Банктің депозиттік портфелін құру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. ДЕПОЗИТТІК САЛЫМДАР – БАНКТІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ
НЕГІЗГІСІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..6
1.1. Коммерциялық банктердегі депозиттік операциялардың түрлері және оларды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Екінші деңгейлі банктердің депозит салымдарын пайыздық есептеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13 1.3.Депозиттік
саясаттың мәні, қалыптастыру кезеңдері мен факторлары ... ...18
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТЕРІҢ БАСҚАРУДЫҢ
ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1. БТА - ның негізгі қаржылық
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...26
2.2. БТА - ның функциялары мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3. БТА - ның пассивтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.4. Темірбанк - ның депозиттік операциялары (салыстырмалы анализ
үшін) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3. ШЕТЕЛ ТӘЖІРБИЕСІ НЕГІЗІНДЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫНЫҢ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.1.Банктік қызмет көрсету нарығында жұмыс істеудің бірден –бір стратегиясы
ретінде банктік базаны
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2. Банк ісінің әлемдік даму тенденциясын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Қазакстанның өтпелі банк жүйесіне байланысты, бұл тақырып өзекті және
қызықты. Банк дегеніміз не, оның функциялары қандай және қызметінің мәні
неде?
Қарыз капиталдарының қозғалысы, оларды мобилизациялау және таратумен
байланысты банктер кәсіпкерліктің ерекше бір түрі болып табылады. Банкир
ссудалық капиталистке қарағанда капиталист – кәсіпкердің ерекше бір түрі.
Өндірістік капиталистер өз капиталдарын өндіріске,саудагерлер саудаға, ал
банкирлер банк ісіне салады. Ссудалық капиталистер ссудаға өз капиталын
ұсынады, ал банкирлер болса бөтен капиталдармен операциялар жүргізеді..
Ссудалық капиталистің табысы - ссудадан түсетін пайыз мөлшерлемесі болса,
банкирдің табысы-банктің пайдасы (пайыз, бағалы қағаздардан
түсім,комиссиялықтар және тб) болып табылады.
Банктің атқаратын функциялары:
- функциялаушы және ақшалы капиталистер арасында несиедегі делдалдық;
- төлемдердегі делдалдық;
- ақшалай табыстар мен қорланымдарды мобилизациялау және оларды капиталға
айналдыру;
- айналымның несиелік құралдарын жасау.
Бос ақша қаражаттарын өндіріс және сауда кәсіпкерлеріне қарызға беру
көптеген кедергілерге соқтырып отыр. Біріншіден, қарызға ұсынылып отырған
капитал мөлшері,қарыз мөлшерінің сұранысына сай болмауы мүмкін. Мысалы, А
100 мың бос ақша қаражаттары бар, бірақ қарыз алушыға 200 мың теңге
қажет.екіншіден, олардың меншік иелеріне ақша капиталдарын босату
мезгілдері қарыз алушылардың мезгілдермен көбінесе сәйкес келмейді;
мысалға А капиталистінде бос ақша капиталы бір айға босауы мүмкін, ал Б
капиталистіне қосымша ақша каражаты екі айға қажет болуы мүмкін. Және
үшіншіден, қарыз берушілердің қарыз алушылар туралы мәліметсіздігі,яғни
борыш төлеуі туралы ақпараттандырылмағандығы.
Банктердің делдалдастықтары осы кедергілерді жояды. Банктер әр түрлі
көлемдегі және әр түрлі уақыт ұзақтылығына арналған салымдарды
шоғырландырады, соның нәтижесінде іскер капиталистерге қажетті көлемде және
қажетті уақытқа несие бере алады. Сонымен қатар, несие операцияларын
жүргізуге мамандандырылған банктер , қарыз алушылардың төлем қабілеттілігін
жақсы анықтай алады.
Несиедегі делдалдықпен банктердің басқа функциясы - төлемдегі
делдалдықпен тар байланыста. Өз операцияларын ұйымдастыруда, өндірістік
және сауда капиталистерімен касса жүргізумен айналысады. клиенттің
ақшалардың қабылдау және төлеумен олардың ақшаларын жинақтау, барлық ақша
түсімдерін жазу, лайықты шоттарға аудару және т.б. Төлемдерде делдал
ретінде банктер өз клиенттері үшін осы операцияларды жүзеге асырады.
Өндірістік және сауда капиталистері банктердің төлем делдалдастығына
мүдделес,өйткені ақша операцияларын және банкілерде есеп-қисаптардағы
кассирлардың штатын ұстауына , бухгалтерлердің және есеп жүргізушілердің
және т.б. шығындарды қысқартады.
Банктердің ерекше функциясы – ақша табыстарын және қорланымдарды
мобилизациялау және оларды капиталға айналдыру. Қоғамның әр түрлі топтары
келешек шығындар үшін қысқа немесе ұзақ мерзім көлемінде қаражат
жинақтайды. Ақшалы табыстар және жинақтаулар банктер немесе басқада
несиелік ұйымдарсыз өздері өздігінен капитал бола алмайды және олар өлі
қазынаға айналар еді. Банктер, сонымен қатар басқа да қаржылық институттар
ақшалай табыстар және жинақтауларды салымдар түрінде шоғырландырып,
нәтижесінде олар қарыздық капиталға айналады.Соңында банктер өндірістік
және сауда компанияларына осы қаражаттарды ұсынады, олар өз кезегінде
өндіріске еңгізеді. Сонымен ақшалай табыстар және жинақтар банкілер
арқасында, ақыр соңында, капиталға айналады.
Банктердің функцияларының бірі - металл ақшаның орнын басатын несие
құралдарын шығару.
Қарастырылған функцияларды орындауда банктер:
- Банктердің қарыз капиталын кәсіпорындарын ұлғайтуға қолданатын
кәсіпкерлерге беруі;
- Қолма-қолсыз есеп айырысулар, несиелік карточкаларының дамуына
байланысты кассалық операцияларды біріктіру негізінде өндірістік емес
шығындарды азайту;
- Ақша қаражаттарын және жеке тұтыну табысын жұмылдыру арқылы
қосымша капиталды ұйымдастыру [1].
Пассивті операциялар табыс оперцияларының нақты көлемін және
масштабын анықтап көрсетеді.Осымен байланысты пассивтерді басқару арқылы
ресурс потенциалын өсіру және тұрақтылықты қамтамасыз ету сұрақтары ерекше
өзектілікке ие болып отыр.
Банктік қызметтің механизмінің негізі - коммерциялық банктің ресурстық
базасы. Банк пассивтарының анализі, оған сеніп тапсырылған қаражаттардың
қаншалықты қорғалғандығы және банктердің тұрақтылығын көрсетеді.
Міндеттемелерге анализ жасау арқылы банкте жасалатын басқарудың
қаншалықты сауаттылығы туралы айтуғу болады.
Қазақстанның көптеген банктері үшін ресурстарды оптимизациялау сұрағы
өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі
БТА - ның рөлі, орны және функциясын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі БТА - ның рөлі мен орнын,
оның қызметінің, функцияларының және операцияларының ұйымдастырушылық-
құқықтық негізін зерттеу.
- 2006, 2007, 2008 жылдардағы банктің қаржылық жағдайын талдап,қаржылық
жағдайының тұрақтылығына, өтімділігіне,іскерлік активтілігіне, пассивтері
мен активтеріне талдау жүргізу.
- Банктің жаңа перспективті бағыттарын талдау-приватизация, төлем
қатынастарын дамыту, зейнетақы реформасыны қатысуы, банк ісінің әлемдік
даму тенденцияларынан қалмауға ұмтылуы.
- Салыстырмалы талдау үшін Темірбанк банктің депозиттік операцияларының
дамуын қарастырдым.
Дипломдық жұмысты жазуда ғылыми негіз болған есептік және нормативтік
әдебиеттер (пайдаланған әдебиеттер тізімінде көрсетілген). Практикалық
негізі болған БТА - ның материалдары: газеттер, журнал статьялары,
үкімет қаулылары, қаражат-тық есептеу нәтижелері.
Талдау нәтижелерін интерпретациялауда менің қолданған ақпараттарымның
келесі жетіспеушіліктерін назарға алған жөн:
- Панорама және Деловая неделя газеттеріндегі ақпараттардың тар
шеңберлілігі және бір жақтылығы.
- Көбінесе өзекті мақалалар бір мақалаға біріктіріледі, ал өзекті
еместерін терең зерттейді. Мұндай есептеулер қаржылық талдауды қиындатады.
Жұмыстың методологиялық негізі-Қазақстан Республикасының банк ісі
туралы заңнамалық базасы, білікті экономистердің монографиялары, ағымдық
баспалар және Ұлттық банктің статистикалық мәліметтері.
1. ДЕПОЗИТТІК САЛЫМДАР – БАНКТІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ НЕГІЗГІСІ
1.1 Коммерциялық банктердегі депозиттік операциялардың түрлері және оларды
ұйымдастыру
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі
меншікті қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің
активтік операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады. Банктік
тәжірибеде барлық таратылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен 2 топқа бөледі:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар;
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит (латын тілінен аударғанда depositium – сақтауға берілген
зат) – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі –
бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
З.С. Каценеленбаум банктік депозитті зерттей келе оның артықшылығы – екі
табиғилығында екендігін айтып кетті: Депозит салымшылары үшін
потенциалды ақша болып табылады. Салымшы чек жазып басқадай бір соманы
айналысқа жіберуі мүмкін. Сонымен қатар банктік ақшалар пайыз әкеледі.
Олар салымшылар үшін екі мағынада қолданылады: бір жағынан ақша рөлін,
ал екіншіден пайыз алып келетін капитал рөлін. Қолма – қол ақшалардан
депозиттің артықшылығы, ол пайыз алып келеді, кемшілігі капитал алып
келетін пайызбен салыстырғанда депозит аз пайыз мөлшерін әкеледі. Бұл
төмен пайыз келеңсіз жағдай емес, банктің табиғи жағдайы. Капиталдан
түскен пайыз мөлшері мен депозиттен түсетін пайыз мөлшерлемесі арасындағы
айырмашылық активті операциялардан алынатын пайыз мөлшердің ¼ бөлігін
құрайды.
Жоғарыда айтылғаннан көріп отырғанымыздай депозит салымшыға ғана емес
банкке де тиімді. Көптеген депозиттер банк үшін қарыз капиталын құрайды
және кейіннен банк оны тиімді шаруашылық саласына салу мүмкіндігі бар.
Депозит бойынша пайызбен қарыз капиталынан түсетін пайыз мөлшерлемесі
арасындағы айырмашылық банкке бос ақша қаражаттарын тартқаны үшін және
қарыз капиталын жүзеге асырғаны үшін сыйақы болып табылады. Банктердің
осы сыйақы көлемін жоғарлатуы олардың өзіндік болжанған салымдар арқылы
ресурстық базасын кеңейтуге мүмкіндік береді.
Депозит деп әдетте клиенттердің банкке белгілі – бір талаптарының
бар екендігін куәландыратын банктік шоттардағы жазулар немесе
клиенттердің банктегі келісімдер және шарттар бойынша салымдар
формасындағы ақшалай қаражаттары түсіндіріледі [2]. Депозиттік
операциялар негізінде банктердің несиелік ресурстарының көп бөлігінен
құралады. Банктік депозиттер жүйесі ағымдық салымдарды (қажет уақытында
талап ететін салымдар), заңды және жеке тұлғалардың мақсатты және
мерзімдік салымдарын қамтиды.
Банктік тәжірибеде депозиттер бірнеше критерийлер бойынша
жіктеледі: алыну формалары, салымшылардың категориялары, мақсатты бағыты
және табыстылық дәрежесі бойынша. Депозиттерді және депозиттік
операцияларды ұйымдастырудың халықаралық тәжірибесі шоттар формаларының
көптігімен ерекшеленеді. Депозиттік шоттар жүйесін құру үшін база ретінде
шетелдік коммерциялық банктердің тәжірибесі пайдалануы мүмкін.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді.
Активті депозиттік операциялар банктің уақытша бос ақша қаражаттарын
басқа корреспондент – банктердегі шоттарда орналасуымен байланысты
операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша бос
ақша қаражаттарын белгілі бір уақытқа және пайыз төлеу шартымен
тартуымен байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған
депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстар
қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Қазіргі банктік
тәжірибеде салымшылардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың
шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестіктері
нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттер мынадай топтарға бөлінеді:
- талап етуге дейінгі депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар;
Сондай – ақ оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
- мерзіміне қарай;
- салым иелерінің категорияларына байланысты;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары;
- тағы да басқалары.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шотттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтардың шоттарына.
Талап етуіне дейінгі депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты. Әртүрлі төлем құжаттар арқылы қолма – қол ақшаларын
алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар. Талап етуіне дейінгі депозиттер
ағымдық есептеулерге негізделген. Мұндай шоттарды ашу ынтасы банктер
арасындағы келісімдер негізінде есеп айырысу операцияларын жүргізуге
деген қажеттілік, төлемдер жасау және ақша қаражаттарын өз иелігіне алу
мүмкіндігіне байланысты клиенттер жағынан туындайды. Бұл шоттар бойынша
қаражаттар қозғалысы (түсімдер және сызып тастау) қолма – қол ақшалар,
чектер, аударымдар және басқа да есеп айырысу құжаттарымен жүзеге
асырылады.
Талап етуіне дейінгі депозиттеріне сонымен қатар
корреспонденттік шоттар жатады. Олар біржақты тәртіп бойынша есептеу және
төлем жүргізу немесе екі жақты келісім мақсатында корреспонденттік
банктерде ашылады[3]. Көрсетілген банктің басқа банктегі корреспонденттік
шоты настро, ал берілген банктің басқа басқа банк үшін ашқан
корреспонденттік шоты ларо деп аталады. Ларо және настро шоттарын
банктер арасындағы жасалған келісім – шарт негізінде ашады.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар
жатады:
- мемлекеттік акционерлік кәсіпорындардың, сондай – ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарында сақталатын қаражаттары;
- әр түрлі мақсаттарға тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Қажет уақытында талап ететін депозиттердің ерекшеліктері мынада:
Біріншіден, ақшаларды алу және салу кез – келген уақытта ешқандай шектеусіз
бөліктеп те, толығымен де жүзеге асырылады; екіншіден, ақшалар шоттан қолма
– қол формада да чек арқылы да алынуы мүмкін; үшіншіден, шот иесі банкке
шотты пайдаланғаны үшін тұрақты айлық мөлшерлеме ретінде немесе әрбір
жазылған чек үшін коммисиялық алым төлейді; төртіншіден, банк қажет
уақытында талап ететін депозиттер бойынша Орталық банкке мерзімді
депозиттерге қарағанда ең төменгі резервті жоғары сәйкестікте сақтауға
міндетті.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың негізгі артықшылығы жоғары
тиімділігі, оларды төлем қаражаттары ретінде тікелей пайдалану мүмкіндігі
бар. Талап етуге дейінгі депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және
басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі және
пайдаланылады. Ал, кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді
немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді.
Көптеген коммерциялық банктерде талап етуге дейінгі депозиттік шоттар
тартылатын қаражаттар құрылымында жоғарғы меншікті салмақты иеленеді. Ереже
бойынша бұл ең арзан банктік ресурстарды қалыптастырудың көзі болып
табылады. Жоғарғы мобильдікке байланысты талап етуге дейінгі депозиттік
шоттардағы қалдық бірдей емес, кейбір кездері өзгермелі. Шот иесінің кез-
келген уақытта қаражаттарды шоттан алуының мүмкіндігінің барына байланысты
банк айналымға қолма – қол жоғарғы икемдігі бар активтер көлемін жоғарлатуы
қажет және сондай – ақ активтердің жоғарғы табысын алып келетін жоғары
икемділікке қарағанда төмен икемділіктерді азайту қажет. Осы себептерге
байланысты бұл шот бойынша пайыз мүлдем төленбейді немесе біршама төменгі
мөлшерде төленеді. Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардағы қаражаттардың
жоғары қозғалмалығына қарамастан, олардың төмендетілмейтін қалдығын
анықтауға және несиелік ресурстардың тұрақтылығы ретінде қолдануға болады.
Банктік тәжірибеде, талап етуге дейінгі депозиттік шоттармен қатар, сондай
шотттар түріндегі Нау – шотты және куәландырған чектер сияқты депозиттер де
кеңінен қолданылады [4].
Нау – шоттар - бұл пайыз төленетін, чектік депозиттер.
- бұл шот түрі бойынша пайыз төленеді;
- бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайда таппайтын ұйымдарға ашылады;
- салым иелерінен бұл шотта ең төменгі қаражат болуы талап етілмейді.
Куәландырылған чектер шоттары – бұл куәландырылған чектерді төлеу үшін
сақталатын банктердегі талап етуіне дейінгі депозиттік шоттағы
қаражаттарды білдіреді.
Куәландырылған чектер – бұл банктің шоттағы қаражаттарының барлығын
чектер арқылы куәландыруы.
Американдық банктік тәжірибелерде жаңа депозит түріне ақша нарығының
депозиттік шоты жатады.
Оның мынадай ерекшелігі бар:
- ақша нарығының басқа құралдары бойынша мөлшерлемелерінің өзгеруіне
байланысты әр аптада шот бойынша пайыз мөлшерлемесінің өзгеріп отыруы;
- шот бойынша ең төменгі қалдықтардың болуының талап етілуі;
- салымшылардың сақтандырылуы;
- иемденуші, үшінші жақтан төлемдер үшін айына шоттан алты рет аударма
жасауына болады, мұның ішінде үшеуі чекті көшіріп жазу жолымен, үшеуі
телефон арқылы жүзеге асады.
Банкте орналастырылған клиент қаражаттарының пайдасын жоғарлату
және банктер үшін тұрақты несие ресурсын құру мақсатында талап етуге
дейінгі депозиттік шоттарындағы қаражаттар көлемін мерзімді депозиттік
шоттарға ауыстыру келесі формуламен жүзеге асырылады:
(1)
Мұндағы, А – депозиттік шоттарға ауыстыру мүмкіндігі бар есеп беру және
ағымдық шоттарда бір жыл уақытына сақталатын қаражаттар көлемі;
Оққ – бір жыл ішіндегі есеп беру және ағымдық шоттардағы орташа қалдық
қаражаттары;
Ан – бір жыл ішіндегі есеп беру және ағымдық шоттар бойынша несиелік
айналым.
Мерзімді депозит – бұл банктерде белгілі – бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары. Бұл
депозит түрі алдын – ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша алынуы
мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ қолма
– қол ақша ретінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, пайыз шот иесі айыппұл
төлеуге міндетті. Мерзімді депозиттің оның белгілі – бір мерзімі бар, ал
бойынша тұрақты пайыз төленеді және әдетте салымды мерзімінен бұрын алуға
шек қойылады. Мерзімді депозиттер жеке тұлғалардың, компаниялардың,
кәсіпорынның және ұйымдардың банктерде шоттарға алдын – ала белгілі – бір
мерзімге, әдетте 1 айдан кем емес, орналастырылған қаражаттарын
білдіреді.
Бұл салымның ерекшелігі талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда, оларға
міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын – ала хабарлау негізінде немесе уақыты
жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы
алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті – мерзімді депозиттер;
- алдын – ала алуы ескертілген мерзімді депозиттер.
Меншікті – мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі;
- 30 күнге дейінге;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын - ала хабарлау
депозиттері
бойынша міндетті түрде өтініші талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын –ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз бөлінеді. Әдетте алдын
ала хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да
есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі жеті Б тарапынан реттеліп отырады;
- ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын – ала хабардар етуі талап
етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер
белгіленеді.
Мерзімді депозиттер клиент пен банк арасындағы келісім бойынша
толтырылады. Банктер депозиттік келісім – шарт формасын құрады және оның
әрбір жеке депозит бойынша өз ерекшелігі бар. Келісім – шарт екі данада
жасалады: бір данасы салымшыда ал, екінші данасы банктің депозиттік
немесе несиелік бөлімінде сақталады. Келісім – шартта депозиттің сомасы,
салу мерзімі, пайыз көлемі, салымшының міндеттері мен құқықтары, банктің
міндеттері мен құқықтары, екі жақтық келісім бойынша міндеттемелерді
сақтау жауапкершілігі, таласты шешу тәртібі қарастырылады.
Әлемдік банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттер мен
мерзімді депозиттер арасында жинақ салымдары елеулі орын алады.
Шетелдік тәжірибеде жинақ салымдарының депозиттік салымдардан
ерекшелігі, олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін
талап етпейді, салымшылардың жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу
кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет. Банктер үшін мұндай шоттар
қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны ресімдеу, кітапшаны жоғалту
және ұрлатып алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б.
Компьютердің көмегімен жасалған дербес шоты туралы көшірмесі негізінде
жинақ салымдар мен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіндік бар. Мерзімдік
депозиттер және жинақ салымшылары депозиттік ресурстардың біршама тұрақты
бөлігін білдіреді. Жинақ салымшылардың тұрақты мерзімі болмайды. Бұл
салымшылардың түрі бойынша мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі
мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдар жинақ кітапшалары негізінде
толтырылады [5].
Отандық банктердің тәжірибелерінде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана
ашылады, ал шетелдік тәжірибеде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға
және іскер фирмаларға да ашыла береді. Отандық банктердің
тәжірибелерінде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдар салым
операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдар;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдар;
- ұтыс салымдар;
- ақшалай – заттай ұтыс салымдар;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын – ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
өткенше алу мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарға
тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес
салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарға басқа жинақ салымдарға
қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді. Қосымша жарна қосатын салымдар
бұл шоттағы қаражатқа алдын – ала келісілген уәде бойынша үздіксіз
ақшалай соманы қосып отыруға болатын салымды білдіреді. Бұл шотта
жинақталынған соманы белгілі бір күнде(жаңа жылдық салым, бойжеткен
немесе ержеткен кезде және т.с.с.) толық төленеді. Ағымдық жинақ
салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді төлеу үшін
жинақталатын және пайдаланатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай салымдар
бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Валюталық салымдар - шет ел валютасындағы салымдар болып табылады. Жинақ
салымының сомасы банк кассаларына қолма – қол түрінде аударылуы мүмкін.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.Депозиттік және жинақ сертификаты
– бұл салым иесіне белгілі мерзім өткен соң, тиісті қаражатты және оған
есептелетін пайыз алуға құқық беретін және оның шотындағы ақшалай
қаражатының барлығын куәландыратын банк эмитенттерінің жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары – бұл салым иелерінің атына
толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты –
жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып
саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген
қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін
атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада
шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі
бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында болып,
уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында болып,
уақыты жеткен соң банкке ұсынылады және оның ерекшелігі басқа бір
тұлғаларға екінші нарықта сатып алу сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаттарын шығару тәсілі бойынша:
- бір реттік тәртіп бойынша шығарылатын;
- сериялар бойынша шығарылатын.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ
сертификаттарының мерзімі 1 жылдан 3 жылғадейінгі мерзім аралығын құрайды
жинақ сертификаты тек жеке тұлғаларғағана беріледі.
Егер депозитті немесе салымды алу мерзімі өтіп кетсе, мұндай сертификат
талап етуіне дейінгі құжат болып табылады және банкпен депозит иесінің
бірінші талабы бойынша төленуі тиіс. Банк мерзімді сертификаттың соммасы
мен төмендетілген пайыз ставкасына талап етуіне дейінгі шарттарды
қарастыра алады.
Сертификатты өтеу 3 әдіспен жүзеге асады:
- жаңа шығарылған сертификаттар;
- басқа депозит түрлеріне қолма – қолсыз аудару немесе талап етуіне
дейінгі шотқа аудару;
- қолма – қол ақшалар арқылы (жеке тұлғаларға).
Сертификатты шығаратын банк өзінің сертификаттарының айналымын және
шығару шарттарын өздері белгілейді. Шығару шарты бойынша өзіндік
сертификаттарды пайдалы түрде орналастыруды қамтамасыз ету үшін келесідей
жағдайлар қарастырылуы қажет:
- инвестор үшін тиімді пайыз мөлшерлемесінің деңгейі;
- салымшы үшін ыңғайлы сертификаттың төменгі жағдайы;
- пайыздық мөлшерлемелерді белгілеудегі икемді механизм;
- стандартты шығару шарттары (шағын капитал, эмиссиялау мен өтеу күнінің
ыңғайлылығы);
- есептелінген пайыз бен номинал төлемінің сенімді кепілдемесі;
- потенциалды сатып алушылардың сертификатты шығару шартымен таныс
болуы, яғни кеңейтілген жарнамалар.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге
ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ
төменгі мөлшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат
ресурс жинақтау тиімділігімен яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге
түсуін сипаттайды.
Депозиттік және жинақ сертификаттары қызмет ету мерзіміне байланысты кез
– келген уақытта сатып алына береді және пайыз сатып алған күннен бастап
қосыла береді.
Сертификат мерзімді салымдарға қарағанда бірнеше ерекшелігі бар:
- сертификат айналуы мен таратылуында көптеген қаржылық делдалдардың
болуына байланысты потенциалдық инвесторлар саны көбейеді;
- екінші нарыққа байланысты сертификат банк ресурсының көлемін өзгертпей
және сақтағаны үшін белгілі – бір пайда ала отырып, тездетілген түрде
басқа тұлға иесіне сатыла алады.
Мерзімді депозиттерге қарағанда сертификаттың кемшілігі болып
эмиссиялауға байланысты банктің жоғарғы шығындары табылады.
1.2 Екінші деңгейлі банктердің депозит салымдарын пайыздық есептеу әдістері
Банктер арасындағы ресурстарды тартудағы бәсекелестік пайыздық
саясаттың тиімділігінде. Депозиттік пайыздық мөлшерлемесінің көлемі әрбір
коммерциялық банктердің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінде есепке
алу ставкасына, ақша нарығына және банктердің депозиттік саясатына
негізделіп белгіленеді. Жеке депозиттік шоттар бойынша табыс көлемі салым
мерзіміне, соммасына, шоттың қызмет ету ерекшелігіне, атқарылатын
қызметтердің мәніне және клиенттердің салым шартын орындауына байланысты
анықталады.
Талап етуіне дейінгі шоттар шот иесінің ағымдық операцияларды жүргізу
мақсатында қолданылатын және қалдық соммасының тұрақты еместігіне
байланысты табыс көлемі төмен болып келеді. Заңды тұлғаларға ашылған талап
етуіне дейінгі депозит қалдығына % есептелмеуі де мүмкін. Бұл жағдайда
клиенттен есептік-кассалық қызмет үшін төлем алынбайды. Бірақ талап етуіне
дейінгі депозиттерде табыс алу көзі болмағандықтан салымшылар пайда табу
мақсатында өз қаражаттарын тиімдірек депозитке салады (мерзімді депозит,
бағалы қағаздар және т.б.). Бұл шоттың түрінен ақша қаражаттарының ағып
кетпеуі үшін банк кезең негізінде қалдық соммасына аз ғана пайыз мөлшерін
белгілейді. Кейбір банктер талап етуіне дейінгі депозиттерде ақша
қаражаттарын тұрақтандыру үшін келесідей шараларды жүзеге асырады: шоттағы
минималды қалдық бойынша жоғары пайыз көлемін ұсынады және тұрақты ірі
қалдық қаражаттары бар клиенттерге сыйақы төлейді. Бірнеше банктер
минималды қалдық қаражатына байланысты пайыз мөлшерінің дифференциациясын
қолданады.
Жеке тұлғалар үшін талап етуіне дейінгі депозиттерге пайыз міндетті
түрде белгіленеді, бірақ табыс көлемі мерзімді депозиттерге қарағанда
төмен.
Талап етуіне дейінгі депозиттер бойынша белгіленетін пайыз мөлшерін
анықтаудағы негізгі фактор болып қаражаттар орналастырылған мерзім
табылады: мерзімі жоғары болған сайын пайыз деңгейі де жоғары. Тағы бір
айтып кететін жағдай, табысты төлеу жиі болған сайын пайыз мөлшерінің
деңгейі төмен болады.
Клиенттердің өз қаражаттарын банкке салу үшін пайызды төлеу және
есептеудің әртүрлі әдістері қолданылады.
Табысты есептеудің дәстүрлі түрі – қарапайым жай пайыз. Бұл есеп
айырысу үшін фактілік салым қалдығын қолданады және келісім шартта
қарастырылған пайыздық салымдар салым бойынша есептесу кезеңдік негізде
жүзеге асады. Бұл әдісте есептеудегі бастапқы база өзгермейді. Келесі
жағдайларды қарастырайық. Банкте белгілі бір жылдық пайыз мөлшері бойынша
бірнеше жылға ақша қаражаты салынған. Салым мерзімі өткеннен кейін осы
сомма бойынша жай пайыз көлемі қанша болады? Ол келесі формуламен
анықталады:
(2)
мұндағы,
БСn - пайыз көлемі есептелгеннен кейінгі ақшаның болашақ соммасы;
АС – ақшаның қазіргі немесе ағымдық соммасы;
iқ – қарапайым пайыздық мөлшер;
n - пайыз көлемі есептелінетін жыл саны.
1) формуласын келесі түрде көрсету ыңғайлырақ:
(3)
Келтірілген формулаларда n жыл негізінде қолданылады. Егер есеп
шартында пайыз есептеу көлемі күндерде берілсе, онда келесі формуламен
есептелінеді: n = t k
мұндағы, t - пайыз есептелінетін күндер;
k – есептеуде қолданылатын 1 жылдағы күн саны (360 немесе 365 күн).
t уақыты өз кезегінде 1 айдағы нақты құн бойынша (28,30,31) немесе кез-
келген айдың ұзақтығы 30 күнге тең деп есептелінеді.
Есеп беру келесідей 3 вариантта қолданылады:
1) k = 365 күнге, t - депозиттің нақты күн санын есептеумен
анықталады;
2) k = 360 күнге, t - депозиттің нақты күн санын есептеумен
анықталады;
3) k = 360 күнге, t - депозиттің шамалы түрде есептелінетін күн
санымен анықталады.
Осы варианттар бойынша есептесуді жүргізу үшін пайыз мөлшерін белгілеу
ерекшелінген қаржылық қорытындыға алып келеді.
Салым біртекті және көптекті болып келеді.
Енді біртекті салым бойынша мысал келтіретін болсақ, клиент банкке 10
жылға, 50% жылдық ставкасынан 1000 y.e. соммасында салым салды. 10 жыл
өткеннен кейін клиент банкте қанша ақша соммасын иемденеді?
Оны (3) формуланы қолдана отырып, есептейміз:
Көптекті салым бойынша есептейтін болсақ, егер клиент осы салымдарды
(КЛС) әрбір жылдың аяғында салып отырса, онда ол келесі сызба бойынша
көрсетілген:
КЛС1 КЛС2 КЛС3 КЛС4 КЛСn
жылдар
0 1 2 3 4 n
Сызба 1. Әрбір жылдың аяғындағы салымдар көлемі
Енді клиенттің n жылдан кейінгі алатын ақша соммасын есептеу үшін
жалпы формула құрайық. Депозит саны n - ге тең:
БС=КЛС+ КЛС2+ КЛС3+...+КЛСn *1
Егер де КЛС1 = КЛС2 = КЛС3 =...=КЛСn=КЛС болса, онда формула тең
болады:
БСn=КЛС
тең болса, онда БСn=КЛС
Сонымен, (4)
Енді салымдар әр жылдың басында жасалатын жағдайларды қарастырайық:
КЛС1 КЛС2 КЛС3 КЛС4 КЛСn
жылдар
0 1 2 3 4 n-1
Сызба 2. Әрбір жыл басындағы салымдар көлемі
n жыл бойынша депозиттік салым соммасының жалпы формуласын құрайық;
n - салым саны:
(5)
Егер болса, онда (5) формула тең болады:
тең болса, онда бұл жағдай тең (6)
Егер банкке жыл сайын төлем бойынша депозиттік салым салатын болсақ,
онда бірінші біз алғашқы салым соммасын (АС) анықтауымыз қажет. Ол клиент
үшін n жыл ішіндегі жылдық төлемді (ЖТ) қамтамасыз етеді. Бұл төлемдердің
келесі сызбасын көрсетуге болады.
0 1 2 3 4 ... ...n
жылдар
ЖТ1 ЖТ2 ЖТ3 ЖТ4 ЖТn
Сызба3. Жыл сайын төлем бойынша салынатын депозиттер көлемі
(2)формуланы қолдана отырып келесі теңдеуді құруға болады:
(7)
Егер барлық төлемдер бірдей деп алатын болсақ,
ЖТ1 = ЖТ2 = ЖТ3 = ЖТn = ЖТ, онда
Сонымен,
(8)
Табысты есептеудің келесі әдісі болып күрделі пайыз табылады (пайызды
пайызға есептеу). Бұл жағдайда депозиттік салым соммасына есеп беру кезеңі
біткеннен кейін пайыз есептелінеді және алынған сомма салым соммасына
қосылады. Сонымен, келесі есеп беру кезеңінде пайыз мөлшері алдын-ала
есептелінген табыс соммасына жаңа өсіммен қолданылады. Күрделі пайыз
мөлшерін депозиттік салым мерзімінің аяғындағы нақты табыс төлемінде
қолданылады.
Күрделі пайыз мөлшері әдісінің болашақ соммасын есептеу үшін келесі
формула қолданылады: (9)
Екінші жылдың аяғында
Үшінші жылдың аяғында
n жылдың аяғында (10)
Мұндағы iк - күрделі пайыз мөлшерлемесі.
Егер (10) формулада деп алатын болсақ ; онда K1
коэффициентін анықтау ыңғайлы болу үшін ik және n параметрлерін біріктіріп
көрсетуге болады.
Енді көптекті ақша салымына мысал келтірейік.
Егер клиент депозит салымдарын әр жылдың соңында жасайтын болса, ол
келесі сызбада көрсетілген:
КЛС1 КЛС2 КЛС3 КЛС4 КЛСn
жылдар
0 1 2 3 4 n
Сызба 4. Әр жылдың соңында салынатын депозит көлемі
Бұл жерден клиенттің n+1 жылының басында, яғни БСn қандай сомманы
иеленетіндігін анықтау қажет.
Біріншіден БСn анықтау үшін жалпы формуланы құрайық. n - салым саны.
(11)
Егер салымдар бірдей болса, яғни КЛС1= КЛС2=КЛС3=...=КЛСn=КЛС, онда (11)
формула келесі жағдайға тең болады:
Бұл жерден болса, онда БСn үшін төмендегі мағынаны аламыз:
(12)
Енді салымдар әр жылдың басында жасалатын жағдайды қарастырайық. Бұл
жағдайда n-салым саны. Клиент n жылдан кейін қандай сомманы иеленеді?
Біріншіден БСn анықтау үшін жалпы формуланы құрайық:
(13)
Егер салымдар бірдей болса, яғни КЛС1= КЛС2=КЛС3=...=КЛСn=КЛС, онда (13)
формула келесі жағдайға тең болады:
болса, онда
(14)
Егер банкке жыл сайын төлем бойынша депозиттік салым салатын болсақ,
онда бірінші біз алғашқы салым соммасын (АС) анықтауымыз қажет. Ол клиент
үшін n жыл ішіндегі жылдық төлемді (ЖТ) қамтамасыз етеді. Төлем әр жылдың
соңында жүргізілуі қажет.
Алдыңғы жағдайларды қарастыра келіп, АС анықтау үшін жалпы формуланы
келтірейік:
(15)
Егер барлық салымдар бірдей болса, яғни ЖТ1= ЖТ2= ЖТ3= ... ЖТn=ЖТ,
онда
немесе
болса, онда АС үшін келесі формуланы аламыз:
(16)
Коммерциялық банктердің активтік операцияларын қаржыландырудың басты
көзі ретінде пайдаланатын тартылған қаражаттарды жинақтауда, коммерциялық
банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде жүргізе отырып, депозиттік
операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттік операцияларды ұйымдастыру
барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай
талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстарының қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер
мен мерзімді салымдарының көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
1.3. Депозиттік саясаттың мәні, қалыптастыру кезеңдері мен факторлары
Банк жүйесіндегі қарқынды бәсекелестік жағдайға байланысты
коммерциялық банктер халық салымдарын тартуда белсенді қызмет атқарады.
Тұрақты банктік жүйе халық сенімділігін арттырумен қатар, халықаралық
қаржы нарығына жедел түрде енуге мүмкіндік береді.
Банктегі депозиттік операцияларды басқару спецификасы бірнеше мәселелерді
шешуді қарастырады:
- банк аралық бәсекелестік жағдайында депозиттік операцияларды жүргізу
үшін шаралар құру;
- кепілдік, сенімділік және қызмет көрсету сапасын жақсартуға
байланысты салымшылар қызығушылығын арттыру;
- банктің жоспарланған пайданы алуы бойынша кепілдеме;
- тәуекелділікті басқару;
- адам ресурстарын басқару.
- Банктің табысты жұмыс атқаруы осы негізгі шешімдердің дұрыс
орындалуына байланысты.
Банктің депозиттік саясатының негізгі мақсаты болып төмен деңгейдегі
шығынды қамтамасыз ететін, қаржы нарығында толық қызмет ететін тиімді
ақша ресурстарын тарту табылады.
Ресурстарды тарту банк лицензиясында көрсетілген нақты операцияларды
жүргізу кезінде іске асады. Банктік ресурстарды тартуда негізгі
құралдарға жататындар:
- ақша қаражаттарының түсуін қамтамасыз ететін заңды және жеке
тұлғаларға шоттар ашу;
- ақша қаражаттарының түсуін қамтамасыз ететін басқа банктерге шоттар
ашу;
- банк вексельдерін шығару және сату;
- банк аралық несиелерді тарту негізінде банкке басқа банк қарамағынан
лимит ашу.
Сонымен қатар, банк меншік облигациясын шығара алады және Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінен несие алу туралы келісім – шарт жасайды.
Ресурстарды тартуда жүргізілетін банк операцияларын келесі банк бөлімдері
қамтамасыз етеді:
а) клиенттік қатынас департаменті:
- талап етуіне дейінгі қаражаттарды депозиттік шоттарды жеке және заңды
тұлғаларға ашу арқылы тарту;
- тездетілген қаражаттарды депозиттік шоттарды жеке және заңды
тұлғаларға ашу арқылы тарту.
б) бухгалтерлік есеп және есеп беру бағдарламасы:
- талап етуіне дейінгі қаражаттарды банк қызметкерлеріне талап ету арқылы
шот ашу.
в) қазынашылық департаменті:
- банк вексельдерін сатып орнына банкаралық несие алу;
- салық заңының өзгеруі;
- ресурстарды тарту мен орналастыруда қаржылық нарықтың деңгейі мен
ағымдық жағдайы;
- банктік нормативтерге есеп беру кезіндегі өзгерістер;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінің өзгеруі;
- банктің банк операцияларының жүргізілуіне бекітілген бақыланатын
сандар және лимиттер.
Сонымен қатар, банктің депозиттік саясаттың құрылуына әсер ететін
факторларға жататындар:
а) клиенттер жағынан:
- географиялық жағдайлар;
- әлеуметтік топтардың ерекшелігі;
- салымшының жасы;
- табыс деңгейі;
- сақтандыру жүйесінің даму деңгейі;
- зейнетақымен қамтамасыз ету.
б) банк тарамағынан;
- бәсекелестік деңгейі;
- тәуекелділікті диверсификациялау;
- банк қызметкерлерінің біліктілік деңгейі;
- клиент үшін барлығы саясаты;
- қызмет көрсету саясатын жоғарлату;
- банктік қызметтер спектр.
Банк депозиттік операцияларын жүргізуде, яғни ақша қаражатын тартуда
келесі міндеттерді сақтайды:
- қайтарымдылығы;
- жеделдігі;
- ақылығы (егер бұл келісім – шартта көрсетілсе);
- жариялылығы (қаражаттарды тарту шарттарына сәйкес).
Банк депозиттік операцияларды іске асырғанда негізгі принциптердің бірі
болып аз мөлшерде шығын жұмсап, керекті ресурс деңгейімен қамтамасыз ету
болып табылады.
Сурет 1. Депозиттік саясаттың құрылуына әсер ететін факторлар
Негізгі принцип актив құрылымы және деңгейі, тартылған ресурстар
құрылымы және деңгейі, ақша ресурстарын тарту көздерінің құрылымы және
деңгейіне байланысты ақша ресурстарының портфелін диверсификациялау арқылы
жүзеге асады.
Ресурстарды тартуда мүмкін болатын шарттарды анықтау үшін қаржылық
қорытындыны бағалау және болжанған банктік операциялар қорытындысының
құрылымдық өзгерісіне алдын – ала бағытталған мүмкін болатын шығандарды
анықтау болып табылады.
Банктік ресурс базасының негізгі қалыптасу көзі болып заңды
тұлғалардың шоттарындағы қалдық қаражаттары табылады.
Банктің заңды тұлғалармен жұмыс істеу саясаты банктің негізгі
клиенттеріне қызмет көрсетуге негізделген.
Банктің ресурстық базасының тұрақтылығын жоғарлату:
- банк клиентерінің серіктестері, контрагент - өнеркәсіптері, ұйымдардың
банкте шот ашуына;
- банк клиентінің қатысуымен жүргізілетін және жобалар мен
бағдарламаларды жүзеге асырумен байланысты қаржылық ағымдарды қайта
ұйымдастыруға негізделген.
Шешілген мәселелерге орай келесі депозиттік саясат құрылады.
Коммерциялық банктердің тұрақты қаржылық жағдайын көтеру мақсатында
тиімді банктік саясат құру қажет.
Депозитті саясатты ұйымдастыру 3 кезеңнен тұрады:
- зерттеу этапы
- жоспарлау
- шешім қабылдау және жүзеге асыру
Зертеу кезеңінде банк клиент сұранысын анықтайды, яғни қандай депозит
түрлері ең тартымды және депозит түрлеріне қандай пайыз мөлшерін орнату
қажеттігін зерттейді. Мұның барлығы банк операцияларын жүзеге асыра алу
мүмкіндіктеріне байланысты болады. Бұл кезеңде банк өзіне қосатын нарықты
зерттеу және талдау қарастырылады: қоршаған орта, нарық, осы нарықта
банктің атқаратын рөлі және орнын талдау. Яғни банктің географиялық
жағдайы, клиентке жақындығын, филиалдық жүйенің жеткіліктілігі, қала
немесе ауылдық жер, бәсекелестер барлығын депозиттік саясаттың бастапқы
баспалдағында анықтап алу қажет.
Жоспарлау кезеңінде банк депозиттік операциялар бойынша табысты бағалайды
және талдайды, мүмкін болатын тәуекелді жоспарлайды, қызмет көрсету
түрлерін кеңейту және т.б. мәселелерді қарастырады.
Шешім қабылдау және жүзеге асыру ең жауапты және маңызды этап, өйткені
бұл кезеңде жоспарланған кезеңге қанша деңгейде депозит салымдарын тарту
мәселелері шешіледі. Бұл жерде депозиттерге қаражаттар тарту факторы
маңызды орын алады (банк қызметкерлерінің клиенттермен жоғары қызмет
жасауы: салымдардың ерекшелігі және мерзімі, түрлері бойынша кеңес беру
жұмыстары және т.б.). Шешім қабылдау және жүзеге асыру этабында жарнама
және жарнама компанияларды өндіру маңызды орындардың бірін алады.
Сонымен, банк тартылатын және салынатын қаражаттар арасындағы теңсіздікті
азайту үшін және қаржылық қаражаттарды ұтымды қолдану үшін банк
активтері мен пассивтерін тиімді басқару қажет.
Депозиттік қызметтер нарығында банктің атқаратын рөлі. Негізі
және басты мәселелердің бірі болып банктік қызметтер нарығында банк
қызметінің атқаратын рөлін анықтау табылады. Банк жүйесінде банк қандай
орынды алатындығы оның кейінгі жүктелген міндеттерді шешуде де маңызы бар.
Банк бұл кезеңде қызмет ету туралы тұжырымдамасын құруға және өзін мәлімдеу
қажет. Бәсекелестер, салымшылар және банк қызметкерлері осы процестің
тікелей қатысушылары болып табылады. Яғни, олардың көздерімен,
ұсыныстарымен және пікірлерімен ары қарай мақсатты анықтау үшін нұсқау
етіп қолдану қажет.
1. Депозиттерді тарту бойынша банктің негізгі мақсаттары. Банктің
негізгі мақсаттарына келесілер жатады:
- халық пен өнеркәсіптердің депозиттерін тарту;
- халыққа қызмет көрсету жүйесін дамыту;
- депозиттермен жұмыс атқаруда банк қызметкерлерін маманданған түрде
оқыту;
- банк технологиясын дамыту және т.б..
2. Банкте пайда болатын негізгі мәселелер. Банктің депозиттік
операциялармен жұмыс жасағанда пайда болатын мәселелері. Олар ішкі
және сыртқы болуы мүмкін. Ішкі мәселелерге жататындар:
- депозиттік операциялар бойынша тәуекелділікті бағалаудың
жеткіліксіздігі;
- кадрлік менеджменттің жеткілікті дамымауы;
- агрессивті жарнаманың жеткіліксіздігі.
Сыртқы мәселелерге келесілерді жатқызуға болады.
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. ДЕПОЗИТТІК САЛЫМДАР – БАНКТІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ
НЕГІЗГІСІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..6
1.1. Коммерциялық банктердегі депозиттік операциялардың түрлері және оларды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Екінші деңгейлі банктердің депозит салымдарын пайыздық есептеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13 1.3.Депозиттік
саясаттың мәні, қалыптастыру кезеңдері мен факторлары ... ...18
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТЕРІҢ БАСҚАРУДЫҢ
ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1. БТА - ның негізгі қаржылық
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...26
2.2. БТА - ның функциялары мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3. БТА - ның пассивтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.4. Темірбанк - ның депозиттік операциялары (салыстырмалы анализ
үшін) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3. ШЕТЕЛ ТӘЖІРБИЕСІ НЕГІЗІНДЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫНЫҢ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.1.Банктік қызмет көрсету нарығында жұмыс істеудің бірден –бір стратегиясы
ретінде банктік базаны
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2. Банк ісінің әлемдік даму тенденциясын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Қазакстанның өтпелі банк жүйесіне байланысты, бұл тақырып өзекті және
қызықты. Банк дегеніміз не, оның функциялары қандай және қызметінің мәні
неде?
Қарыз капиталдарының қозғалысы, оларды мобилизациялау және таратумен
байланысты банктер кәсіпкерліктің ерекше бір түрі болып табылады. Банкир
ссудалық капиталистке қарағанда капиталист – кәсіпкердің ерекше бір түрі.
Өндірістік капиталистер өз капиталдарын өндіріске,саудагерлер саудаға, ал
банкирлер банк ісіне салады. Ссудалық капиталистер ссудаға өз капиталын
ұсынады, ал банкирлер болса бөтен капиталдармен операциялар жүргізеді..
Ссудалық капиталистің табысы - ссудадан түсетін пайыз мөлшерлемесі болса,
банкирдің табысы-банктің пайдасы (пайыз, бағалы қағаздардан
түсім,комиссиялықтар және тб) болып табылады.
Банктің атқаратын функциялары:
- функциялаушы және ақшалы капиталистер арасында несиедегі делдалдық;
- төлемдердегі делдалдық;
- ақшалай табыстар мен қорланымдарды мобилизациялау және оларды капиталға
айналдыру;
- айналымның несиелік құралдарын жасау.
Бос ақша қаражаттарын өндіріс және сауда кәсіпкерлеріне қарызға беру
көптеген кедергілерге соқтырып отыр. Біріншіден, қарызға ұсынылып отырған
капитал мөлшері,қарыз мөлшерінің сұранысына сай болмауы мүмкін. Мысалы, А
100 мың бос ақша қаражаттары бар, бірақ қарыз алушыға 200 мың теңге
қажет.екіншіден, олардың меншік иелеріне ақша капиталдарын босату
мезгілдері қарыз алушылардың мезгілдермен көбінесе сәйкес келмейді;
мысалға А капиталистінде бос ақша капиталы бір айға босауы мүмкін, ал Б
капиталистіне қосымша ақша каражаты екі айға қажет болуы мүмкін. Және
үшіншіден, қарыз берушілердің қарыз алушылар туралы мәліметсіздігі,яғни
борыш төлеуі туралы ақпараттандырылмағандығы.
Банктердің делдалдастықтары осы кедергілерді жояды. Банктер әр түрлі
көлемдегі және әр түрлі уақыт ұзақтылығына арналған салымдарды
шоғырландырады, соның нәтижесінде іскер капиталистерге қажетті көлемде және
қажетті уақытқа несие бере алады. Сонымен қатар, несие операцияларын
жүргізуге мамандандырылған банктер , қарыз алушылардың төлем қабілеттілігін
жақсы анықтай алады.
Несиедегі делдалдықпен банктердің басқа функциясы - төлемдегі
делдалдықпен тар байланыста. Өз операцияларын ұйымдастыруда, өндірістік
және сауда капиталистерімен касса жүргізумен айналысады. клиенттің
ақшалардың қабылдау және төлеумен олардың ақшаларын жинақтау, барлық ақша
түсімдерін жазу, лайықты шоттарға аудару және т.б. Төлемдерде делдал
ретінде банктер өз клиенттері үшін осы операцияларды жүзеге асырады.
Өндірістік және сауда капиталистері банктердің төлем делдалдастығына
мүдделес,өйткені ақша операцияларын және банкілерде есеп-қисаптардағы
кассирлардың штатын ұстауына , бухгалтерлердің және есеп жүргізушілердің
және т.б. шығындарды қысқартады.
Банктердің ерекше функциясы – ақша табыстарын және қорланымдарды
мобилизациялау және оларды капиталға айналдыру. Қоғамның әр түрлі топтары
келешек шығындар үшін қысқа немесе ұзақ мерзім көлемінде қаражат
жинақтайды. Ақшалы табыстар және жинақтаулар банктер немесе басқада
несиелік ұйымдарсыз өздері өздігінен капитал бола алмайды және олар өлі
қазынаға айналар еді. Банктер, сонымен қатар басқа да қаржылық институттар
ақшалай табыстар және жинақтауларды салымдар түрінде шоғырландырып,
нәтижесінде олар қарыздық капиталға айналады.Соңында банктер өндірістік
және сауда компанияларына осы қаражаттарды ұсынады, олар өз кезегінде
өндіріске еңгізеді. Сонымен ақшалай табыстар және жинақтар банкілер
арқасында, ақыр соңында, капиталға айналады.
Банктердің функцияларының бірі - металл ақшаның орнын басатын несие
құралдарын шығару.
Қарастырылған функцияларды орындауда банктер:
- Банктердің қарыз капиталын кәсіпорындарын ұлғайтуға қолданатын
кәсіпкерлерге беруі;
- Қолма-қолсыз есеп айырысулар, несиелік карточкаларының дамуына
байланысты кассалық операцияларды біріктіру негізінде өндірістік емес
шығындарды азайту;
- Ақша қаражаттарын және жеке тұтыну табысын жұмылдыру арқылы
қосымша капиталды ұйымдастыру [1].
Пассивті операциялар табыс оперцияларының нақты көлемін және
масштабын анықтап көрсетеді.Осымен байланысты пассивтерді басқару арқылы
ресурс потенциалын өсіру және тұрақтылықты қамтамасыз ету сұрақтары ерекше
өзектілікке ие болып отыр.
Банктік қызметтің механизмінің негізі - коммерциялық банктің ресурстық
базасы. Банк пассивтарының анализі, оған сеніп тапсырылған қаражаттардың
қаншалықты қорғалғандығы және банктердің тұрақтылығын көрсетеді.
Міндеттемелерге анализ жасау арқылы банкте жасалатын басқарудың
қаншалықты сауаттылығы туралы айтуғу болады.
Қазақстанның көптеген банктері үшін ресурстарды оптимизациялау сұрағы
өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі
БТА - ның рөлі, орны және функциясын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі БТА - ның рөлі мен орнын,
оның қызметінің, функцияларының және операцияларының ұйымдастырушылық-
құқықтық негізін зерттеу.
- 2006, 2007, 2008 жылдардағы банктің қаржылық жағдайын талдап,қаржылық
жағдайының тұрақтылығына, өтімділігіне,іскерлік активтілігіне, пассивтері
мен активтеріне талдау жүргізу.
- Банктің жаңа перспективті бағыттарын талдау-приватизация, төлем
қатынастарын дамыту, зейнетақы реформасыны қатысуы, банк ісінің әлемдік
даму тенденцияларынан қалмауға ұмтылуы.
- Салыстырмалы талдау үшін Темірбанк банктің депозиттік операцияларының
дамуын қарастырдым.
Дипломдық жұмысты жазуда ғылыми негіз болған есептік және нормативтік
әдебиеттер (пайдаланған әдебиеттер тізімінде көрсетілген). Практикалық
негізі болған БТА - ның материалдары: газеттер, журнал статьялары,
үкімет қаулылары, қаражат-тық есептеу нәтижелері.
Талдау нәтижелерін интерпретациялауда менің қолданған ақпараттарымның
келесі жетіспеушіліктерін назарға алған жөн:
- Панорама және Деловая неделя газеттеріндегі ақпараттардың тар
шеңберлілігі және бір жақтылығы.
- Көбінесе өзекті мақалалар бір мақалаға біріктіріледі, ал өзекті
еместерін терең зерттейді. Мұндай есептеулер қаржылық талдауды қиындатады.
Жұмыстың методологиялық негізі-Қазақстан Республикасының банк ісі
туралы заңнамалық базасы, білікті экономистердің монографиялары, ағымдық
баспалар және Ұлттық банктің статистикалық мәліметтері.
1. ДЕПОЗИТТІК САЛЫМДАР – БАНКТІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ НЕГІЗГІСІ
1.1 Коммерциялық банктердегі депозиттік операциялардың түрлері және оларды
ұйымдастыру
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі
меншікті қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің
активтік операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады. Банктік
тәжірибеде барлық таратылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен 2 топқа бөледі:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар;
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит (латын тілінен аударғанда depositium – сақтауға берілген
зат) – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі –
бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
З.С. Каценеленбаум банктік депозитті зерттей келе оның артықшылығы – екі
табиғилығында екендігін айтып кетті: Депозит салымшылары үшін
потенциалды ақша болып табылады. Салымшы чек жазып басқадай бір соманы
айналысқа жіберуі мүмкін. Сонымен қатар банктік ақшалар пайыз әкеледі.
Олар салымшылар үшін екі мағынада қолданылады: бір жағынан ақша рөлін,
ал екіншіден пайыз алып келетін капитал рөлін. Қолма – қол ақшалардан
депозиттің артықшылығы, ол пайыз алып келеді, кемшілігі капитал алып
келетін пайызбен салыстырғанда депозит аз пайыз мөлшерін әкеледі. Бұл
төмен пайыз келеңсіз жағдай емес, банктің табиғи жағдайы. Капиталдан
түскен пайыз мөлшері мен депозиттен түсетін пайыз мөлшерлемесі арасындағы
айырмашылық активті операциялардан алынатын пайыз мөлшердің ¼ бөлігін
құрайды.
Жоғарыда айтылғаннан көріп отырғанымыздай депозит салымшыға ғана емес
банкке де тиімді. Көптеген депозиттер банк үшін қарыз капиталын құрайды
және кейіннен банк оны тиімді шаруашылық саласына салу мүмкіндігі бар.
Депозит бойынша пайызбен қарыз капиталынан түсетін пайыз мөлшерлемесі
арасындағы айырмашылық банкке бос ақша қаражаттарын тартқаны үшін және
қарыз капиталын жүзеге асырғаны үшін сыйақы болып табылады. Банктердің
осы сыйақы көлемін жоғарлатуы олардың өзіндік болжанған салымдар арқылы
ресурстық базасын кеңейтуге мүмкіндік береді.
Депозит деп әдетте клиенттердің банкке белгілі – бір талаптарының
бар екендігін куәландыратын банктік шоттардағы жазулар немесе
клиенттердің банктегі келісімдер және шарттар бойынша салымдар
формасындағы ақшалай қаражаттары түсіндіріледі [2]. Депозиттік
операциялар негізінде банктердің несиелік ресурстарының көп бөлігінен
құралады. Банктік депозиттер жүйесі ағымдық салымдарды (қажет уақытында
талап ететін салымдар), заңды және жеке тұлғалардың мақсатты және
мерзімдік салымдарын қамтиды.
Банктік тәжірибеде депозиттер бірнеше критерийлер бойынша
жіктеледі: алыну формалары, салымшылардың категориялары, мақсатты бағыты
және табыстылық дәрежесі бойынша. Депозиттерді және депозиттік
операцияларды ұйымдастырудың халықаралық тәжірибесі шоттар формаларының
көптігімен ерекшеленеді. Депозиттік шоттар жүйесін құру үшін база ретінде
шетелдік коммерциялық банктердің тәжірибесі пайдалануы мүмкін.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді.
Активті депозиттік операциялар банктің уақытша бос ақша қаражаттарын
басқа корреспондент – банктердегі шоттарда орналасуымен байланысты
операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша бос
ақша қаражаттарын белгілі бір уақытқа және пайыз төлеу шартымен
тартуымен байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған
депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстар
қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Қазіргі банктік
тәжірибеде салымшылардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың
шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестіктері
нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттер мынадай топтарға бөлінеді:
- талап етуге дейінгі депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар;
Сондай – ақ оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
- мерзіміне қарай;
- салым иелерінің категорияларына байланысты;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары;
- тағы да басқалары.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шотттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтардың шоттарына.
Талап етуіне дейінгі депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты. Әртүрлі төлем құжаттар арқылы қолма – қол ақшаларын
алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар. Талап етуіне дейінгі депозиттер
ағымдық есептеулерге негізделген. Мұндай шоттарды ашу ынтасы банктер
арасындағы келісімдер негізінде есеп айырысу операцияларын жүргізуге
деген қажеттілік, төлемдер жасау және ақша қаражаттарын өз иелігіне алу
мүмкіндігіне байланысты клиенттер жағынан туындайды. Бұл шоттар бойынша
қаражаттар қозғалысы (түсімдер және сызып тастау) қолма – қол ақшалар,
чектер, аударымдар және басқа да есеп айырысу құжаттарымен жүзеге
асырылады.
Талап етуіне дейінгі депозиттеріне сонымен қатар
корреспонденттік шоттар жатады. Олар біржақты тәртіп бойынша есептеу және
төлем жүргізу немесе екі жақты келісім мақсатында корреспонденттік
банктерде ашылады[3]. Көрсетілген банктің басқа банктегі корреспонденттік
шоты настро, ал берілген банктің басқа басқа банк үшін ашқан
корреспонденттік шоты ларо деп аталады. Ларо және настро шоттарын
банктер арасындағы жасалған келісім – шарт негізінде ашады.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар
жатады:
- мемлекеттік акционерлік кәсіпорындардың, сондай – ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарында сақталатын қаражаттары;
- әр түрлі мақсаттарға тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Қажет уақытында талап ететін депозиттердің ерекшеліктері мынада:
Біріншіден, ақшаларды алу және салу кез – келген уақытта ешқандай шектеусіз
бөліктеп те, толығымен де жүзеге асырылады; екіншіден, ақшалар шоттан қолма
– қол формада да чек арқылы да алынуы мүмкін; үшіншіден, шот иесі банкке
шотты пайдаланғаны үшін тұрақты айлық мөлшерлеме ретінде немесе әрбір
жазылған чек үшін коммисиялық алым төлейді; төртіншіден, банк қажет
уақытында талап ететін депозиттер бойынша Орталық банкке мерзімді
депозиттерге қарағанда ең төменгі резервті жоғары сәйкестікте сақтауға
міндетті.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың негізгі артықшылығы жоғары
тиімділігі, оларды төлем қаражаттары ретінде тікелей пайдалану мүмкіндігі
бар. Талап етуге дейінгі депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және
басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі және
пайдаланылады. Ал, кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді
немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді.
Көптеген коммерциялық банктерде талап етуге дейінгі депозиттік шоттар
тартылатын қаражаттар құрылымында жоғарғы меншікті салмақты иеленеді. Ереже
бойынша бұл ең арзан банктік ресурстарды қалыптастырудың көзі болып
табылады. Жоғарғы мобильдікке байланысты талап етуге дейінгі депозиттік
шоттардағы қалдық бірдей емес, кейбір кездері өзгермелі. Шот иесінің кез-
келген уақытта қаражаттарды шоттан алуының мүмкіндігінің барына байланысты
банк айналымға қолма – қол жоғарғы икемдігі бар активтер көлемін жоғарлатуы
қажет және сондай – ақ активтердің жоғарғы табысын алып келетін жоғары
икемділікке қарағанда төмен икемділіктерді азайту қажет. Осы себептерге
байланысты бұл шот бойынша пайыз мүлдем төленбейді немесе біршама төменгі
мөлшерде төленеді. Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардағы қаражаттардың
жоғары қозғалмалығына қарамастан, олардың төмендетілмейтін қалдығын
анықтауға және несиелік ресурстардың тұрақтылығы ретінде қолдануға болады.
Банктік тәжірибеде, талап етуге дейінгі депозиттік шоттармен қатар, сондай
шотттар түріндегі Нау – шотты және куәландырған чектер сияқты депозиттер де
кеңінен қолданылады [4].
Нау – шоттар - бұл пайыз төленетін, чектік депозиттер.
- бұл шот түрі бойынша пайыз төленеді;
- бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайда таппайтын ұйымдарға ашылады;
- салым иелерінен бұл шотта ең төменгі қаражат болуы талап етілмейді.
Куәландырылған чектер шоттары – бұл куәландырылған чектерді төлеу үшін
сақталатын банктердегі талап етуіне дейінгі депозиттік шоттағы
қаражаттарды білдіреді.
Куәландырылған чектер – бұл банктің шоттағы қаражаттарының барлығын
чектер арқылы куәландыруы.
Американдық банктік тәжірибелерде жаңа депозит түріне ақша нарығының
депозиттік шоты жатады.
Оның мынадай ерекшелігі бар:
- ақша нарығының басқа құралдары бойынша мөлшерлемелерінің өзгеруіне
байланысты әр аптада шот бойынша пайыз мөлшерлемесінің өзгеріп отыруы;
- шот бойынша ең төменгі қалдықтардың болуының талап етілуі;
- салымшылардың сақтандырылуы;
- иемденуші, үшінші жақтан төлемдер үшін айына шоттан алты рет аударма
жасауына болады, мұның ішінде үшеуі чекті көшіріп жазу жолымен, үшеуі
телефон арқылы жүзеге асады.
Банкте орналастырылған клиент қаражаттарының пайдасын жоғарлату
және банктер үшін тұрақты несие ресурсын құру мақсатында талап етуге
дейінгі депозиттік шоттарындағы қаражаттар көлемін мерзімді депозиттік
шоттарға ауыстыру келесі формуламен жүзеге асырылады:
(1)
Мұндағы, А – депозиттік шоттарға ауыстыру мүмкіндігі бар есеп беру және
ағымдық шоттарда бір жыл уақытына сақталатын қаражаттар көлемі;
Оққ – бір жыл ішіндегі есеп беру және ағымдық шоттардағы орташа қалдық
қаражаттары;
Ан – бір жыл ішіндегі есеп беру және ағымдық шоттар бойынша несиелік
айналым.
Мерзімді депозит – бұл банктерде белгілі – бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары. Бұл
депозит түрі алдын – ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша алынуы
мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ қолма
– қол ақша ретінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, пайыз шот иесі айыппұл
төлеуге міндетті. Мерзімді депозиттің оның белгілі – бір мерзімі бар, ал
бойынша тұрақты пайыз төленеді және әдетте салымды мерзімінен бұрын алуға
шек қойылады. Мерзімді депозиттер жеке тұлғалардың, компаниялардың,
кәсіпорынның және ұйымдардың банктерде шоттарға алдын – ала белгілі – бір
мерзімге, әдетте 1 айдан кем емес, орналастырылған қаражаттарын
білдіреді.
Бұл салымның ерекшелігі талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда, оларға
міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын – ала хабарлау негізінде немесе уақыты
жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы
алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті – мерзімді депозиттер;
- алдын – ала алуы ескертілген мерзімді депозиттер.
Меншікті – мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі;
- 30 күнге дейінге;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын - ала хабарлау
депозиттері
бойынша міндетті түрде өтініші талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын –ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз бөлінеді. Әдетте алдын
ала хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да
есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі жеті Б тарапынан реттеліп отырады;
- ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын – ала хабардар етуі талап
етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер
белгіленеді.
Мерзімді депозиттер клиент пен банк арасындағы келісім бойынша
толтырылады. Банктер депозиттік келісім – шарт формасын құрады және оның
әрбір жеке депозит бойынша өз ерекшелігі бар. Келісім – шарт екі данада
жасалады: бір данасы салымшыда ал, екінші данасы банктің депозиттік
немесе несиелік бөлімінде сақталады. Келісім – шартта депозиттің сомасы,
салу мерзімі, пайыз көлемі, салымшының міндеттері мен құқықтары, банктің
міндеттері мен құқықтары, екі жақтық келісім бойынша міндеттемелерді
сақтау жауапкершілігі, таласты шешу тәртібі қарастырылады.
Әлемдік банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттер мен
мерзімді депозиттер арасында жинақ салымдары елеулі орын алады.
Шетелдік тәжірибеде жинақ салымдарының депозиттік салымдардан
ерекшелігі, олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін
талап етпейді, салымшылардың жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу
кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет. Банктер үшін мұндай шоттар
қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны ресімдеу, кітапшаны жоғалту
және ұрлатып алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б.
Компьютердің көмегімен жасалған дербес шоты туралы көшірмесі негізінде
жинақ салымдар мен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіндік бар. Мерзімдік
депозиттер және жинақ салымшылары депозиттік ресурстардың біршама тұрақты
бөлігін білдіреді. Жинақ салымшылардың тұрақты мерзімі болмайды. Бұл
салымшылардың түрі бойынша мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі
мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдар жинақ кітапшалары негізінде
толтырылады [5].
Отандық банктердің тәжірибелерінде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана
ашылады, ал шетелдік тәжірибеде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға
және іскер фирмаларға да ашыла береді. Отандық банктердің
тәжірибелерінде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдар салым
операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдар;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдар;
- ұтыс салымдар;
- ақшалай – заттай ұтыс салымдар;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын – ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
өткенше алу мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарға
тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес
салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарға басқа жинақ салымдарға
қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді. Қосымша жарна қосатын салымдар
бұл шоттағы қаражатқа алдын – ала келісілген уәде бойынша үздіксіз
ақшалай соманы қосып отыруға болатын салымды білдіреді. Бұл шотта
жинақталынған соманы белгілі бір күнде(жаңа жылдық салым, бойжеткен
немесе ержеткен кезде және т.с.с.) толық төленеді. Ағымдық жинақ
салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді төлеу үшін
жинақталатын және пайдаланатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай салымдар
бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Валюталық салымдар - шет ел валютасындағы салымдар болып табылады. Жинақ
салымының сомасы банк кассаларына қолма – қол түрінде аударылуы мүмкін.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.Депозиттік және жинақ сертификаты
– бұл салым иесіне белгілі мерзім өткен соң, тиісті қаражатты және оған
есептелетін пайыз алуға құқық беретін және оның шотындағы ақшалай
қаражатының барлығын куәландыратын банк эмитенттерінің жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары – бұл салым иелерінің атына
толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты –
жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып
саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген
қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін
атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада
шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі
бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында болып,
уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында болып,
уақыты жеткен соң банкке ұсынылады және оның ерекшелігі басқа бір
тұлғаларға екінші нарықта сатып алу сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаттарын шығару тәсілі бойынша:
- бір реттік тәртіп бойынша шығарылатын;
- сериялар бойынша шығарылатын.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ
сертификаттарының мерзімі 1 жылдан 3 жылғадейінгі мерзім аралығын құрайды
жинақ сертификаты тек жеке тұлғаларғағана беріледі.
Егер депозитті немесе салымды алу мерзімі өтіп кетсе, мұндай сертификат
талап етуіне дейінгі құжат болып табылады және банкпен депозит иесінің
бірінші талабы бойынша төленуі тиіс. Банк мерзімді сертификаттың соммасы
мен төмендетілген пайыз ставкасына талап етуіне дейінгі шарттарды
қарастыра алады.
Сертификатты өтеу 3 әдіспен жүзеге асады:
- жаңа шығарылған сертификаттар;
- басқа депозит түрлеріне қолма – қолсыз аудару немесе талап етуіне
дейінгі шотқа аудару;
- қолма – қол ақшалар арқылы (жеке тұлғаларға).
Сертификатты шығаратын банк өзінің сертификаттарының айналымын және
шығару шарттарын өздері белгілейді. Шығару шарты бойынша өзіндік
сертификаттарды пайдалы түрде орналастыруды қамтамасыз ету үшін келесідей
жағдайлар қарастырылуы қажет:
- инвестор үшін тиімді пайыз мөлшерлемесінің деңгейі;
- салымшы үшін ыңғайлы сертификаттың төменгі жағдайы;
- пайыздық мөлшерлемелерді белгілеудегі икемді механизм;
- стандартты шығару шарттары (шағын капитал, эмиссиялау мен өтеу күнінің
ыңғайлылығы);
- есептелінген пайыз бен номинал төлемінің сенімді кепілдемесі;
- потенциалды сатып алушылардың сертификатты шығару шартымен таныс
болуы, яғни кеңейтілген жарнамалар.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге
ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ
төменгі мөлшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат
ресурс жинақтау тиімділігімен яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге
түсуін сипаттайды.
Депозиттік және жинақ сертификаттары қызмет ету мерзіміне байланысты кез
– келген уақытта сатып алына береді және пайыз сатып алған күннен бастап
қосыла береді.
Сертификат мерзімді салымдарға қарағанда бірнеше ерекшелігі бар:
- сертификат айналуы мен таратылуында көптеген қаржылық делдалдардың
болуына байланысты потенциалдық инвесторлар саны көбейеді;
- екінші нарыққа байланысты сертификат банк ресурсының көлемін өзгертпей
және сақтағаны үшін белгілі – бір пайда ала отырып, тездетілген түрде
басқа тұлға иесіне сатыла алады.
Мерзімді депозиттерге қарағанда сертификаттың кемшілігі болып
эмиссиялауға байланысты банктің жоғарғы шығындары табылады.
1.2 Екінші деңгейлі банктердің депозит салымдарын пайыздық есептеу әдістері
Банктер арасындағы ресурстарды тартудағы бәсекелестік пайыздық
саясаттың тиімділігінде. Депозиттік пайыздық мөлшерлемесінің көлемі әрбір
коммерциялық банктердің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінде есепке
алу ставкасына, ақша нарығына және банктердің депозиттік саясатына
негізделіп белгіленеді. Жеке депозиттік шоттар бойынша табыс көлемі салым
мерзіміне, соммасына, шоттың қызмет ету ерекшелігіне, атқарылатын
қызметтердің мәніне және клиенттердің салым шартын орындауына байланысты
анықталады.
Талап етуіне дейінгі шоттар шот иесінің ағымдық операцияларды жүргізу
мақсатында қолданылатын және қалдық соммасының тұрақты еместігіне
байланысты табыс көлемі төмен болып келеді. Заңды тұлғаларға ашылған талап
етуіне дейінгі депозит қалдығына % есептелмеуі де мүмкін. Бұл жағдайда
клиенттен есептік-кассалық қызмет үшін төлем алынбайды. Бірақ талап етуіне
дейінгі депозиттерде табыс алу көзі болмағандықтан салымшылар пайда табу
мақсатында өз қаражаттарын тиімдірек депозитке салады (мерзімді депозит,
бағалы қағаздар және т.б.). Бұл шоттың түрінен ақша қаражаттарының ағып
кетпеуі үшін банк кезең негізінде қалдық соммасына аз ғана пайыз мөлшерін
белгілейді. Кейбір банктер талап етуіне дейінгі депозиттерде ақша
қаражаттарын тұрақтандыру үшін келесідей шараларды жүзеге асырады: шоттағы
минималды қалдық бойынша жоғары пайыз көлемін ұсынады және тұрақты ірі
қалдық қаражаттары бар клиенттерге сыйақы төлейді. Бірнеше банктер
минималды қалдық қаражатына байланысты пайыз мөлшерінің дифференциациясын
қолданады.
Жеке тұлғалар үшін талап етуіне дейінгі депозиттерге пайыз міндетті
түрде белгіленеді, бірақ табыс көлемі мерзімді депозиттерге қарағанда
төмен.
Талап етуіне дейінгі депозиттер бойынша белгіленетін пайыз мөлшерін
анықтаудағы негізгі фактор болып қаражаттар орналастырылған мерзім
табылады: мерзімі жоғары болған сайын пайыз деңгейі де жоғары. Тағы бір
айтып кететін жағдай, табысты төлеу жиі болған сайын пайыз мөлшерінің
деңгейі төмен болады.
Клиенттердің өз қаражаттарын банкке салу үшін пайызды төлеу және
есептеудің әртүрлі әдістері қолданылады.
Табысты есептеудің дәстүрлі түрі – қарапайым жай пайыз. Бұл есеп
айырысу үшін фактілік салым қалдығын қолданады және келісім шартта
қарастырылған пайыздық салымдар салым бойынша есептесу кезеңдік негізде
жүзеге асады. Бұл әдісте есептеудегі бастапқы база өзгермейді. Келесі
жағдайларды қарастырайық. Банкте белгілі бір жылдық пайыз мөлшері бойынша
бірнеше жылға ақша қаражаты салынған. Салым мерзімі өткеннен кейін осы
сомма бойынша жай пайыз көлемі қанша болады? Ол келесі формуламен
анықталады:
(2)
мұндағы,
БСn - пайыз көлемі есептелгеннен кейінгі ақшаның болашақ соммасы;
АС – ақшаның қазіргі немесе ағымдық соммасы;
iқ – қарапайым пайыздық мөлшер;
n - пайыз көлемі есептелінетін жыл саны.
1) формуласын келесі түрде көрсету ыңғайлырақ:
(3)
Келтірілген формулаларда n жыл негізінде қолданылады. Егер есеп
шартында пайыз есептеу көлемі күндерде берілсе, онда келесі формуламен
есептелінеді: n = t k
мұндағы, t - пайыз есептелінетін күндер;
k – есептеуде қолданылатын 1 жылдағы күн саны (360 немесе 365 күн).
t уақыты өз кезегінде 1 айдағы нақты құн бойынша (28,30,31) немесе кез-
келген айдың ұзақтығы 30 күнге тең деп есептелінеді.
Есеп беру келесідей 3 вариантта қолданылады:
1) k = 365 күнге, t - депозиттің нақты күн санын есептеумен
анықталады;
2) k = 360 күнге, t - депозиттің нақты күн санын есептеумен
анықталады;
3) k = 360 күнге, t - депозиттің шамалы түрде есептелінетін күн
санымен анықталады.
Осы варианттар бойынша есептесуді жүргізу үшін пайыз мөлшерін белгілеу
ерекшелінген қаржылық қорытындыға алып келеді.
Салым біртекті және көптекті болып келеді.
Енді біртекті салым бойынша мысал келтіретін болсақ, клиент банкке 10
жылға, 50% жылдық ставкасынан 1000 y.e. соммасында салым салды. 10 жыл
өткеннен кейін клиент банкте қанша ақша соммасын иемденеді?
Оны (3) формуланы қолдана отырып, есептейміз:
Көптекті салым бойынша есептейтін болсақ, егер клиент осы салымдарды
(КЛС) әрбір жылдың аяғында салып отырса, онда ол келесі сызба бойынша
көрсетілген:
КЛС1 КЛС2 КЛС3 КЛС4 КЛСn
жылдар
0 1 2 3 4 n
Сызба 1. Әрбір жылдың аяғындағы салымдар көлемі
Енді клиенттің n жылдан кейінгі алатын ақша соммасын есептеу үшін
жалпы формула құрайық. Депозит саны n - ге тең:
БС=КЛС+ КЛС2+ КЛС3+...+КЛСn *1
Егер де КЛС1 = КЛС2 = КЛС3 =...=КЛСn=КЛС болса, онда формула тең
болады:
БСn=КЛС
тең болса, онда БСn=КЛС
Сонымен, (4)
Енді салымдар әр жылдың басында жасалатын жағдайларды қарастырайық:
КЛС1 КЛС2 КЛС3 КЛС4 КЛСn
жылдар
0 1 2 3 4 n-1
Сызба 2. Әрбір жыл басындағы салымдар көлемі
n жыл бойынша депозиттік салым соммасының жалпы формуласын құрайық;
n - салым саны:
(5)
Егер болса, онда (5) формула тең болады:
тең болса, онда бұл жағдай тең (6)
Егер банкке жыл сайын төлем бойынша депозиттік салым салатын болсақ,
онда бірінші біз алғашқы салым соммасын (АС) анықтауымыз қажет. Ол клиент
үшін n жыл ішіндегі жылдық төлемді (ЖТ) қамтамасыз етеді. Бұл төлемдердің
келесі сызбасын көрсетуге болады.
0 1 2 3 4 ... ...n
жылдар
ЖТ1 ЖТ2 ЖТ3 ЖТ4 ЖТn
Сызба3. Жыл сайын төлем бойынша салынатын депозиттер көлемі
(2)формуланы қолдана отырып келесі теңдеуді құруға болады:
(7)
Егер барлық төлемдер бірдей деп алатын болсақ,
ЖТ1 = ЖТ2 = ЖТ3 = ЖТn = ЖТ, онда
Сонымен,
(8)
Табысты есептеудің келесі әдісі болып күрделі пайыз табылады (пайызды
пайызға есептеу). Бұл жағдайда депозиттік салым соммасына есеп беру кезеңі
біткеннен кейін пайыз есептелінеді және алынған сомма салым соммасына
қосылады. Сонымен, келесі есеп беру кезеңінде пайыз мөлшері алдын-ала
есептелінген табыс соммасына жаңа өсіммен қолданылады. Күрделі пайыз
мөлшерін депозиттік салым мерзімінің аяғындағы нақты табыс төлемінде
қолданылады.
Күрделі пайыз мөлшері әдісінің болашақ соммасын есептеу үшін келесі
формула қолданылады: (9)
Екінші жылдың аяғында
Үшінші жылдың аяғында
n жылдың аяғында (10)
Мұндағы iк - күрделі пайыз мөлшерлемесі.
Егер (10) формулада деп алатын болсақ ; онда K1
коэффициентін анықтау ыңғайлы болу үшін ik және n параметрлерін біріктіріп
көрсетуге болады.
Енді көптекті ақша салымына мысал келтірейік.
Егер клиент депозит салымдарын әр жылдың соңында жасайтын болса, ол
келесі сызбада көрсетілген:
КЛС1 КЛС2 КЛС3 КЛС4 КЛСn
жылдар
0 1 2 3 4 n
Сызба 4. Әр жылдың соңында салынатын депозит көлемі
Бұл жерден клиенттің n+1 жылының басында, яғни БСn қандай сомманы
иеленетіндігін анықтау қажет.
Біріншіден БСn анықтау үшін жалпы формуланы құрайық. n - салым саны.
(11)
Егер салымдар бірдей болса, яғни КЛС1= КЛС2=КЛС3=...=КЛСn=КЛС, онда (11)
формула келесі жағдайға тең болады:
Бұл жерден болса, онда БСn үшін төмендегі мағынаны аламыз:
(12)
Енді салымдар әр жылдың басында жасалатын жағдайды қарастырайық. Бұл
жағдайда n-салым саны. Клиент n жылдан кейін қандай сомманы иеленеді?
Біріншіден БСn анықтау үшін жалпы формуланы құрайық:
(13)
Егер салымдар бірдей болса, яғни КЛС1= КЛС2=КЛС3=...=КЛСn=КЛС, онда (13)
формула келесі жағдайға тең болады:
болса, онда
(14)
Егер банкке жыл сайын төлем бойынша депозиттік салым салатын болсақ,
онда бірінші біз алғашқы салым соммасын (АС) анықтауымыз қажет. Ол клиент
үшін n жыл ішіндегі жылдық төлемді (ЖТ) қамтамасыз етеді. Төлем әр жылдың
соңында жүргізілуі қажет.
Алдыңғы жағдайларды қарастыра келіп, АС анықтау үшін жалпы формуланы
келтірейік:
(15)
Егер барлық салымдар бірдей болса, яғни ЖТ1= ЖТ2= ЖТ3= ... ЖТn=ЖТ,
онда
немесе
болса, онда АС үшін келесі формуланы аламыз:
(16)
Коммерциялық банктердің активтік операцияларын қаржыландырудың басты
көзі ретінде пайдаланатын тартылған қаражаттарды жинақтауда, коммерциялық
банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде жүргізе отырып, депозиттік
операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттік операцияларды ұйымдастыру
барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай
талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстарының қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер
мен мерзімді салымдарының көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
1.3. Депозиттік саясаттың мәні, қалыптастыру кезеңдері мен факторлары
Банк жүйесіндегі қарқынды бәсекелестік жағдайға байланысты
коммерциялық банктер халық салымдарын тартуда белсенді қызмет атқарады.
Тұрақты банктік жүйе халық сенімділігін арттырумен қатар, халықаралық
қаржы нарығына жедел түрде енуге мүмкіндік береді.
Банктегі депозиттік операцияларды басқару спецификасы бірнеше мәселелерді
шешуді қарастырады:
- банк аралық бәсекелестік жағдайында депозиттік операцияларды жүргізу
үшін шаралар құру;
- кепілдік, сенімділік және қызмет көрсету сапасын жақсартуға
байланысты салымшылар қызығушылығын арттыру;
- банктің жоспарланған пайданы алуы бойынша кепілдеме;
- тәуекелділікті басқару;
- адам ресурстарын басқару.
- Банктің табысты жұмыс атқаруы осы негізгі шешімдердің дұрыс
орындалуына байланысты.
Банктің депозиттік саясатының негізгі мақсаты болып төмен деңгейдегі
шығынды қамтамасыз ететін, қаржы нарығында толық қызмет ететін тиімді
ақша ресурстарын тарту табылады.
Ресурстарды тарту банк лицензиясында көрсетілген нақты операцияларды
жүргізу кезінде іске асады. Банктік ресурстарды тартуда негізгі
құралдарға жататындар:
- ақша қаражаттарының түсуін қамтамасыз ететін заңды және жеке
тұлғаларға шоттар ашу;
- ақша қаражаттарының түсуін қамтамасыз ететін басқа банктерге шоттар
ашу;
- банк вексельдерін шығару және сату;
- банк аралық несиелерді тарту негізінде банкке басқа банк қарамағынан
лимит ашу.
Сонымен қатар, банк меншік облигациясын шығара алады және Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінен несие алу туралы келісім – шарт жасайды.
Ресурстарды тартуда жүргізілетін банк операцияларын келесі банк бөлімдері
қамтамасыз етеді:
а) клиенттік қатынас департаменті:
- талап етуіне дейінгі қаражаттарды депозиттік шоттарды жеке және заңды
тұлғаларға ашу арқылы тарту;
- тездетілген қаражаттарды депозиттік шоттарды жеке және заңды
тұлғаларға ашу арқылы тарту.
б) бухгалтерлік есеп және есеп беру бағдарламасы:
- талап етуіне дейінгі қаражаттарды банк қызметкерлеріне талап ету арқылы
шот ашу.
в) қазынашылық департаменті:
- банк вексельдерін сатып орнына банкаралық несие алу;
- салық заңының өзгеруі;
- ресурстарды тарту мен орналастыруда қаржылық нарықтың деңгейі мен
ағымдық жағдайы;
- банктік нормативтерге есеп беру кезіндегі өзгерістер;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінің өзгеруі;
- банктің банк операцияларының жүргізілуіне бекітілген бақыланатын
сандар және лимиттер.
Сонымен қатар, банктің депозиттік саясаттың құрылуына әсер ететін
факторларға жататындар:
а) клиенттер жағынан:
- географиялық жағдайлар;
- әлеуметтік топтардың ерекшелігі;
- салымшының жасы;
- табыс деңгейі;
- сақтандыру жүйесінің даму деңгейі;
- зейнетақымен қамтамасыз ету.
б) банк тарамағынан;
- бәсекелестік деңгейі;
- тәуекелділікті диверсификациялау;
- банк қызметкерлерінің біліктілік деңгейі;
- клиент үшін барлығы саясаты;
- қызмет көрсету саясатын жоғарлату;
- банктік қызметтер спектр.
Банк депозиттік операцияларын жүргізуде, яғни ақша қаражатын тартуда
келесі міндеттерді сақтайды:
- қайтарымдылығы;
- жеделдігі;
- ақылығы (егер бұл келісім – шартта көрсетілсе);
- жариялылығы (қаражаттарды тарту шарттарына сәйкес).
Банк депозиттік операцияларды іске асырғанда негізгі принциптердің бірі
болып аз мөлшерде шығын жұмсап, керекті ресурс деңгейімен қамтамасыз ету
болып табылады.
Сурет 1. Депозиттік саясаттың құрылуына әсер ететін факторлар
Негізгі принцип актив құрылымы және деңгейі, тартылған ресурстар
құрылымы және деңгейі, ақша ресурстарын тарту көздерінің құрылымы және
деңгейіне байланысты ақша ресурстарының портфелін диверсификациялау арқылы
жүзеге асады.
Ресурстарды тартуда мүмкін болатын шарттарды анықтау үшін қаржылық
қорытындыны бағалау және болжанған банктік операциялар қорытындысының
құрылымдық өзгерісіне алдын – ала бағытталған мүмкін болатын шығандарды
анықтау болып табылады.
Банктік ресурс базасының негізгі қалыптасу көзі болып заңды
тұлғалардың шоттарындағы қалдық қаражаттары табылады.
Банктің заңды тұлғалармен жұмыс істеу саясаты банктің негізгі
клиенттеріне қызмет көрсетуге негізделген.
Банктің ресурстық базасының тұрақтылығын жоғарлату:
- банк клиентерінің серіктестері, контрагент - өнеркәсіптері, ұйымдардың
банкте шот ашуына;
- банк клиентінің қатысуымен жүргізілетін және жобалар мен
бағдарламаларды жүзеге асырумен байланысты қаржылық ағымдарды қайта
ұйымдастыруға негізделген.
Шешілген мәселелерге орай келесі депозиттік саясат құрылады.
Коммерциялық банктердің тұрақты қаржылық жағдайын көтеру мақсатында
тиімді банктік саясат құру қажет.
Депозитті саясатты ұйымдастыру 3 кезеңнен тұрады:
- зерттеу этапы
- жоспарлау
- шешім қабылдау және жүзеге асыру
Зертеу кезеңінде банк клиент сұранысын анықтайды, яғни қандай депозит
түрлері ең тартымды және депозит түрлеріне қандай пайыз мөлшерін орнату
қажеттігін зерттейді. Мұның барлығы банк операцияларын жүзеге асыра алу
мүмкіндіктеріне байланысты болады. Бұл кезеңде банк өзіне қосатын нарықты
зерттеу және талдау қарастырылады: қоршаған орта, нарық, осы нарықта
банктің атқаратын рөлі және орнын талдау. Яғни банктің географиялық
жағдайы, клиентке жақындығын, филиалдық жүйенің жеткіліктілігі, қала
немесе ауылдық жер, бәсекелестер барлығын депозиттік саясаттың бастапқы
баспалдағында анықтап алу қажет.
Жоспарлау кезеңінде банк депозиттік операциялар бойынша табысты бағалайды
және талдайды, мүмкін болатын тәуекелді жоспарлайды, қызмет көрсету
түрлерін кеңейту және т.б. мәселелерді қарастырады.
Шешім қабылдау және жүзеге асыру ең жауапты және маңызды этап, өйткені
бұл кезеңде жоспарланған кезеңге қанша деңгейде депозит салымдарын тарту
мәселелері шешіледі. Бұл жерде депозиттерге қаражаттар тарту факторы
маңызды орын алады (банк қызметкерлерінің клиенттермен жоғары қызмет
жасауы: салымдардың ерекшелігі және мерзімі, түрлері бойынша кеңес беру
жұмыстары және т.б.). Шешім қабылдау және жүзеге асыру этабында жарнама
және жарнама компанияларды өндіру маңызды орындардың бірін алады.
Сонымен, банк тартылатын және салынатын қаражаттар арасындағы теңсіздікті
азайту үшін және қаржылық қаражаттарды ұтымды қолдану үшін банк
активтері мен пассивтерін тиімді басқару қажет.
Депозиттік қызметтер нарығында банктің атқаратын рөлі. Негізі
және басты мәселелердің бірі болып банктік қызметтер нарығында банк
қызметінің атқаратын рөлін анықтау табылады. Банк жүйесінде банк қандай
орынды алатындығы оның кейінгі жүктелген міндеттерді шешуде де маңызы бар.
Банк бұл кезеңде қызмет ету туралы тұжырымдамасын құруға және өзін мәлімдеу
қажет. Бәсекелестер, салымшылар және банк қызметкерлері осы процестің
тікелей қатысушылары болып табылады. Яғни, олардың көздерімен,
ұсыныстарымен және пікірлерімен ары қарай мақсатты анықтау үшін нұсқау
етіп қолдану қажет.
1. Депозиттерді тарту бойынша банктің негізгі мақсаттары. Банктің
негізгі мақсаттарына келесілер жатады:
- халық пен өнеркәсіптердің депозиттерін тарту;
- халыққа қызмет көрсету жүйесін дамыту;
- депозиттермен жұмыс атқаруда банк қызметкерлерін маманданған түрде
оқыту;
- банк технологиясын дамыту және т.б..
2. Банкте пайда болатын негізгі мәселелер. Банктің депозиттік
операциялармен жұмыс жасағанда пайда болатын мәселелері. Олар ішкі
және сыртқы болуы мүмкін. Ішкі мәселелерге жататындар:
- депозиттік операциялар бойынша тәуекелділікті бағалаудың
жеткіліксіздігі;
- кадрлік менеджменттің жеткілікті дамымауы;
- агрессивті жарнаманың жеткіліксіздігі.
Сыртқы мәселелерге келесілерді жатқызуға болады.
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz