Банк ішіндегі банктер
Коммерциялық банктің активтерін тиімді басқару БТА Тараз филиалы мысалында
диплом жұмысы
Мазмұны
Кіріспе 4
1 Коммерциялық банктердің активтерінің мәні және оның құрылымы, басқару
ерекшеліктері 6
1.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер активтерінің мәні
және құрылымы 6
1.2 Акционерлік банктердің активтерінің сипаты мен сапасы 12
1.3 Коммерциялық банктердің активті операциялары және активтерді басқару
әдістері 14
2 Тұран Әлем Банкі АҚ-ы Тараз филиалының активтерінің сапасына талдау
24
2.1 Тұран Әлем банкі АҚ-ң даму тарихы мен мінездемесі 24
2.2 Банктің активті операцияларына құрылымдық талдау 31
2.4 Активті операциялардың негізгі бөлігі ретіндегі несиелік
операцияларына баға беру 36
2.5 Банктердің активтерінің сапасын арттыру жолдары 40
Қорытынды 49
Қолданылған әдебиеттер 50
Кіріспе
Қазақстандағы жалпы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай
банктердің банкроттық жағдайының өсуін тудырған қаржы нарығының
тұрақсыздануына әкелді. Қазақстанның қаржы нарығындағы соңғы жағдайлар
әлемдік банктердің мамандарының қорытындыларының дұрыстығын растайды.
Банк активтері — пайда табу мақсатында банктік ресурстарды әp түрлі
активтер бойынша орналастырған қаражаттары.
Банктік активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін
сапасына қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Активтердің сапасы активтік операциялардың түрлендірілуіне, тәуекелді
активтерінің көлеміне, толық құны жоқ активтердің көлеміне және активтердің
өзгеріске ұшырау белгілеріне қарай анықталады.
Коммерциялық банктің активтерін мынадай төрт топқа бөлуге болады:
1) касса және оған теңесстін акшалай қаражаттар;
2) несиелер;
3) бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
4) банктің ғимараты мен жабдыктары ;
Активтердің сапасы олардың тиімділігіне, тәуекел активтердің
көлеміне, толық бағалы емес активтердің үлес салмағына,
активтердің көлеміне, табыс әкелуіне қарай анықталады.
Бұл жұмыстың мақсаты коммерциялық банктердің қаржы жағдайын
бағалау бойынша нақты әдістемелерді жасауда емес,мұндай талдауды жүргізу
қажеттілігін анықтау. Коммерциялық банктер қаржы жағдайын бағалау
құралдарды жетілдіру, Қазақстандағы кемшіліктерді анықтау болып табылады.
Қазіргі уақытта
камерциялық банктердің активтерін тиімді басқару мәселесі банк
тажірибесінің маңызды проблемасы болып саналады.
Коммерциялық банктердің активтерін тиімді басқару проблемасы-бұл
банк теориясындағы жуткілікті қиын тақырып. Қазір әрбір банк активтерді
басқару жөніндегі жұмысты өз бетінше жасайды. Бұл нарықтың әртүрлі
сегметерімен байланысты,онда банк жалпыға бірдей методикасы жоқ активтерді
басқарумен жұмыс істейді. Сондықтан да, банктік қызметтер нарығында банктің
қызмет етуі мен жағдайының ерекшеліктерін есепке ала отырып,нарықтың әрбір
қатысушысы бұл проблеманы жеке зертеуі қажет.
Коммерциялық банктің активтерін тиімді басқару нарықтағы
тенденция туралы нақты белгілі бір уақыт аралығында ақпаратты жинау,талдау
және өңдеу ұйғаратын процесс.
Банктің барлық активтері оның портфелінің құрамдас бөлігі
ретінде қарастырылады. Активтерді басқару банк портфелінің құрамын,оның
көлемін және пайдалылығын талдауды ұйғарады. Бәсеке жағдайында банкте несие
саясатын анықтайтын ақша қозғалысын бағалау мен болжаудың бар болуы қажет.
Шет елдерде іс жүзінде кез-келген банктерде активтерді басқару
жөніндегі комитет қызмет ететінін атап өту керек. Бұл комитет несиенің
реттеуші қасиетін есепке алатын стратегиялық өңдеулерді жүзеге асырады.
Шығындарды бақылауды, сондай-ақ салықтық жоспарлау және банктік
операциялардың жекелеген түрлері бойынша тәуекелділік денгейін осы комитет
атқарады.
Басқаша айтқанда, ресурстарды басқару жөніндегі комитет банктік
активтердің портфелді басқаруын жүзеге асырады. Басқарудың портфельді әдісі
- барлық қазіргі кездегі ақшалай және соның ішінде банктік теорияның
негізі. Портфелді талдаудың мақсаты шешім қабылданатын белгілі бір
кезең ішінде табысты барынша жоғарлатудан тұрады.Сонымен бірге портфелді
талдау кезінде тек шекті табыс қана емес,сондай-ақ тәуекелділік
элементі,оны барынша төмендетуге талпынуы есептелінеді. Сонымен, портфель
проблемасы алғашқы көзқарасқа қарағанда,біршама қиын болып көрінеді. Оның
шешімі қарама-қарсылық тұтастығының жетістігімен байланысты, дәлірек айтсақ-
бір жағынан,жоғары табысты қамтамасыз ету,екінші жағынан-төменгі
тәуекелділікті,яғни өтімділікті қамтамасыз ету. Портфелді әдіс активтердің
әртүрлі түрлері бойынша табыс мөлшерін есептеу немесе салыстыруды талап
етеді.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты акционерлік банк активтерінің
сипаты мен сапасын анықтау, оны басқару ерекшеліктерін қарастыру және
активтерді басқару шеңберінде банктің ары-қарай жұмыс істеуіндегі
ұсыныстарды талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаттары болып мыналар табылады:
-банк активтерінің мәнін ашу және зерттелінетін проблеманың жағдайын
теориялық зерттеу;
-белгілі бір кезең ішінде банк қызметін экономикалық талдау және банктің
негізгі көрсеткіштерінің өзгеру динамикасын анықтау;
-жүргізілген зерттеулер нәтижесінде алынған материалдарды талдап қорыту
және қорытындыны құру.
Дипломдық жұмысты жазу барысында зерттеу обьектісі ретінде
.Банк Тұран Әлем АҚ ЖФ қаржы жағдайы табылады.
1 Коммерциялық банктердің активтерінің мәні және оның құрылымы, басқару
ерекшеліктері
1.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер активтерінің мәні
және құрылымы
Қазіргі кездегі банк – бұл ақша қаражаттар мен жинақтарды
жұмылдыратын несие ұсынатын, кәсіпорындар, ұйымдар және жеке тұлғалар
арасындағы есеп айырысуларды орындайтын, құнды қағаздар шығаратын және тағы
басқа қаржылық мекеме. Банктер өзінің қызметіне байлансты орталық,
коммерциялық, арнайы, ұжымдық, ипотекалық және әмбебап болып бөлінеді.
Меншік формасына қарай олар мемлекеттік, акционерлік жеке, ұжымдық,
муниципалдық және халықаралық болып бөлінеді. Банк жүйесі – бұл осы немесе
басқа елдегі әртүрлі банктер және банктік институттардың жиынтығы және
мемлекеттің ақша – несие жүйесінің негізін көрсетеді. Коммерциялық
банктердің активтерін төрт категорияға бөлуге болады: кассалық қолма –
қолды және оған теңестірілген қаражаттар; құнды қағаздарға инвсетиция;
ссудалар; ғимараттар мен жабдықтар. Активтерді басқару проблемалары алғашқы
үш категориядағы қаражаттарды таратудан болады.
Банктердің және қаржылық емес фирмалардың әртүрлі айырмашылықтары
бар. Коммерциялық банктер активінің көп бөлігі қаржылық талаптармен
ұсынылған. Банктердің жер және ғимараттарға салымдарынан гөрі, қолма-қол
ақшалай қаражаттары басымырақ. Өнеркәсіптік компанияның қаржылық талаптары
кредиторлық қарыз және уақытша жинақталған артық қалдықтардың бөлігімен
шектеледі.
Банктер мен өнеркәсіптік фирмалардың актив құрылымындағы
айырмашылықтар олардың пайда табудағы коммерциялық қызметіндегі
міндеттемелердің көрінеді. Өнеркәсіптік компания шикізаттар мен
материалдардан жасалған тауарларды өткізе отырып пайданың көп бөлігін алады
. Өткізуде дайын өнімдер қоймада сақталса, ал өндірісте қазіргі
мекемелердегі орнатылған қымбат жабдықтарды қолданып шикізат тауарларының
қорын қолдауды талап етеді. Банк пайдасы, яғни келешектегі ақша төлемін
куәлендіретін, вексель, облигация және басқа да қаршылық құжаттарды
ұстаушы банктердің, несиелік және инвистициялық операциялардан түседі.
Әлемдік тәжірибедегі банктік бақылау және реттеу органдары
коммерциялық банктерден қолма-қол формадағы немесе талап етуге дейінгі
формадағы қаражаттар бөлігін басқа банктердің шарттарында ұстауын талап
етеді. Сонымен қатар , кассалық нақты ақшалар ақша майдалауға, салымдарды
қайтаруға , әртүрлі операциялық шығындарды өтеуге және ссудалар сұранысты
қанағаттандыруға, персаналдарға жалақы, әртүрлі материалдар мен
шикізаттарға төлем үшін қажет. ''Қолма-қол ақшалар және оғантеңестірілген
қаражаттар'' бабы резервті банктердегі шаттарына инкассалау барысындағы
банкноталар және тиындар, сондай-ақ төлем құжаттарын жатқызамыз.
Банктің міндетті резервтері. Әлемдік тәжиірибедегі коммерциялық
банктер талап етуге дейінгі салымдардың белгілі бір үлесін, мерзімді және
жинақ салымдарын қалдық формасында резервті банк шотында, не сейфтегі
кассалық қолма – қол ақша түрінде ұстауға тиіс. Талап етуге дейінгі
салымдар – бұл корреспонденттік банктегі ағымдық ностро қаражаттары және
инкассаға басқа да төлем құжаттарының есебімен талап етуге дейінгі
салымдары. Міндетті резервтердің саласы банк класының, салым түріне және
көлеміне байланысты. Мұндағы басқарушылар кеңесі барлық банк класстарына
әртүрлі нормалар бекіте алады. Ол резервтерді реттеу мақсатында қала
категориясын өзгерте алады. Ол резервті қалаларда орналасқан банктерге
міндетті резервтер нормасын шектеуге мүмкіндік береді. Резервті қорлардың
артықшылығы немесе жетіспеушілігі талап етілген резервтер көлемінен екі
процент аспаса, келесі есеп беру кезіне ауыстырылуы мүмкін. 9
Сейфтегі қолма қол ақшалар.
Банк активтерінің бұл категориясына банк сейфтерінде сақталатын
банкноталар және тиындар жатады. Қолма - қол ақшалар міндетті резервтердің
құрамды бөлігі болып табылады. Банк басшылығы олардың көлемін қауіпсіздік
үшін азайтуға тырысады. Кассалық қолма - қолдықты қорғау және сақтандыру
шығындары едәуір көп, ал қолма – қол ақшалар табыс әкелмейді.
Әр банктің кассалық қолма – қолдықты тұтынуы бірдей емес, өйткені
кейбір банктер қолма – қол ақшаларды есеп айырысу үшін жиі пайдаланады, ал
кейбірі чектерді пайдаланады. Көп банктер қолма – қол ақшаға сұранысты
мерзімдік ауытқуға кезігеді. Банктердегі қолма – қол ақшалар егін жинау,
мерекелер кезінде уақытша өсуі тиіс. Қолма – қол ақшаның қорына банктың
орналасқан жері әсер етеді. Резервті банктерден алыс орналасқан банктердің
қолма – қолдық кассасы, қолма – қол ақша көзіне жақын орналасқан банктерге
қарағанда жоғары деңгейде болуы тиіс. Өйткені, салымшы ақшасын талап
еткенде ақшасы кешке қарай болады деу ыңғайсыз. Сондықтан, провинциялық
банктерде қалалық банктермен салыстырғанда салымшылар мен қолма – қол
ақшасы басым. 10
Банктер ұсынатын қызметтер шығындарының өсуі көптеген банктердің
корреспонденттік қатынастан комерциялық негізге ауыстырады. Бұл өз
кезегінде корреспонденттік банктер қолданатын ерекше қызметтерге төлемдер
бекітуді талап етіп, қызметтерді ұсыну шығындарын корреспонденттік шоттағы
қалдықты табысталған табыстар толық өтеуі тиіс.
Құнды қағаздарға инвестиция.
Әлемдік коммерциялық банктер өтімділікті жоғарылатуға, табысты
ұлғайтуға, сонымен қатар жергілікті билік органдарының салымдарына
міндеттемелерді қамту үшін құнды қағаздарды сатып алады.
Банк өтімділігін қамту үшін басқа да құнды қағаздарға салады:
коммерциялық қағаздар нарығында айналатын, банктік акцепттер, делдалдық
ссудалар және тауарлы – несие корпорациясының сертификаттары.
Банктік ссудалар.
Табыс алудағы коммерциялық банктердің негізгі қызметінің түрі
болып әртүрлі несиелік операцияларды араластыра ссудаларды ұсыну табылады.
Банк басшылығы табыс алудағы басты міндетті клиенттердің несиедегі
қажеттілігін қанағаттандыру деп санайды. Нақты несиелік мәміленің өтімділік
дәрежесін екінші кезекке қояды. Банк басшылығы “несие портфелінің” ішіндегі
қаражаттарды бөлу сұрақтарын шешуі тиіс, яғни уақытын созып сатып алуды
несиелендіру, ссуда - өндірістік компанияларды, жылжымайтын мүлікті және
тағы басқа ссудалар түрінің арасындағы, Мұндай бөлудің негізі салыстырмалы
несие табыстылығы, сонымен қатар заңмен бекітілген шектеулермен әртүрлі
несиеге сұраныс болып табылады.
Активтерді басқару
Банк қаражаттарын әртүрлі актив түрлеріне орналастыру реттеуші
заңдар мен актілерге, жоғары өтімділік деңгейін қолдау қажеттілігіне және
жоғары табыс алу қажеттілігіне байланысты болады. “Өтімділік - пайдалылық”
диллемасын шешуде активтерді басқарудың 3 келісіміне келуге болады. Олар
активтерді басқару барысынан мүмкін баламаларды бағалаудағы сандық талдау
қандай дәрежеге дейін қолданылатындығынан жасалады. Осы әдістердің
ешқайсысын ойдағыдай деп снауға болмайды, өйткені әрқайсысының қасиеттері
мен кемшіліктері бар. Әр әдісте коммерциялық банктің нақты мәселесін шешуде
қолданылатын элементтері бар. Оның жай түрі болып бірінші әдіс, яғни жалпы
қаражат қоры табылады. Бұл әдісті көптеген банктер қаражаты артылған
кезеңде кеңінен қолданады. Екінші әдіс активтерді бөлуде біріншідегі кейбір
кемшіліктерді өткерумен байланысты болады.Үшінші әдіс басқару мен талдауды
ғылыми әдістерді қолданумен байланысты, әдетте ЭЕМ-ді қолдану арқылы. 14
Банкпен қандай әдіс таңдалмаса да әртүрлі активті қаражаттарын
орналастыруда банк басшылығы әр категория Ішіндегі несиелер мен инвестиция
түрлерінің арасындағы және активті операциялар арасындағы тәуекелділік
пен пайдалылық қатынасы туралы ұмытпайды. Максималды пайда алу мақсатына
жетудің ұтымды құралы болып активті операциялардан шекті табыспен қаражат
тартудан шекті шығындарды мұқият салыстыру табылады.
Жалпы қаражат қоры әдісі.
Коммерциялық банк басқарушысы жауапты қаражатты орналастыру талап
етуге дейінгі салымдар, жинақ, мерзімді салымдарды, сонымен қатар банктің
меншік капиталын қоса есептегендегі әртүрлі көздерінен түседі.
Қарастырылған әдіс негізінде барлық ресурстарды біріктіру жатыр. Одан кейін
жиынтық қаражаттар ыңғайлы саналатын, активтердің түрлері арасында
бөлінеді. Жалпы қаражат қоры моделіндегі активті операцияларды жүзеге
асыруда қандай қаражат көзінен түскендігі банк мақсатына жету кезеңінде
ескерілмейді.
Бұл әдіс банк басшылығынан өтімділік және пайдалылық
принциптерін тең сақтауды талап етеді. Сондықтан бұл принциптерге толық
сәйкес келетін, активті операция қаражаты түрлеріне орналасады.
Қаражаттарды орналастыру белгілі бір басымдықтарға сәйкес орындалады, олар
өтімділік пен пайдалылықтың сәйкестенуі мәселелерін шешуге басшыға жедел
көмектесу. Жер учаскесін, ғимараттарды және басқа да жылжымайтын мүлікті
инвестрлеу сұрақтары әдетте бөлек қарастырылады.
Біріншілік резервтер.
Қаражат орналастыру құрылымын анықтаудағы бірінші міндет бірінші
кезекті резервтердің үлесін бекіту болып табылады. Активтердің бұл
категориясы функционалды сипат алады, олар коммерциялық банктердің
баланстық есеп беруінде болмайды. Бұған қарамастан банкирлер оған үлкен мән
беріп, бірінші кезекті резервтегі активтерге енгізеді. Өйткені, олар
салымдарды қайтаруда және несиелік сұранысты қанағаттандыруда лезде
қолданылуы мүмкін. Бұл – коммерциялық банк өтімділігінің басты көзі. Көп
жағдайда резервті банк шотына қарасты қаражатқа енетін “басқа банктердің
қолма – қолдығы және қарызы'' бабындағы біріншілік резерв активі орнында
болады, яғни сейфтегі қолма-қол ақшалар, чектер сонымен қатар
инкассациялау барысындағы басқа төлем құжаттары .
Банк башылығының пікірінше күнделікті есеп айырысуға жеткілікті
қолма-қол ақшаның қалдығы, салымдар бойынша міндеттемелерді қамтамасыз
ететін міндетті резервтер бірінші кезекті резервтерге жататындығын айта
кету керек. Тәжірибедегі біріншілік резервтегі қаражат көлемін әдетте
барлық бірдей банктердің салым сомасына немесе барлық активтер сомасына
қатынасы анықтайды. Банк құрылымы активтерінің 14% түскен қаражатын
кассалық қолма – қолдық түрде бірінші кезекті резервтер проблемасын шешуге
қалдыру керек .
Екіншілік резервтер.
Қаржы таратудағы екінші міндет белгілі бір табыс әкелетін ''кассалық
емес'' өтімді активтерді құру болып табылады. Бұл резервтер қолма – қол
қаражатқа тез айналатын, аздаған тәуекелді және аздаған шығынды жоғары
өтімді табысты активтерді ендіреді. Екіншілік резервтің негізгі қазынасы
біріншілік резерв көздерін толтырады. Соңғысы сияқты бұл экономикалық
категория және банк баланысында көрінбейді. Екіншілік резерв активіне
әдетте құнды қағаз портфелін құрайтын, кейбір жағдайда ссуда шотындағы
қаражаттар жатады .
Екіншілік резервтердің көлемі жанама түрде салымдар мен ссудаларды
өзгеретін факторлармен анықтаймыз. Екіншілік резерті салымдары және
несиелер көлемі тұрақты банктерден гөрі, несиге сұраныс және салымдар
сомасы қатты ауытқуы банктерге қажет.
Біріншілік резервтер сияқты, екіншілік резервтерде де жалпы қаражат
көлемінен белгілі бір процент бекітеді . Жалпы банк жүйесі өтімділік
индикаторының мысалы ретінде барлық коммерциялық банктердегі жалпы салым
санасына қолма – қол ақша және үкіметтік қағаздар қатынасын көрсететін
коэффициенттер қолданылады.
Несие портфелі.
Жалпы қаржы қоры әдістері бойынша қаражат таратудың үшінші кезең –
несие портфелінің қалыптасуы. Банк біріншілік және екіншілік резервтердің
мөлшерін анықтаған соң, ал өз клиенттеріне ссудалар ұсына алады. Бұл табыс
әкелетін, маңызды банк қызметінің түрі. Ссудалар – банк активтерінің аса
маңызды бөлігі, ссудалар бойынша табыс банк пайдасының басты көзі. Ссудалық
операциялары банк қызметінің біруақыттағы және аса тәуекелді түрі болып
табылады .
Табыс алу мақсатындағы инвестициялар.
Қаржы орыналастырудағы соңғы кезек құнды қағаз портфелінің құрамын
анықтайды. Несиедегі клиенттер қажеттілігін қанағаттандырғаннан кейінгі
қалатын қаражаттар, салыстырмалы түрде ұзақ мерзімді бірінші сыныптың құнды
қағаздарға салуға болады. Активтерді басқарудағы жалпы қаражат қоры әдісін
қолдану банкке активті операциялардың категорисын таңдауға кең мүмкіндік
береді . Бұл әдіс активтердің категориясы бойынша қаражаттарды бөлудің
нақты критерисін көрсетпейді және өтімділік – пайдалылық дилеммасына
шешім бермейді. Соңғысы банк басшылығының тәжірибесіне байланысты.
Жоғарыда айтылғандай, жалпы қаржы қорындағы қаржының орыналастыруда
өтімділікке басым назар аударды және талап етуге дейінгі салымдар, жинақ
салымдары және негізгі капиталға қатынас бойынша өтімділік талаптарындағы
айырмашылықтар ескерілмейді .
Қаражаттарды конверсиялау әдісі ретіндегі активтерді бөлу әдісі жалпы
қаражат қоры әдісінің шектелуіне мүмкіндік берді.
Банк ішіндегі банктер.
Активтерді бөлу моделі тартылған қор көзінен банкке қажетті өтімді
мөлшерін бекітеді. Бұл әдіспен міндетті резервтердің нормаларымен сәйкес
қаржы көздерін шектемеуге болады. Мысалы, талап етуге дейінгі салымдар
жинақ және мерзімдік салымдармен салыстырғанда міндетті резервтердің жоғары
норманы талап етеді. Берілген модель әртүрлі көздерден банкпен тартылған
қаражаттарды тартуда қолданатын, банктің ішінде бірнеше ''табысты
орталықтар'' (немесе ''өтімділік орталықтары'') құруды пайымдайды. Бұл
құрлымдық бөлімшелер басқада орталықтардың қаражатын орналастыруға
қарамастан, бұл орталықтардың әр қаражатын орналастыратындықтан, ''банк
ішіндегі банк'' деп атайды. Басқа сөзбен айтқанда, банктің ішінде бір
бірінен ерекшеленген талап етуге дейінгі салымдар банкі, жинақ салымдарының
банкі, мерзімді салымдар банкі және негізгі капитал банкі бар. Әр түрлі
орталықтарға қаражаттардың өтімділігін және пайдалылығын бекітіп, банк
басшылығын олардың әр орталыққа орналасу тәртібін анықтайды. Талап етуге
дейінгі салымдар міндетті резервтерімен ең жоғарғы өтеуді талап етіп,
жоғарғы жылдамдықпен айналады, кейде жылына 30 – 50 айналмға жетеді.
Сәйкесінше, талап етуге дейінгі салымдар орталығына қаражаттың көп бөлігі
бірінші кезекті резервтерге жұмсайды. Талап етуге дейінгі салымдар
орталығындағы қаражаттар басқа құнды қағаздар және негізгі қорларға
ораласпайды. Жинақ салымдары және мерзімді салымдар орталықтарының
өтімділік талаптары бірнеше төменірек, сондықтан берілген қаражаттардың
басым бөлігі ссудалар және инвестицияларға орналасады. Негізгі капитал
өтімді активтермен өтеуді аса талап етпейді және ғимараттар мен жерге
салымдар үшін қолданылады.
Осы әдістің басты артықшылығы ссудалармен инвестициядағы қосымша
қаражат салымдарын және өтімді активтерүлесінтөмендету болып табылады, бұл
пайда нормасының ұлғаюына әкеледі. Активтерді бөлу әдісін жақтаушылар жинақ
және мерзімді салымдар және негізгі капиталға қарсы келетін өтімді
активтердің артығын шеттетумен пайда нормасын жоғарлату. Бірақта бұл
әдістің де тиімділігін төмендететін кемшіліктері бар. Бір клиенттер чектің
көмегімен ақша алып жатқанда, керісінше, басқалары банкке ақша салып
жатады, олар жыл ішінде бар болғанда 10% - ке ауытқуы мүмкін. Банк қызмет
еткенінше, оның клиенттері алдындағы депозиттер бойынша қарызы минимумға
тіреледі. Тәжірибе көрсеткендей, талап етуге дейінгі салымдарға салынған
қаражат бөлігі ешқашан алынбай жоғары табысы ұзақ мерзімді құнды қағаздарға
инвитрленуі мүмкін.
Бұл әдістің басқада кемшіліктері олардан пайдаланудан қаражат көзіне
тәуелсіздігінен болады. Іс жүзінде ол бұлай емес. Мысалы, банкирлер –
тәжірибегерлер фирмалардан көп салымдар тартуға ұмтылады, сондағы бұл
фирмалар ,осы банктегі ашылған чектін шоттан алады. Жаңа салымшыларды тарту
біруақыттабанк міндеттемелерін, яғни жаңа салымшылар жағынан несиеге
өтініштерді қанағаттандыруды білдіреді .Бұл дегеніміз жаңа салымдардың
бөлігі бұл салымдар иесін несиелендіруге бағытталуы тиіс.
Басқа кемшіліктер жалпы қаражат қоры әдісі және активтерді бөлу
әдісінде де кездеседі. Екі әдісте салымдарды алу мүмкіндігі және міндетті
өтімділік резервтерінде кідіріс жасайды, себебі, клиенттерге несиеге
өтінішін қанағаттандыру қажеттілігіне аз назар аударады. Бәрімізге
мәлімдей, іс белсенділігі артқан сайын салымдармен несиелерде өседі. Егер
банкке бекітілген міндетті нормалар резрвтердің басқа кезек түссе, салымды
алуды өтеуге кішкене қосымша өтімді қаражат қажет, әсіресе банк экономисті
банктің іс белсенділігі және салымдар ағыны кете бастауын толық айтқан
жағдайда. Бұл жағдайда өтімді қаражаттар несиеге сұранысты өтеуді талап
етіп, салымдардан гөрі несиеге сұраныс жоғары қарқынымен өседі.
Кейбір банктерде несиеге сұраныс өсе бастағанда, салымдар көлемі
төмендейтіндігін, ескеру керек. Сонымен қатар, жүргізіліп жатқан ақша-
несие саясатының әсерінен несиеге сұраныс көлемі салымынан асуы мүмкін, ал
іс белсенділігі төмендеген кезеңде барлық банктердегі депозиттердің қарқыны
өседі. Бұл екі әдісте тағы бір кемшілік бар, олар өтімділіктің шеткі
деңгейін емес орташаға жүгінеді. Кассалық қолма-қолдықтың және үкіметтік
құнды қағаздық орташа қатынасын салымдардың жалпы сомасына банк жүйесінің
өтімділігін бағалау үшін жеткілікті, жалпы ол банк басшылығына келесі
аптаға кассалық қолма- қолдықтың қандай болуы тиістігін, салымдарды алуды
жабу мен несиеге өтініштерді қалай болатындығын айтпайды. Тек банк
клиенттерінің шотын талдау және жергілікті нарықтағы қаржылық шарттарды
және шаруашылық білімді жақсы білу банкке берілген мезетке қолма-қол
ақшаларға тұтынушылықты анықтайды.
Қазақстан банктеріндегі алғашқы 10 жылдағы жиынтық активтер 5
млрд. АҚШ долларынан асты, оның ішіндегі эканомиканың нақты секторына 3
млрд. АҚШ доллары. Соңғы екі жылда Қазақстандағы экономикалық өсу екі мәнді
санға өсті, яғни банктердің жиынтық активтері 2,5 есе өсті.
1.2 Акционерлік банктердің активтерінің сипаты мен сапасы
Банк активтері — пайда табу максатында банктік ресурстарды әp түрлі
активтер бойынша орналастырған қаражаттары.
Банктік активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін
сапасына қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Активтердің сапасы активтік операциялардың түрлендірілуіне, тәуекелді
активтерінің көлеміне, толық құны жоқ активтердің көлеміне және активтердің
өзгеріске ұшырау белгілеріне қарай анықталады.
Коммерциялық банктің активтерін мынадай төрт топқа бөлуге болады:
1) касса және оған теңесстін акшалай қаражаттар;
2) несиелер;
3) бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
4) банктің ғимараты мен жабдыктары ;
Активтердің сапасы олардың тиімділігіне, тәуекел активтердің
көлеміне, толық бағалы емес активтердің үлес салмағына,
активтердің көлеміне, табыс әкелуіне қарай анықталады.
Банк өзінің міндеттемелерін күнделікті орындап отыруын қамтамасыз етуі
үшін активтердің құрылымы өтімділіктің қоятын талаптарына сәйкес келуге
тиіс. Осы мақсатта банк өзінің активтерін, олардың өтелу мерзімдеріне
байланысты және тиімділік дәрежесіне карай жіктейді. Өтімділігіне қарай
банк активтері мынадай топтарға бөлінеді:
1) жоғары өтімді активтер;
2) өтімді активтер;
3) ұзақ мерзімді өтімді активтер;
Жоғары өтімді активтерге мыналар жатады:
• Кассадағы қолма-қол ақшалар:
• Орталық банктегі корршоттағы қаражаттар;
• Мемлекеттің қарыздық міндеттемелері;
• ЭЫДҰ-на (экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы) мүше елдер, яғни
бейрезидентердің банктеріндегі тұрақты валютада салынған корршоттағы
қаражаттар;
• Ішкі валюталық облигациялық заемдарға салынған қаражаттар.
Банктің бұл қаражаттары банктің айналымынан қажет уақытында алуға
мүмкіндік беретін активтерге жатады.
Банктің өтімді қаражаттарының құрылымына жоғарыда
аталғандарынан басқалары, яғни қайтару мерзімі 30 күнді құрай-
тын, шетел валютасында бергсн барлық несиелер, алдағы 30 күн
ішінде аталған банкке келіп түсуге тиісті басқа да төлемдер
жатады.
Ұзақ мерзімді өтімді активтерге бір жылдан жоғары уақытқа берілген
несиелердің бәрі, сондай-ақ 50 (кепілхат және кепілдікпен 1 жылдан жоғары
уақытқа берілген несиелер).Өкіметтің кепілхатымен, бағалы қағаздарды және
бағалы металдарды кепілге алып берілген несиелерді шегеріп тастағандағы
мерзімі өткен несиелер.
Активтердің тиімді құрылымын жасай отырып, банктер өтімділікке
қойылатын талаптарды орындауға тиіс, демек, олардың жоғары өтімді, өтімді
жәнс ұзақ мерзімді өтімді активтері міндеттемелердің мерзімдеріне,
сомаларына және типтеріне сәйкес келуі керек.
Кейбір шетелдік әдебиеттерде банк активтерін, олардың өтімділігі мен
пайдалылығына қарай 4 топқа бөледі:
1-топ. Алғашқы резервтер — бұл алынатын салымдарды төлеуге және несиеге
деген өтінішті қанағаттандыру үшін тез арада пайдаланылатын ең өтімді
активтер. Мұндай активтерге мыналар жатады:
• Касса:
• Opталық банктегі корршоттағы және өзге де шоттардағы ақшалай қаражаттар;
• Инкассациялау процесіндсгі чектер және өзге де төлем құжаттары;
• Басқа да коммерциялық банктердегі корршоттағы қаражаттар.
Мұндай активтер банкке табыс әкелмейді, бірақ банктің өтімділігінің негізгі
көзі болып табылады.
2-топ. Екінші реттегі резервтер — бұл банкке шамалы ғана табыс әкелгенімен
де жоғары өтімді активтер қатарына жатады. Себебі, оларды ең төменгі
тәуекелмен, кішкене ғана кешіктіріп, қолма-қол ақшаға айналдыру болады.
Оларға мыналар жатады:
• Вексельдер және өзге де қысқа мерзімді бағалы қағаздар;
• Талап етілетін несиелер (онкольдық);
• Бірінші класты қарыз алушыға берілетін несиелер.
Бұл топтың активтерінің тағайындалуының басты мақсаты — алғашқы резервтерді
толықтыру кезі ретінде қызмет ету болып табылады.
3-топ. Банктік активтердің маңызды бөлігі — банктік
несиелік портфелі. Банктің несиелері біршама табысты және
ең тәуекелді болып келеді. Бұл топ банктің пайдасының басты
көзін құрайды.
4-топқа инвестициялык портфель жатады. Инвестициялық портфельді
қалыптастыру екі мақсатты көздейді: банкке табыс әкелу және ұзақ мерзімді
бағалы қағаздардың өтелу мерзімінің жақын қалуына байланысты, сондай-ақ
оларды қысқа мерзімге айналдыруда екінші реттегі активтерге қосымша ретінде
болу. 14
1.3 Коммерциялық банктердің активті операциялары және активтерді басқару
әдістері
Банк ісінің халықаралық тәжірибесіне сәйкес коммерцилық
банктердің активтері негізгі және айналымды болып бөлінеді. Банктердің
негізгі активтеріне жер учаскілерін, ғимараттар, құрлыстар, автотұрақтар,
техникалық жабдықтар, көлік құралдары және басқа да материалдық объектілер
жатады. Айналымды активтерге қолма-қол ақша қаражаттары, әр
түрлі банк шоттарындағы қаражаттар заемщиктердің ақшалай міндеттемелері,
құнды қағаздар,шетел валюталары және басқа да құндылықтар жатады.
Банктер ақшалай операцияларды жүргізетін басты делдал болып
табылады. Мұны қалыптастыруға банктың барлық ресурстары және тартылған
бөлігі пайдаланылады. Айналымдылықты қолдану жылдамдығының қарай ағымдық
активтер төрт топқа бөлінеді. Бірінші - ұлттық және шетел валютасындағы
ақшалай қаражаттар. Екінші – құнды қағаздар (облигация және акциялар).
Үшінші – заемщиктердің қысқа мерзімді ақшалай міндеттемелер. Төртінші –
заемщиктердің орта мерзімді және ұзақ мерзімді ақшалай міндеттемелері.
Келтірілген активтердің топтарын қарастырайық. Бірінші топтағы
ақшалай қаражатарға абсолютті өтімділікті активтер жатады. Жалпы тауар
эквиваленті банк қызметінде қолданылады. Бұл қаражаттарды клиенттердің
қысқа мерзімді міндеттемелеріне орналастырып, төлем қаражаты ретінде
жұмылдыруға болады. Соңғы жағдайда ақшалар ерекше орын алады, өйткені
банктердің банкроттығын тоқтатудың соңғы инструменті болып табылады.
Банктің төлем қабілеттілігі бұзылған жағдайда оның басшылығы
“төлемсіздік” жағдайынан шығудың және тез ақша қаражатын жұмылдырудың
барлық шараларын қабылдайды. Сондықтан бұл қаражаттар коммерциялық
банктердің біріншілік резервтеріне жатады.
Банктердің ақшалай қаражаттарының негізгі қозғалыс арнасы
кассада, коррес понденттік шоттарда, валюталық шоттарды, ¦лттық банктің
міндетті резервтік шотарында болады. Қажет болған жағдайда олар басқа
банктердің несиелерінен түседі. Ақшаның абсолютті өтімділігімен
активтеріндегі үлкен рөліне қарамастан олар өздігінен банктерге табыс
әкелмейді. Активтердің екінші тобы құнды немесе банктік инвестициядан
тұрады. “Инвестиция’ термині нарықтық экономиканың капиталды салымын
сипаттайды. Бұл халықшаруашылығындағы капиталды салымының негізгі массасы
фирма, концерін және басқа да шаруашылық құрылымының акциясы және
облигациясын сату – сатып алу жолымен жүзеге асады. Мұнда республикалық
және жергілікті бюджеттердің қаражатымен салыстырғанда капиталды
салымдардың бұл көздерінің балама табиғатынан тұрады.
“Жетілік” елдеріндегі капитал салымдарының негізгі бөлігі құнды
қағазда сатылатын және сатып алынатын қор нарығының көмегімен жүзеге
асырылады. Біздің елдің нарықтық экономикаға өтуі құнды қағаздар нарығын
құру және ішкі шаруашылық резервтерді жұмылдыруды талап етті. Қор нарығының
қалыптасуы өндіріс құралдарына меншік кластарының пайда болуы және меншік
формаларының дамуы мен байланысты болды. Нарықтық экономиканың басты
ерекшелігі халықшаруашылығының мемлекеттік, акционерлік, жеке және арлас
меншік формасында жүргізілуі. Нәтижесінде қор нарығының басты субъектілері
болып пирамидалық қаржы институттары табылады. Бұл институттардың капиталы
максималды пайда алуға ұлттық қор нарығындағы акцияларды шығарып, олардың
бағасын ұстауға салынған. Батыс елдеріндегі қор нарығының жоғары
ұйымдастырылуынан тек капитал салымдарын ұстау ғана емс, сонымен қатар банк
активтерінің өтімділігін ұстау инструменті болып табылады. Мысалы, 1999
жылы АҚШ-та коммерциялық банктер активінің 20% жоғарысы құнды қағаздармен
операцияға кетті. Мұндай операция орындары экономиканың тауарлар массасына
толықтығы және кәсіпкерлік саласына несие салымдарының жоғары
тәуекелдігімен түсіндіріледі.
Активтердің үшінші тобына клиенттердің қысқа мерзімді ссудалары
бойынша қарызы мен вексельдері жатады. Мұндай ссудалар әр түрлі шаруашылық
салалардың кәсіпорындарына ұсынатын, бизнес – несиелерден тұрады.
Вексельдер есебі бойынша операциялар нарықтық шаруашылық
құрылымының өзара тауарлық несиелендіру деңгейімен бейнеленеді, ол ұзақ
жылдар бойы ұлттық несиелендіру жүйесінің “бірінші қабаты” болып келеді.
1994 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша біздің елдің халық
шаруашылығында барлық айналым құндылықтардың 60% - тен астамы коммерциялық
несие негізінде көтерме және бөлшек ссудада өнеркәсіптен тауарлар
жеткізіледі. Мұндағы вексельдер есебі барлық қысқа мерзімді банк
несиелерінің 80% дерлік келеді.
Коммерциялық және вексельдік несиелендіруді қалпына келтіру
қазіргі қазақстан шаруашылығында ерекше орын алады. Бұл нарықтық
эеономиканың бастапқы кезеңімен және “сату сатып алу” келісімі бойынша
серіктестік байланыстар бекітуде кәсіпорындардың өзара сенімдігі жоқтығымен
түсіндіріледі. Нәтижесінде тауарлы – материалдың құндылықтарды тиеу айырбас
мәмілесі негізінде жүргізіледі. Мұндай мәселелер ақша қаражаттарын
қолданусыз натуралды тауар айырбасын сипаттайтын, тауар – ақша
қатынастарының төмен деңгейін білдіреді. Бұл жағдайдағы тауарлы
несиелендіруді енгізу өзара шаруашылық сенімді құруға мүмкіндік
береді.Коммерциялық вексельдер мен құнды қағаздардың бухгалтерлік шоттағы
есебі кәсіпорын меншігіндегі құнды қағаздардың әртүрлілігі ретінде
вексельдер туралы ұсынысты туғызды. Шын мәнәнде мұндай вексельдер сатып
алынған тауарлы материалдық құндылықтарды төлеуге айналымға
шығарылғандықтан, несиелік ақшаның классикалық түрі болып табылады.
Мұнысымен олар, мемлекеттің өндірістік емес шығындарын және бюджет
тапшылығын өтеуге шығарылатын, орталық банктің банкноталарынан ерекшеленіп
тұрады.
Активтердің екінші тобына вексельдерден басқа, тез өтетін
тауарларға ұсынатын, қысқа мерзімді ссудалар жатады. Индустриалды елдердің
ақша – несие жүйесінің тәжірибесі ұлттық коммерциялық банктердің
қысқамерзімді ссудаларының көп бөлігі ссуда мен өнеркәсіпке орналасқанын
куәлендіреді. Осы салалардың кәсіпорындары проценттік ақшаларды төлеумен
алынған несиені қайтару және аса тиімді пайдалануға қабілетті. Осымен
қатар, коммерциялық банктер бір – біне банкаралық несиелер ұсынады. Бұл
несиелер банктердің төлемқабілеттігін көтеріп, ресурстарды қалыптастыруда
мәні зор. Заемщиктердің қысқа мерзімді міндеттемелері банктің екіншілік
резервтеріне жатады. 9
Банк активтерінің төртінші тобына банктердің ұзақ мерзімді және
орта мерзімді ссудалары жатады. Жылдам айналатын активтерден бұл
ссудалардың айырмашылығы негізгі қорлардың айналуы бірнеше жылдарға
созылумен байланысты. Біздің елімізде мұндай ссудалар 6 және 20 жылға
ұсынылады, ал АҚШ – та ұзақ мерзімді ссудалар 40 жылға берілетіндіктен,
мүмкіншлігі мол.
Саяси және экономикалық тұрақсыздықтан, сонымен қатар инфляцияға
байланысты Қазақстанның коммерциялық банктері “ұзақ” несиелер ұсынуды
тоқтатты, бұл капитал салымдары және негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне
үлкен залалын тигізеді. Банк маркетингі туралы оқуымызға сәйкес активтерді
басқару аса пайдалы қызмет саласындағы қаражатты орналастырумен байланысты.
Осыған орай банктердің нарқта ссудалық капитал және қажетті табыс алудың
тұрақтылығын қамтамасыз ететін, тиімді активтер құрылымының маңызы зор.
Қазақстан банктеріне тауар өндіретін шаруашылық салаларының несиелендіру
ресурстарын орналастыруда бизнес несиелер маңызды арна болып табылады.
Мұндай несиелерді орналастыру экономиканың дағдарыс жағдайынан шығу
қажеттілігі және ауыл шаруашылық және өндірістік өнімнің көлемінің
құлдырауымен түсіндіріледі.
Банк ақша қаражаттарын орналастырудың басқа арнасы болып
халқаралық операциялар саналады, оған валюталық саланыда қосамыз.
Халқаралық операциялардан банктерге түскен түсімнің негізгі бөлігі
несиелерді ұсыну шотынан қалыптасады. Халықаралық ссуданың банктік
несиелендіруі тауарлар, вексельдік және акцепттік несиелер кепілдігімен
ссудалардан жүргізіледі. Қазіргі кезде техникалық жабдықты, қойма
мекемелерін, көлік құралдарын және басқа да маңызды объектілерді жалға
несиелендірумен байланысты, банктердің лизингтік операциялары кеіңінен
тарау алды.
Коммерциялық банктер өз елдерінің валюталық резервтерін және
төлем балансын реттеу мақсатында валюталық операцияларды жүргізеді. Бұл
операциялар валюталық нарыққа сәйкес шетел валютасын сатыпалу – сату
формасында орындалады. Бұл нарықтық басты инструменті сұраным мен ұсынымның
қатынасына байланысты валютаны айырбастау тепе – теңдігін анықтайтын,
валюталық бағамымен көрінеді. Шетел валютасына сұраныс ұлттық тауар
нарығында қатты нишамен айналысатын, алдыңғы қатарлы импортер – фирмалармен
жасалады. Валюталық ұсыныстар көп валюталық түсімдер бар, әлемдік нарыққа
тауарларын жемісті жылжытатын, экспортер – фирмалардан түседі.
Қазіргі кездегі валюталық бағамды бекітуде сол елдің
валютасындағы тұтынушылық және тауарлардың әкелуі мен әкетілуінің қатынасы
бейнеленетін, төмен балансы шешуші орынды алады. Халықаралық ссуда және
төлемдердің реттелінуі әлемдік құралын тұрақты ұлттық валютада жылжыту және
экспорт және импорттың тепе теңдігін талап етеді. Қазір мұндай валюталар
АҚШ доллары және еврамен орындалады.
Әлемдік қауымдастың елдері өздерінің валюталарының долларға
қатысы тұрақты бағамына мүдделі. Жыл сайын бұл елдердің орталық банктері
валюта бағамы туралы келісімге келіп, оны қолдау шараларын бекітеді.
Валюталық бағамдарды ағымдық реттеудің маңызды инстуттары ұлттық валюталық
биржалар, яғни шетел валютасын ресми сататын және сатып алатын ұйымдар
болып табылады. Биржалардың құрылтайшылары үкімет, қазынашылық, орталық
және коммерциялық банктер болып табылады.
Барлық валюталық мәмілелер бір валютаның басқа валютаға тікелей
айырбасында жүзеге асады. Мұнымен қатар экспорт – импорттық тауарларды
жеткізуін валюталық нарығындағы бағамдық айырмашылық шотынан операциялық
пайда алуға қлоданатын, мерзімдік және аралас кассалық мерзімдік
операциялар бар.
Қазақстандық экспортшылардың бір ерекшелігі отандық экономикаға
инвестициялық ресурстар жетпеген жағдайда шетел банктерінің шоттарында
валюталық түсімнің басым бөлігін сақтау. Бұл валюталық заңдардың
коррекциясын және шетелге валюта әкетудішектеуді талап етеді. Отандық
экспортшылардың басты мәселесі - өндірістік және ауылшаруашылдық өнімді
жылжытуға әлемдік тауар нарығында тиімді ниша табу. Бұл мәселенің шешімін
біздің елдің үлкен жетілік индустриалды мемлекеттер клубында қатысып
табады.
Құнсыздану, төмен табыс және рентабельділіктен активтердің
протенциясы банкаралық операциялардың көмегімен жүзеге асады. Мұндай
операциялардың мысалы банктің ағымдық пассивтерін қалыптастыруға,
консорциалдық және екі жақты жобаларды жүргізу және тағы басқа үшін
банкаралық несиелер қызмет етеді. Басқа банктерге ұсынылатын несиелер халық
шаруашылық салалардың функционалды капиталмен салыстырғанда банк
капиталының ерекше байланыстылығы салдарынан жоғары қорғау дәрежесімен
ерекшеленеді.
Протекция инфляция, шаруашылықтың төменгі іс белсенділігі, бизнес
– несиелердің жоғары тәуекелдігі және зиян болғанда қолданылады. Бұл
протекция Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының қазіргі
жағдайында адекватты. Оны қолданудың міндетті шарты – инфляция қарқынынан
пайданың өсу қарқынының асуы. Кері жағдайда банк пайдасы және табыс
массасының төмендеуіне алып келеді. Еліміздің көптеген банктері шетел
валютасымен операциялардан құнсыздану және зиянданудан активтерді қорғайды.
¦лттық ақша нарығымен әлемдік валюта нарығын салыстырғанда банктердің
тұрақты табысын қамтамасыз ететін, нарықтың экономика жетістіктеріне
негізделген индустриалды дамушы елдердің жоғары тұрақтылығымен
ерекшеленеді. Мұндағы валюта банк балансындағы, орталық валюта биржасында
тіркелген теңге және доллардың соңғы бағасымен есептеледі.
Тұрақты валютамен операциялар ақша нарығында банктің берік
платформасын құру және нарықтық экономиканың жағымсыз жағынан мүмкіндік
береді.
Банк активтерінің әртүрлі тиімді тәсілдерін талдауда халық
шаруашылығының қойнауында болатын процестерден олардың өтімділігі
болатынын ескеру қажет. Бұл процестердің негізгі факторларына барлық тауар
өндіретін шаруашылық салалардың кәсіпкерлік қызметінің өсуі, өнімді
өткізу және өндіріс көлемінің өсуі, пайда және рентабельділік массасын
ұлғайту жатады. Сондықтан банк қызметін бағалағанда экономика және
кәсіпорын жағдайының жалпы көрсеткіштеріне, одан кейін банк қызметінің
көрсеткіштеріне назарды акцептілеу қажет.
Пайда көлеміне активтерді орналастыру арнасынан басқа банк
операцияларының өзіндік құны әсер етеді. Бұл операциялардың шығындары
банктердің барлық әкімшілік – шаруашылық шығындарының негізгі бөлігін
құрайды.
Коммерциялық банктер үнемі комиссиондық операцияларға назар
аударады. Бұл операциялардың қасиеті – кепілденген қаржылық база.
Қазіргі комиссиондық операцияларға мыналар жатады:
а) аударымды;
б) аккредитивті;
в) инкассалық;
г) сенімді;
д) ссуда – комиссиялық.
Коммерциялық банктердің барлық комиcсиондық операцияларының негізі
болып клиенттердің есеп айырысу құжаттарының инкассосы табылады. Инкассо
Қазақстан Республикасы және басқа елдердің банк жүйесіндегі барлық қолма-
қол ақша төлемдерін орындағанда қолданады. Әлем елдерінің көбіндегі
коммерциялық банктер қазіргі тұтынушылық қоғамның білімін терең меңгерген
маман экономистермен кешенделген. Клиенттерге жақсы қатынастан банктерде
өзара сенімге және тәртіптілікке негізделген, попечительские қызметтер
туындады. Мұндай қызмет көрсету мақсатында көптеген банктерде трасттік
бөлім деп аталатын арнайы бөлімшелер құрылды.
Бастапқы трасттік операциялардың объектілері қайтыс болған
тұлғалардың өкіміне сәйкес кәсіпорын және азаматтардың мүлігін мұраға
қалдыру құқығын рәсімдеу. Траст бөлімінің жұмысшылары нотариалды, сот және
салық органдардың құжатын дайындап, сонымен қатар оларға құпия көмек
көрсете отырып, әр мұрагерлер арасындағы мүлікті бөлу бойынша әртүрлі
шаралар жүргізді.
Бұдан әрі трасттік қызметтер акция мен облигациямен қоса,
клиенттердің мүлігін жедел басқару сипатын алды. Клиенттердің тапсырысымен
банктер әртүрлі коммерциялық операцияларды жүргізу бойынша сенген
органдардың статусын алып, қайта құрылған және жойылған кәсіпорындардың
мүлігін басқара бастады. Бірте – бірте трасттік операциялары коммерциялық
банктердің кеңес беру қызметтеріне айналды.
Кеңес беру қызметтерінің объектілері болып өндірісті жаңарту
техникасы, жабдықты, шикізатты және жұмыс күшін пайдалану тиімділігін
жоғарылату, қазіргі басқару жүйесін коммерциялық қызметке енгізу ұсыныстары
табылады. Соңғы 30 жылда банктердің кеңес беруі АҚШ, Жапония және
Германияның автомобиль өнеркәсібінде кеңінен тарады. Банк экономистері
“Крайслер”, “Мазда”, “Фольксваген” және басқа концерндердің ауыр қаржылық
дағдарыстар шығу жолын іздеуге қатысты.
Еліміздің халық шаруашылығындағы банктердің кеңес беру жұмыстары
ерекше орын алады. Көптеген өнеркәсіп салалары жабылып, ірі өнеркәсіп
орындары жұмыс аптасын қысқартуға көшті. Негізгі қорларды жаңарту толық
тоқтатылып, қаржы – шаруашылық қызметін және төлемдерді төлеуді кеңейтуге
айналым капиталының жетіспеуі байқалады. Осыған орай, банктердің
кәсіпкерлікті ұйымдастыру бойынша ұсыныстары шаруашылыққа созылмалы
өндірістік және қаржылық дағдарыстан шығуға көмектеседі. Коммерциялық
банктердің пассивті және активті операцияларының өзара байланысы.
Коммерциялық банктердің пассивті және активті операциялары
органикалық өзара тәуелді жағдайда болады. Бұл банктердің қызметі
кәсіпорынның ақша қаражатын басқаға беріп, халық шаруашылығының барлық
салаларының кәсіпкерлік қызметіне ақшалай отынды қамтамасыз етеді. Сонымен
қатар, ақша теориясы, банк несиесі коммерциялық банктердің қазіргі
қызметіндегі доминантты роль қай ақшалай операциялардың қай тобына
жататындығы сұрағына екі мәнді емес жауапты талап етеді.
Әр коммерциялық банктің кәсіпкерлігі оның жарғылық капиталы және
кәсіпорын, ұйым және халықтан қажетті ақшалай қаражат тартуды
қалыптастырумен басталады. Бұл болмаса орталық банктер операциялар жүргізу
құқына лицензия бермейді. Пассивтердің қалыптасуы жаңа коммерциялық банк
кәсіпкерлік қызметінің басталуы болып табылады.
Ашылған банктің жұмысындағы басты роль ақша нарығындағы оның
дамуы стратегиялық бағдарламаларға тәуелді активті операцияларда болады.
Мұндай бағдарламаларды жасау банктердің гүлденуіне, ақша және тауар
нарығының конъюнктурасын талдауды талап етеді.
Кезкелген коммерциялық банктің қызмет ету мақсаты-активті
операциялардан максималды табыс алу. Бұл үшін банктер бұл операцияларды
кеңейтуді қамтамасыз ететін “дүмпиген“ ресурстар портфелін құруға ұмтылады.
Активтері өскен сайын, банктің клиенттерден таратқан ресурстарын қайтару
және сақталуына жауаптылық дәрежесі артады. Бұл тартылған ресурстар бойынша
ақшалай мідеттемелерді тез өтеу үшін ақшалай қаражат резервтері мен
активтерінің тепе-теңдігін талап етеді.
Банктердің максималды табыс алуға ұмтылуы өтімділікпен
шиеленіске түседі,міне осында олардың қызметіндегі басты қақтығыс тұрады.
Өтімділік және төлем қабілеттілік дәрежесі тікелей ақшалай резервтердің
сомасына пропорционалды, неғұрлым ақшалай резервтер көп болған сайын,
соғұрлым төлем қабілеттілік коэффициенті жоғары.
Бірақ резерв соммасы банк табысының көлеміне пропорционалды.
Неғұрлым резерв көп болса, соғұрлым банк табысы және банктің ерекше
операциялары рентабельділігінің мөлшері төмен болады.
Бұл қақтығыс ссудалық капитал нарығында банк қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін, ақшалай қаражат резервтерімен активтерінің ұштастырылуын талап
етеді. Бұл міндетті шешуде максималды пайда алу тек банк қызметінің негізгі
бағыттарын жасап қана қоймай, сонымен қатар банктік нарықтық кеңістікті
қалыптастыру. Бұл дегеніміз банктердің жемісті жұмысына жоғары сапалы
бәсеке қабілетті тауарлар және тауарлар нарығындағы тұрақты тауашаны
иемденетін, клиенттердің құрамын құру тиіс.
Бұл мәселенің шешімі тиімді кәсіпкерлік қызметті жүргізуге
қабілетті және алынған ссудаларды уақтылы қайтаратын, кәсіпорындармен
несиелік қатынасты бекітуге негізделген. Еліміздің көптеген коммерциялық
банктері “’жылдам” пайда алуға ұмтылады. Бұның салдары ссудалар бойынша
қарыздық мерзімін өсіру болып табылады. Бұл жағдайда шешуші мәнді батыс
елдерінің тәжірибесін алады, бұдан банк табысын қалыптастыру процессі
негізделетін, банк ісінің беделі және дәстүрі құрылады.
Еліміздің экономикалық әдебиеттеріндегі коммерциялық құрылымдар
мен батыс елдерінің банктері ұзақ жылдар бойы бәсекелестік күресте бірін –
бірі жейтін құбыжық ретінде бейнеленді. Жаңа кезеңдегі банк бәсекелестігі
банк ісінің қазіргі ұйымдастыру тәсілінің көмегімен өркениетті шешім тапты.
Бірін – бірі жоюдың орнына банктер қиын қаржылық жағдайдағы әріптестеріне
көмек көрсетеді. Бұл көмек банк аралық несиелер ұсыну, ұсынған қаражат
өтеуін ұзарту, ұсақ және орташа банктердің ірі филиялдарға қайта құрылуы
және тағы басқа бейнеленеді. Барлық жағдайларда ақша нарығындағы банктің
жағдайын кәсіби басқарушылардың шешімін қабылдауды талап етеді. 9
Қаражат орналастыру мәселесін шешу банк басшылығы баратын,
тәукелдік деңгейінде жоғары табыс әкелетін активтерді (ссуда және
инвестиция ұсыну) “сатып алу” болып табылады. Бірақ коммерциялық
банктердегі қорларды басқару бірқатар факторлармен реттеледі. Біріншіден,
банктер кәсіпкерлік салаларды реттейтін болғандықтан,олар бақылау
органдарының алғы шарттары және заңдарына сәйкес қаражаттарды жүзеге
асыруы тиіс. Екіншіден,сенім және көмек негізінде салымдар мен ссудалар
бойынша банктер және оның клиенттеріарасындағы қатынастар. Соңғысы,
коммерциялық банк акциясын ұстаушылар, барлық инвесторлар сияқты
инвестициядан табыс көлемімен салыстыратын және сәйкес инвестициялық
тәуекелділік нормасын есептейді.
Заң актілері мен нұсқама камерциялық банктердің активті
операцияларына екі жолмен әсер етеді, яғни банк қаражатыныңсол немесе басқа
да активті операцияларды инвестрлеу тәртібін анықтай отырып банкпен
тартылған қаражаттардың басым бөлігі клиенттердің бірінші талабы бойынша
төлеуге жатады. Міне, сондықтан банкті басқарудың бірінші кезекті шарты
салымшылар талаптарын қанағаттандыру қабілеттілігін қамтамасыз ету. Екінші
шарты – банк клиенттерінің несиесіндегі негізделген тұтынушылықты
қанағаттандыруға жеткілікті қаражаттың болуы. Мұндай несиені
ұсыну - коммерциялық банк қызметінің басты түрі. Банктің клиенттеріне
несиедегі тұтынуын қамтамасыз етуге қабілетсіз болса, онда банктің табысты
операцияларын жоғалтуға алып келеді және ең соңында коммерциялық
кәсіпорынның мүмкін күйреуіне алып келеді. Қоғам банк жүйесінің төлем
қабілеттілігіне, өтімділік немесе тұрақтылығына күдік болмау керек, ал
салымшылар кез-келген банктің сенімділігіне толық сенімде болуы тиіс. Банк
салымшылары мен оның акцияларын ұстаушылардың мақсаты кейбір қатынастарда
сиымсыз. Бұл сиымсыздық кез-келген коммерциялық банктің қаржылық
мәмілесінде көрінеді. Бұл өтімділік және пайдалылық арасындағы шиеленісті
банк қаражаттарын орналастыруда шешетін, орталық мәселе деп санауға болады.
Несиелік және инвестициялық тәуекелділік кейде табыс алудың
мүмкін варианттарының тоқырауы ретінде қарастырады.
Келесі тарауда қарастырылатын активті операциялар мен пассивті
операциялар арасында өзара байланыс бар. Өтімділікті тез өтімді
активтердегі қаражаттарға орналастырып немесе кассалық қолма- қолдықтың
жоғары деңгейін ұстап, қамтамасыз етуге болады, сонымен қатар басқа
көздерден ақша алып және қосымша салымдарды тарту мүмкіндігін береді.
Салым саласының өзгеруі, қарыздарды өтеуді мерзіміне дейін талап ету
өтімді активтердің ұлғаю қажеттілігін шарттастырады. Сондай-ақ салымдар мен
заимды қаражаттар бойынша банк шығындарының арасында тікелей байланыс бар,
бір жағынан, әртүрлі активті операциялардан табыстармен байланысады.
Өтімділік шекарасынан шықпай банк операциясының табыстылығын жоғарылатады,
және несиелер мен инвестициялардан шекті табыстар және тартылған қаражаттар
бойынша шекті шығындарды салыстыруға көмектеседі.
Банк клиенттерінің несиедегі тұтынушылығын қамтамасыз ету үшін
қажетті қаражаттың болуы. Несие ұсыну - банктің коммерциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
диплом жұмысы
Мазмұны
Кіріспе 4
1 Коммерциялық банктердің активтерінің мәні және оның құрылымы, басқару
ерекшеліктері 6
1.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер активтерінің мәні
және құрылымы 6
1.2 Акционерлік банктердің активтерінің сипаты мен сапасы 12
1.3 Коммерциялық банктердің активті операциялары және активтерді басқару
әдістері 14
2 Тұран Әлем Банкі АҚ-ы Тараз филиалының активтерінің сапасына талдау
24
2.1 Тұран Әлем банкі АҚ-ң даму тарихы мен мінездемесі 24
2.2 Банктің активті операцияларына құрылымдық талдау 31
2.4 Активті операциялардың негізгі бөлігі ретіндегі несиелік
операцияларына баға беру 36
2.5 Банктердің активтерінің сапасын арттыру жолдары 40
Қорытынды 49
Қолданылған әдебиеттер 50
Кіріспе
Қазақстандағы жалпы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай
банктердің банкроттық жағдайының өсуін тудырған қаржы нарығының
тұрақсыздануына әкелді. Қазақстанның қаржы нарығындағы соңғы жағдайлар
әлемдік банктердің мамандарының қорытындыларының дұрыстығын растайды.
Банк активтері — пайда табу мақсатында банктік ресурстарды әp түрлі
активтер бойынша орналастырған қаражаттары.
Банктік активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін
сапасына қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Активтердің сапасы активтік операциялардың түрлендірілуіне, тәуекелді
активтерінің көлеміне, толық құны жоқ активтердің көлеміне және активтердің
өзгеріске ұшырау белгілеріне қарай анықталады.
Коммерциялық банктің активтерін мынадай төрт топқа бөлуге болады:
1) касса және оған теңесстін акшалай қаражаттар;
2) несиелер;
3) бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
4) банктің ғимараты мен жабдыктары ;
Активтердің сапасы олардың тиімділігіне, тәуекел активтердің
көлеміне, толық бағалы емес активтердің үлес салмағына,
активтердің көлеміне, табыс әкелуіне қарай анықталады.
Бұл жұмыстың мақсаты коммерциялық банктердің қаржы жағдайын
бағалау бойынша нақты әдістемелерді жасауда емес,мұндай талдауды жүргізу
қажеттілігін анықтау. Коммерциялық банктер қаржы жағдайын бағалау
құралдарды жетілдіру, Қазақстандағы кемшіліктерді анықтау болып табылады.
Қазіргі уақытта
камерциялық банктердің активтерін тиімді басқару мәселесі банк
тажірибесінің маңызды проблемасы болып саналады.
Коммерциялық банктердің активтерін тиімді басқару проблемасы-бұл
банк теориясындағы жуткілікті қиын тақырып. Қазір әрбір банк активтерді
басқару жөніндегі жұмысты өз бетінше жасайды. Бұл нарықтың әртүрлі
сегметерімен байланысты,онда банк жалпыға бірдей методикасы жоқ активтерді
басқарумен жұмыс істейді. Сондықтан да, банктік қызметтер нарығында банктің
қызмет етуі мен жағдайының ерекшеліктерін есепке ала отырып,нарықтың әрбір
қатысушысы бұл проблеманы жеке зертеуі қажет.
Коммерциялық банктің активтерін тиімді басқару нарықтағы
тенденция туралы нақты белгілі бір уақыт аралығында ақпаратты жинау,талдау
және өңдеу ұйғаратын процесс.
Банктің барлық активтері оның портфелінің құрамдас бөлігі
ретінде қарастырылады. Активтерді басқару банк портфелінің құрамын,оның
көлемін және пайдалылығын талдауды ұйғарады. Бәсеке жағдайында банкте несие
саясатын анықтайтын ақша қозғалысын бағалау мен болжаудың бар болуы қажет.
Шет елдерде іс жүзінде кез-келген банктерде активтерді басқару
жөніндегі комитет қызмет ететінін атап өту керек. Бұл комитет несиенің
реттеуші қасиетін есепке алатын стратегиялық өңдеулерді жүзеге асырады.
Шығындарды бақылауды, сондай-ақ салықтық жоспарлау және банктік
операциялардың жекелеген түрлері бойынша тәуекелділік денгейін осы комитет
атқарады.
Басқаша айтқанда, ресурстарды басқару жөніндегі комитет банктік
активтердің портфелді басқаруын жүзеге асырады. Басқарудың портфельді әдісі
- барлық қазіргі кездегі ақшалай және соның ішінде банктік теорияның
негізі. Портфелді талдаудың мақсаты шешім қабылданатын белгілі бір
кезең ішінде табысты барынша жоғарлатудан тұрады.Сонымен бірге портфелді
талдау кезінде тек шекті табыс қана емес,сондай-ақ тәуекелділік
элементі,оны барынша төмендетуге талпынуы есептелінеді. Сонымен, портфель
проблемасы алғашқы көзқарасқа қарағанда,біршама қиын болып көрінеді. Оның
шешімі қарама-қарсылық тұтастығының жетістігімен байланысты, дәлірек айтсақ-
бір жағынан,жоғары табысты қамтамасыз ету,екінші жағынан-төменгі
тәуекелділікті,яғни өтімділікті қамтамасыз ету. Портфелді әдіс активтердің
әртүрлі түрлері бойынша табыс мөлшерін есептеу немесе салыстыруды талап
етеді.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты акционерлік банк активтерінің
сипаты мен сапасын анықтау, оны басқару ерекшеліктерін қарастыру және
активтерді басқару шеңберінде банктің ары-қарай жұмыс істеуіндегі
ұсыныстарды талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаттары болып мыналар табылады:
-банк активтерінің мәнін ашу және зерттелінетін проблеманың жағдайын
теориялық зерттеу;
-белгілі бір кезең ішінде банк қызметін экономикалық талдау және банктің
негізгі көрсеткіштерінің өзгеру динамикасын анықтау;
-жүргізілген зерттеулер нәтижесінде алынған материалдарды талдап қорыту
және қорытындыны құру.
Дипломдық жұмысты жазу барысында зерттеу обьектісі ретінде
.Банк Тұран Әлем АҚ ЖФ қаржы жағдайы табылады.
1 Коммерциялық банктердің активтерінің мәні және оның құрылымы, басқару
ерекшеліктері
1.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер активтерінің мәні
және құрылымы
Қазіргі кездегі банк – бұл ақша қаражаттар мен жинақтарды
жұмылдыратын несие ұсынатын, кәсіпорындар, ұйымдар және жеке тұлғалар
арасындағы есеп айырысуларды орындайтын, құнды қағаздар шығаратын және тағы
басқа қаржылық мекеме. Банктер өзінің қызметіне байлансты орталық,
коммерциялық, арнайы, ұжымдық, ипотекалық және әмбебап болып бөлінеді.
Меншік формасына қарай олар мемлекеттік, акционерлік жеке, ұжымдық,
муниципалдық және халықаралық болып бөлінеді. Банк жүйесі – бұл осы немесе
басқа елдегі әртүрлі банктер және банктік институттардың жиынтығы және
мемлекеттің ақша – несие жүйесінің негізін көрсетеді. Коммерциялық
банктердің активтерін төрт категорияға бөлуге болады: кассалық қолма –
қолды және оған теңестірілген қаражаттар; құнды қағаздарға инвсетиция;
ссудалар; ғимараттар мен жабдықтар. Активтерді басқару проблемалары алғашқы
үш категориядағы қаражаттарды таратудан болады.
Банктердің және қаржылық емес фирмалардың әртүрлі айырмашылықтары
бар. Коммерциялық банктер активінің көп бөлігі қаржылық талаптармен
ұсынылған. Банктердің жер және ғимараттарға салымдарынан гөрі, қолма-қол
ақшалай қаражаттары басымырақ. Өнеркәсіптік компанияның қаржылық талаптары
кредиторлық қарыз және уақытша жинақталған артық қалдықтардың бөлігімен
шектеледі.
Банктер мен өнеркәсіптік фирмалардың актив құрылымындағы
айырмашылықтар олардың пайда табудағы коммерциялық қызметіндегі
міндеттемелердің көрінеді. Өнеркәсіптік компания шикізаттар мен
материалдардан жасалған тауарларды өткізе отырып пайданың көп бөлігін алады
. Өткізуде дайын өнімдер қоймада сақталса, ал өндірісте қазіргі
мекемелердегі орнатылған қымбат жабдықтарды қолданып шикізат тауарларының
қорын қолдауды талап етеді. Банк пайдасы, яғни келешектегі ақша төлемін
куәлендіретін, вексель, облигация және басқа да қаршылық құжаттарды
ұстаушы банктердің, несиелік және инвистициялық операциялардан түседі.
Әлемдік тәжірибедегі банктік бақылау және реттеу органдары
коммерциялық банктерден қолма-қол формадағы немесе талап етуге дейінгі
формадағы қаражаттар бөлігін басқа банктердің шарттарында ұстауын талап
етеді. Сонымен қатар , кассалық нақты ақшалар ақша майдалауға, салымдарды
қайтаруға , әртүрлі операциялық шығындарды өтеуге және ссудалар сұранысты
қанағаттандыруға, персаналдарға жалақы, әртүрлі материалдар мен
шикізаттарға төлем үшін қажет. ''Қолма-қол ақшалар және оғантеңестірілген
қаражаттар'' бабы резервті банктердегі шаттарына инкассалау барысындағы
банкноталар және тиындар, сондай-ақ төлем құжаттарын жатқызамыз.
Банктің міндетті резервтері. Әлемдік тәжиірибедегі коммерциялық
банктер талап етуге дейінгі салымдардың белгілі бір үлесін, мерзімді және
жинақ салымдарын қалдық формасында резервті банк шотында, не сейфтегі
кассалық қолма – қол ақша түрінде ұстауға тиіс. Талап етуге дейінгі
салымдар – бұл корреспонденттік банктегі ағымдық ностро қаражаттары және
инкассаға басқа да төлем құжаттарының есебімен талап етуге дейінгі
салымдары. Міндетті резервтердің саласы банк класының, салым түріне және
көлеміне байланысты. Мұндағы басқарушылар кеңесі барлық банк класстарына
әртүрлі нормалар бекіте алады. Ол резервтерді реттеу мақсатында қала
категориясын өзгерте алады. Ол резервті қалаларда орналасқан банктерге
міндетті резервтер нормасын шектеуге мүмкіндік береді. Резервті қорлардың
артықшылығы немесе жетіспеушілігі талап етілген резервтер көлемінен екі
процент аспаса, келесі есеп беру кезіне ауыстырылуы мүмкін. 9
Сейфтегі қолма қол ақшалар.
Банк активтерінің бұл категориясына банк сейфтерінде сақталатын
банкноталар және тиындар жатады. Қолма - қол ақшалар міндетті резервтердің
құрамды бөлігі болып табылады. Банк басшылығы олардың көлемін қауіпсіздік
үшін азайтуға тырысады. Кассалық қолма - қолдықты қорғау және сақтандыру
шығындары едәуір көп, ал қолма – қол ақшалар табыс әкелмейді.
Әр банктің кассалық қолма – қолдықты тұтынуы бірдей емес, өйткені
кейбір банктер қолма – қол ақшаларды есеп айырысу үшін жиі пайдаланады, ал
кейбірі чектерді пайдаланады. Көп банктер қолма – қол ақшаға сұранысты
мерзімдік ауытқуға кезігеді. Банктердегі қолма – қол ақшалар егін жинау,
мерекелер кезінде уақытша өсуі тиіс. Қолма – қол ақшаның қорына банктың
орналасқан жері әсер етеді. Резервті банктерден алыс орналасқан банктердің
қолма – қолдық кассасы, қолма – қол ақша көзіне жақын орналасқан банктерге
қарағанда жоғары деңгейде болуы тиіс. Өйткені, салымшы ақшасын талап
еткенде ақшасы кешке қарай болады деу ыңғайсыз. Сондықтан, провинциялық
банктерде қалалық банктермен салыстырғанда салымшылар мен қолма – қол
ақшасы басым. 10
Банктер ұсынатын қызметтер шығындарының өсуі көптеген банктердің
корреспонденттік қатынастан комерциялық негізге ауыстырады. Бұл өз
кезегінде корреспонденттік банктер қолданатын ерекше қызметтерге төлемдер
бекітуді талап етіп, қызметтерді ұсыну шығындарын корреспонденттік шоттағы
қалдықты табысталған табыстар толық өтеуі тиіс.
Құнды қағаздарға инвестиция.
Әлемдік коммерциялық банктер өтімділікті жоғарылатуға, табысты
ұлғайтуға, сонымен қатар жергілікті билік органдарының салымдарына
міндеттемелерді қамту үшін құнды қағаздарды сатып алады.
Банк өтімділігін қамту үшін басқа да құнды қағаздарға салады:
коммерциялық қағаздар нарығында айналатын, банктік акцепттер, делдалдық
ссудалар және тауарлы – несие корпорациясының сертификаттары.
Банктік ссудалар.
Табыс алудағы коммерциялық банктердің негізгі қызметінің түрі
болып әртүрлі несиелік операцияларды араластыра ссудаларды ұсыну табылады.
Банк басшылығы табыс алудағы басты міндетті клиенттердің несиедегі
қажеттілігін қанағаттандыру деп санайды. Нақты несиелік мәміленің өтімділік
дәрежесін екінші кезекке қояды. Банк басшылығы “несие портфелінің” ішіндегі
қаражаттарды бөлу сұрақтарын шешуі тиіс, яғни уақытын созып сатып алуды
несиелендіру, ссуда - өндірістік компанияларды, жылжымайтын мүлікті және
тағы басқа ссудалар түрінің арасындағы, Мұндай бөлудің негізі салыстырмалы
несие табыстылығы, сонымен қатар заңмен бекітілген шектеулермен әртүрлі
несиеге сұраныс болып табылады.
Активтерді басқару
Банк қаражаттарын әртүрлі актив түрлеріне орналастыру реттеуші
заңдар мен актілерге, жоғары өтімділік деңгейін қолдау қажеттілігіне және
жоғары табыс алу қажеттілігіне байланысты болады. “Өтімділік - пайдалылық”
диллемасын шешуде активтерді басқарудың 3 келісіміне келуге болады. Олар
активтерді басқару барысынан мүмкін баламаларды бағалаудағы сандық талдау
қандай дәрежеге дейін қолданылатындығынан жасалады. Осы әдістердің
ешқайсысын ойдағыдай деп снауға болмайды, өйткені әрқайсысының қасиеттері
мен кемшіліктері бар. Әр әдісте коммерциялық банктің нақты мәселесін шешуде
қолданылатын элементтері бар. Оның жай түрі болып бірінші әдіс, яғни жалпы
қаражат қоры табылады. Бұл әдісті көптеген банктер қаражаты артылған
кезеңде кеңінен қолданады. Екінші әдіс активтерді бөлуде біріншідегі кейбір
кемшіліктерді өткерумен байланысты болады.Үшінші әдіс басқару мен талдауды
ғылыми әдістерді қолданумен байланысты, әдетте ЭЕМ-ді қолдану арқылы. 14
Банкпен қандай әдіс таңдалмаса да әртүрлі активті қаражаттарын
орналастыруда банк басшылығы әр категория Ішіндегі несиелер мен инвестиция
түрлерінің арасындағы және активті операциялар арасындағы тәуекелділік
пен пайдалылық қатынасы туралы ұмытпайды. Максималды пайда алу мақсатына
жетудің ұтымды құралы болып активті операциялардан шекті табыспен қаражат
тартудан шекті шығындарды мұқият салыстыру табылады.
Жалпы қаражат қоры әдісі.
Коммерциялық банк басқарушысы жауапты қаражатты орналастыру талап
етуге дейінгі салымдар, жинақ, мерзімді салымдарды, сонымен қатар банктің
меншік капиталын қоса есептегендегі әртүрлі көздерінен түседі.
Қарастырылған әдіс негізінде барлық ресурстарды біріктіру жатыр. Одан кейін
жиынтық қаражаттар ыңғайлы саналатын, активтердің түрлері арасында
бөлінеді. Жалпы қаражат қоры моделіндегі активті операцияларды жүзеге
асыруда қандай қаражат көзінен түскендігі банк мақсатына жету кезеңінде
ескерілмейді.
Бұл әдіс банк басшылығынан өтімділік және пайдалылық
принциптерін тең сақтауды талап етеді. Сондықтан бұл принциптерге толық
сәйкес келетін, активті операция қаражаты түрлеріне орналасады.
Қаражаттарды орналастыру белгілі бір басымдықтарға сәйкес орындалады, олар
өтімділік пен пайдалылықтың сәйкестенуі мәселелерін шешуге басшыға жедел
көмектесу. Жер учаскесін, ғимараттарды және басқа да жылжымайтын мүлікті
инвестрлеу сұрақтары әдетте бөлек қарастырылады.
Біріншілік резервтер.
Қаражат орналастыру құрылымын анықтаудағы бірінші міндет бірінші
кезекті резервтердің үлесін бекіту болып табылады. Активтердің бұл
категориясы функционалды сипат алады, олар коммерциялық банктердің
баланстық есеп беруінде болмайды. Бұған қарамастан банкирлер оған үлкен мән
беріп, бірінші кезекті резервтегі активтерге енгізеді. Өйткені, олар
салымдарды қайтаруда және несиелік сұранысты қанағаттандыруда лезде
қолданылуы мүмкін. Бұл – коммерциялық банк өтімділігінің басты көзі. Көп
жағдайда резервті банк шотына қарасты қаражатқа енетін “басқа банктердің
қолма – қолдығы және қарызы'' бабындағы біріншілік резерв активі орнында
болады, яғни сейфтегі қолма-қол ақшалар, чектер сонымен қатар
инкассациялау барысындағы басқа төлем құжаттары .
Банк башылығының пікірінше күнделікті есеп айырысуға жеткілікті
қолма-қол ақшаның қалдығы, салымдар бойынша міндеттемелерді қамтамасыз
ететін міндетті резервтер бірінші кезекті резервтерге жататындығын айта
кету керек. Тәжірибедегі біріншілік резервтегі қаражат көлемін әдетте
барлық бірдей банктердің салым сомасына немесе барлық активтер сомасына
қатынасы анықтайды. Банк құрылымы активтерінің 14% түскен қаражатын
кассалық қолма – қолдық түрде бірінші кезекті резервтер проблемасын шешуге
қалдыру керек .
Екіншілік резервтер.
Қаржы таратудағы екінші міндет белгілі бір табыс әкелетін ''кассалық
емес'' өтімді активтерді құру болып табылады. Бұл резервтер қолма – қол
қаражатқа тез айналатын, аздаған тәуекелді және аздаған шығынды жоғары
өтімді табысты активтерді ендіреді. Екіншілік резервтің негізгі қазынасы
біріншілік резерв көздерін толтырады. Соңғысы сияқты бұл экономикалық
категория және банк баланысында көрінбейді. Екіншілік резерв активіне
әдетте құнды қағаз портфелін құрайтын, кейбір жағдайда ссуда шотындағы
қаражаттар жатады .
Екіншілік резервтердің көлемі жанама түрде салымдар мен ссудаларды
өзгеретін факторлармен анықтаймыз. Екіншілік резерті салымдары және
несиелер көлемі тұрақты банктерден гөрі, несиге сұраныс және салымдар
сомасы қатты ауытқуы банктерге қажет.
Біріншілік резервтер сияқты, екіншілік резервтерде де жалпы қаражат
көлемінен белгілі бір процент бекітеді . Жалпы банк жүйесі өтімділік
индикаторының мысалы ретінде барлық коммерциялық банктердегі жалпы салым
санасына қолма – қол ақша және үкіметтік қағаздар қатынасын көрсететін
коэффициенттер қолданылады.
Несие портфелі.
Жалпы қаржы қоры әдістері бойынша қаражат таратудың үшінші кезең –
несие портфелінің қалыптасуы. Банк біріншілік және екіншілік резервтердің
мөлшерін анықтаған соң, ал өз клиенттеріне ссудалар ұсына алады. Бұл табыс
әкелетін, маңызды банк қызметінің түрі. Ссудалар – банк активтерінің аса
маңызды бөлігі, ссудалар бойынша табыс банк пайдасының басты көзі. Ссудалық
операциялары банк қызметінің біруақыттағы және аса тәуекелді түрі болып
табылады .
Табыс алу мақсатындағы инвестициялар.
Қаржы орыналастырудағы соңғы кезек құнды қағаз портфелінің құрамын
анықтайды. Несиедегі клиенттер қажеттілігін қанағаттандырғаннан кейінгі
қалатын қаражаттар, салыстырмалы түрде ұзақ мерзімді бірінші сыныптың құнды
қағаздарға салуға болады. Активтерді басқарудағы жалпы қаражат қоры әдісін
қолдану банкке активті операциялардың категорисын таңдауға кең мүмкіндік
береді . Бұл әдіс активтердің категориясы бойынша қаражаттарды бөлудің
нақты критерисін көрсетпейді және өтімділік – пайдалылық дилеммасына
шешім бермейді. Соңғысы банк басшылығының тәжірибесіне байланысты.
Жоғарыда айтылғандай, жалпы қаржы қорындағы қаржының орыналастыруда
өтімділікке басым назар аударды және талап етуге дейінгі салымдар, жинақ
салымдары және негізгі капиталға қатынас бойынша өтімділік талаптарындағы
айырмашылықтар ескерілмейді .
Қаражаттарды конверсиялау әдісі ретіндегі активтерді бөлу әдісі жалпы
қаражат қоры әдісінің шектелуіне мүмкіндік берді.
Банк ішіндегі банктер.
Активтерді бөлу моделі тартылған қор көзінен банкке қажетті өтімді
мөлшерін бекітеді. Бұл әдіспен міндетті резервтердің нормаларымен сәйкес
қаржы көздерін шектемеуге болады. Мысалы, талап етуге дейінгі салымдар
жинақ және мерзімдік салымдармен салыстырғанда міндетті резервтердің жоғары
норманы талап етеді. Берілген модель әртүрлі көздерден банкпен тартылған
қаражаттарды тартуда қолданатын, банктің ішінде бірнеше ''табысты
орталықтар'' (немесе ''өтімділік орталықтары'') құруды пайымдайды. Бұл
құрлымдық бөлімшелер басқада орталықтардың қаражатын орналастыруға
қарамастан, бұл орталықтардың әр қаражатын орналастыратындықтан, ''банк
ішіндегі банк'' деп атайды. Басқа сөзбен айтқанда, банктің ішінде бір
бірінен ерекшеленген талап етуге дейінгі салымдар банкі, жинақ салымдарының
банкі, мерзімді салымдар банкі және негізгі капитал банкі бар. Әр түрлі
орталықтарға қаражаттардың өтімділігін және пайдалылығын бекітіп, банк
басшылығын олардың әр орталыққа орналасу тәртібін анықтайды. Талап етуге
дейінгі салымдар міндетті резервтерімен ең жоғарғы өтеуді талап етіп,
жоғарғы жылдамдықпен айналады, кейде жылына 30 – 50 айналмға жетеді.
Сәйкесінше, талап етуге дейінгі салымдар орталығына қаражаттың көп бөлігі
бірінші кезекті резервтерге жұмсайды. Талап етуге дейінгі салымдар
орталығындағы қаражаттар басқа құнды қағаздар және негізгі қорларға
ораласпайды. Жинақ салымдары және мерзімді салымдар орталықтарының
өтімділік талаптары бірнеше төменірек, сондықтан берілген қаражаттардың
басым бөлігі ссудалар және инвестицияларға орналасады. Негізгі капитал
өтімді активтермен өтеуді аса талап етпейді және ғимараттар мен жерге
салымдар үшін қолданылады.
Осы әдістің басты артықшылығы ссудалармен инвестициядағы қосымша
қаражат салымдарын және өтімді активтерүлесінтөмендету болып табылады, бұл
пайда нормасының ұлғаюына әкеледі. Активтерді бөлу әдісін жақтаушылар жинақ
және мерзімді салымдар және негізгі капиталға қарсы келетін өтімді
активтердің артығын шеттетумен пайда нормасын жоғарлату. Бірақта бұл
әдістің де тиімділігін төмендететін кемшіліктері бар. Бір клиенттер чектің
көмегімен ақша алып жатқанда, керісінше, басқалары банкке ақша салып
жатады, олар жыл ішінде бар болғанда 10% - ке ауытқуы мүмкін. Банк қызмет
еткенінше, оның клиенттері алдындағы депозиттер бойынша қарызы минимумға
тіреледі. Тәжірибе көрсеткендей, талап етуге дейінгі салымдарға салынған
қаражат бөлігі ешқашан алынбай жоғары табысы ұзақ мерзімді құнды қағаздарға
инвитрленуі мүмкін.
Бұл әдістің басқада кемшіліктері олардан пайдаланудан қаражат көзіне
тәуелсіздігінен болады. Іс жүзінде ол бұлай емес. Мысалы, банкирлер –
тәжірибегерлер фирмалардан көп салымдар тартуға ұмтылады, сондағы бұл
фирмалар ,осы банктегі ашылған чектін шоттан алады. Жаңа салымшыларды тарту
біруақыттабанк міндеттемелерін, яғни жаңа салымшылар жағынан несиеге
өтініштерді қанағаттандыруды білдіреді .Бұл дегеніміз жаңа салымдардың
бөлігі бұл салымдар иесін несиелендіруге бағытталуы тиіс.
Басқа кемшіліктер жалпы қаражат қоры әдісі және активтерді бөлу
әдісінде де кездеседі. Екі әдісте салымдарды алу мүмкіндігі және міндетті
өтімділік резервтерінде кідіріс жасайды, себебі, клиенттерге несиеге
өтінішін қанағаттандыру қажеттілігіне аз назар аударады. Бәрімізге
мәлімдей, іс белсенділігі артқан сайын салымдармен несиелерде өседі. Егер
банкке бекітілген міндетті нормалар резрвтердің басқа кезек түссе, салымды
алуды өтеуге кішкене қосымша өтімді қаражат қажет, әсіресе банк экономисті
банктің іс белсенділігі және салымдар ағыны кете бастауын толық айтқан
жағдайда. Бұл жағдайда өтімді қаражаттар несиеге сұранысты өтеуді талап
етіп, салымдардан гөрі несиеге сұраныс жоғары қарқынымен өседі.
Кейбір банктерде несиеге сұраныс өсе бастағанда, салымдар көлемі
төмендейтіндігін, ескеру керек. Сонымен қатар, жүргізіліп жатқан ақша-
несие саясатының әсерінен несиеге сұраныс көлемі салымынан асуы мүмкін, ал
іс белсенділігі төмендеген кезеңде барлық банктердегі депозиттердің қарқыны
өседі. Бұл екі әдісте тағы бір кемшілік бар, олар өтімділіктің шеткі
деңгейін емес орташаға жүгінеді. Кассалық қолма-қолдықтың және үкіметтік
құнды қағаздық орташа қатынасын салымдардың жалпы сомасына банк жүйесінің
өтімділігін бағалау үшін жеткілікті, жалпы ол банк басшылығына келесі
аптаға кассалық қолма- қолдықтың қандай болуы тиістігін, салымдарды алуды
жабу мен несиеге өтініштерді қалай болатындығын айтпайды. Тек банк
клиенттерінің шотын талдау және жергілікті нарықтағы қаржылық шарттарды
және шаруашылық білімді жақсы білу банкке берілген мезетке қолма-қол
ақшаларға тұтынушылықты анықтайды.
Қазақстан банктеріндегі алғашқы 10 жылдағы жиынтық активтер 5
млрд. АҚШ долларынан асты, оның ішіндегі эканомиканың нақты секторына 3
млрд. АҚШ доллары. Соңғы екі жылда Қазақстандағы экономикалық өсу екі мәнді
санға өсті, яғни банктердің жиынтық активтері 2,5 есе өсті.
1.2 Акционерлік банктердің активтерінің сипаты мен сапасы
Банк активтері — пайда табу максатында банктік ресурстарды әp түрлі
активтер бойынша орналастырған қаражаттары.
Банктік активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін
сапасына қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Активтердің сапасы активтік операциялардың түрлендірілуіне, тәуекелді
активтерінің көлеміне, толық құны жоқ активтердің көлеміне және активтердің
өзгеріске ұшырау белгілеріне қарай анықталады.
Коммерциялық банктің активтерін мынадай төрт топқа бөлуге болады:
1) касса және оған теңесстін акшалай қаражаттар;
2) несиелер;
3) бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
4) банктің ғимараты мен жабдыктары ;
Активтердің сапасы олардың тиімділігіне, тәуекел активтердің
көлеміне, толық бағалы емес активтердің үлес салмағына,
активтердің көлеміне, табыс әкелуіне қарай анықталады.
Банк өзінің міндеттемелерін күнделікті орындап отыруын қамтамасыз етуі
үшін активтердің құрылымы өтімділіктің қоятын талаптарына сәйкес келуге
тиіс. Осы мақсатта банк өзінің активтерін, олардың өтелу мерзімдеріне
байланысты және тиімділік дәрежесіне карай жіктейді. Өтімділігіне қарай
банк активтері мынадай топтарға бөлінеді:
1) жоғары өтімді активтер;
2) өтімді активтер;
3) ұзақ мерзімді өтімді активтер;
Жоғары өтімді активтерге мыналар жатады:
• Кассадағы қолма-қол ақшалар:
• Орталық банктегі корршоттағы қаражаттар;
• Мемлекеттің қарыздық міндеттемелері;
• ЭЫДҰ-на (экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы) мүше елдер, яғни
бейрезидентердің банктеріндегі тұрақты валютада салынған корршоттағы
қаражаттар;
• Ішкі валюталық облигациялық заемдарға салынған қаражаттар.
Банктің бұл қаражаттары банктің айналымынан қажет уақытында алуға
мүмкіндік беретін активтерге жатады.
Банктің өтімді қаражаттарының құрылымына жоғарыда
аталғандарынан басқалары, яғни қайтару мерзімі 30 күнді құрай-
тын, шетел валютасында бергсн барлық несиелер, алдағы 30 күн
ішінде аталған банкке келіп түсуге тиісті басқа да төлемдер
жатады.
Ұзақ мерзімді өтімді активтерге бір жылдан жоғары уақытқа берілген
несиелердің бәрі, сондай-ақ 50 (кепілхат және кепілдікпен 1 жылдан жоғары
уақытқа берілген несиелер).Өкіметтің кепілхатымен, бағалы қағаздарды және
бағалы металдарды кепілге алып берілген несиелерді шегеріп тастағандағы
мерзімі өткен несиелер.
Активтердің тиімді құрылымын жасай отырып, банктер өтімділікке
қойылатын талаптарды орындауға тиіс, демек, олардың жоғары өтімді, өтімді
жәнс ұзақ мерзімді өтімді активтері міндеттемелердің мерзімдеріне,
сомаларына және типтеріне сәйкес келуі керек.
Кейбір шетелдік әдебиеттерде банк активтерін, олардың өтімділігі мен
пайдалылығына қарай 4 топқа бөледі:
1-топ. Алғашқы резервтер — бұл алынатын салымдарды төлеуге және несиеге
деген өтінішті қанағаттандыру үшін тез арада пайдаланылатын ең өтімді
активтер. Мұндай активтерге мыналар жатады:
• Касса:
• Opталық банктегі корршоттағы және өзге де шоттардағы ақшалай қаражаттар;
• Инкассациялау процесіндсгі чектер және өзге де төлем құжаттары;
• Басқа да коммерциялық банктердегі корршоттағы қаражаттар.
Мұндай активтер банкке табыс әкелмейді, бірақ банктің өтімділігінің негізгі
көзі болып табылады.
2-топ. Екінші реттегі резервтер — бұл банкке шамалы ғана табыс әкелгенімен
де жоғары өтімді активтер қатарына жатады. Себебі, оларды ең төменгі
тәуекелмен, кішкене ғана кешіктіріп, қолма-қол ақшаға айналдыру болады.
Оларға мыналар жатады:
• Вексельдер және өзге де қысқа мерзімді бағалы қағаздар;
• Талап етілетін несиелер (онкольдық);
• Бірінші класты қарыз алушыға берілетін несиелер.
Бұл топтың активтерінің тағайындалуының басты мақсаты — алғашқы резервтерді
толықтыру кезі ретінде қызмет ету болып табылады.
3-топ. Банктік активтердің маңызды бөлігі — банктік
несиелік портфелі. Банктің несиелері біршама табысты және
ең тәуекелді болып келеді. Бұл топ банктің пайдасының басты
көзін құрайды.
4-топқа инвестициялык портфель жатады. Инвестициялық портфельді
қалыптастыру екі мақсатты көздейді: банкке табыс әкелу және ұзақ мерзімді
бағалы қағаздардың өтелу мерзімінің жақын қалуына байланысты, сондай-ақ
оларды қысқа мерзімге айналдыруда екінші реттегі активтерге қосымша ретінде
болу. 14
1.3 Коммерциялық банктердің активті операциялары және активтерді басқару
әдістері
Банк ісінің халықаралық тәжірибесіне сәйкес коммерцилық
банктердің активтері негізгі және айналымды болып бөлінеді. Банктердің
негізгі активтеріне жер учаскілерін, ғимараттар, құрлыстар, автотұрақтар,
техникалық жабдықтар, көлік құралдары және басқа да материалдық объектілер
жатады. Айналымды активтерге қолма-қол ақша қаражаттары, әр
түрлі банк шоттарындағы қаражаттар заемщиктердің ақшалай міндеттемелері,
құнды қағаздар,шетел валюталары және басқа да құндылықтар жатады.
Банктер ақшалай операцияларды жүргізетін басты делдал болып
табылады. Мұны қалыптастыруға банктың барлық ресурстары және тартылған
бөлігі пайдаланылады. Айналымдылықты қолдану жылдамдығының қарай ағымдық
активтер төрт топқа бөлінеді. Бірінші - ұлттық және шетел валютасындағы
ақшалай қаражаттар. Екінші – құнды қағаздар (облигация және акциялар).
Үшінші – заемщиктердің қысқа мерзімді ақшалай міндеттемелер. Төртінші –
заемщиктердің орта мерзімді және ұзақ мерзімді ақшалай міндеттемелері.
Келтірілген активтердің топтарын қарастырайық. Бірінші топтағы
ақшалай қаражатарға абсолютті өтімділікті активтер жатады. Жалпы тауар
эквиваленті банк қызметінде қолданылады. Бұл қаражаттарды клиенттердің
қысқа мерзімді міндеттемелеріне орналастырып, төлем қаражаты ретінде
жұмылдыруға болады. Соңғы жағдайда ақшалар ерекше орын алады, өйткені
банктердің банкроттығын тоқтатудың соңғы инструменті болып табылады.
Банктің төлем қабілеттілігі бұзылған жағдайда оның басшылығы
“төлемсіздік” жағдайынан шығудың және тез ақша қаражатын жұмылдырудың
барлық шараларын қабылдайды. Сондықтан бұл қаражаттар коммерциялық
банктердің біріншілік резервтеріне жатады.
Банктердің ақшалай қаражаттарының негізгі қозғалыс арнасы
кассада, коррес понденттік шоттарда, валюталық шоттарды, ¦лттық банктің
міндетті резервтік шотарында болады. Қажет болған жағдайда олар басқа
банктердің несиелерінен түседі. Ақшаның абсолютті өтімділігімен
активтеріндегі үлкен рөліне қарамастан олар өздігінен банктерге табыс
әкелмейді. Активтердің екінші тобы құнды немесе банктік инвестициядан
тұрады. “Инвестиция’ термині нарықтық экономиканың капиталды салымын
сипаттайды. Бұл халықшаруашылығындағы капиталды салымының негізгі массасы
фирма, концерін және басқа да шаруашылық құрылымының акциясы және
облигациясын сату – сатып алу жолымен жүзеге асады. Мұнда республикалық
және жергілікті бюджеттердің қаражатымен салыстырғанда капиталды
салымдардың бұл көздерінің балама табиғатынан тұрады.
“Жетілік” елдеріндегі капитал салымдарының негізгі бөлігі құнды
қағазда сатылатын және сатып алынатын қор нарығының көмегімен жүзеге
асырылады. Біздің елдің нарықтық экономикаға өтуі құнды қағаздар нарығын
құру және ішкі шаруашылық резервтерді жұмылдыруды талап етті. Қор нарығының
қалыптасуы өндіріс құралдарына меншік кластарының пайда болуы және меншік
формаларының дамуы мен байланысты болды. Нарықтық экономиканың басты
ерекшелігі халықшаруашылығының мемлекеттік, акционерлік, жеке және арлас
меншік формасында жүргізілуі. Нәтижесінде қор нарығының басты субъектілері
болып пирамидалық қаржы институттары табылады. Бұл институттардың капиталы
максималды пайда алуға ұлттық қор нарығындағы акцияларды шығарып, олардың
бағасын ұстауға салынған. Батыс елдеріндегі қор нарығының жоғары
ұйымдастырылуынан тек капитал салымдарын ұстау ғана емс, сонымен қатар банк
активтерінің өтімділігін ұстау инструменті болып табылады. Мысалы, 1999
жылы АҚШ-та коммерциялық банктер активінің 20% жоғарысы құнды қағаздармен
операцияға кетті. Мұндай операция орындары экономиканың тауарлар массасына
толықтығы және кәсіпкерлік саласына несие салымдарының жоғары
тәуекелдігімен түсіндіріледі.
Активтердің үшінші тобына клиенттердің қысқа мерзімді ссудалары
бойынша қарызы мен вексельдері жатады. Мұндай ссудалар әр түрлі шаруашылық
салалардың кәсіпорындарына ұсынатын, бизнес – несиелерден тұрады.
Вексельдер есебі бойынша операциялар нарықтық шаруашылық
құрылымының өзара тауарлық несиелендіру деңгейімен бейнеленеді, ол ұзақ
жылдар бойы ұлттық несиелендіру жүйесінің “бірінші қабаты” болып келеді.
1994 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша біздің елдің халық
шаруашылығында барлық айналым құндылықтардың 60% - тен астамы коммерциялық
несие негізінде көтерме және бөлшек ссудада өнеркәсіптен тауарлар
жеткізіледі. Мұндағы вексельдер есебі барлық қысқа мерзімді банк
несиелерінің 80% дерлік келеді.
Коммерциялық және вексельдік несиелендіруді қалпына келтіру
қазіргі қазақстан шаруашылығында ерекше орын алады. Бұл нарықтық
эеономиканың бастапқы кезеңімен және “сату сатып алу” келісімі бойынша
серіктестік байланыстар бекітуде кәсіпорындардың өзара сенімдігі жоқтығымен
түсіндіріледі. Нәтижесінде тауарлы – материалдың құндылықтарды тиеу айырбас
мәмілесі негізінде жүргізіледі. Мұндай мәселелер ақша қаражаттарын
қолданусыз натуралды тауар айырбасын сипаттайтын, тауар – ақша
қатынастарының төмен деңгейін білдіреді. Бұл жағдайдағы тауарлы
несиелендіруді енгізу өзара шаруашылық сенімді құруға мүмкіндік
береді.Коммерциялық вексельдер мен құнды қағаздардың бухгалтерлік шоттағы
есебі кәсіпорын меншігіндегі құнды қағаздардың әртүрлілігі ретінде
вексельдер туралы ұсынысты туғызды. Шын мәнәнде мұндай вексельдер сатып
алынған тауарлы материалдық құндылықтарды төлеуге айналымға
шығарылғандықтан, несиелік ақшаның классикалық түрі болып табылады.
Мұнысымен олар, мемлекеттің өндірістік емес шығындарын және бюджет
тапшылығын өтеуге шығарылатын, орталық банктің банкноталарынан ерекшеленіп
тұрады.
Активтердің екінші тобына вексельдерден басқа, тез өтетін
тауарларға ұсынатын, қысқа мерзімді ссудалар жатады. Индустриалды елдердің
ақша – несие жүйесінің тәжірибесі ұлттық коммерциялық банктердің
қысқамерзімді ссудаларының көп бөлігі ссуда мен өнеркәсіпке орналасқанын
куәлендіреді. Осы салалардың кәсіпорындары проценттік ақшаларды төлеумен
алынған несиені қайтару және аса тиімді пайдалануға қабілетті. Осымен
қатар, коммерциялық банктер бір – біне банкаралық несиелер ұсынады. Бұл
несиелер банктердің төлемқабілеттігін көтеріп, ресурстарды қалыптастыруда
мәні зор. Заемщиктердің қысқа мерзімді міндеттемелері банктің екіншілік
резервтеріне жатады. 9
Банк активтерінің төртінші тобына банктердің ұзақ мерзімді және
орта мерзімді ссудалары жатады. Жылдам айналатын активтерден бұл
ссудалардың айырмашылығы негізгі қорлардың айналуы бірнеше жылдарға
созылумен байланысты. Біздің елімізде мұндай ссудалар 6 және 20 жылға
ұсынылады, ал АҚШ – та ұзақ мерзімді ссудалар 40 жылға берілетіндіктен,
мүмкіншлігі мол.
Саяси және экономикалық тұрақсыздықтан, сонымен қатар инфляцияға
байланысты Қазақстанның коммерциялық банктері “ұзақ” несиелер ұсынуды
тоқтатты, бұл капитал салымдары және негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне
үлкен залалын тигізеді. Банк маркетингі туралы оқуымызға сәйкес активтерді
басқару аса пайдалы қызмет саласындағы қаражатты орналастырумен байланысты.
Осыған орай банктердің нарқта ссудалық капитал және қажетті табыс алудың
тұрақтылығын қамтамасыз ететін, тиімді активтер құрылымының маңызы зор.
Қазақстан банктеріне тауар өндіретін шаруашылық салаларының несиелендіру
ресурстарын орналастыруда бизнес несиелер маңызды арна болып табылады.
Мұндай несиелерді орналастыру экономиканың дағдарыс жағдайынан шығу
қажеттілігі және ауыл шаруашылық және өндірістік өнімнің көлемінің
құлдырауымен түсіндіріледі.
Банк ақша қаражаттарын орналастырудың басқа арнасы болып
халқаралық операциялар саналады, оған валюталық саланыда қосамыз.
Халқаралық операциялардан банктерге түскен түсімнің негізгі бөлігі
несиелерді ұсыну шотынан қалыптасады. Халықаралық ссуданың банктік
несиелендіруі тауарлар, вексельдік және акцепттік несиелер кепілдігімен
ссудалардан жүргізіледі. Қазіргі кезде техникалық жабдықты, қойма
мекемелерін, көлік құралдарын және басқа да маңызды объектілерді жалға
несиелендірумен байланысты, банктердің лизингтік операциялары кеіңінен
тарау алды.
Коммерциялық банктер өз елдерінің валюталық резервтерін және
төлем балансын реттеу мақсатында валюталық операцияларды жүргізеді. Бұл
операциялар валюталық нарыққа сәйкес шетел валютасын сатыпалу – сату
формасында орындалады. Бұл нарықтық басты инструменті сұраным мен ұсынымның
қатынасына байланысты валютаны айырбастау тепе – теңдігін анықтайтын,
валюталық бағамымен көрінеді. Шетел валютасына сұраныс ұлттық тауар
нарығында қатты нишамен айналысатын, алдыңғы қатарлы импортер – фирмалармен
жасалады. Валюталық ұсыныстар көп валюталық түсімдер бар, әлемдік нарыққа
тауарларын жемісті жылжытатын, экспортер – фирмалардан түседі.
Қазіргі кездегі валюталық бағамды бекітуде сол елдің
валютасындағы тұтынушылық және тауарлардың әкелуі мен әкетілуінің қатынасы
бейнеленетін, төмен балансы шешуші орынды алады. Халықаралық ссуда және
төлемдердің реттелінуі әлемдік құралын тұрақты ұлттық валютада жылжыту және
экспорт және импорттың тепе теңдігін талап етеді. Қазір мұндай валюталар
АҚШ доллары және еврамен орындалады.
Әлемдік қауымдастың елдері өздерінің валюталарының долларға
қатысы тұрақты бағамына мүдделі. Жыл сайын бұл елдердің орталық банктері
валюта бағамы туралы келісімге келіп, оны қолдау шараларын бекітеді.
Валюталық бағамдарды ағымдық реттеудің маңызды инстуттары ұлттық валюталық
биржалар, яғни шетел валютасын ресми сататын және сатып алатын ұйымдар
болып табылады. Биржалардың құрылтайшылары үкімет, қазынашылық, орталық
және коммерциялық банктер болып табылады.
Барлық валюталық мәмілелер бір валютаның басқа валютаға тікелей
айырбасында жүзеге асады. Мұнымен қатар экспорт – импорттық тауарларды
жеткізуін валюталық нарығындағы бағамдық айырмашылық шотынан операциялық
пайда алуға қлоданатын, мерзімдік және аралас кассалық мерзімдік
операциялар бар.
Қазақстандық экспортшылардың бір ерекшелігі отандық экономикаға
инвестициялық ресурстар жетпеген жағдайда шетел банктерінің шоттарында
валюталық түсімнің басым бөлігін сақтау. Бұл валюталық заңдардың
коррекциясын және шетелге валюта әкетудішектеуді талап етеді. Отандық
экспортшылардың басты мәселесі - өндірістік және ауылшаруашылдық өнімді
жылжытуға әлемдік тауар нарығында тиімді ниша табу. Бұл мәселенің шешімін
біздің елдің үлкен жетілік индустриалды мемлекеттер клубында қатысып
табады.
Құнсыздану, төмен табыс және рентабельділіктен активтердің
протенциясы банкаралық операциялардың көмегімен жүзеге асады. Мұндай
операциялардың мысалы банктің ағымдық пассивтерін қалыптастыруға,
консорциалдық және екі жақты жобаларды жүргізу және тағы басқа үшін
банкаралық несиелер қызмет етеді. Басқа банктерге ұсынылатын несиелер халық
шаруашылық салалардың функционалды капиталмен салыстырғанда банк
капиталының ерекше байланыстылығы салдарынан жоғары қорғау дәрежесімен
ерекшеленеді.
Протекция инфляция, шаруашылықтың төменгі іс белсенділігі, бизнес
– несиелердің жоғары тәуекелдігі және зиян болғанда қолданылады. Бұл
протекция Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының қазіргі
жағдайында адекватты. Оны қолданудың міндетті шарты – инфляция қарқынынан
пайданың өсу қарқынының асуы. Кері жағдайда банк пайдасы және табыс
массасының төмендеуіне алып келеді. Еліміздің көптеген банктері шетел
валютасымен операциялардан құнсыздану және зиянданудан активтерді қорғайды.
¦лттық ақша нарығымен әлемдік валюта нарығын салыстырғанда банктердің
тұрақты табысын қамтамасыз ететін, нарықтың экономика жетістіктеріне
негізделген индустриалды дамушы елдердің жоғары тұрақтылығымен
ерекшеленеді. Мұндағы валюта банк балансындағы, орталық валюта биржасында
тіркелген теңге және доллардың соңғы бағасымен есептеледі.
Тұрақты валютамен операциялар ақша нарығында банктің берік
платформасын құру және нарықтық экономиканың жағымсыз жағынан мүмкіндік
береді.
Банк активтерінің әртүрлі тиімді тәсілдерін талдауда халық
шаруашылығының қойнауында болатын процестерден олардың өтімділігі
болатынын ескеру қажет. Бұл процестердің негізгі факторларына барлық тауар
өндіретін шаруашылық салалардың кәсіпкерлік қызметінің өсуі, өнімді
өткізу және өндіріс көлемінің өсуі, пайда және рентабельділік массасын
ұлғайту жатады. Сондықтан банк қызметін бағалағанда экономика және
кәсіпорын жағдайының жалпы көрсеткіштеріне, одан кейін банк қызметінің
көрсеткіштеріне назарды акцептілеу қажет.
Пайда көлеміне активтерді орналастыру арнасынан басқа банк
операцияларының өзіндік құны әсер етеді. Бұл операциялардың шығындары
банктердің барлық әкімшілік – шаруашылық шығындарының негізгі бөлігін
құрайды.
Коммерциялық банктер үнемі комиссиондық операцияларға назар
аударады. Бұл операциялардың қасиеті – кепілденген қаржылық база.
Қазіргі комиссиондық операцияларға мыналар жатады:
а) аударымды;
б) аккредитивті;
в) инкассалық;
г) сенімді;
д) ссуда – комиссиялық.
Коммерциялық банктердің барлық комиcсиондық операцияларының негізі
болып клиенттердің есеп айырысу құжаттарының инкассосы табылады. Инкассо
Қазақстан Республикасы және басқа елдердің банк жүйесіндегі барлық қолма-
қол ақша төлемдерін орындағанда қолданады. Әлем елдерінің көбіндегі
коммерциялық банктер қазіргі тұтынушылық қоғамның білімін терең меңгерген
маман экономистермен кешенделген. Клиенттерге жақсы қатынастан банктерде
өзара сенімге және тәртіптілікке негізделген, попечительские қызметтер
туындады. Мұндай қызмет көрсету мақсатында көптеген банктерде трасттік
бөлім деп аталатын арнайы бөлімшелер құрылды.
Бастапқы трасттік операциялардың объектілері қайтыс болған
тұлғалардың өкіміне сәйкес кәсіпорын және азаматтардың мүлігін мұраға
қалдыру құқығын рәсімдеу. Траст бөлімінің жұмысшылары нотариалды, сот және
салық органдардың құжатын дайындап, сонымен қатар оларға құпия көмек
көрсете отырып, әр мұрагерлер арасындағы мүлікті бөлу бойынша әртүрлі
шаралар жүргізді.
Бұдан әрі трасттік қызметтер акция мен облигациямен қоса,
клиенттердің мүлігін жедел басқару сипатын алды. Клиенттердің тапсырысымен
банктер әртүрлі коммерциялық операцияларды жүргізу бойынша сенген
органдардың статусын алып, қайта құрылған және жойылған кәсіпорындардың
мүлігін басқара бастады. Бірте – бірте трасттік операциялары коммерциялық
банктердің кеңес беру қызметтеріне айналды.
Кеңес беру қызметтерінің объектілері болып өндірісті жаңарту
техникасы, жабдықты, шикізатты және жұмыс күшін пайдалану тиімділігін
жоғарылату, қазіргі басқару жүйесін коммерциялық қызметке енгізу ұсыныстары
табылады. Соңғы 30 жылда банктердің кеңес беруі АҚШ, Жапония және
Германияның автомобиль өнеркәсібінде кеңінен тарады. Банк экономистері
“Крайслер”, “Мазда”, “Фольксваген” және басқа концерндердің ауыр қаржылық
дағдарыстар шығу жолын іздеуге қатысты.
Еліміздің халық шаруашылығындағы банктердің кеңес беру жұмыстары
ерекше орын алады. Көптеген өнеркәсіп салалары жабылып, ірі өнеркәсіп
орындары жұмыс аптасын қысқартуға көшті. Негізгі қорларды жаңарту толық
тоқтатылып, қаржы – шаруашылық қызметін және төлемдерді төлеуді кеңейтуге
айналым капиталының жетіспеуі байқалады. Осыған орай, банктердің
кәсіпкерлікті ұйымдастыру бойынша ұсыныстары шаруашылыққа созылмалы
өндірістік және қаржылық дағдарыстан шығуға көмектеседі. Коммерциялық
банктердің пассивті және активті операцияларының өзара байланысы.
Коммерциялық банктердің пассивті және активті операциялары
органикалық өзара тәуелді жағдайда болады. Бұл банктердің қызметі
кәсіпорынның ақша қаражатын басқаға беріп, халық шаруашылығының барлық
салаларының кәсіпкерлік қызметіне ақшалай отынды қамтамасыз етеді. Сонымен
қатар, ақша теориясы, банк несиесі коммерциялық банктердің қазіргі
қызметіндегі доминантты роль қай ақшалай операциялардың қай тобына
жататындығы сұрағына екі мәнді емес жауапты талап етеді.
Әр коммерциялық банктің кәсіпкерлігі оның жарғылық капиталы және
кәсіпорын, ұйым және халықтан қажетті ақшалай қаражат тартуды
қалыптастырумен басталады. Бұл болмаса орталық банктер операциялар жүргізу
құқына лицензия бермейді. Пассивтердің қалыптасуы жаңа коммерциялық банк
кәсіпкерлік қызметінің басталуы болып табылады.
Ашылған банктің жұмысындағы басты роль ақша нарығындағы оның
дамуы стратегиялық бағдарламаларға тәуелді активті операцияларда болады.
Мұндай бағдарламаларды жасау банктердің гүлденуіне, ақша және тауар
нарығының конъюнктурасын талдауды талап етеді.
Кезкелген коммерциялық банктің қызмет ету мақсаты-активті
операциялардан максималды табыс алу. Бұл үшін банктер бұл операцияларды
кеңейтуді қамтамасыз ететін “дүмпиген“ ресурстар портфелін құруға ұмтылады.
Активтері өскен сайын, банктің клиенттерден таратқан ресурстарын қайтару
және сақталуына жауаптылық дәрежесі артады. Бұл тартылған ресурстар бойынша
ақшалай мідеттемелерді тез өтеу үшін ақшалай қаражат резервтері мен
активтерінің тепе-теңдігін талап етеді.
Банктердің максималды табыс алуға ұмтылуы өтімділікпен
шиеленіске түседі,міне осында олардың қызметіндегі басты қақтығыс тұрады.
Өтімділік және төлем қабілеттілік дәрежесі тікелей ақшалай резервтердің
сомасына пропорционалды, неғұрлым ақшалай резервтер көп болған сайын,
соғұрлым төлем қабілеттілік коэффициенті жоғары.
Бірақ резерв соммасы банк табысының көлеміне пропорционалды.
Неғұрлым резерв көп болса, соғұрлым банк табысы және банктің ерекше
операциялары рентабельділігінің мөлшері төмен болады.
Бұл қақтығыс ссудалық капитал нарығында банк қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін, ақшалай қаражат резервтерімен активтерінің ұштастырылуын талап
етеді. Бұл міндетті шешуде максималды пайда алу тек банк қызметінің негізгі
бағыттарын жасап қана қоймай, сонымен қатар банктік нарықтық кеңістікті
қалыптастыру. Бұл дегеніміз банктердің жемісті жұмысына жоғары сапалы
бәсеке қабілетті тауарлар және тауарлар нарығындағы тұрақты тауашаны
иемденетін, клиенттердің құрамын құру тиіс.
Бұл мәселенің шешімі тиімді кәсіпкерлік қызметті жүргізуге
қабілетті және алынған ссудаларды уақтылы қайтаратын, кәсіпорындармен
несиелік қатынасты бекітуге негізделген. Еліміздің көптеген коммерциялық
банктері “’жылдам” пайда алуға ұмтылады. Бұның салдары ссудалар бойынша
қарыздық мерзімін өсіру болып табылады. Бұл жағдайда шешуші мәнді батыс
елдерінің тәжірибесін алады, бұдан банк табысын қалыптастыру процессі
негізделетін, банк ісінің беделі және дәстүрі құрылады.
Еліміздің экономикалық әдебиеттеріндегі коммерциялық құрылымдар
мен батыс елдерінің банктері ұзақ жылдар бойы бәсекелестік күресте бірін –
бірі жейтін құбыжық ретінде бейнеленді. Жаңа кезеңдегі банк бәсекелестігі
банк ісінің қазіргі ұйымдастыру тәсілінің көмегімен өркениетті шешім тапты.
Бірін – бірі жоюдың орнына банктер қиын қаржылық жағдайдағы әріптестеріне
көмек көрсетеді. Бұл көмек банк аралық несиелер ұсыну, ұсынған қаражат
өтеуін ұзарту, ұсақ және орташа банктердің ірі филиялдарға қайта құрылуы
және тағы басқа бейнеленеді. Барлық жағдайларда ақша нарығындағы банктің
жағдайын кәсіби басқарушылардың шешімін қабылдауды талап етеді. 9
Қаражат орналастыру мәселесін шешу банк басшылығы баратын,
тәукелдік деңгейінде жоғары табыс әкелетін активтерді (ссуда және
инвестиция ұсыну) “сатып алу” болып табылады. Бірақ коммерциялық
банктердегі қорларды басқару бірқатар факторлармен реттеледі. Біріншіден,
банктер кәсіпкерлік салаларды реттейтін болғандықтан,олар бақылау
органдарының алғы шарттары және заңдарына сәйкес қаражаттарды жүзеге
асыруы тиіс. Екіншіден,сенім және көмек негізінде салымдар мен ссудалар
бойынша банктер және оның клиенттеріарасындағы қатынастар. Соңғысы,
коммерциялық банк акциясын ұстаушылар, барлық инвесторлар сияқты
инвестициядан табыс көлемімен салыстыратын және сәйкес инвестициялық
тәуекелділік нормасын есептейді.
Заң актілері мен нұсқама камерциялық банктердің активті
операцияларына екі жолмен әсер етеді, яғни банк қаражатыныңсол немесе басқа
да активті операцияларды инвестрлеу тәртібін анықтай отырып банкпен
тартылған қаражаттардың басым бөлігі клиенттердің бірінші талабы бойынша
төлеуге жатады. Міне, сондықтан банкті басқарудың бірінші кезекті шарты
салымшылар талаптарын қанағаттандыру қабілеттілігін қамтамасыз ету. Екінші
шарты – банк клиенттерінің несиесіндегі негізделген тұтынушылықты
қанағаттандыруға жеткілікті қаражаттың болуы. Мұндай несиені
ұсыну - коммерциялық банк қызметінің басты түрі. Банктің клиенттеріне
несиедегі тұтынуын қамтамасыз етуге қабілетсіз болса, онда банктің табысты
операцияларын жоғалтуға алып келеді және ең соңында коммерциялық
кәсіпорынның мүмкін күйреуіне алып келеді. Қоғам банк жүйесінің төлем
қабілеттілігіне, өтімділік немесе тұрақтылығына күдік болмау керек, ал
салымшылар кез-келген банктің сенімділігіне толық сенімде болуы тиіс. Банк
салымшылары мен оның акцияларын ұстаушылардың мақсаты кейбір қатынастарда
сиымсыз. Бұл сиымсыздық кез-келген коммерциялық банктің қаржылық
мәмілесінде көрінеді. Бұл өтімділік және пайдалылық арасындағы шиеленісті
банк қаражаттарын орналастыруда шешетін, орталық мәселе деп санауға болады.
Несиелік және инвестициялық тәуекелділік кейде табыс алудың
мүмкін варианттарының тоқырауы ретінде қарастырады.
Келесі тарауда қарастырылатын активті операциялар мен пассивті
операциялар арасында өзара байланыс бар. Өтімділікті тез өтімді
активтердегі қаражаттарға орналастырып немесе кассалық қолма- қолдықтың
жоғары деңгейін ұстап, қамтамасыз етуге болады, сонымен қатар басқа
көздерден ақша алып және қосымша салымдарды тарту мүмкіндігін береді.
Салым саласының өзгеруі, қарыздарды өтеуді мерзіміне дейін талап ету
өтімді активтердің ұлғаю қажеттілігін шарттастырады. Сондай-ақ салымдар мен
заимды қаражаттар бойынша банк шығындарының арасында тікелей байланыс бар,
бір жағынан, әртүрлі активті операциялардан табыстармен байланысады.
Өтімділік шекарасынан шықпай банк операциясының табыстылығын жоғарылатады,
және несиелер мен инвестициялардан шекті табыстар және тартылған қаражаттар
бойынша шекті шығындарды салыстыруға көмектеседі.
Банк клиенттерінің несиедегі тұтынушылығын қамтамасыз ету үшін
қажетті қаражаттың болуы. Несие ұсыну - банктің коммерциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz