ломбарттық операциялар, шаруашылық субьектілердің кірстері мен
шығыстары арасындағы алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелендіру обьектілеріне мыналар жатады:
– өндіріс обьектілерінің құрылысы;
– өндіріс обьектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
– техникалар, құрал – жабдықтар көлік құралдарын сатып алу;
– жаңа өнімді шығаруды ұйымдастыру;
– өндірістік емес маңызы обьектілерді салу.
Несиелеуді ұйымдастыру принціптері
Несиелеу принціптері несиелеудің мәнін және қызметтерін, сондай
– ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру обылысындағы обьективті
экономикалық талаптардың заңдылықтарын бейнелейді.
Несиелеу принціптері негізінде несиелеу процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдалануы және қатарылуы жүзеге асырылады.
Несиелендіру пинціртеріне байланысты банктік несиелерінің берңлуінің
басты шарты: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттыр
айналымының шеңберінде қатысу нәтижелігі және т.б.анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принціптері екіге
бөлінеді:
1 топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принціптер;
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциалдығы.
2 топқа – несиенің мәні бейнеленетін принціптер;
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарылымдығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі;
Қазіргі дифференциалдық несиенің мазмұны өзгерді.Біріншіден, ол
мерзімділік принціпімен байланысты,яхни несиелеу уақытында қайтара
алатын шаруашылық органдарына беріледі. сондықтанда несиелендірудің
дифференциялануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын көрсеткіштер
негізіндеғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принціп несиелік келісім
жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген сұранысын
оқып үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған несиенің ұамтамасыз етілу сипатын
және олардың банк үшін пайдалығын, сондай – ақ қаражаттардың
жұмсалуын ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені
орналастырғанға дейін іске қосылады.Үшіншіден, несиелік қабілеттігіне
байланысты несиелеудің дифференциялануы, оның өткен жүйедегі
вариантымен салыстырғанда қаталдау болып келеді.
Мерзімділік - белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген ерекше бір белгісі. Ол, несие берушінің қарыз алушыға
берген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпте
қайтарылуға тиіс,
Несиенің қайтарылымдығы оның экономикалық категория ретінде басқа
да тауарлы - ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратылатын ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондықтан да, қайтарылымдық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің
бқл принціпіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына
байланысты ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты
қамтамасыз етілуі тәуелді. Екіншіден, бұл принціпті сақтау
коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету үшін қажет.
Олардың жұмысын ұйымдастыру принціптері тартылатын несиелік
ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға жол бермейді.Үшіншіден, әр
жекелеген қрыз алушы үшін бұл принціптің сақталуы банктен жаңа
несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қрыз алушыға берілетін
қражатты қатару барысында бастапқы сомадан өсіп қатарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төлейтін
төлемақы ( пайыз ) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сиақы мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен
ұсыныс негізінде қалыптасады
Қазіргі банктердің несие үшін сиақы мөлшерлемесін белгілеуде
ескеретін басты факторларына мыналар жатады :
- орталық банктердің коммерциялық банктерге беретін несиелері
бойынша белгіленетін сиақының базалық мөлшерлемесі.
- банк аралық несие бойынша орташа сиақы мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сиақы
мөлшерлемесі;
- банктің несиелік ресурстарының құрлымы тартылған ( қаражаттар
үлесі қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрылым қымбат
болуға тиіс ) ;
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақты аитқанда, банк үшін
оның қамтамасыз етілуінебайланысты тәуекел дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы ( инфляция қарқыны
қаншалықты жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін
сиақы жоғары болуы тиіс, себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның
құнсыздануынан банктің ресурсын жоғарлату тәуекелі артады );
Сонымен қатар, паиыз мөлшерлемесіне обьективтік және экономикалық,
сол сияқты субьективтік факторларда әсер етеді. Шын мәнінде, заңды
және жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты
қымбатқа түссе, соғұрылым несиенің бағасы жоғары болады.
Банктік тәжірибеде несие бойынша жай және күрделі сиақы есептеу
формалары төмендегідей болып есептеледі:
i x P x n
I = ---------------,
360 x 100
мұндағы:
i – сиақы мөлшерлемесі;
P – қарыз қалдығы ;
n – сиақы есептелетін кезеңдердегі күндер саны;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сиақы сомасы.
Нсие бойынша есептелетін күрделі сиақыны есептеу формуласын мынандай
түрден көрініс табады:
i n
I = P x [ ( 1+ ---------- ) - 1 ] ,
1200
мұндағы:
i – сиақы мөлшерлемесі;
P – несиенің бастапқы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтылығы;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сиақы сомасы.
Егер де несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі
мерзімі өткен несиелер шотына жатқызылса, онда мерзімі несиелік
қарызғасиақыны мына төмендегідей формуламен есптейміз:
ig t1
ig t2
Ig = Q x [ ( 1+ -------- ) - ( 1+ ----
--- ) ],
1200
1200
мұндағы:
Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша есептеленг сиақы сомасы;
g – мерзімі өткен қарыз сомасы;
ig – мерзімі өткен қарыз бойынша сиақы сомасы;
t1 – несие берілгеннен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты
сиақы есептелген күнге дейінгі уақыт мерзімі;
t2 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда болғанға
дейінгі уақыт мерзімі;
несиелеудің келесі бір принціпі – беріген несиелердің матереалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. бұл принціптің пайда болуы негізінен
несиенің экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. бірақ
уақыт өте келе бұл принціптің мазмұны толығымен өзгерген.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілуіне тоқталатын болсақ.
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушылардың активтерімен
қамтамасыз етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының
иелігінде қалып, оның пайдалануында болады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы
болып келген жағдайлар да несие қамтамасыз етілуі мүмкін.
кепіл несиенің қамтамасыз етуідің ең тұрақты формасы ретінде
мынандай шарттарды сақтау қажет: біріншіден, кепілдің құнын анықтау
барысында несие мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы
сомасын, сол сиақты кепілді іске асыруда және оны ақшаға айналдыру
үшін уақытты дұрыс анықтау қажет; екіншіден, кепіл туралы келісім
жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын, құқылығын, міндеттілігін
тексере отырып, тұрақты және заңды түрде қорғалуын қаитамасыз ету
қажет, үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз алушының иелігінде
болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын, құндылығын үнемі бақылап
отыру қажет, Бұл қарастырылған жағдайлар көбіне бағалы қағаздарға да
байданысты болып келеді.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелер
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің мынандай
сипатын білу қажет:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға
дейін жеңіл бағаланатын болуы тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс
мүмкіндігін үнемі тексеріп отыру қажет.
Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды,
басқаша айтқанда, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға
айналуға тиіс.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасағанда, кепілдің
амотизациясын немесе маральдық тозуын ескеру қажет. Өйткені, кейбір
активтер басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.
Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тарқан жағдайда, үшінші бір
жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл
жағдайда кепілхаттың заңдылығы турулы несие берушіге қарыз алушыдан
төлеуді кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың
маңыздылығын ескеру қажет. Кепілхатты несиенің қамтамасыз етілу
құралы ретінде пайдалану, кепіхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала
бағалап білуді талап етеді.
Кепілхат – күрделі экономикалық құрал ретінде мынандай түрлерге
бөлінеді:
- қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген;
- шектклген немесе шектелмеген болады. Шектеусіз кепілхат бойынша,
оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын несие берушіге
төлей алмағандығы жағдайында төлеуге кепіл береді.Мұндағы
кепілхат қамтамасыз етілмеген болып келеді. Шектеулі кепілдеме –
нақты бір қарыз алушының несиеге баланысты болатын қарызын
төлеуге кепілдік береді.
- жеке немесе корпаративтік кепілхаттар. Жеке кепілхат жеке
тұлғаларды, серіктестерді несиелеу барысында қолданылады.
Копарациялардың кепілхаттары басқа бір корпарациялардың алған
несиелерін қамтамасыз етуде жиі пайдаланылады.
Несиелерд қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді
сақтандыру, Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданылғанымен
де, оның айналысында көптеген мәселелер орын алуда.
1.3 Несиелеудің әдістері, несиелеу процессі және несиелік
тәуекелді басқару.
Несиелеу әдістері - несиенің берілуі және қатарылу
ерекшеліктерімен байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың
қаражат айналымдарының шеңберіне қатынасу тәсілдері.
реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде
несиелеудің екі әдісі қолданылған:
- қалдық бойынша;
- айналым бойынша;
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы ( яғни, несиені
беру және қайтару) несиеленетін құндылықтар қалдығы мен тығыз
байланыста болады. Ондай құндылықтарға мыналар жатады: әр түрлі
тауарлы – матереалдар, қосалқы бөлшектер, тауарлар және аяқталмаған
өндіріс, алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген
тауарлар жатады. Қорлардың нормативтен жоғары өсуі несиеге деген
сұранысты тудырып, ал олардың азаюы несиенің сол мөлшерде
қайтарылуын талап етеді.
Аналым бойынша несиелеу ( тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі
ондағы несие қозғалысы матереалдық құндылықтар айналымымен, яғни
олардың түсу және жұмсалуына байланысты анықталады. бұл несиелеу
әдісінде жаңа несиенің берілуі мен бұрын берілген несие бойынша
қарыздың қайтарылуы уақыт бойынша ұштасып қалып отырады.Мұнда несие
төлемдік сипатқа ие болады, себебі несиенің берілуі тікелей несиеге
қатысты және ең бастысы, заемдық қаражаттарға деген қажеттілік
туындаған кезде жүзеге асырылады. Сөйтіп айналым бойынша несиелеу
әдісі төлемдік сипаттағы несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы
несиелік шоттар бойынша беріліп отырылған. Бұл жерде несиенің
қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер есебінен банктік
несиелік шотқа түсу арқылы жүзеге асырылған.
Демек, бірінші әдіс біріқ- рет пайдалануға жараса, ал екінші
әдіс банктік несиелерді үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен
қатар, халық шаруашылығының қорларының айналым шеңберін жіне төлем
айналымын ұйымдастыруда оның рөлі арта түседі.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен
байланысты өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтады, өйткені 80 –
жылдардағы банкті реформалаудың біріеші кезеңінің жүрісінде саны көп
ауқымды обьектілерді несиелеуден ( қалдық бойынша, сол сияқты айналым
бойынша да) бір тұтас несиелендіру механизімі бойынша ірі
обьектілерді тек айналым бойынша несиелеуге өтудің обьективті процесі
аяқталды.Мұндай айналым бойынша несиелеу формасын қабылдады, сондай
– ақ мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық салалары
өткізілді. Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау – сату ұйымдары
несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік несиелеудің әдісінің үш тәсілі
қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдісі;
- қалдық бойынша несиелеу тәсілі;
- айналым қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысынданесие несие несиелеу
обьектісінің айналымдағы қозғалысын жалғастырып отырады . Несие қарыз
алушының шығындарын оның ресурсыбосағанға дейін аванстайды. Несиеге
деген обьективті қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие
мөлшері есеп, бұл қажеттіліктің заюына байланысты несие қайтарылады.
Бұл әдіс негізінен несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету
немесе ұлғайту шараларына байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін,
яғни үздіксіз жаңартып отыратын процесс болып табылады.
Қлдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген
қажеттілік тауарлы – матереалды құндылықтар және шығындар
қалдықтарымен өзара байланысты. Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті
құндылықтарды өзінің қаржылай көздері есебінен сатып алуы мүмкін
және содан соң оларды қамтамасыз ете отырып, банктен несие алуға
өтініш жасайды, сондай – ақ шығарылған шығындарын өтейді. Несие бұл
жағдайда тауарлы матереалды құндылықтардың қлдығын есепке ала
отырып, компенсиацмялау тәжәрибесінде беріледі, ал қажетті матереалды
сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық бойынша
несиелеуде несиелеу обьектісінің кішкене бөлігі қамтылса, айналым
бойынша несиелеуде несиелеу обьектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасудың
нәтижесінде айналым қалдықтық әдіс түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
ненсиге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал
екінші кезеңде, берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде
несие тауарлы – матереалды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Шетелдік банктік тәжірибеде несиелеудің мынандай екі әдісі
белгілі:
- Бірінші әдісі бойынша несие беру туралы мәселе әр алған сайын
қарапайым тәсілмен шешіледі,. Несие қаражатқа деген белгілілі
бір мақсаттық қажеттілікті қанағаттандыруға беріледі. Бұл әдіс
несиелерді нақты бір мерзімге, яғни мерзімді несиелендіру
барысында қолданады.
- Екінші әдіс барысында несиелер қарыз алушы үшін банктің алдын
ала белгіленген несиелеу шегі көлемінде беріледі. Бұл несиелеу
шегі оларға белгілі бір мерзім арлығында төлем құжаттарын
банкке көрсету жолымен қажеттілік шараларына байланысты
пайдаланады.
Несиелік желі - келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім
ішінде қарыз алушыға несие беріп отыратындығы заңдастырылған, яғни
банктің қарыз алушы алдындағы міндеттемесі.
Ашылған несиелік желі арқылы несиенің есебінен банк пен қарыз
алушының арасында жасалған несиелік келісімшартқа сәйкес, кез келген
есеп айырысу құжаттарын төлеуге болады. Несиелік желі көбіне бір
жылға ғана ашылады, біріқ кейде оданда қысқа мерзімге ашылуы
мүмкін.Клиент банктен несиелік желі мерзімінің кез келген уақытында
қосымша келіссөздер жүргізбей – ақ ешқандай банк толтырусыз ала
алады. Бірақ банк қарыз алушының қаржылық жағдайын байқап қойса,
бекітілген шек көлемінде несие беруге келіспеу құқығы сақталады.
Белгіленген тәртіп бойынша, несиелік желі тұрақты қаржылық жағдайы
және жақсы ресурстары бар клиенттерге ашылады. Клиенттің өтініші
бойынша несиелеу шегі қайта қаралуы мүмкін.
Несиелік желінің жаңартылатын және жаңартылмайтын түрлері
болады.Жаңартылмайтын несиелік желі ашқан жағдайда несиені беріп
және оны өтегеннен кейін банкпен клиент арасындағы қарым – қатынас
аяқталады.Жаңартылатын несиелік желі барысында несие автоматты түрде
қарыздың белгіленген лимиті шегінде беріледі және өтеледі. Несиелік
желі, сол сияқты, мақсатты да болуы мүмкін.Мұндай мақсатты несиелік
желіклиенттің бір келісім шарт төңірегінде белгілі бір тауарларды
жабдықтауды төлеу үшін ашылады.
Жаңартылатын несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі жағынан
отандық, яғни ірі обьектінің айналымы бойынша несиелеуәдісіне көбірек
ұстастығы болады. Бірақта олардың арасында айырмашылық бар. Сөйтіп,
шетелдікбанктер несиелік желіні тек бірінші кластық қарыз алушыға
ғана ашады, ал біздің коммерциялық банктерде ондай клиенттерді бөліп
жатпайды. Сонымен қатар, несиелеу шегі де және анықтау тәсілі де әр
түрлі. Бізде ол біршама маңызды.Мұндай кемшіліктер жаңа коммерциялық
құрылымдарға несиелік желі ашуға болмайды . Біріта, мұндай клиенттерді
несиелеудің басты әдісі - әр жекелеген несиелерді беру барысында
қарапайым көзқараста болып табылады.
Несиелеу процесі:
Несиелік процесін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
техникалық қабаты ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу процесі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс –
тәсілдерін және несиелеу процесін, сондай – ақ несиенің қозғалысына
бақылауды қамтитын несиелік механизмді құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда,несиелеу механизімі бұл несиені пайдалану
механизімін білдіреді.Несиелеу механизімі - несиені ғылыми тұрғыда
тану
механизімін сипаттайды . Бұл механизм практикада нақты әреект ететін
, өзінің субьективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизімі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Несиелеу процесі мынандай кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- несиелік өабілетін қарау;
- несиелік келісімшарт жасау;
- несие беру;
- несиелік мәміленің орындалуына баөылау жасау.
Бірінші кезең – банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті
өарау.
Кезкелген операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз
алушымен несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі,
мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі іөрсетіледі. Банктің
қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік
операциялар сипатына баланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр
түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал
ретіндегі құжаттар пакетінің құрамына жататындар мыналар:
1) құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотопеалды түрде куәландырылған
жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар; азаматтардың төл
құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын растайтын басқада
құжаттардың көшірмелері;
2) соңғы екіжылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3) несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық – экономикалық есебі;
4) несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттаркөшірмелері (
матереалдық құндылықтарды жабдыртауға және сатуға арналған
шарттар, тауарлы матереалдық құндылықтар шотының көшірмелері және
т.б.),
5) басқа банктерден алынған несиелер туралы мәліметтер ( шоттар
бойынша көшіаме),
6) қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншігіе растайтын құжаттар;
7) несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8) қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер басқада құжаттары
жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді тадлап ете алады.Сонымен
қатар, банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар
үшін кейбір құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке
несие алуға өтініш жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның
мүмкіндігін алдын ала бақылау үшін есеп карточкасын толтыруы
мүмкүн. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз алушының аты – жөні;
қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен – жайы; ағымдағы және
валюталық шот ашқан банктің аты және реквезиттері; негізгі
құрылтайшылары; сұралған несиенің мақсаты; сомасы және мерзімі, соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы жәнеде басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының
алған несиесін қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін
аса маңызы бар. Бағалау техникалық – экономикалық есеп негізінде
жасалады.
Екінші кезің – қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті - қарыз алушының алған несиесі
боынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін
бағалау мен сипатталады.Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген
факторлардың әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да банк клиентке несие
беруге шешім қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл
көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында
мынандай факторлар есепке алынады:
1) Несиеге қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға несиені бере отырып ,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын
анықтайтын Жарғысы және нұсұауымен танысуға тиіс;
2) Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана
түсінбейді,сондай – ақ келісімшартқа байланысты барлық
міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі
3) табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беру қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату
көлеміне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке
алынады. Бұл факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан
жері,оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі қосымша жарнамалау тиімділігі, бәсеке
сияқты факторлар ескеріледі.
Үшінші кезеі – Несиелік кесімшарт және кепіл туралы келісімшарт
жасау. Қазіргі несиелердің ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының
несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасау
үшін несиелеу субьектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты
барлық сұрақтарда банкпен қарыз алушы келісімшар негізінде шешеді.
Несиелеу келісіишарт екі жаұтың өзара мәндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі.
- несиелеу мақсаты және обьектісі,
- несиенің, мөлшері,
- несиені беру мерзімі және қайтару шарты,
- несиені қамтамассыз ету формасы,
- несиеүшін төленетін сиақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау
үшін қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері
анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы
келісімшарттың орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына
байланысты ажыратылады.
Кепіл затына. заттар, бағалы қағаздар, басқада мүліктер және
мүліктік құжаттар жатады.
Матереалдық – заттар мазмұнына қарай кепіл заттарымынандай
топтарға бөлінеді:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
- тауарлы матереалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, матереалдар, жартылай өнімдер кепілі;
б) тауарлар және дайын өнімдер кепілі,
в) валюталық бағалар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
г) басқада тауарлы матереалды құндылықтар кепілі:
- бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
- сол банктегі депозиттер кепілі;
- жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
- жалгерлік құқық кепілі,
- авторлық құқық кепілі;
- жерге құқық кепілі;
Кепіл туралы келісімшартта мынандай мәселелер қарастырылады:
- Келісімшарт жасаушы тараптар туралыы мәліметтер;
- Келісімшарт заты,
- Кепіл беруші құқықтары мен кепіл беруші міндеттері;
- Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері,
- Талап ету құқықтары,
- Кепілге қоятын мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
- Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары
мен кепіл затын ауыстыру;
- Тараптардың жауапкершілігі;
- Дауларды шешу;
- Басқа шарттар;
- Кепіл туралы келісімшарт жасаушылардың заңды мекен – жайымен
өзгеде мәліметтер.
Төртінші кезең – Несие беру кезеңі. Бұл кезең ағымдағы шот
ашу,несиені беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы
мүмкін), несиенің беру тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және
техникалық шарттарын қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр – түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – клиенттің шотынатолығымен аударылып, қажет болған жағдайда
жұмсалады. Екіншісі – неси алу құқығы туындауына байланысты біртіндеп
іске асырылады.Үшінші – белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы
бола отырып, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1– Екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясатың мазмұны, несиелік
механизмі , банктік несиенің түрлері, несиелеу обьектілері мен
субьектілері және несиелеу принціптері, несиелеудің әдістері,
несиелеу процессі және несиелік тәуекелді басқару
1,1– Несиелік саясаттың мазмұны және несиелік механизмі
5
1,2– Банктік несиенің түрлері,несиелеу обьектілері мен субьектілері
12 және несиелеу принціптері
1,3– Несиелеудің әдістері, несиелеу процессі және несиелік
тәуекелді 21 басқару
2– АҚ Банк Ценр Кретит коммерциялық банктың жүргізетін
несиелік саясаты, несиелендіру түрлері мен депозиттері және басқа да
қызметтері .
2,1 - Несиелік саясатының мазмұны және жалпы жағдайы
35
2,2 - Банктік қаржылық талдау және қаржылық көрсеткіштері
42
2,3 - Банкпен берілетін несиенің түрлері мен көрсетілетін
53
қызметтері
3 – Несие операциялары мен басқару және жетілдіру жолдары
мен проблемалары.
3.1- Коммерциялық банктердегі несие операцияларымен басқарудың
73
әдістері мен формалары.
3.2- Несиелік тәуекелдерді басқару.
83
Қорытынды
87
Қолданылған әдебиеттер тізімі
89
Кіріспе
Нарық жағдайында, экономикада мемлекеттің қолға алуымен байланысты
кіші бизнесті дамыту мәселесі қолға алынып отыр. Банктердің бұл істі қолға
алудың маңызы зор. Олар кіші бизнес саласына қаржыны сырттан тартудың
бірден – бір қайнар көзі болып отыр. Бұл коммерциялық банктердің несиені
ұсына отырып, ақша ресурстарын несиені қажет ететін кіші бизнес
субъектілердің пайдасына бөліп береді.
Отандық тәжірибе көрсеткендей несиелік саясаттың дамуы мен аяққа
тұруы банктің экономикасында маңызды рөл атқаратыны айқын.
Бұл бітіру жұмысы, несиелік саясатты дамыту мемлекетіміз үшін өте
маңызды мәселе болып отырғанын, коммерциялық банктердің дамуына,
экономикамыздың өсуі немесе баяулауы тәуелді екенін, банктердің несиелік
саясаттың заңдылықтарын оқып үйренуде маңызы зор, өзекті тақырып болып
табылады. Мемлекетіміздің даму барысында несиелік саясатты қолдауда
көп нәрсе жасалды, ең бастысы – нормативті - заңнамалық база жасалып,
бекітілді. Бірақ талай нәрсе жасалғанымен несиелік саясаттың дамуында
сонымен қатар проблемалар да туды, ол: мемлекеттік тапсырыстарды алу
қиындығы, бюрократиялық кедергілер, сәйкесті инфрақұрылымның болмауы,
несиелік ресурстарға шектеулі мүмкіншілігі және тағы басқалары.
Бірінші орында несиені алумен байланысты проблемаларға көрсетеді.
Несиелік қаражаттарды алу қиындықтарының себептері әр түрлі. Ол құжаттарды
рәсімдеу, талап етілетін кепілдің жоқтығы, несиені ұсынудың қысқа
мерзімділігі, үлкен пайыздық мөлшерлемемен байланысты проблемалар.
Жұмыстың мақсаты осы қиындықтарды шешу жолдарын іздестіру және олармен
күресуді қарастыру. Осы несиелік саясаттың мақсаттарына жету үшін біз
келесідей жағдайларды қарастырдыь:
- Қазақыстан Республикасының коммерциялық банктердің несиелік
саясатын жақсарту;
- несие беруді шығынсыз орналастыру;
- әр алынған несие бойынша мониторинг жасап отыру.
- несиелендірудегі тәуекелдің деңгейін төмендету жолдары.
Қазақстан Республикасы Үкіметі және Ұлттық Банк несиелендіру процесін
ынталандыру үшін қажетті жағдай жасап және бірнеше шараларды құрды. Оларға
мыналарды жатқызуға болады: инфляция деңгейін төмендету, теңгенің басқа
валютаға қатынасты бағамының тұрақтылығы, екінші деңгейлі банктердің
халықтың ақшасының және кәсіпорындардың депозиттерге ағылуына байланысты
ресурс базасының жақсаруы, қаржылық лизинг туралы заңдардың қабылдануы және
тағы басқалары.
Бітіру жұмысы үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде коммерциялық банкте
несиелендіру процедуралары, олардың ерекшеліктері, несиелендіру барысындағы
туындайтын қиыншылықтар, несиелендіруге мемлекет тарапынан көзқарасы,
несиелендірудің тиімділігі, несиелендіру барысында туындайтын тәуекелдер
және тағы басқалары қарастырылған.
Екінші бөлімінде АҚ “ Банк Центр Кредит ” мәліметтері негізінде
несиелік саясаты және несиелендіру шарттары мен ерекшеліктері,
кәсіпорындарға несие ұсыну тәртіптері, алынған несиелерін өтеу шарттары,
банктің несиелендіру бөлімдерінің несиелерінің талдауы жазылған.
Жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасында несиелік
саясатты дамыту, жетілдіру жолдары, несиелендірудің дамуын тежейтін
проблемалар, несиемен қамтамасыз етілу деңгейі жазылды.
1- ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК САЯСАТЫ
1.1 – Несиелік саясаттың мазмұны
Несиелік саясат банктің несилік қызметтерінің міндеттерін,
оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай – ақ несиелік
процесті ұйымдастыру принціптері мен тәртібін белгілейді.Несиелік
саясат несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады .
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұймдастыру негізін
және несиелеу процесін қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.
Мақсаты: несиелік портфельдің сапасын жоғары ұстау, несиелік
қауіпсіздікткрді дұрыс қарастыру.
Несиелік саясаттың жағдайы қажетті жағдайларда өзгеріп отырады,
несиелік портфельге байланысты Республика заңдылықтарының өзгеруне
байланысты өзгертулер болуы мүмкін.
Несиелік саясаттың рөлі : несиелендірудің жалпы болашақ жағдайын
ойлау және қабылданған несиелендіру дәрежегелерін бұзбау.
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысынан ұарастыруға болады.
Тар мағынада, несиелік саясат – бұл несиелік процесті
ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын
сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы
стратегияларына сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін
қалыптастыруға қажетті құжаттар жүесін (ұймдастыру) жасау шарттарын
білдіреді .
Жалпы несиелік саясат мынандай сипатта болуы мүмкін :
- нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға
мүмкіндік береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен
нұсқаулықтарды қамтитын құжаттардан түрады.
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқаруын
анықтауға мүмкіндік береді:
- несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын обьективті стандарттар
мен критерилерін;
- несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын
тұлғалардың басты іс әрекеттерін;
- сыртқы аудит қызметтерін жұмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығы;
- ішкі бақылау қағидаларын;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік
қызметкерлердің лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік
саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің
біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін емес. Сондықтан да,
жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске асырудың соған
сәйкес ережелер несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуге, сондай ақ, несие
беру мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік
маңызы бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне
қарап өз клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай ақ,
несиелік саясат банктің бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді
дұрыс санайтын несиелік өнімдермен анықталады . Мысалға, кәсіпорындағы
қысқа мерзімді несиелер (айналым қаражаттарын қарастыруға) және ұзақ
мерзімді инвестициялық несиелер (өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға,
техника жағынан қайта қаруландыруға, ғылыми техникалық инновацияларды
енгізуге) берген қолайлы.
Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды
ұймдастыру болып табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу
мүмкіндігі туралы сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс
қолдануға бақылау жасау; жекелеген несиелік қызметкерлердің құзіретін
сақтауға бақылау жасау; банктің несиелік портфелінің жағдайына және
оның ішінде проблемалық несиелерге қойылатын жалпы бақылау) .
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу
мақсатын қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы
міндеттері мен стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай келктінін
анықтауды талап етеді. Несиелеу мақсаттары анықталғаннан соң, соның
негізінде банк қызметкерлерінің қажетті несиелік операциялрыды
атқаруына мүмкіндік беретін банктің несиелік саясатын және оған
қоса несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулықтары жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет
(немесе директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты және соған
сәйкес нұсқаулықтарды бекітеді.
Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу
бойынша жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта
бір қарыз алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар,
несиелік саясатта барлық несиелердің несиелік құжаттарда көзделген
мақсаттарға сай берілуіде қарастырылуы мүмкін.
Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ереже де қамтылады.
Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені
беруге байланысты мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибедегі несиелік комитеттің шешетін
мәселелері мынандай:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік
қызметкердің несие беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін
бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар бекітеді;
- несиелеу шартын бекітеді;( несиелік лимит, несиелік желі )
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банк несиелік стратегиясын жасайды;
- несие бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісіннің хаттамаларына қол қояды және
хаттамаларды тіркеу кітабына жүргізеді.
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағайындайтын несиелер туралы да айтылуы тиіс.
Несилік саясатпен банк қызметкерлерін таныстыру,оларды соған сай
келетін ережелер мен нұсқауларға үйрету, банкте несиелік саясатты
негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды.
Оларды, өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске
асыру жүесі ретінде тұжырымдауға болады. Несиелік саясатта мынандай
элементтер көрсетілуі тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау,
- құзіретті бөлу қызметтері;
- несиелеуді таңдаудың жалпы критерилері;
- несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер,
- несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принціптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерф жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен
әдістерін белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынандай үш
құжат түрінде көруге ьолады:
1) несиелеу саясаты;
2) несиелеу стандарты;
3) несиелеу нұсқаулықтары;
Сондай ақ үш құжат ерекше бір құжатта – Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен
несиелеу стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары
анықталады
Несиелеу стандарты - бұл банкте несиелік қызметті жүзеге
асыратын барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынандай сұрақтар қарастырылады:
- қарыз алушының қаржылық ақпаратын жинау және талдау тәртібі;
- несилік кепілхаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне
қойылатын талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру
ережелері;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
- құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер ( мысалға,
ипотекалық немесе тұтыну несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандартына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуы тиіс.Ондай
құжаттарға: несиелік келісім шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме және
т.б.жатады
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар
жинау және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау
және аудит, несиелер бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын
несиелік процестің барлық кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынандай қызметтерді атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жсауға негіз
ретінде болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін
анықтама матереал және нұсқаулық ретінде болу;
- несиелік бөлімдердің жетекшілер үшін несиелік нұсқаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;
- несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді
жүзеге асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
Комерциялық банктің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекшк көңіл бөліп және
қосымша бақылау жасау тиіс.
Несиелік механизмі
Неселік саясаттың қызметінің құрамдас бір бөлігі ол неселік механизм
Несилік механизм – белгілі бір қызметті жандандыруға және бір
нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді.
Несилік механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлеріне, несиелеу принціптерінен,
несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді
басқарудан тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бір бөлігі.
Қвзіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі бола
отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүиесін нақты және кешенді
түрде белгілейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және
қызмет етуі пайдаланатын несиелік механизм өзінің негізі және
құрлымы бойынша обьективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік
механизм несиенің экономикалық категория ретіндегі қызмет етуін
жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай ақ оның қозғалысының
обьективті негізінен айырылып қалады.
Несиелік механизм сипатының обьективтілігін айта отырып, екі
элементті: несиені және несиелік механизмді бір бірінен бөліп қарау
дұрыс емес. Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынасатарынан алыс
жатпайды, яғни олардың нақты қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық ұймдастыру
қатынастарының белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың
жоғары буынын білдіреді. Мұндағы буын ретінде несиенің обьективті
сипатын және несиелік қатынастарды ұйымдастыруға баланысты
шаруашылықтың субьективтік қызметінің өзара іс әрекеті түсіндіріледі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері
және формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне
жатпағанымен де, олар несиелік іс тәжірибені сипаттайтын процеске
жақын немесе оның үстінде қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің субьективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама қарсы тұрады. Осы
тұрғыдан, кейбір мамандар нсие категориясын жалпы әдістемелік
жоспардан оқып біле отырып, ғылыми таным барысында бірден несиенің
мазмұны, оның қызметтерін талдаудан несиелеу механизміне өтеді.
Кезкелген механизм басқа экоеомикалық механизмдер сияқты
мынандай экономикалық құрылымы болады:
1.2.1 - несиенің түрлері;
1.2.2 - несиелеу обьектілері;
1.2.3 - несиелеу субьектілері;
1.2.4 - несиелеу әдістері,
1.2.5 - несиелеу процесі ( несиелеу механизмі);
1.2.6 - несиелеу принціптері;
1.2.7 - несиелік тәуекелді басқару;
1.2. - Банктік несиенің түрлері,несиелеу обьектілері мен субьектілері
және несиелеу принціптері.
Несиенің түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер
барысында толық сақталатын көрініс.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арсындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де, несиенің күйі сол түрінде сақталады.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер
береді. Олар мынандай белгілеріне байланысты жіктеледі:
Қарыз алушылар категориясына қарай :
1 Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге,
- қаржы несие мекемелеріне;
2 – Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп мекемелеріне;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау ұйымдарына;
- жабдықтау - сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге;
3 – Тұтыну мақсатына берілетін несиелер:
Мерзіміне қарай :
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
- орта мерзімді (1жылдан 3-5 жылға дейінгі);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
Пайдалану сипатына қарай :
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын;
Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай :
1. Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен;
Сақтандырылған.
2. Қамтамасыз етілмеген.
- сенім несиесі
Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ
қайтарылуында ешқандай күмәні жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы
қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер
ішін ара бөлінеді: 1- санатты күмәнді, 2- санатты күмәнді, 3- санатты
күмәнді, 4- санатты күмәнді, 5- санатты күмәнді несиелер болып
бөлінеді.
3) Күмәнсіз несиелер- қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
өткен несиелерге шотарына жазылған несиелер.
Валюта мен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен,
- шетел валютасымен.
Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып
алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді ( тұрғын үй,
өндіріс ғимараттарын, жерді және т.б. ) кепілге ала отырып, ұзақ
мерзімге берілетін несиені білдіреді.
3. Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несие түрі.
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін
қысқы мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір – біріне беретін несие.
7. ломбарттық несие – тез іске асатын бағалы қағаздарды немесе
бағалы заттардыкепілге алып, берілетін несие.
8. Лизинг несиесі – құрал жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
9. Рамбурстық несие – шикі заттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикатпен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде
пайдаланатын несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлеу қабілеті жоғары
клиентке берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді
алу мерзім арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған
несие.
12. Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында
банктердің өзара қосылып берілетін несиесі.
13. Авто көліктік несиелендіру – тұтынылған авто көлікті белгілі бір
мерзімге кепілге қоя отырып несиелендіру.
14. Кіші және орта бизнесті несиелендіру – бизнесті дамытуға және
тауар айналысын ұлғайтуға қысқа және ұзақ мерзімді несие.
Несиелеу субьектілері мен обьектілері.
Несие құрлымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сонда – ақ
қарыз капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды
несиелік мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас
субьектілері деп атауға болады . Осы тараптардың біреуі болмаса
несиелік мәміле жасалмайды. Несие берушілерге мемлекет, банктер (
орталық және комерциялық ), банк типтес мекемелер мен қаржылық
ұймдар, сондай – ақ халықаралық қаржы ұйымдары жатады. Кейбір
жағдайларда, несиенің комерциялық формада берілуіне баланысты несие
берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер жатуы мүмкін. Ал қарыз алушыға
қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келгн заңды және жеке
тұлғалар жатады.
Несиелеу обьектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің
іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу обьектісі матереалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие матереалдық жағынан
қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымының
міндеттемесі ретінде болады. Матереалды қамтамасыз етілген несиелеу
обьектісіне өндірістік шикізат қорларын, негізі және көмекші
матереалдарды, жанармай, ыдстар, сатып алынатын жартылай өнімдер, азық –
түлік және басқада матереалды құндылықтардың маусымдық жинағы және
өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың
маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды жасау, ең бастысы, өндіріспен
қнімдерді сату процесімен тығыз байланысты.
Несиелеу обьектісіне экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып
алынатын тауарлары , матереалдары, құралдары және басқа да мүліктері,
ломбарттық операциялар, шаруашылық субьектілердің кірстері мен
шығыстары арасындағы алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелендіру обьектілеріне мыналар жатады:
– өндіріс обьектілерінің құрылысы;
– өндіріс обьектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
– техникалар, құрал – жабдықтар көлік құралдарын сатып алу;
– жаңа өнімді шығаруды ұйымдастыру;
– өндірістік емес маңызы обьектілерді салу.
Несиелеуді ұйымдастыру принціптері
Несиелеу принціптері несиелеудің мәнін және қызметтерін, сондай
– ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру обылысындағы обьективті
экономикалық талаптардың заңдылықтарын бейнелейді.
Несиелеу принціптері негізінде несиелеу процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдалануы және қатарылуы жүзеге асырылады.
Несиелендіру пинціртеріне байланысты банктік несиелерінің берңлуінің
басты шарты: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттыр
айналымының шеңберінде қатысу нәтижелігі және т.б.анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принціптері екіге
бөлінеді:
1 топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принціптер;
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциалдығы.
2 топқа – несиенің мәні бейнеленетін принціптер;
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарылымдығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі;
Қазіргі дифференциалдық несиенің мазмұны өзгерді.Біріншіден, ол
мерзімділік принціпімен байланысты,яхни несиелеу уақытында қайтара
алатын шаруашылық органдарына беріледі. сондықтанда несиелендірудің
дифференциялануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын көрсеткіштер
негізіндеғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принціп несиелік келісім
жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген сұранысын
оқып үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған несиенің ұамтамасыз етілу сипатын
және олардың банк үшін пайдалығын, сондай – ақ қаражаттардың
жұмсалуын ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені
орналастырғанға дейін іске қосылады.Үшіншіден, несиелік қабілеттігіне
байланысты несиелеудің дифференциялануы, оның өткен жүйедегі
вариантымен салыстырғанда қаталдау болып келеді.
Мерзімділік - белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген ерекше бір белгісі. Ол, несие берушінің қарыз алушыға
берген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпте
қайтарылуға тиіс,
Несиенің қайтарылымдығы оның экономикалық категория ретінде басқа
да тауарлы - ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратылатын ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондықтан да, қайтарылымдық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің
бқл принціпіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына
байланысты ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты
қамтамасыз етілуі тәуелді. Екіншіден, бұл принціпті сақтау
коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету үшін қажет.
Олардың жұмысын ұйымдастыру принціптері тартылатын несиелік
ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға жол бермейді.Үшіншіден, әр
жекелеген қрыз алушы үшін бұл принціптің сақталуы банктен жаңа
несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қрыз алушыға берілетін
қражатты қатару барысында бастапқы сомадан өсіп қатарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төлейтін
төлемақы ( пайыз ) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сиақы мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен
ұсыныс негізінде қалыптасады
Қазіргі банктердің несие үшін сиақы мөлшерлемесін белгілеуде
ескеретін басты факторларына мыналар жатады :
- орталық банктердің коммерциялық банктерге беретін несиелері
бойынша белгіленетін сиақының базалық мөлшерлемесі.
- банк аралық несие бойынша орташа сиақы мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сиақы
мөлшерлемесі;
- банктің несиелік ресурстарының құрлымы тартылған ( қаражаттар
үлесі қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрылым қымбат
болуға тиіс ) ;
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақты аитқанда, банк үшін
оның қамтамасыз етілуінебайланысты тәуекел дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы ( инфляция қарқыны
қаншалықты жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін
сиақы жоғары болуы тиіс, себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның
құнсыздануынан банктің ресурсын жоғарлату тәуекелі артады );
Сонымен қатар, паиыз мөлшерлемесіне обьективтік және экономикалық,
сол сияқты субьективтік факторларда әсер етеді. Шын мәнінде, заңды
және жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты
қымбатқа түссе, соғұрылым несиенің бағасы жоғары болады.
Банктік тәжірибеде несие бойынша жай және күрделі сиақы есептеу
формалары төмендегідей болып есептеледі:
i x P x n
I = ---------------,
360 x 100
мұндағы:
i – сиақы мөлшерлемесі;
P – қарыз қалдығы ;
n – сиақы есептелетін кезеңдердегі күндер саны;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сиақы сомасы.
Нсие бойынша есептелетін күрделі сиақыны есептеу формуласын мынандай
түрден көрініс табады:
i n
I = P x [ ( 1+ ---------- ) - 1 ] ,
1200
мұндағы:
i – сиақы мөлшерлемесі;
P – несиенің бастапқы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтылығы;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сиақы сомасы.
Егер де несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі
мерзімі өткен несиелер шотына жатқызылса, онда мерзімі несиелік
қарызғасиақыны мына төмендегідей формуламен есптейміз:
ig t1
ig t2
Ig = Q x [ ( 1+ -------- ) - ( 1+ ----
--- ) ],
1200
1200
мұндағы:
Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша есептеленг сиақы сомасы;
g – мерзімі өткен қарыз сомасы;
ig – мерзімі өткен қарыз бойынша сиақы сомасы;
t1 – несие берілгеннен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты
сиақы есептелген күнге дейінгі уақыт мерзімі;
t2 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда болғанға
дейінгі уақыт мерзімі;
несиелеудің келесі бір принціпі – беріген несиелердің матереалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. бұл принціптің пайда болуы негізінен
несиенің экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. бірақ
уақыт өте келе бұл принціптің мазмұны толығымен өзгерген.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілуіне тоқталатын болсақ.
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушылардың активтерімен
қамтамасыз етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының
иелігінде қалып, оның пайдалануында болады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы
болып келген жағдайлар да несие қамтамасыз етілуі мүмкін.
кепіл несиенің қамтамасыз етуідің ең тұрақты формасы ретінде
мынандай шарттарды сақтау қажет: біріншіден, кепілдің құнын анықтау
барысында несие мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы
сомасын, сол сиақты кепілді іске асыруда және оны ақшаға айналдыру
үшін уақытты дұрыс анықтау қажет; екіншіден, кепіл туралы келісім
жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын, құқылығын, міндеттілігін
тексере отырып, тұрақты және заңды түрде қорғалуын қаитамасыз ету
қажет, үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз алушының иелігінде
болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын, құндылығын үнемі бақылап
отыру қажет, Бұл қарастырылған жағдайлар көбіне бағалы қағаздарға да
байданысты болып келеді.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелер
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің мынандай
сипатын білу қажет:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға
дейін жеңіл бағаланатын болуы тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс
мүмкіндігін үнемі тексеріп отыру қажет.
Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды,
басқаша айтқанда, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға
айналуға тиіс.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасағанда, кепілдің
амотизациясын немесе маральдық тозуын ескеру қажет. Өйткені, кейбір
активтер басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.
Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тарқан жағдайда, үшінші бір
жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл
жағдайда кепілхаттың заңдылығы турулы несие берушіге қарыз алушыдан
төлеуді кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың
маңыздылығын ескеру қажет. Кепілхатты несиенің қамтамасыз етілу
құралы ретінде пайдалану, кепіхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала
бағалап білуді талап етеді.
Кепілхат – күрделі экономикалық құрал ретінде мынандай түрлерге
бөлінеді:
- қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген;
- шектклген немесе шектелмеген болады. Шектеусіз кепілхат бойынша,
оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын несие берушіге
төлей алмағандығы жағдайында төлеуге кепіл береді.Мұндағы
кепілхат қамтамасыз етілмеген болып келеді. Шектеулі кепілдеме –
нақты бір қарыз алушының несиеге баланысты болатын қарызын
төлеуге кепілдік береді.
- жеке немесе корпаративтік кепілхаттар. Жеке кепілхат жеке
тұлғаларды, серіктестерді несиелеу барысында қолданылады.
Копарациялардың кепілхаттары басқа бір корпарациялардың алған
несиелерін қамтамасыз етуде жиі пайдаланылады.
Несиелерд қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді
сақтандыру, Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданылғанымен
де, оның айналысында көптеген мәселелер орын алуда.
1.3 Несиелеудің әдістері, несиелеу процессі және несиелік
тәуекелді басқару.
Несиелеу әдістері - несиенің берілуі және қатарылу
ерекшеліктерімен байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың
қаражат айналымдарының шеңберіне қатынасу тәсілдері.
реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде
несиелеудің екі әдісі қолданылған:
- қалдық бойынша;
- айналым бойынша;
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы ( яғни, несиені
беру және қайтару) несиеленетін құндылықтар қалдығы мен тығыз
байланыста болады. Ондай құндылықтарға мыналар жатады: әр түрлі
тауарлы – матереалдар, қосалқы бөлшектер, тауарлар және аяқталмаған
өндіріс, алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген
тауарлар жатады. Қорлардың нормативтен жоғары өсуі несиеге деген
сұранысты тудырып, ал олардың азаюы несиенің сол мөлшерде
қайтарылуын талап етеді.
Аналым бойынша несиелеу ( тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі
ондағы несие қозғалысы матереалдық құндылықтар айналымымен, яғни
олардың түсу және жұмсалуына байланысты анықталады. бұл несиелеу
әдісінде жаңа несиенің берілуі мен бұрын берілген несие бойынша
қарыздың қайтарылуы уақыт бойынша ұштасып қалып отырады.Мұнда несие
төлемдік сипатқа ие болады, себебі несиенің берілуі тікелей несиеге
қатысты және ең бастысы, заемдық қаражаттарға деген қажеттілік
туындаған кезде жүзеге асырылады. Сөйтіп айналым бойынша несиелеу
әдісі төлемдік сипаттағы несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы
несиелік шоттар бойынша беріліп отырылған. Бұл жерде несиенің
қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер есебінен банктік
несиелік шотқа түсу арқылы жүзеге асырылған.
Демек, бірінші әдіс біріқ- рет пайдалануға жараса, ал екінші
әдіс банктік несиелерді үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен
қатар, халық шаруашылығының қорларының айналым шеңберін жіне төлем
айналымын ұйымдастыруда оның рөлі арта түседі.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен
байланысты өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтады, өйткені 80 –
жылдардағы банкті реформалаудың біріеші кезеңінің жүрісінде саны көп
ауқымды обьектілерді несиелеуден ( қалдық бойынша, сол сияқты айналым
бойынша да) бір тұтас несиелендіру механизімі бойынша ірі
обьектілерді тек айналым бойынша несиелеуге өтудің обьективті процесі
аяқталды.Мұндай айналым бойынша несиелеу формасын қабылдады, сондай
– ақ мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық салалары
өткізілді. Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау – сату ұйымдары
несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік несиелеудің әдісінің үш тәсілі
қарастырылады:
- айналым бойынша несиелеу әдісі;
- қалдық бойынша несиелеу тәсілі;
- айналым қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысынданесие несие несиелеу
обьектісінің айналымдағы қозғалысын жалғастырып отырады . Несие қарыз
алушының шығындарын оның ресурсыбосағанға дейін аванстайды. Несиеге
деген обьективті қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие
мөлшері есеп, бұл қажеттіліктің заюына байланысты несие қайтарылады.
Бұл әдіс негізінен несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету
немесе ұлғайту шараларына байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін,
яғни үздіксіз жаңартып отыратын процесс болып табылады.
Қлдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген
қажеттілік тауарлы – матереалды құндылықтар және шығындар
қалдықтарымен өзара байланысты. Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті
құндылықтарды өзінің қаржылай көздері есебінен сатып алуы мүмкін
және содан соң оларды қамтамасыз ете отырып, банктен несие алуға
өтініш жасайды, сондай – ақ шығарылған шығындарын өтейді. Несие бұл
жағдайда тауарлы матереалды құндылықтардың қлдығын есепке ала
отырып, компенсиацмялау тәжәрибесінде беріледі, ал қажетті матереалды
сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық бойынша
несиелеуде несиелеу обьектісінің кішкене бөлігі қамтылса, айналым
бойынша несиелеуде несиелеу обьектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасудың
нәтижесінде айналым қалдықтық әдіс түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
ненсиге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал
екінші кезеңде, берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде
несие тауарлы – матереалды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Шетелдік банктік тәжірибеде несиелеудің мынандай екі әдісі
белгілі:
- Бірінші әдісі бойынша несие беру туралы мәселе әр алған сайын
қарапайым тәсілмен шешіледі,. Несие қаражатқа деген белгілілі
бір мақсаттық қажеттілікті қанағаттандыруға беріледі. Бұл әдіс
несиелерді нақты бір мерзімге, яғни мерзімді несиелендіру
барысында қолданады.
- Екінші әдіс барысында несиелер қарыз алушы үшін банктің алдын
ала белгіленген несиелеу шегі көлемінде беріледі. Бұл несиелеу
шегі оларға белгілі бір мерзім арлығында төлем құжаттарын
банкке көрсету жолымен қажеттілік шараларына байланысты
пайдаланады.
Несиелік желі - келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім
ішінде қарыз алушыға несие беріп отыратындығы заңдастырылған, яғни
банктің қарыз алушы алдындағы міндеттемесі.
Ашылған несиелік желі арқылы несиенің есебінен банк пен қарыз
алушының арасында жасалған несиелік келісімшартқа сәйкес, кез келген
есеп айырысу құжаттарын төлеуге болады. Несиелік желі көбіне бір
жылға ғана ашылады, біріқ кейде оданда қысқа мерзімге ашылуы
мүмкін.Клиент банктен несиелік желі мерзімінің кез келген уақытында
қосымша келіссөздер жүргізбей – ақ ешқандай банк толтырусыз ала
алады. Бірақ банк қарыз алушының қаржылық жағдайын байқап қойса,
бекітілген шек көлемінде несие беруге келіспеу құқығы сақталады.
Белгіленген тәртіп бойынша, несиелік желі тұрақты қаржылық жағдайы
және жақсы ресурстары бар клиенттерге ашылады. Клиенттің өтініші
бойынша несиелеу шегі қайта қаралуы мүмкін.
Несиелік желінің жаңартылатын және жаңартылмайтын түрлері
болады.Жаңартылмайтын несиелік желі ашқан жағдайда несиені беріп
және оны өтегеннен кейін банкпен клиент арасындағы қарым – қатынас
аяқталады.Жаңартылатын несиелік желі барысында несие автоматты түрде
қарыздың белгіленген лимиті шегінде беріледі және өтеледі. Несиелік
желі, сол сияқты, мақсатты да болуы мүмкін.Мұндай мақсатты несиелік
желіклиенттің бір келісім шарт төңірегінде белгілі бір тауарларды
жабдықтауды төлеу үшін ашылады.
Жаңартылатын несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі жағынан
отандық, яғни ірі обьектінің айналымы бойынша несиелеуәдісіне көбірек
ұстастығы болады. Бірақта олардың арасында айырмашылық бар. Сөйтіп,
шетелдікбанктер несиелік желіні тек бірінші кластық қарыз алушыға
ғана ашады, ал біздің коммерциялық банктерде ондай клиенттерді бөліп
жатпайды. Сонымен қатар, несиелеу шегі де және анықтау тәсілі де әр
түрлі. Бізде ол біршама маңызды.Мұндай кемшіліктер жаңа коммерциялық
құрылымдарға несиелік желі ашуға болмайды . Біріта, мұндай клиенттерді
несиелеудің басты әдісі - әр жекелеген несиелерді беру барысында
қарапайым көзқараста болып табылады.
Несиелеу процесі:
Несиелік процесін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
техникалық қабаты ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу процесі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс –
тәсілдерін және несиелеу процесін, сондай – ақ несиенің қозғалысына
бақылауды қамтитын несиелік механизмді құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда,несиелеу механизімі бұл несиені пайдалану
механизімін білдіреді.Несиелеу механизімі - несиені ғылыми тұрғыда
тану
механизімін сипаттайды . Бұл механизм практикада нақты әреект ететін
, өзінің субьективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизімі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Несиелеу процесі мынандай кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- несиелік өабілетін қарау;
- несиелік келісімшарт жасау;
- несие беру;
- несиелік мәміленің орындалуына баөылау жасау.
Бірінші кезең – банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті
өарау.
Кезкелген операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз
алушымен несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі,
мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі іөрсетіледі. Банктің
қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік
операциялар сипатына баланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр
түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал
ретіндегі құжаттар пакетінің құрамына жататындар мыналар:
1) құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотопеалды түрде куәландырылған
жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар; азаматтардың төл
құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын растайтын басқада
құжаттардың көшірмелері;
2) соңғы екіжылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3) несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық – экономикалық есебі;
4) несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттаркөшірмелері (
матереалдық құндылықтарды жабдыртауға және сатуға арналған
шарттар, тауарлы матереалдық құндылықтар шотының көшірмелері және
т.б.),
5) басқа банктерден алынған несиелер туралы мәліметтер ( шоттар
бойынша көшіаме),
6) қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншігіе растайтын құжаттар;
7) несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8) қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер басқада құжаттары
жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді тадлап ете алады.Сонымен
қатар, банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар
үшін кейбір құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке
несие алуға өтініш жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның
мүмкіндігін алдын ала бақылау үшін есеп карточкасын толтыруы
мүмкүн. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз алушының аты – жөні;
қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен – жайы; ағымдағы және
валюталық шот ашқан банктің аты және реквезиттері; негізгі
құрылтайшылары; сұралған несиенің мақсаты; сомасы және мерзімі, соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы жәнеде басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының
алған несиесін қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін
аса маңызы бар. Бағалау техникалық – экономикалық есеп негізінде
жасалады.
Екінші кезің – қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті - қарыз алушының алған несиесі
боынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін
бағалау мен сипатталады.Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген
факторлардың әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да банк клиентке несие
беруге шешім қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл
көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында
мынандай факторлар есепке алынады:
1) Несиеге қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға несиені бере отырып ,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын
анықтайтын Жарғысы және нұсұауымен танысуға тиіс;
2) Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана
түсінбейді,сондай – ақ келісімшартқа байланысты барлық
міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі
3) табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беру қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату
көлеміне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке
алынады. Бұл факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан
жері,оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі қосымша жарнамалау тиімділігі, бәсеке
сияқты факторлар ескеріледі.
Үшінші кезеі – Несиелік кесімшарт және кепіл туралы келісімшарт
жасау. Қазіргі несиелердің ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының
несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасау
үшін несиелеу субьектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты
барлық сұрақтарда банкпен қарыз алушы келісімшар негізінде шешеді.
Несиелеу келісіишарт екі жаұтың өзара мәндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі.
- несиелеу мақсаты және обьектісі,
- несиенің, мөлшері,
- несиені беру мерзімі және қайтару шарты,
- несиені қамтамассыз ету формасы,
- несиеүшін төленетін сиақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау
үшін қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері
анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы
келісімшарттың орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына
байланысты ажыратылады.
Кепіл затына. заттар, бағалы қағаздар, басқада мүліктер және
мүліктік құжаттар жатады.
Матереалдық – заттар мазмұнына қарай кепіл заттарымынандай
топтарға бөлінеді:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
- тауарлы матереалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, матереалдар, жартылай өнімдер кепілі;
б) тауарлар және дайын өнімдер кепілі,
в) валюталық бағалар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
г) басқада тауарлы матереалды құндылықтар кепілі:
- бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
- сол банктегі депозиттер кепілі;
- жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
- жалгерлік құқық кепілі,
- авторлық құқық кепілі;
- жерге құқық кепілі;
Кепіл туралы келісімшартта мынандай мәселелер қарастырылады:
- Келісімшарт жасаушы тараптар туралыы мәліметтер;
- Келісімшарт заты,
- Кепіл беруші құқықтары мен кепіл беруші міндеттері;
- Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері,
- Талап ету құқықтары,
- Кепілге қоятын мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
- Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары
мен кепіл затын ауыстыру;
- Тараптардың жауапкершілігі;
- Дауларды шешу;
- Басқа шарттар;
- Кепіл туралы келісімшарт жасаушылардың заңды мекен – жайымен
өзгеде мәліметтер.
Төртінші кезең – Несие беру кезеңі. Бұл кезең ағымдағы шот
ашу,несиені беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы
мүмкін), несиенің беру тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және
техникалық шарттарын қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр – түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – клиенттің шотынатолығымен аударылып, қажет болған жағдайда
жұмсалады. Екіншісі – неси алу құқығы туындауына байланысты біртіндеп
іске асырылады.Үшінші – белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы
бола отырып, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz