ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І Қазақстан Республикасының Орталық банкінің қалыптасуы мен құрылымы
1.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, оның міндеттері мен
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің құрылымы мен
органдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 15 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қызметі және ақша-
несие саясаты
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі ММ Павлодар филиалының
ұлттық валюта-теңгені енгізген сәттен бастап банк жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.3.Мемлекеттің алтын-валюталық резервтерін басқару және валюта
өтімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Бақылау сапасы
_______________
К ІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің өзінің
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында – Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы
атты халыққа Жолдауында: Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың
кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары
үшін қаржы ресурстары сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталған жұмысты күшейту қажет. Сонымен қатар, банк саласында сақталып
қалған жасырын монополияларды құрту қажет деген. [4, 4б]
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне, банк
жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметі Қазақстан
Республикасының заңымен және Конституциясымен тікелей негізделген іс-
шараларды атқарады. [2, 4-бөлім]
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі нарықтық экономикаға көшуінде
қызмет ету тиімділігінің өсуі, инфрақұрылымды қалыптастыруы несиелік
қатынастарын жүзеге асырады және оны іс жүзіне асуын қадағалайды.
2004 жылдың ішінде елдің қаржы секторын дамытуда да елеулі нәтижелерге
қол жеткізді. Жыл басынан бері қаржы нарығындағы барлық реттеу және
қадағалау функциялары Ұлттық Банктен Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеу және қадағалау агенттігіне берілді. Несиелік қызмет банктің ең
негізгі қызметі болып табылады, ал несиелік процесс – банктің жұмыс
көрсеткішінің және оның менеджмент сапасының көрсеткіші.
Реттеу және қадағалау функцияларын бөлу ТМД-дағы жалғыз орталық банк
болып табылатын, қызметі классикалық орталық банкке тән функцияларды
орындауға толық шоғырландырылған Ұлттық Банктің ерекше мәртебесін
айқындады.
Өмірдегі жаңа болмыстар Ұлттық Банк саясатындағы акценттердің орын
алмасуына себеп болды. 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап Ұлттық Банктің негізгі
мақсаты бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады, осыған қол
жеткізу үшін Ұлттық Банк мынадай міндеттерді жүзеге асыруды жалғастырды:
1) мемлекеттің ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу;
2) төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
3) валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4) қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету.
Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 31 тамызындағы № 2444 Қазақстан
Республикасындағы банк және банктік қызмет туралы Заңында және 1997 жылғы
коммерциялық банктерді қадағалаудың Базельдік стандарттарына сәйкес
қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін комплекстік механизмдерінің
құрамдас бөлігі сияқты банктік реттеу мен қадағалауды тиімді жүзеге асыру
банктің несие портфелінің сапасының жоғарылауында ерекше орын алады. [3, 31
бап]
1997 жылғы Базельдік комитеттің хатына сәйкес Банк қызметіне тиімді
қадағалау принциптерінің базасы банктерде қарыз алушылардың қаржылық
жағдайын қосатын несиелік қатынастардың мониторинг жүйесінің болуы керек.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Қазақстан экономикасы 2004 жылы қарқынды
түрде дами түсті, бұл көп жағдайда жүргізілген реформалардың табыстарына,
сол сияқты әлемдік экономикадағы қолайлы ахуалға байланысты еді. Ұлттық
Банк жүргізіп отырған ақша - несие саясатының ауқымында инфляцияны төмен
деңгейде ұстауға ерекше көңіл бөлінді. Айырбас бағамының саясаты саласында
ақша сұранысы мен ұсынысы бағамның ауытқуы шеңберіне тәуелді теңгенің
өзгермелі айырбас бағамының режимі сақталды, бұл Қазақстан тауарларының
сыртқы нарықтардағы бағалық бәсекелік қабілетін сақтауға және елдің әлемдік
экономикалық кеңістікке шоғырлану дәрежесін жоғарылатуға ықпал етті.
Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: несие саясаты мен процедураларының
жақсы дамуы және несие портфелін жақсы басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет
ететін банк персоналы болып табылады.
Коммерциялық банктің несие саясаты – анықталған қаржылық
қорытындыларға жету үшін банкпен жүргізілетін ақша – несие шараларының
жүйесін білдіреді және банктік саясаттың бір элементі болып табылады.
Мерзімі өткен несиелерге қоржын қалыптастыру және қарыз операцияларын
басқаруды толық жүзеге асырылмауының нәтижесінде пайда болған жағымсыз
сәттерге келесі факторларды жатқызуға болады: несие саясатының құжаттарының
жоқ болуы, несие портфелінің толық диверсификақиясының жоқ болуы, басқарма
орталығының деңгейі рационалды болмауы, қарыз алушыны тексерудің жеткілікті
болмауы, несиелік құжаттарды бақылаудың жеткілікті болмауы.[5, 279 б]
Қарыз операцияларын басқарудың мұндай жетіспеушіліктері несие
портфелінің төменгі дәрежесіне әкеледі. Бұл жетіспеушіліктерге жетпеу үшін
коммерциялық банктер қарыз операцияларын тиімді басқару қажет. Ол үшін
несиенің қайтарымдылығына, мерзімділігіне, төлемділігіне көп көңіл бөлулері
керек. Қарыз алушының несие қабілеттілігін, тәуекел түрлерін, оны шешу
жолдарын анықтауы қажет және несие беруші банк Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкімен бекітілген тәртіпте жоғалтуларды жабу үшін қор құруы керек.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты –ҚР Ұлттық банкінің Қазақстан
экономикасының дамуындағы функциялары мен жүргізетін операция-ларын, ол
қандай саясатты, құралдарды, шараларды қолдану арқылы өз қызметін
атқаратынын зерттеп, алдағы жылдардағы ақша - несие саясатының
бағыттарын болжап, соңғы жылдардағы негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштерге анализ беру. Мақсатпен байланысты осы жұмыстың
жазылуының келесідей міндеттерін бөлуге болады:
- ҚР Ұлттық банкінің негізгі мақсаттары, міндеттері, атқаратын
қызметтерімен танысу;
- ҚР Ұлттық банкінің жүргізетін ақша - несие саясатының
құралдарының экономикаға тигізетін әсерін анықтау;
- ҚР Ұлттық банкінің функциялары мен операцияларын зерттеу;
- ҚР Ұлттық банкінің ақша айналымы мен алтын валюта
резервтерін басқаруды қалай жүзеге асыратынын зерттеу;
- 2005 - 2007 жылдардағы ақша - несие саясатының негізгі
бағыттарын анықтау.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – коммерциялық банктердің
несиелік портфелі. Несиелік портфель банк саясатында үлкен рөл ойнайды.
Зерттеу пәні – несие тәуекелі, қарыз алушылардың түрлері мен несие
қабілеттілігі, несиенің қайтарымдылығы, мерзімділігі, төлемділігі, валюта
түрі, несиелік құралдар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын ашуда экономика ғылымдарының докторы,
профессор Ғ.С. Сейтқасымов және С.Б. Мақыштың оқулықтары қолданылды.
Сонымен қатар Д.Т Ақышевтың , С.А. Аманжоловтың әдебиеттері мен мерзімді
баспасөз мәліметтері, статистикалық басылымдар қолданылды. Негізгі
құқықтық нормалар ҚР Ұлттық банк туралы, ҚР банктер және банктік
қызметтер туралы Заңдарынан алынды.
Әр мемлекетте Орталық банктер банктік жүйені басқаратын моно
ұйым ретінде белгілі, олардың қызметі қоғамның әлеуметтік -
экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің қаржы
саясатымен байланысты заңдар негізінде құрылады. Тарих көрсеткендей
шексіз нарықтық қатынастар қалыптасқан дамыған мемлекеттерде
экономиканы дамытуда орталық банктер маңызды роль атқарады, өйткені
олардың қарамағына заңмен бекітілген экономиканы тұрақты ұстап тұру
және одан әрі дамыту үшін қажет барлық іс - шараларды жүзеге асыру
құқықтары шоғырланған. Сол сияқты Қазақстанның экономикасын
тұрақтандырудағы Қазақстан Республикасының Орталық банкі - Ұлттық
банкінің ролі ерекше.
ҚР Ұлттық банктің функциялары мен операцияларының теориялық негіздері
тарауында қарастырылған қызметтерінің түрлері, мерзімді салымдар, талап
ету бойынша салымдар, жинақ салымдарының мәні, депозиттік саясаттың
түсінігі, мәнділігі, қалыптастыру принциптері қарастырылған.
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ БАНКІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
1. ҚР Ұлттық банкі, оның міндеттері мен мақсаттары
ҚР Ұлттық банкі Қазақстан экономикасын дамытуда және
тұрақтандыруда аса маңызды роль атқарды. ҚР Ұлттық банк еліміздегі
банк жүйесінің жоғары деңгейі болуы оған ерекше статус береді.
Сондықтан Ұлттық банктің функциялары мен операцияларын тереңірек
қарастыру өзекті мәселе болып табылады. Сол себептен осы сұрақты
қанағаттандыратын жауапты іздеуге арналады. Сұрақтың өзектілігінің
себебі - әрбір мемлекеттің экономикасының қай даму сатысында тұрғаны
негізінен олардың қаржы - несие жүйесінде ерекше орын алып отырған
және сонымен бірге олардың ақша - несие және қаржы саясатын жүргізуге
бағытталған спецификалық функцияларды атқаратын Орталық банктеріне
байланысты.
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші
бас органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және
экономикалық басқарудың мемлекеттік органы болып табылады. Олардың
басшылық ролі мемлекет берген үлкен өкілеттіктермен анықталады. (5,233(
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы,
сондай - ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі,
соңғы сатыдан несие беруші ролін атқарады, ақша - несиелік және
валюталық саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес,
ақша - несие саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін
басқару болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.
Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негізінде
экономиканы жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясатын, тауар ақша тепе
- теңдік саясатын жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша - несиелік реттеудің негізгі
объекетісіне экономикадағы қолма - қол және қолма - қолсыз ақша
массасы жатады, оның динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр
түрлі компоненттерінің өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму
сатысында ақша несиелік сипат алады, яғни ақша массасы негізінен
банктердің несие - депозиттік қызметіне байланысты пайда болады,
сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын және көлемін
екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының
Орталық банкі және республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі
болып табылады.(1,4(
Қазақстан Республикасының Орталық банкі еліміз тәуелсіздік алғаннан
соң КСРО Мембанкінің Республикалық кеңесінің негізінде 1990 жылдың
желтоқсанында алғашқыда Қазақстанның мемлекеттік банкі ретінде құрылып,
ал 1995 жылдың наурызынан Қазақстан Ұлттық банкі деп аталады. Ол
республикадағы банк жүйесінің жоғары деңгейіндегі банк, өз қызметін
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңына сәйкес күші бар Жарлығы
бойынша жүргізеді және осы Жарлыққа сай Президентке есеп береді.
Сонымен қатар Ұлттық банк өз қызметінде Қазақстан Республикасының
Конституциясын және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен
келісімдерді басшылыққа алады.
Ұлттық банк - ақша резервтерінен, алатын валюта резервтерінен,
басқа да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды
тұлға. Мүліктің құралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы
қағаздардан түскен табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен
дотақиялар жатады. Ұлттық банк - дербес балансы бар, өзіне тікелей
бағынатын төменгі бөлімшелерімен бірге тіке бағыныштағы біртұтас
орталықтандырылған құрылым, ол іс - әрекетін толық шаруашылық есеп
негізінде жүргізеді. Әр түрлі салық жинаудан, баж салығын және
кеден салығын төлеуден босатылады. Ол республиканың кез келген
жерінде және одан тыс жерлерде өзінің басқармасын және басқа да
бөлімшелерін ашуға құқығы бар. Өз жұмысын үкіметпен келісіп, үнемі
кеңесіп жүргізеді. Үкімет Ұлттық банктің міндеттемелері бойынша
жауапты емес, дәл сол сияқты, егер өзіне белгілі бір жауапкершілік
аламаса, Ұлттық банк та үкіметтің міндеттемелері бойынша жауап
бермейді. Үкіметтің өкілдік және атқарушы органдарының Ұлттық банк
пен оның құрылымдық бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға
араласуа құқығы жоқ.
Заңның 9- бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд.
теңге көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық
бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар
және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
- оның капиталының қалыптасуы 100 ( мемлекеттің қаражаты
есебінен болатын унитарлық банк;
- акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе
қатысуынсыз);
- орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер
жүйесі. (5,235(
Негізгі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет -
жарғылық қордың жалғыз иесі. Негізгі қор ғимараттардан, құрылғылардан,
көлік және басқа да құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты
банкіге тиесілі ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резевтік қор
жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен толтырылады
және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін операциялар
бойынша шығындарды жабуға арналады. Ұлттық банкінің қаржылық жылдағы
пайдасы сол жылға жатқызылатын табыстар мен шығындардың айырмасы
ретінде анықталады. Ондай шығындарға: активтер амортизақиясы, оның
ішіндегі банкноттар мен монеталардың құндарының бір бөлігі жатады.
Пайданың жарғылық, резервтік және басқа қорларды құрғаннан қалған
бөлігі республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның
мекемелері барлық салықтар мен төлемдерден босатылады. (2,7(
Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарының
негізінде өзінің қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия
негізінде кейбір банктік операция түрлерін жүргізетін барлық
банктердің, банктік емес қаржы мекемелерінің міндетті түрде орындауы
үшін нормативтік актілер шығарылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті -
ішкі және сыртқы нарықтарда Қазақстан Республикасының ұлттық
валютасының теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік
экономикаға интеграқиялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін
ақша айналысы, несие, банктік есептеулерді және валюталық
қатынастар саласындағы мемлекеттік саясатты жасау және
жүзеге асыру;
- ақша - несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз
етуге көмектесу;
- банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін
реттеуге және қадағалауға керекті нормативтік құқықтық
құжаттар шығару және олардың орындалуына бақылау жасау
негізінде банк несие берушілердің, салымшылардың мүдделерін
қорғау.
Ұлттық банк жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді
инкассақиялауды ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және
кассалық операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді,
әдістемелік инструкциялық нормативтік актілерді шығару
(барлық банктерге міндетті), есеп жүргізу және банктердің
есеп беруіг ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша - несиелік реттеудің әдістерінің
формаларын талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
- ғылыми - зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операцияларды ж үргізу ережелерін және тәртібін
жасау, біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
- меншікті қаражаттары;
- басқа банктермен тартылған және келісім - шарт негізінде
Ұлттық банкіге орналастырылған ақшалай қаражаттар;
мемлекеттік арнайы қорлардан және бюджеттің уақытша бос
қаражаттарынан. Осыған байланысты Қазақстан экономикасындағы оң үрдістерді
нығайтуға ықпал ететін маңызды фактор әлемдік экономикадағы ахуалдың
жақсаруы болып табылды, оның өсуі 2004 жылы өсуі 4,6% қүрады.
2004 жылы өнделмеген Мұнайдың әлемдік бағалары барынша жоғары
көрсеткіштерге жетті. Әлемдік Банктің деректері бойынша өңделмеген Мұнайдың
орташа "спот" бағасы тамызда бір баррель үшін 42,1 доллар болды, бұл Мұнай
бағаларына баға белгілеуді жариялаудың бүкіл тарихындағы ең жоғарғы
көрсеткіш болып табылды. Тұтастай алғанда 2004 жылы өнделмеген Мұнайдың
әлемдік бағаларының орташа деңгейі 2003 жылға қарағанда 25,6% жоғары болды.
Қолайлы экономикалық конъюнктура сондай-ақ 2004 жылы ТМД-ның барлық
елдеріндегі экономикалық жағдайдың айтарлықтай тұрақтылығына ықпал етті.
Негізгі экономикалық көрсеткіштердің өсу қарқыны салыстырмалы түрде жоғары
болды. Мэселен, бағалау бойынша ЖІӨ-нің өсуі орташа алғанда Достастық
елдері бойынша 8% (2003 жылы - 8%), өнеркәсіптік өнім - 7% (8%), бөлшек
сауда айналымы - 13% (10%), негізгі капиталға инвестициялар - 14% (16%)
болды.
ТМД елдерінің көпшілігінде макроэкономикалық ахуалдың жақсаруы, сондай-
ақ Қазақстандағы саяси және қаржылық тұрақтылық республика экономикасы
өсунің 5 жыл бойы байқалып отырған үрдістерінің нығаюына ықпал етті. ЖІӨ-
нің жиынтық өсуі соңғы 5 жылда 52%-ға жуық болды, бұл Қазақстанға
экономиканың даму қарқындары бойынша әлемдік көшбасшылардың бірі болуға
мүмкіндік берді.
1.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің құрылымы мен
басқару органдары
Ұлттық банкінің басқару құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың
басқа да мәселелері Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы
Заңы және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Ережесі
негізінде анықталады.
Ұлттық банкі өзінің қызметтерін орындауы үшін басқарма,
директорат, бас аумақтық және облыстық басқармалармен қатар, басқа
да жергілікті құрылымдық бөлімшелері бар. Ұлттық банкінің басқару
құрылымы 1.1. - сызбада көрсетілген.
Қазақстан Ұлттық Банкi - тiке бағыныстағы схемасы бар бiртұтас
орталықтандырылған құрылым. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң органдары Басқарма
мен Директорлар кеңесi (Директорат) болып табылады. Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң құрамына департаменттерден тұратын орталық аппарат пен басқа
бөлiмшелер, филиалдар, өкiлдiктер және ұйымдар кiредi. Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Төрағасын Парламенттiң келiсiмiмен Қазақстан Республикасының
Президентi 6 жыл мерзiмге тағайындайды.
Төраға Қазақстан Ұлттық Банкi атынан iс-әрекет етедi және мемлекеттiк
органдармен, банктермен, қаржы ұйымдарымен, халықаралық, шетелдiк және
басқа ұйымдармен қарым-қатынаста Қазақстан Ұлттық Банкiн сенiмхатсыз-ақ
бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Төрағасына Қазақстан Ұлттық Банкiнiң
қызметiне байланысты мәселелер бойынша, ҚР Ұлттық Банкі туралы заңында,
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасына арналып ескерiлген өкiлеттiктердi
қоспағанда, жедел және атқарушы-өкiмшi шешiмдер қабылдау, Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң атынан шарттар жасасу өкiлеттiгi берiлген. Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Төрағасы Қазақстан Ұлттық Банкiнiң қызметi үшiн жауапты.
Қазақстан Ұлттық Банкi Төрағасының орынбасарларын Қазақстан Ұлттық
Банкi Төрағасының ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президентi, Қазақстан
Ұлттық Банкi Төрағасының тағайындалу мерзiмiне қарамай, 6 жыл мерзiмге
тағайындайды. [7,34]
Төрағаның орынбасарлары Қазақстан Ұлттық Банкiн сенiмхатсыз-ақ
бiлдiредi, өз құзырының шегiнде құжаттарға қол қояды.
Қазақстан Ұлттық Банкi Төрағасының орынбасарларын Қазақстан Ұлттық Банкi
Төрағасының ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президентi, Қазақстан
Ұлттық Банкi Төрағасының тағайындалу мерзiмiне қарамай, 6 жыл мерзiмге
тағайындайды.
Төрағаның орынбасарлары Қазақстан Ұлттық Банкiн сенiмхатсыз-ақ
бiлдiредi, өз құзіреті Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 12-бабына сәйкес Басқарма
және Директорлар кеңесі Ұлттық Банктің органдары болып табылады.
Заңның 19-бабына сәйкес Қазақстан Ұлттық Банкінің Директорлар кеңесі
(бұдан әрі – Директорлар кеңесі) Ұлттық Банктің жедел басқару органы болып
табылады. [1,3]
Директорлар кеңесінің құрамына Төраға, оның орынбасарлары, Төрағаның
ұсынымы бойынша Ұлттық Банктің құрылымдық бөлімшелерінің басшылары кіреді.
Директорлар кеңесінің құрамын Басқарма бекітеді (Заңның 19-бабы). Қазіргі
уақытта оның құрамында 14 мүшесі бар.
Директорлар кеңесі Заңға сәйкес Ұлттық Банк Басқармасының және
Төрағасының (немесе оның орынбасарларының) құзыретіне кіретін мәселелерді
қоспағанда, Ұлттық Банктің жүргізуіндегі мәселелер бойынша шешім
қабылдайды.
Директорлар кеңесінің отырыстары қажеттілігіне қарай, бірақ кемінде
айына бір рет өткізіліп тұрады.
Директорлар кеңесі құзыретіне кіретін мәселелер бойынша қаулылар
қабылдайды.
Директорлар кеңесінің отырыстарын жүргізу тәртібі Қазақстан
Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы № 1271 Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы ереженің 25-
тармағында айқындалады.
Директорлар кеңесі жұмысының, қаулыларын ресімдеу, Директорлар
кеңесінің мүшелерімен келісу және қабылдау тәртібін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі Директорлар кеңесінің 2000 жылғы 3 қазандағы №
400 қаулысымен бекітілген Директорлар кеңесі жұмысының регламенті
айқындайды.
Директорлар кеңесі қызметінің тиімділігін және жоспарлы жүргізілуін
көтеру мақсатында тоқсан сайын Директорлар кеңесінің жұмыс жоспары
бекітіледі.
Әр жылдың бірінші тоқсанында Директорлар кеңесінің отырыстарында
Ұлттық Банктің бөлімшелері басшыларының бөлімшенің өткен жылғы істеген
жұмысы туралы есептері (Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкті туралы
ереженің 26-тармағының 2) тармақшасына сәйкес) тыңдалады.
Басқарма Төраға
Директорлар кеңесі Төрағаның
орынбасарлары
Ұлттық банкінің орталық аппараты
Департаменттер, дербес басқармалар және бөлімдер
Ұлттық банкінің тәуелсіз
бөлімшелері
Мемлекеттік сақтау орны
Банкноттық фабрика
Бағалы қағаздар фабрикасы
Приборлық бақылаудың
мемлекеттік инспекциясы
Қазақстандық банкаралық есеп
айырысу Орталығы
Банкаралық және қаржылық
телекоммуникациялар Орталығы
Банктік сервистік бюро; т.б.
1-сурет. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің басқару құрылымы.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1. 15 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қызметі және ақша-
несие саясаты туралы.
Қазақстан тәуелсіздік жылдары нарықтық қатынасты дамытуға бағытталған
экономикалық реформаларды жүргізді: жекешелендіру, мемлекеттік қаржы және
қаржы секторларын қайта қалыптастыру, мемлекеттік басқаруды реформалау.
Экономиканың қарқынды өсуі жүргізілген реформалардың нәтижесі. Шындығында
да, 10 жыл бұрын ЖІӨ елдегі жан басына шаққанда 700 АҚШ долларынан сәл
асса, 2007 жылдың қорытындысы бойынша 6669 доллар деңгейіне жетті.
Дүниежүзілік банкттің жіктеуі бойынша Қазақстан 2005 жылдың өзінде (жан
басына шаққанда 3771 доллар деңгейінде болды) орташа әлемдік деңгейден
жоғары кірісі бар елдердің тобына жатқызылды.
Теңгенің 15 жылдығын Қазақстан қалыптасқан нарықтың мемлекет ретінде
қарсы алады. Елдің қазіргі дамуы оның алдыңғы қатарды инновациялық
технологияларды енгізуге ынталану сипатындағы жаңаша бетбұрысы болып
табылады. әлемнің тиімді дамушы және бәсекеге қабілетті 50 елдердің
қаратына кіруі жөнінде Қазақстан өзінің алдына амбициоздық міндеттерді
қойды.
Елдің негізгі экономикалық дамуы қаржы секторының сәттілігі болып
табылады. Қаржы секторын дамытудың стратегиялық бағыттары қаржы секторын
дамытудың тұтастай алғанда екі Тұжырымдамамен көзделді. Қазақстан
Республикасының қаржы секторын 2003-2006 жылдары дамыту Тұжырымдамасы,
негізгі мақсаты қаржылық ресурстарда және еркін бәсекелестік шарттарына
қаржы инструменттерінің сапалы қызметін ұсынатын нақты экономика секторы
қажеттілігін қанағаттандыратын, тұрақты және тиімді жұмыс істейтін қаржы
жүйесін қалыптастыру болды. Қазақстан Республикасының қаржы секторын 2007-
2011 жылдары дамыту Тұжырымдамасы ТМД және Орталық Азия өңірі шеңберіндегі
қаржы ағымдарын тиімді қайта бөлуді қамтамасыз етуші, өңірлік негізгі қаржы
орталығы ретінде Қазақстан Республикасының қалыптасуымен, қаржы секторын
одан әрі дамытумен байланыстырды.[11,27]
Нарықтың қатынастарды дамытуда кейбір қоғамдық мәні бар проблемалар
(қорғаныс, қоршаған ортаны ластау, инфрақұрылымдар және т.б.) елде
мемлекеттің араласуын шектеу жүргізілді және жүргізілуде, осы қатынастар
нарықтың тиімді механизмдерін артыруға бағыталған. Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкнің ақша-несие саясаты қаржы секторы қызметінде мемлекеттің
араласпауының шектелуі мысал болып табылады (бұдан әрі- Ұлттық Банк).
Қазақстан аумағында ақша айналымының тарихы, Ұлттық Банкнің құрылуы
және Ұлттық Банкнің қызметі туралы айтылады. 15 жыл ішіндегі ақша-несие
саясатының даму динамикасы талданады, оның макроэкономикалық көрсеткіштерге
ықпалы, қалыптасуы, эволюция мақсаттары мен инструменттері енгізіледі.
Қазақстан аумағындағы ақша айналымының тарихына қысқаша шолып кетсек.
Орта ғасырда сауданың кең дамуы Қазақстан аумағында металл ақша -
монета шығарылды және айналымға енгізілді.
Археологиялық қазбалар ҮІІ ғасырдың басында түрік қағанатының монета
шығарғандығын куәландырады. Суяб қаласында батыс түрік қағанатының
ставкасын жергілікті басқарушының атымен және таңбасымен ақша шығарушы
монета ауласы жүзеге асырды. Жергілікті монета қара дирхем деп аталды,
көбінесе ішкі сауда үшін пайдаланылды.[16,233]
ІХ-х ғасырларда Қазақстанның оңтүстігінде негізінен самани
басқарушысының мыс фельсы шығарылды, себебі сол уақытта аталған аумақ
Саманид империясының құрамына кіретін. Саманилардың монеталары жоғары
сынамалы күмістер дирхемаларынан тұрды, олар исмаил деп аталды, сондай-
ақ алтын динарлар мен мыс фельстер. Олар Шығыс Еуропа, Балтық маңы және
тіпті скандинав елдеріндегі орта ғасырлық ескерткіштерді қазу кезінде жиі
кездеседі, бұл орта ғасырда Қазақстан аумағында халықаралық сауданың
болғандығын көрсетеді. Халықаралық сауданың болғандығын бүгінгі Қазақстан
аумағында түрік мөрімен, согдийск белгілері бар ферган монетасының, Мин
шаһарының қытай монетасы, византия, грекия, рим, кушанск монетасы, бұхара
монетасы (ҮІІІ-ХІІ ғ.ғ.) кеңінен тарағандығы растайды.
ХІ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан аумағында қола монета Тараз
және Испиджа қалаларындағы екі монета ауласында шығарылды, түркеш монетасы
Таразда, біркелкілігімен ерекшеленді, оң жақ бетінде садақ түріндегі, ал
келесі бетінде – сағды хатындағы аңызға сәйкес Түрік қанағаты теңге
немесе түрік көгінің ханы теңге таңбасы болған.
ХІ-ХІІ ғасырларда Қарахан мемлекетті кезеңінде өңірде қалалық өмірдің,
тауар өндірісі және сауда көлемінің қарқынды өсумен сипатталады. Өңірде
күмістің жетіспеуіне байланысты саудаға қажетті мыс күміс жалатқан дирхем
монеталары шығарылды. Бөлшек ұсақ сауда мыс фельстармен қызмет
көрсетті.алтын монеталар тек ғана бірлік саудада емес әртүрлі салмақтағы
саудада, яғни монета қажеттілігіне қарай әртүрлі бөлшектерге бөлініп
сындырылды. Қазақстан аумағында бұл кезеңде бірқатар монета аулалары жұмыс
істеді: Баласұғын, Орда, Тараз, Барсхан, Испиджаб, Отырар (Фараб) және
Будухкет.
ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында сырдария маңындағы хорезмшах Мухаммед
қалаларының Хорезмге қосылғаннан кейін Отырар мен Яссада мыс күміс жалатқан
дирхемдер шығарыла бастады. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында ақша айналымы
негізінен мыс фельсы, дирхемдар және алтын моенталар болды. Ғалымдардың
куаландыруы бойынша Оңтүстік Қазақстанда ақша саудасы жақсы қалпында
сақталған.
1271-1272 жылдары Шағатай мемлекеттінде ақша реформасы болып, өңірге
күміс монеталар берген. Тараз, Отырар және Кендж қалалары ХІҮ ғасырда
Сығанақ монета ауласы жұмыс істеген.
Сырдария маңындағы қалалар Тимуридтар империясының құрамына кіргеннен
кейін ХІҮ ғасырдың соңынан ХҮ ғасырға дейін Әмір Темір және Тимуридтер
монетасы енгізілді. Соңғы монета 1415-1516 жылдармен Қазақстан аумағына
кіретін Отырарда белгіленеді. Қазақстан аумағында кіретін қалалар
қажеттілігі үшін Бұқарада, Самарқантта, Ташкентте және басқа да орта азия
қалаларында шығарылған аұша өнімдерімен қамтамасыз етілді. Негізінен сауда
мыс монеталармен жүргізілді тек ХҮ ғасырдың басында Отырарда танга деп
аталатын күміс монета кездеседі.
ХҮ ғасырдың соңынан ХҮІІ ғасырдың бірінші жартысынан дейін оңтүстік
қазақстан қалаларында жергілікті монета аулаларының белсенді жұмыс істегені
байқалады. ХҮІ ғасырда сауда-ақша қатынасы қарқынды дамыған уақытта Ясы,
Сауран, Сығанақ және Сайрам монета аулалары жұмыс істейді.
ХҮІІ ғасырдың ортасында жаңғар шапқыншылығынан туындаған әртүрлі саяси
және экономикалық себептердің салдарынан қалалық өмір мен сауда
төмендегені байқалады.
Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылғаннан кейін (1731-1738 жылдар)
өңірдегі ақша айналымында орыс монетасы, кахан және ташкент хандарының ақша
белгілері пайда бола бастайды. ХІХ ғасырда барлық сауда операциялары тек
ғана орыс ақшасы белгісімен жүргізіледі де Қазақстандағы ақша айналымы
Ресей ақша айналымының бөлігі болып қала береді.
Қазақстанда революцияға дейінгі ақша реформасы 1895-1897 жылдары алтын
мономентализммен алтын мономентализс жүйесін енгізу болды. Айналымда алтын,
күмім және мыс монеталары болды. Ақша белгісінің негізгі түрі 92% алтынмен
қамтамасыз етілген Ресей Мемлекеттік банкінің несие белгісі болды.
1917 жылы Уақытша үкімет кезінде ақша айналымы жаңа ақша айналымымен
айналды, сондай-ақ бір мәртелік суррогаттар:мемлекеттік қазынашылық қысқа
мерзімді міндеттемелері, ірі зайымдар. Ұсақ ақша ролінде түбіртектер,
бондар, маркалар мен басқа да уақытша ақша. Осы уақытта Қазан
революциясынан кейінгі ақша жүйесінің құлдырауы процесі басталды.
1919 жылы алғаш рет кеңес мемлекетінің билеті, сонан соң РСФСР есеп
белгілері шығарылды. Азаматық соғыс шартында шетелдік интервенциялар өз
ақшаларын басып шығарды, үкімет атты ақ гвардияшылар. Олардың барлығы көп
ұзамай құнсызданды, ақшаның нәтижесінде оларды айналымнан ығыстырып
шығарды, шаруашылық қатынастарды натуралдау жүргізілді. Тек ақша
реформасының салдарынан 1921 жылы еңбекті ақшамен төлеу формасы қалпына
келтіріле бастады.
1921 жылы қазанда одақтас республикалардың құрылтайшылығымен РСФСР
Мемлекеттік банкі ұйымдастырылды және бірден елдің эмиссиондық орталығы
болды. Әртүрлі экономикалық себептер бойынша 1922 жылдан 1961 жылға дейін
ауыстырумен (1922 жылы – 1:10000, 1923 жылы – 1:100, 1947 жылы – 1:10, 1961
жылы – 1:10) банкноттың пен монетаның дизайнын өзгерте отырып 4 рет ақша
рефмасы болды.
ХХ ғасырдың 80 жылдың екінші жартысынан 90 жылдың басында Кеңес
Одағының қоғамдық саяси өміріндегі және экономикасындағы болған процестер
оның құлдырауына әкеп соқтырды (26 желтоқсан 1991 жыл). Оның орнына 15
тәуелсіз мемлекет қалыптасты.
Инфляцияның төмендеуі мен тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізуге
байланысты айтатын болсақ,Қазақстан үшін қаржы дағдарысы салдарынан елде
1999 жылы 17,8% дейін инфляция өсті. 1996-1999 жылдары 1128% орташа жылдық
маңыздылығымен салыстырғанда 1993-1995 жылдары орташа жылдық инфляция 14,9%
төмендеді.
Одан кейінгі 7 жылда (2000 жылдан бастап 2006 жылға дейін) инфляция
бір мәнді өлшемдегі деңгейде ұстап тұрылды. Бұл өндіріске оң әсерін тигізді
2000 жылдан бастап елде тұрақты өсу байқалады. Соңғы 8 жылда (2000 жылдан
2007 жылға дейін) ІВӨ орташа жылдық өсуі 10% артықты құрайды.
сурет 2. 2000-2007 жылдардағы Қазақстанның макроэкономикалық
көрсеткіштері.
Инфляцияны реттеу жөнінде қолданылатын шаралар Ұлттық банктің
Ақша –несие саясатының 2006-2008 жылдарға арналған негізгі бағыттарында
айқындалған. Бұл шараларды шартты түрде қаржы нарығындағы ставкаларды
көтеру жөніндегі шараларға және қаржы нарығынан артық өтімділікті шығару
жөніндегі шараларға бөлуге болады.
Үстіміздегі жылғы 1 сәуірден бастап Ұлттық банктің мынадай операциялар
бойынша ставкалары: ресми қайта қаржыландыру ставкасы – 8,0%-дан 8,5%-ға
дейін, тартылған депозиттер бойынша ставка-3,5%-дан 3,75%-ға дейін
жоғарылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан
республикасының заңына сәйкес Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
ресми қайта қаржыландыру ставкасын жылдық 9,5% деңгейінде белгілеуге шешім
қабылдады.
2009 жылғы ақпанда инфляцияның жылдық деңгейі 8,7% болды. Сонымен
қатар 2009 жылғы 4 ақпанда жүргізілген теңгенің құнсыздануынан болған
инфляциялық әсер шамалы болды. Инфляция 2009 жылғы қаңтардағы 0,3%-дан
2009 жылғы ақпанның қорытындылары бойынша 0,8%-ға дейін жеделдетілді.
Сонымен қатар инфляцияның маңызды ауқымды факторларының (экономикалық
өсудің баяулауы, шектеулі тұтынушылық сұраныс, халықтың ақшалай
кірістерінің өсу қарқындарының төмендеуі) болмауы жағдайларында инфляция
бақыланатын шектерде болады, ал оның жылдық деңгейі 2009 жылы бойы 9,5%-дан
аспайды.
Қазіргі уақытта нарықта сақталып отырған теріс девальвациялық және
инфляциялық күтулерді төмендету мақсатында, ресми қайта қаржыландыру
ставкасын бұрынғы 9,5% деңгейінде сақтау барынша мақсатқа сай болып
табылады. Бұл ретте оның деңгейі нақты көрсетуде оң болып табылады.[23]
Валюталық реттеу және валюталық бақылау бойынша, ішкі сауданың
мемлекеттік монополиясы 1991 жылы күшін жойған, ал 1993 жылы Валюталық
реттеу туралы Заң валюталық операцияларды жүзеге асырудың принциптерін
айқындап, валюталық арасалмақтар субьектілерінің құқықтары мен міндеттерін
шектеді және валюталық заңнаманы бұзушылықтарға жауапкершілік белгіледі.
Дамып келе жатқан экономика үшін ұлттық валютаны енгізуге байланысты ұлттық
валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету алғашқы кезеңдегі басты міндет болып
табылады.
Ұлттық валютаны қолданудың алғашқы жылдары Ұлттық банк төлем
функцияларын және ұлттық валютаның тұрақтылығын күшейтуге бағытталған
сонымен қатар, оған деген сенімді арттыру саясатын жүргізді.
Аталған бағытта қабылданған шаралардың ішінде: экспорттық және
импорттық баждарды, кедендік төлемдерді теңгемен төлеуге аудару, шетел
валютасының бөлшек саудасына тыйым салу, Қазақстан Республикасы заңды
тұлғалары-резиденттерінің баспа-бас операцияларына тыйым салу бар.
Теңгені енгізу кезінде айырбастау курсының құбылмалығын реттеу режимі
белгіленді. 1996 жылғы шілдеде ағымдағы операциялар бойынша теңгенің
айырбасталымын қамтамасыз ететін жағдайлар туғызатын, ағымдағы халықаралық
мәмілелер бойынша жасалатын төлемдер мен аударымдарға шектеулерді алып
тастады. Теңгенің еркін айырбасталымына қол жеткізу ХВҚ Келісімі тиісті
баптарының талаптары бойынша бектілген.
Капиталды операциялар бойынша айырбасталымдар басында ішінара
енгізілген. Шетел валютасын ұсынудың ішкі негіздерінің елеулі тапшылығының
салдарынан алғашқы уақытта елдерден валюта қаражатының ағылуы валюта
курсының тұрақтылығына қауіп төндірді. Ол капиталдың резиденттерден
резидент емес пайдасына ауысуын қарастыратын валютаалық операцияларды
лизензиялауға себепші болды. Осымен қатар капиталдың ағылуы статистикалық
есеп жүргізу мақсатында ғана тіркелді.
2002 жылдан 2007 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында
валюталық реттеу және валюталық бақылаудың кезең-кезеңмен бірқатар елеулі
және концептуальды өзгерістерге ұшырауына сәйкес, Қазақстанда 2002 жылы
валюталық режимді ырықтандыру тұжырымдамасы қабылданды. Аталған
тұжырымдамаға сәйкес 2007 жылғы 1 қаңтарда Қазақстанда теңгенің толық
айырбасталымы үшін тек қана ағымдағы емес, сол сияқты капиталды операциялар
бойынша да шарттар жасалды. 2007 жылдан бастап бағалы қағаздарды алу, сол
сияқты шетел банкілерінен шоттар ашуды қоса отырып, экспорттық және
импорттық мәмілелер, шетел инвестицияларын лицензиялау режимі күшін жойды,
енді бұл мәмілелерге тіркеу және хабарлама режимдерінің шеңберінде
ақпараттар ұсыну бойынша талаптар таратылады. Негізінен 2007 жылғы 1
қаңтардан бастап 180-күндік мерзімдегі (пайданың қайта оралу мерзімін ішкі
сауда келісімдері белгілейді) валюталық пайданың қайта оралу талаптарының
күшін жойды, капитал қозғалысы бойынша валюталық операцияларды жүргізуге
және шетел банктерінде шот ашуға рұқсат алу талаптары күшін жойды, сол
сияқты ішкі валюталық нарықта заңды тұлғалар мен резиденттердің шетел
валютасын алу бойынша шектеуліктердің күші жойылды.
Өзгерістер сол сияқты экспорттық және импорттық валюталық бақылауға
да әсер етті: ішкі сауда мәмілелерін паспорттау рәсімдері айтарлықтай
жеңілдетілді, артық әкімшілік кедергілер және бюрократиялық
ауыртпалықтардың элементтері алып тасталды.
Валюталық бақылау негізгі мына бағыттарда:
- Валюталық төлемдер мен аударымдарды уәкілетті банктер арқылы жүзеге
асыру кезінде ақпарат ұсыну жөніндегі талаптарға негізделетін
валюталық операциялар бойынша төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге
асыру тәртібін;
- валюталық пайданың қайта оралуына және ішкі сауданың келісім шарт
жағдайына байланысты анықталған мезгілде пайдаланылмаған
аванстарға;
- тіркеу және хабарлама валюталық реттеу режимінің шеңберіндегі
мәліметтерді өз уақытында және дұрыс ұсынуға бақылау бойынша
жүзеге асырылады
Елде экономикалық процестерді реттеуді одан әрі ырықтандыру -
валюталық реттеу рәсімдерін жеңілдету курстарын жалғастыруды білдіреді.
Ішкі валюта нарығының тұрақтылығы және елдің төлем балансының орнықтылығы
үшін тәуекелді төмендетуге бағытталған валюталық реттеуге әкелетін осындай
жағдайлардағы тәсілдеме мемлекеттік реттеушілердің мемлекеттің экономикалық
қауіп-қатерлерге өз уақытында және сайма-сай әрекет ету мүмкіндігін
сақтауды қамтамасыз ету. Осылайша, жаңа жағдайдағы валюталық реттеу және
бақылаудың негізгі бағыты валюталық операциялар бойынша ақпараттық базаны
құру және толықтырудың негізі болып қызмет атқаратын валюталық операциялар
бойынша статистикалық және есеп ақпараттарды алу болып табылады. Аталған
ақпарат бұдан әрі елдің нарығында ішкі экономикалық жағдаяттың және
ахуалдың кенеттен өзгерген жағдайына сай шешім қабылдап, жедел әрекет ету
үшін қолданылады.
Дүниежүзілік қаржы нарығын ғаламдандыру, төлем жүйелерінің
инновациялық дамуы және қаржы құралдары спектрінің ұдайы кеңейуі капитал
ағылуын басқару құралы ретінде валюталық шектеулер әлеуетін айтарлықтай
төмендетеді. Валюталық кризистен өткен елдердің тәжірибесі көрсеткендей,
валюталық шектеудің тиімділігі қысқа мерзімді сипатта болады (орташа
алғанда 6-ай). Бұл уақытта ішкі экономикалық операцияға қатысты артық
әкімшілік шектеулер мен талаптардың болуы резиденттер жүргізу кезіндегі
транзакциялық шығындардың өсуіне әкеледі және елдің экономикалық өсуі мен
инвестициялық беделінің көрсеткіштеріне кері әсер етеді.
Статистикалық мәліметтердің ашықтығы және нақтылығы қаржы секторының
тұрақты дамуын қамтамасыз етуде ақырғы роль атқарып отырған жоқ.
Нарыққа қатысушыларды өз уақытында, анық және толық ақпаратпен
қамтамасыз ету міндеті бірінші кезекте қаржы жүйесінің қаржы есебінің
Халықаралық стандартына (ҚЕХС) өтуімен түсіндіріледі, оны енгізу қаржы
жүйесінің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Қазақстанда ҚЕХС-ге өтудің бір бағыты іске асырудың негізгі
элементі банкілерде автоматталған жүйені енгізетін қаржы есептерінің
анықтығына қол жеткізу және оны өз уақытында ұсыну бойынша жүргізілетін
жұмыс болып отыр. Оның жақын болашақтағы маңызды міндеті 2009 жылдың аяғына
дейін жүзеге асырылуы жоспарланған бухгалтерлік есепті автоматтандыру
бөліміндегі банктердің Ұлттық банк ұсынып отырған талаптарға толық сай
болуын тексеру болып отыр. Қаржы секторының орнықтылығын арттыру үшін ақша-
несие статистикасының институциялық қамтылуын кеңейту, статистикалық
есептің көрсеткіші мен нысанын жетілдіру қажет.
Ұлттық банк банкі жүйесінің бухгалтерлік есебін реформалауды
1992 жылдың аяғында бастаған. 2001 жылы бүкіл дүниежүзілік стандартқа сай
келетін бухгалтерлік есептің стандарты және банктердің қаржы есептері
әзірленді. Қаржы есептерінің мерзімділігін арттыру мақсатында, әсіресе,
үлкен филиалдық желісі бар банктер үшін бухгалтерлік есепті автоматтандыру
жұмыстары жүргізілді.
Ақша-несие саясаты және макроэкономикалық талдау мақсатында Ұлттық
банк банк статистикасын құрумен қатар, белгіленген мерзім кезеңінде
резиденттер мен резидент еместердің арасында барлық экономикалық
операциялардан көрінетін елдің төлем балансын құруға да ерекше назар
аударады. Қаржы жүйесіне сенімділік табыстарының көзқарасы бойынша қаржы
тұрақтылығын арттыруда статистикалық деректерді жетілдіру маңызды болып
отыр. ХВҚ–ға мүше елдер үшін деректерді таратудың екідеңгейлі халықаралық
стандарты әзірленді. Оның Деректерді таратудың жалпы стандарты (ДТЖС)
бірінші деңгейі фондтың барлық ел-мүшелеріне арналған. Деректерді
таратудың арнайы стандарты (ДТАС) жоғарғы деңгейі экономикалық және қаржы
статистикасының деректерін таратудың оңтайлы әдісін айқындайды, және ол
талаптар бойынша ДТЖС-ға қарағанда қатаңдау. Қазақстан 1999 жылы (ТМД
елдерінің арасында алғашқылардың бірі) ДТЖС жүйесіне қатысты, ал 2003 жылы
ДТАС жүйесіне қосылды.
Қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету бойынша жұмыстардың бірі
1999 жылы Қазақстанда жеке тұлғалардың салымын кепілдендірудің (сақтандыру)
қорын құру және жеке тұлғалардың салымын кепілдендіру жүйесін шығару болып
отыр. Депозиттердің міндетті кепілдеу обьектілері банк шотындағы банк
шоттарының және (немесе) банк салымдары және (немесе) салым құжаттарының
келісім шартымен куәландырылған сыйақысы бойынша есептелмеген жеке
тұлғалардың депозиттерін теңгеге немесе шетел валютасына мәжбүрлеп тарату
жағдайындағы қайтарым бойынша міндеттілігі болып табылады.
Банктер және Қазақстан Республикасындағы банк қызметі туралы, Қаржы
нарығы және қаржылық ұйымдастыруды мемлекеттік реттеу және қадағалау
туралы, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлік банктерде
орналастырылған депозиттердің міндетті кепілдіктері туралы Қазақстан
Республикасының Заңдары депозиттерді міндетті кепілдеу жүйесін құрудың
негізгі құқықтарын, оған қатысушылардың құқығы мен міндеттерін айқындайды.
Депозиттерді міндетті кепілдеу жүйесінің негізгі принциптері:
1) депозиттерді қабылдауды жүзеге асыруға қатысатын банктер,
депозиттерді міндетті кепілдеу жүйесінде жеке тұлғалардың банк
шоттарын ашуы және жүргізуі;
2) Депозиттерді міндетті кепілдеу жүйесінің айқындығын қамтамасыз ету;
3) Кепілдік орын толтыруға арналған арнайы резервтерді құрудың
жинақтақталған сипаты.
Сонымен қатар, депозиттердің сақтандыру жүйесін құрудың негізгі
дәйектемесіне банк-қатысушыларының төлейтін жарналары жатады.
Қазақстандық депозиттерді кепілдеу жүйесі үнемі дамуда және
халықаралық стандартқа жақындауда.
2000 жылғы наурызда банк құпиясы туралы мәселелер бойынша банк
заңнамаларына өзгерістер енгізу банк жүйесіне жергілікті халықтың сенімін
арттыруға айтарлықтай әсер етті. Осыған сәйкес, жеке тұлғалардың банктағы
ақшаларының қалдықтары және қозғалыстары туралы мәліметтері қадағалау және
алдын ала тергеу органдарының қозғаған қылмыстық ісі бойынша және
прокурордың санкциясы болған жағдайда беріледі. Сонымен қатар, салық және
кеден органдары жеке тұлғалардың шоттары бойынша банкінің құпияларынан
тұратын мәліметтерді алуға құқығы бар мемлекеттік органдардың тізімінен
алынып тасталды. 2001 жылғы маусым-шілдеде азаматтардың ақшаларын жария ету
бойынша акция жүргізілді. Онда 2 айдың ішінде (2001 жыл
маусым-шілде) банк жүйесінде жергілікті халықтың салым көлемі 46 %-ке және
51,7 млрд.теңгеге өсті. Нәтижесінде жария ету құралдарының жалпы көлемі АҚШ-
тың 480 млн.доллары шамасын және ЖІӨ-нің 2 %-н құрайды. Шамамен банк
жүйесінде банктердің ресурстық базасын елеулі кеңейтетін осы құралдардың
55%-ы қалды. 2000 жылы вексельдік қайта қаржыландыру жүйесі
шығарылды.
Несие қызметінің сандық қызметін өсірудің нәтижесінде банктер
несиелеудің жаңа түрін игерді. Олардың ішінде тұтыну және ипотекеалық
несиелеу, тұрғын үй жинақтау жүйесі. Тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді
қаржыландырудың тұжырымдамасы және ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту 2000
жылы қабылданды. 2001 жылдың басында Ұлттық Банк екінші нарықтың операторы
болған Қазақстанның Несие Компаниясы ЖАҚ (ҚНК) – арнайы қаржы институтын
құрды. Ипотекалық несие жүйесін әрі қарай дамытуға жағдай жасайтын
сәттердің бірі 2003 жылы қазанда ипотекалық несиелерді кепілдеудің
Қазақстандық қорын құру болып отыр. Елде осы жылдары ұжымдық инвестициялау
(мысалы, инвестициялық қор институты) дами бастады.
Дүниежүзілік қаржы нарығындағы соңғы жаңалықтар әлемінде Ислам қаржы
жүйесі өзін экономиканы қаржыландырудың тұрақты нысанынан көрсетті. Осымен
байланысты, Қазақстанда Ислам банктерін ұйымдастыру мен қызметі және
исламдық қаржыландыруды ұйымдастыру мәселелері бойынша Қазақстан
Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырудар
енгізу туралы Заң жобасы әзірленуде және Ұлттық Банк ислам қаржыландыру
құралдарының бухгалтерлік есебін енгізу метадологиясын әзірлеуді бастауды
жоспарлауда.
Атқарылған жұмыстардың нәтижесінде қазір Қазақстанда қаржы нарығының
реформаланған сегменті болып табылатын және халықтың сеніміне кірген
жеткілікті тұрақты банкінің жүйесі құрылды. 2008 жылдың 1 қазанында
Қазақстанда екінші деңгейдегі 36-банк жұмыс жасайды.
Екінші деңгейдегі банктің жиынтық есептік жеке капиталының көлемі 2008
жылғы 1 қазанда 1983 млрд.теңгені құрады. Банк секторы жеке капиталының
теңдестік көрсеткіші k1-0,12 (нормативте – 0,06; нормативтің банк холдингі
болып табылатын банк үшін – 0,05), k2-0,15 (нормативте-0,12; нормативтің
банк холдингі болып табылатын банкқа қатысушылар үшін-0,10).
Екінші деңгейлі банктер активтерінің жиынтығы 2008 жылғы 1 қазанда
12,5 трлн.теңгені құрады.
2000-2001 жылдар орташұғыл (өтініштердің 1 жылдан 5 жылға дейінгі
мерзімі) және ұзақшұғыл (өтініштердің 5 жылдан жоғары мерзімі) мемлекеттік
бағалы қағаздардың нарықтық құрылу кезеңі болды. Осы жылдары Республикалық
бюджетке түсетін кірістердің көлемін арттыру жоғары емес қажеттілікке
қатысты республикалық бюджеттің заем құралдарын белгіледі және Үкіметтің
инвестрлерге ұзындау қағаздарды ұсынуға мүмкіндігін туғызды.
Орташашұғыл бағалы қағаздарын шығарудың көлемі 2000 жылдары
айтарлықтай болды және Қаржы министрлігі мемлекеттік бағалы теңгелік
қағаздарды шығарудың барлығы 23,4 % жетті (1997-98 жылдары барлығы 1-2%).
2008 жылғы 23 қазанда өтініштен 1173 млрд.теңгеге бағалы қағаздар табылды
(Ұлттық Банктің нотасы), оның ішінде 50,8 %-і орташа-ұзақшұғыл қағаздар.
Құралдардың кең спектрі нарықта мемлекеттік бағалы қағаздардың дамуының
жақсы көрсеткіші болып отыр. Қысқашұғыл және орташұғыл бағалы қағаздардың
жеткілікті көлемінің біруақытта өтініш жасауы инвесторларға пайыздық
тәуекелді нақты бағалап, оларды инвестициялық кеңейтуге, сонымен қатар
Қазақстанда капитал нарығының қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Бағалы
қағаздар нарығын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасында
инвестицияның ұжымдық нысаны үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І Қазақстан Республикасының Орталық банкінің қалыптасуы мен құрылымы
1.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, оның міндеттері мен
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің құрылымы мен
органдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 15 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қызметі және ақша-
несие саясаты
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі ММ Павлодар филиалының
ұлттық валюта-теңгені енгізген сәттен бастап банк жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.3.Мемлекеттің алтын-валюталық резервтерін басқару және валюта
өтімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 2
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Бақылау сапасы
_______________
К ІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің өзінің
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында – Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы
атты халыққа Жолдауында: Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың
кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары
үшін қаржы ресурстары сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталған жұмысты күшейту қажет. Сонымен қатар, банк саласында сақталып
қалған жасырын монополияларды құрту қажет деген. [4, 4б]
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне, банк
жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметі Қазақстан
Республикасының заңымен және Конституциясымен тікелей негізделген іс-
шараларды атқарады. [2, 4-бөлім]
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі нарықтық экономикаға көшуінде
қызмет ету тиімділігінің өсуі, инфрақұрылымды қалыптастыруы несиелік
қатынастарын жүзеге асырады және оны іс жүзіне асуын қадағалайды.
2004 жылдың ішінде елдің қаржы секторын дамытуда да елеулі нәтижелерге
қол жеткізді. Жыл басынан бері қаржы нарығындағы барлық реттеу және
қадағалау функциялары Ұлттық Банктен Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеу және қадағалау агенттігіне берілді. Несиелік қызмет банктің ең
негізгі қызметі болып табылады, ал несиелік процесс – банктің жұмыс
көрсеткішінің және оның менеджмент сапасының көрсеткіші.
Реттеу және қадағалау функцияларын бөлу ТМД-дағы жалғыз орталық банк
болып табылатын, қызметі классикалық орталық банкке тән функцияларды
орындауға толық шоғырландырылған Ұлттық Банктің ерекше мәртебесін
айқындады.
Өмірдегі жаңа болмыстар Ұлттық Банк саясатындағы акценттердің орын
алмасуына себеп болды. 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап Ұлттық Банктің негізгі
мақсаты бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады, осыған қол
жеткізу үшін Ұлттық Банк мынадай міндеттерді жүзеге асыруды жалғастырды:
1) мемлекеттің ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу;
2) төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
3) валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4) қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету.
Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 31 тамызындағы № 2444 Қазақстан
Республикасындағы банк және банктік қызмет туралы Заңында және 1997 жылғы
коммерциялық банктерді қадағалаудың Базельдік стандарттарына сәйкес
қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін комплекстік механизмдерінің
құрамдас бөлігі сияқты банктік реттеу мен қадағалауды тиімді жүзеге асыру
банктің несие портфелінің сапасының жоғарылауында ерекше орын алады. [3, 31
бап]
1997 жылғы Базельдік комитеттің хатына сәйкес Банк қызметіне тиімді
қадағалау принциптерінің базасы банктерде қарыз алушылардың қаржылық
жағдайын қосатын несиелік қатынастардың мониторинг жүйесінің болуы керек.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Қазақстан экономикасы 2004 жылы қарқынды
түрде дами түсті, бұл көп жағдайда жүргізілген реформалардың табыстарына,
сол сияқты әлемдік экономикадағы қолайлы ахуалға байланысты еді. Ұлттық
Банк жүргізіп отырған ақша - несие саясатының ауқымында инфляцияны төмен
деңгейде ұстауға ерекше көңіл бөлінді. Айырбас бағамының саясаты саласында
ақша сұранысы мен ұсынысы бағамның ауытқуы шеңберіне тәуелді теңгенің
өзгермелі айырбас бағамының режимі сақталды, бұл Қазақстан тауарларының
сыртқы нарықтардағы бағалық бәсекелік қабілетін сақтауға және елдің әлемдік
экономикалық кеңістікке шоғырлану дәрежесін жоғарылатуға ықпал етті.
Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: несие саясаты мен процедураларының
жақсы дамуы және несие портфелін жақсы басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет
ететін банк персоналы болып табылады.
Коммерциялық банктің несие саясаты – анықталған қаржылық
қорытындыларға жету үшін банкпен жүргізілетін ақша – несие шараларының
жүйесін білдіреді және банктік саясаттың бір элементі болып табылады.
Мерзімі өткен несиелерге қоржын қалыптастыру және қарыз операцияларын
басқаруды толық жүзеге асырылмауының нәтижесінде пайда болған жағымсыз
сәттерге келесі факторларды жатқызуға болады: несие саясатының құжаттарының
жоқ болуы, несие портфелінің толық диверсификақиясының жоқ болуы, басқарма
орталығының деңгейі рационалды болмауы, қарыз алушыны тексерудің жеткілікті
болмауы, несиелік құжаттарды бақылаудың жеткілікті болмауы.[5, 279 б]
Қарыз операцияларын басқарудың мұндай жетіспеушіліктері несие
портфелінің төменгі дәрежесіне әкеледі. Бұл жетіспеушіліктерге жетпеу үшін
коммерциялық банктер қарыз операцияларын тиімді басқару қажет. Ол үшін
несиенің қайтарымдылығына, мерзімділігіне, төлемділігіне көп көңіл бөлулері
керек. Қарыз алушының несие қабілеттілігін, тәуекел түрлерін, оны шешу
жолдарын анықтауы қажет және несие беруші банк Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкімен бекітілген тәртіпте жоғалтуларды жабу үшін қор құруы керек.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты –ҚР Ұлттық банкінің Қазақстан
экономикасының дамуындағы функциялары мен жүргізетін операция-ларын, ол
қандай саясатты, құралдарды, шараларды қолдану арқылы өз қызметін
атқаратынын зерттеп, алдағы жылдардағы ақша - несие саясатының
бағыттарын болжап, соңғы жылдардағы негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштерге анализ беру. Мақсатпен байланысты осы жұмыстың
жазылуының келесідей міндеттерін бөлуге болады:
- ҚР Ұлттық банкінің негізгі мақсаттары, міндеттері, атқаратын
қызметтерімен танысу;
- ҚР Ұлттық банкінің жүргізетін ақша - несие саясатының
құралдарының экономикаға тигізетін әсерін анықтау;
- ҚР Ұлттық банкінің функциялары мен операцияларын зерттеу;
- ҚР Ұлттық банкінің ақша айналымы мен алтын валюта
резервтерін басқаруды қалай жүзеге асыратынын зерттеу;
- 2005 - 2007 жылдардағы ақша - несие саясатының негізгі
бағыттарын анықтау.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – коммерциялық банктердің
несиелік портфелі. Несиелік портфель банк саясатында үлкен рөл ойнайды.
Зерттеу пәні – несие тәуекелі, қарыз алушылардың түрлері мен несие
қабілеттілігі, несиенің қайтарымдылығы, мерзімділігі, төлемділігі, валюта
түрі, несиелік құралдар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын ашуда экономика ғылымдарының докторы,
профессор Ғ.С. Сейтқасымов және С.Б. Мақыштың оқулықтары қолданылды.
Сонымен қатар Д.Т Ақышевтың , С.А. Аманжоловтың әдебиеттері мен мерзімді
баспасөз мәліметтері, статистикалық басылымдар қолданылды. Негізгі
құқықтық нормалар ҚР Ұлттық банк туралы, ҚР банктер және банктік
қызметтер туралы Заңдарынан алынды.
Әр мемлекетте Орталық банктер банктік жүйені басқаратын моно
ұйым ретінде белгілі, олардың қызметі қоғамның әлеуметтік -
экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің қаржы
саясатымен байланысты заңдар негізінде құрылады. Тарих көрсеткендей
шексіз нарықтық қатынастар қалыптасқан дамыған мемлекеттерде
экономиканы дамытуда орталық банктер маңызды роль атқарады, өйткені
олардың қарамағына заңмен бекітілген экономиканы тұрақты ұстап тұру
және одан әрі дамыту үшін қажет барлық іс - шараларды жүзеге асыру
құқықтары шоғырланған. Сол сияқты Қазақстанның экономикасын
тұрақтандырудағы Қазақстан Республикасының Орталық банкі - Ұлттық
банкінің ролі ерекше.
ҚР Ұлттық банктің функциялары мен операцияларының теориялық негіздері
тарауында қарастырылған қызметтерінің түрлері, мерзімді салымдар, талап
ету бойынша салымдар, жинақ салымдарының мәні, депозиттік саясаттың
түсінігі, мәнділігі, қалыптастыру принциптері қарастырылған.
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ БАНКІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
1. ҚР Ұлттық банкі, оның міндеттері мен мақсаттары
ҚР Ұлттық банкі Қазақстан экономикасын дамытуда және
тұрақтандыруда аса маңызды роль атқарды. ҚР Ұлттық банк еліміздегі
банк жүйесінің жоғары деңгейі болуы оған ерекше статус береді.
Сондықтан Ұлттық банктің функциялары мен операцияларын тереңірек
қарастыру өзекті мәселе болып табылады. Сол себептен осы сұрақты
қанағаттандыратын жауапты іздеуге арналады. Сұрақтың өзектілігінің
себебі - әрбір мемлекеттің экономикасының қай даму сатысында тұрғаны
негізінен олардың қаржы - несие жүйесінде ерекше орын алып отырған
және сонымен бірге олардың ақша - несие және қаржы саясатын жүргізуге
бағытталған спецификалық функцияларды атқаратын Орталық банктеріне
байланысты.
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші
бас органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және
экономикалық басқарудың мемлекеттік органы болып табылады. Олардың
басшылық ролі мемлекет берген үлкен өкілеттіктермен анықталады. (5,233(
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы,
сондай - ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі,
соңғы сатыдан несие беруші ролін атқарады, ақша - несиелік және
валюталық саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес,
ақша - несие саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін
басқару болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.
Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негізінде
экономиканы жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясатын, тауар ақша тепе
- теңдік саясатын жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша - несиелік реттеудің негізгі
объекетісіне экономикадағы қолма - қол және қолма - қолсыз ақша
массасы жатады, оның динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр
түрлі компоненттерінің өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму
сатысында ақша несиелік сипат алады, яғни ақша массасы негізінен
банктердің несие - депозиттік қызметіне байланысты пайда болады,
сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын және көлемін
екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының
Орталық банкі және республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі
болып табылады.(1,4(
Қазақстан Республикасының Орталық банкі еліміз тәуелсіздік алғаннан
соң КСРО Мембанкінің Республикалық кеңесінің негізінде 1990 жылдың
желтоқсанында алғашқыда Қазақстанның мемлекеттік банкі ретінде құрылып,
ал 1995 жылдың наурызынан Қазақстан Ұлттық банкі деп аталады. Ол
республикадағы банк жүйесінің жоғары деңгейіндегі банк, өз қызметін
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңына сәйкес күші бар Жарлығы
бойынша жүргізеді және осы Жарлыққа сай Президентке есеп береді.
Сонымен қатар Ұлттық банк өз қызметінде Қазақстан Республикасының
Конституциясын және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен
келісімдерді басшылыққа алады.
Ұлттық банк - ақша резервтерінен, алатын валюта резервтерінен,
басқа да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды
тұлға. Мүліктің құралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы
қағаздардан түскен табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен
дотақиялар жатады. Ұлттық банк - дербес балансы бар, өзіне тікелей
бағынатын төменгі бөлімшелерімен бірге тіке бағыныштағы біртұтас
орталықтандырылған құрылым, ол іс - әрекетін толық шаруашылық есеп
негізінде жүргізеді. Әр түрлі салық жинаудан, баж салығын және
кеден салығын төлеуден босатылады. Ол республиканың кез келген
жерінде және одан тыс жерлерде өзінің басқармасын және басқа да
бөлімшелерін ашуға құқығы бар. Өз жұмысын үкіметпен келісіп, үнемі
кеңесіп жүргізеді. Үкімет Ұлттық банктің міндеттемелері бойынша
жауапты емес, дәл сол сияқты, егер өзіне белгілі бір жауапкершілік
аламаса, Ұлттық банк та үкіметтің міндеттемелері бойынша жауап
бермейді. Үкіметтің өкілдік және атқарушы органдарының Ұлттық банк
пен оның құрылымдық бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға
араласуа құқығы жоқ.
Заңның 9- бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд.
теңге көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық
бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар
және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
- оның капиталының қалыптасуы 100 ( мемлекеттің қаражаты
есебінен болатын унитарлық банк;
- акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе
қатысуынсыз);
- орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер
жүйесі. (5,235(
Негізгі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет -
жарғылық қордың жалғыз иесі. Негізгі қор ғимараттардан, құрылғылардан,
көлік және басқа да құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты
банкіге тиесілі ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резевтік қор
жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен толтырылады
және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін операциялар
бойынша шығындарды жабуға арналады. Ұлттық банкінің қаржылық жылдағы
пайдасы сол жылға жатқызылатын табыстар мен шығындардың айырмасы
ретінде анықталады. Ондай шығындарға: активтер амортизақиясы, оның
ішіндегі банкноттар мен монеталардың құндарының бір бөлігі жатады.
Пайданың жарғылық, резервтік және басқа қорларды құрғаннан қалған
бөлігі республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның
мекемелері барлық салықтар мен төлемдерден босатылады. (2,7(
Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарының
негізінде өзінің қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия
негізінде кейбір банктік операция түрлерін жүргізетін барлық
банктердің, банктік емес қаржы мекемелерінің міндетті түрде орындауы
үшін нормативтік актілер шығарылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті -
ішкі және сыртқы нарықтарда Қазақстан Республикасының ұлттық
валютасының теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік
экономикаға интеграқиялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін
ақша айналысы, несие, банктік есептеулерді және валюталық
қатынастар саласындағы мемлекеттік саясатты жасау және
жүзеге асыру;
- ақша - несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз
етуге көмектесу;
- банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін
реттеуге және қадағалауға керекті нормативтік құқықтық
құжаттар шығару және олардың орындалуына бақылау жасау
негізінде банк несие берушілердің, салымшылардың мүдделерін
қорғау.
Ұлттық банк жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді
инкассақиялауды ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және
кассалық операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді,
әдістемелік инструкциялық нормативтік актілерді шығару
(барлық банктерге міндетті), есеп жүргізу және банктердің
есеп беруіг ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша - несиелік реттеудің әдістерінің
формаларын талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
- ғылыми - зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операцияларды ж үргізу ережелерін және тәртібін
жасау, біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
- меншікті қаражаттары;
- басқа банктермен тартылған және келісім - шарт негізінде
Ұлттық банкіге орналастырылған ақшалай қаражаттар;
мемлекеттік арнайы қорлардан және бюджеттің уақытша бос
қаражаттарынан. Осыған байланысты Қазақстан экономикасындағы оң үрдістерді
нығайтуға ықпал ететін маңызды фактор әлемдік экономикадағы ахуалдың
жақсаруы болып табылды, оның өсуі 2004 жылы өсуі 4,6% қүрады.
2004 жылы өнделмеген Мұнайдың әлемдік бағалары барынша жоғары
көрсеткіштерге жетті. Әлемдік Банктің деректері бойынша өңделмеген Мұнайдың
орташа "спот" бағасы тамызда бір баррель үшін 42,1 доллар болды, бұл Мұнай
бағаларына баға белгілеуді жариялаудың бүкіл тарихындағы ең жоғарғы
көрсеткіш болып табылды. Тұтастай алғанда 2004 жылы өнделмеген Мұнайдың
әлемдік бағаларының орташа деңгейі 2003 жылға қарағанда 25,6% жоғары болды.
Қолайлы экономикалық конъюнктура сондай-ақ 2004 жылы ТМД-ның барлық
елдеріндегі экономикалық жағдайдың айтарлықтай тұрақтылығына ықпал етті.
Негізгі экономикалық көрсеткіштердің өсу қарқыны салыстырмалы түрде жоғары
болды. Мэселен, бағалау бойынша ЖІӨ-нің өсуі орташа алғанда Достастық
елдері бойынша 8% (2003 жылы - 8%), өнеркәсіптік өнім - 7% (8%), бөлшек
сауда айналымы - 13% (10%), негізгі капиталға инвестициялар - 14% (16%)
болды.
ТМД елдерінің көпшілігінде макроэкономикалық ахуалдың жақсаруы, сондай-
ақ Қазақстандағы саяси және қаржылық тұрақтылық республика экономикасы
өсунің 5 жыл бойы байқалып отырған үрдістерінің нығаюына ықпал етті. ЖІӨ-
нің жиынтық өсуі соңғы 5 жылда 52%-ға жуық болды, бұл Қазақстанға
экономиканың даму қарқындары бойынша әлемдік көшбасшылардың бірі болуға
мүмкіндік берді.
1.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің құрылымы мен
басқару органдары
Ұлттық банкінің басқару құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың
басқа да мәселелері Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы
Заңы және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Ережесі
негізінде анықталады.
Ұлттық банкі өзінің қызметтерін орындауы үшін басқарма,
директорат, бас аумақтық және облыстық басқармалармен қатар, басқа
да жергілікті құрылымдық бөлімшелері бар. Ұлттық банкінің басқару
құрылымы 1.1. - сызбада көрсетілген.
Қазақстан Ұлттық Банкi - тiке бағыныстағы схемасы бар бiртұтас
орталықтандырылған құрылым. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң органдары Басқарма
мен Директорлар кеңесi (Директорат) болып табылады. Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң құрамына департаменттерден тұратын орталық аппарат пен басқа
бөлiмшелер, филиалдар, өкiлдiктер және ұйымдар кiредi. Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Төрағасын Парламенттiң келiсiмiмен Қазақстан Республикасының
Президентi 6 жыл мерзiмге тағайындайды.
Төраға Қазақстан Ұлттық Банкi атынан iс-әрекет етедi және мемлекеттiк
органдармен, банктермен, қаржы ұйымдарымен, халықаралық, шетелдiк және
басқа ұйымдармен қарым-қатынаста Қазақстан Ұлттық Банкiн сенiмхатсыз-ақ
бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Төрағасына Қазақстан Ұлттық Банкiнiң
қызметiне байланысты мәселелер бойынша, ҚР Ұлттық Банкі туралы заңында,
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасына арналып ескерiлген өкiлеттiктердi
қоспағанда, жедел және атқарушы-өкiмшi шешiмдер қабылдау, Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң атынан шарттар жасасу өкiлеттiгi берiлген. Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Төрағасы Қазақстан Ұлттық Банкiнiң қызметi үшiн жауапты.
Қазақстан Ұлттық Банкi Төрағасының орынбасарларын Қазақстан Ұлттық
Банкi Төрағасының ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президентi, Қазақстан
Ұлттық Банкi Төрағасының тағайындалу мерзiмiне қарамай, 6 жыл мерзiмге
тағайындайды. [7,34]
Төрағаның орынбасарлары Қазақстан Ұлттық Банкiн сенiмхатсыз-ақ
бiлдiредi, өз құзырының шегiнде құжаттарға қол қояды.
Қазақстан Ұлттық Банкi Төрағасының орынбасарларын Қазақстан Ұлттық Банкi
Төрағасының ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президентi, Қазақстан
Ұлттық Банкi Төрағасының тағайындалу мерзiмiне қарамай, 6 жыл мерзiмге
тағайындайды.
Төрағаның орынбасарлары Қазақстан Ұлттық Банкiн сенiмхатсыз-ақ
бiлдiредi, өз құзіреті Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 12-бабына сәйкес Басқарма
және Директорлар кеңесі Ұлттық Банктің органдары болып табылады.
Заңның 19-бабына сәйкес Қазақстан Ұлттық Банкінің Директорлар кеңесі
(бұдан әрі – Директорлар кеңесі) Ұлттық Банктің жедел басқару органы болып
табылады. [1,3]
Директорлар кеңесінің құрамына Төраға, оның орынбасарлары, Төрағаның
ұсынымы бойынша Ұлттық Банктің құрылымдық бөлімшелерінің басшылары кіреді.
Директорлар кеңесінің құрамын Басқарма бекітеді (Заңның 19-бабы). Қазіргі
уақытта оның құрамында 14 мүшесі бар.
Директорлар кеңесі Заңға сәйкес Ұлттық Банк Басқармасының және
Төрағасының (немесе оның орынбасарларының) құзыретіне кіретін мәселелерді
қоспағанда, Ұлттық Банктің жүргізуіндегі мәселелер бойынша шешім
қабылдайды.
Директорлар кеңесінің отырыстары қажеттілігіне қарай, бірақ кемінде
айына бір рет өткізіліп тұрады.
Директорлар кеңесі құзыретіне кіретін мәселелер бойынша қаулылар
қабылдайды.
Директорлар кеңесінің отырыстарын жүргізу тәртібі Қазақстан
Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы № 1271 Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы ереженің 25-
тармағында айқындалады.
Директорлар кеңесі жұмысының, қаулыларын ресімдеу, Директорлар
кеңесінің мүшелерімен келісу және қабылдау тәртібін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі Директорлар кеңесінің 2000 жылғы 3 қазандағы №
400 қаулысымен бекітілген Директорлар кеңесі жұмысының регламенті
айқындайды.
Директорлар кеңесі қызметінің тиімділігін және жоспарлы жүргізілуін
көтеру мақсатында тоқсан сайын Директорлар кеңесінің жұмыс жоспары
бекітіледі.
Әр жылдың бірінші тоқсанында Директорлар кеңесінің отырыстарында
Ұлттық Банктің бөлімшелері басшыларының бөлімшенің өткен жылғы істеген
жұмысы туралы есептері (Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкті туралы
ереженің 26-тармағының 2) тармақшасына сәйкес) тыңдалады.
Басқарма Төраға
Директорлар кеңесі Төрағаның
орынбасарлары
Ұлттық банкінің орталық аппараты
Департаменттер, дербес басқармалар және бөлімдер
Ұлттық банкінің тәуелсіз
бөлімшелері
Мемлекеттік сақтау орны
Банкноттық фабрика
Бағалы қағаздар фабрикасы
Приборлық бақылаудың
мемлекеттік инспекциясы
Қазақстандық банкаралық есеп
айырысу Орталығы
Банкаралық және қаржылық
телекоммуникациялар Орталығы
Банктік сервистік бюро; т.б.
1-сурет. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің басқару құрылымы.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1. 15 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қызметі және ақша-
несие саясаты туралы.
Қазақстан тәуелсіздік жылдары нарықтық қатынасты дамытуға бағытталған
экономикалық реформаларды жүргізді: жекешелендіру, мемлекеттік қаржы және
қаржы секторларын қайта қалыптастыру, мемлекеттік басқаруды реформалау.
Экономиканың қарқынды өсуі жүргізілген реформалардың нәтижесі. Шындығында
да, 10 жыл бұрын ЖІӨ елдегі жан басына шаққанда 700 АҚШ долларынан сәл
асса, 2007 жылдың қорытындысы бойынша 6669 доллар деңгейіне жетті.
Дүниежүзілік банкттің жіктеуі бойынша Қазақстан 2005 жылдың өзінде (жан
басына шаққанда 3771 доллар деңгейінде болды) орташа әлемдік деңгейден
жоғары кірісі бар елдердің тобына жатқызылды.
Теңгенің 15 жылдығын Қазақстан қалыптасқан нарықтың мемлекет ретінде
қарсы алады. Елдің қазіргі дамуы оның алдыңғы қатарды инновациялық
технологияларды енгізуге ынталану сипатындағы жаңаша бетбұрысы болып
табылады. әлемнің тиімді дамушы және бәсекеге қабілетті 50 елдердің
қаратына кіруі жөнінде Қазақстан өзінің алдына амбициоздық міндеттерді
қойды.
Елдің негізгі экономикалық дамуы қаржы секторының сәттілігі болып
табылады. Қаржы секторын дамытудың стратегиялық бағыттары қаржы секторын
дамытудың тұтастай алғанда екі Тұжырымдамамен көзделді. Қазақстан
Республикасының қаржы секторын 2003-2006 жылдары дамыту Тұжырымдамасы,
негізгі мақсаты қаржылық ресурстарда және еркін бәсекелестік шарттарына
қаржы инструменттерінің сапалы қызметін ұсынатын нақты экономика секторы
қажеттілігін қанағаттандыратын, тұрақты және тиімді жұмыс істейтін қаржы
жүйесін қалыптастыру болды. Қазақстан Республикасының қаржы секторын 2007-
2011 жылдары дамыту Тұжырымдамасы ТМД және Орталық Азия өңірі шеңберіндегі
қаржы ағымдарын тиімді қайта бөлуді қамтамасыз етуші, өңірлік негізгі қаржы
орталығы ретінде Қазақстан Республикасының қалыптасуымен, қаржы секторын
одан әрі дамытумен байланыстырды.[11,27]
Нарықтың қатынастарды дамытуда кейбір қоғамдық мәні бар проблемалар
(қорғаныс, қоршаған ортаны ластау, инфрақұрылымдар және т.б.) елде
мемлекеттің араласуын шектеу жүргізілді және жүргізілуде, осы қатынастар
нарықтың тиімді механизмдерін артыруға бағыталған. Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкнің ақша-несие саясаты қаржы секторы қызметінде мемлекеттің
араласпауының шектелуі мысал болып табылады (бұдан әрі- Ұлттық Банк).
Қазақстан аумағында ақша айналымының тарихы, Ұлттық Банкнің құрылуы
және Ұлттық Банкнің қызметі туралы айтылады. 15 жыл ішіндегі ақша-несие
саясатының даму динамикасы талданады, оның макроэкономикалық көрсеткіштерге
ықпалы, қалыптасуы, эволюция мақсаттары мен инструменттері енгізіледі.
Қазақстан аумағындағы ақша айналымының тарихына қысқаша шолып кетсек.
Орта ғасырда сауданың кең дамуы Қазақстан аумағында металл ақша -
монета шығарылды және айналымға енгізілді.
Археологиялық қазбалар ҮІІ ғасырдың басында түрік қағанатының монета
шығарғандығын куәландырады. Суяб қаласында батыс түрік қағанатының
ставкасын жергілікті басқарушының атымен және таңбасымен ақша шығарушы
монета ауласы жүзеге асырды. Жергілікті монета қара дирхем деп аталды,
көбінесе ішкі сауда үшін пайдаланылды.[16,233]
ІХ-х ғасырларда Қазақстанның оңтүстігінде негізінен самани
басқарушысының мыс фельсы шығарылды, себебі сол уақытта аталған аумақ
Саманид империясының құрамына кіретін. Саманилардың монеталары жоғары
сынамалы күмістер дирхемаларынан тұрды, олар исмаил деп аталды, сондай-
ақ алтын динарлар мен мыс фельстер. Олар Шығыс Еуропа, Балтық маңы және
тіпті скандинав елдеріндегі орта ғасырлық ескерткіштерді қазу кезінде жиі
кездеседі, бұл орта ғасырда Қазақстан аумағында халықаралық сауданың
болғандығын көрсетеді. Халықаралық сауданың болғандығын бүгінгі Қазақстан
аумағында түрік мөрімен, согдийск белгілері бар ферган монетасының, Мин
шаһарының қытай монетасы, византия, грекия, рим, кушанск монетасы, бұхара
монетасы (ҮІІІ-ХІІ ғ.ғ.) кеңінен тарағандығы растайды.
ХІ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан аумағында қола монета Тараз
және Испиджа қалаларындағы екі монета ауласында шығарылды, түркеш монетасы
Таразда, біркелкілігімен ерекшеленді, оң жақ бетінде садақ түріндегі, ал
келесі бетінде – сағды хатындағы аңызға сәйкес Түрік қанағаты теңге
немесе түрік көгінің ханы теңге таңбасы болған.
ХІ-ХІІ ғасырларда Қарахан мемлекетті кезеңінде өңірде қалалық өмірдің,
тауар өндірісі және сауда көлемінің қарқынды өсумен сипатталады. Өңірде
күмістің жетіспеуіне байланысты саудаға қажетті мыс күміс жалатқан дирхем
монеталары шығарылды. Бөлшек ұсақ сауда мыс фельстармен қызмет
көрсетті.алтын монеталар тек ғана бірлік саудада емес әртүрлі салмақтағы
саудада, яғни монета қажеттілігіне қарай әртүрлі бөлшектерге бөлініп
сындырылды. Қазақстан аумағында бұл кезеңде бірқатар монета аулалары жұмыс
істеді: Баласұғын, Орда, Тараз, Барсхан, Испиджаб, Отырар (Фараб) және
Будухкет.
ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында сырдария маңындағы хорезмшах Мухаммед
қалаларының Хорезмге қосылғаннан кейін Отырар мен Яссада мыс күміс жалатқан
дирхемдер шығарыла бастады. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында ақша айналымы
негізінен мыс фельсы, дирхемдар және алтын моенталар болды. Ғалымдардың
куаландыруы бойынша Оңтүстік Қазақстанда ақша саудасы жақсы қалпында
сақталған.
1271-1272 жылдары Шағатай мемлекеттінде ақша реформасы болып, өңірге
күміс монеталар берген. Тараз, Отырар және Кендж қалалары ХІҮ ғасырда
Сығанақ монета ауласы жұмыс істеген.
Сырдария маңындағы қалалар Тимуридтар империясының құрамына кіргеннен
кейін ХІҮ ғасырдың соңынан ХҮ ғасырға дейін Әмір Темір және Тимуридтер
монетасы енгізілді. Соңғы монета 1415-1516 жылдармен Қазақстан аумағына
кіретін Отырарда белгіленеді. Қазақстан аумағында кіретін қалалар
қажеттілігі үшін Бұқарада, Самарқантта, Ташкентте және басқа да орта азия
қалаларында шығарылған аұша өнімдерімен қамтамасыз етілді. Негізінен сауда
мыс монеталармен жүргізілді тек ХҮ ғасырдың басында Отырарда танга деп
аталатын күміс монета кездеседі.
ХҮ ғасырдың соңынан ХҮІІ ғасырдың бірінші жартысынан дейін оңтүстік
қазақстан қалаларында жергілікті монета аулаларының белсенді жұмыс істегені
байқалады. ХҮІ ғасырда сауда-ақша қатынасы қарқынды дамыған уақытта Ясы,
Сауран, Сығанақ және Сайрам монета аулалары жұмыс істейді.
ХҮІІ ғасырдың ортасында жаңғар шапқыншылығынан туындаған әртүрлі саяси
және экономикалық себептердің салдарынан қалалық өмір мен сауда
төмендегені байқалады.
Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылғаннан кейін (1731-1738 жылдар)
өңірдегі ақша айналымында орыс монетасы, кахан және ташкент хандарының ақша
белгілері пайда бола бастайды. ХІХ ғасырда барлық сауда операциялары тек
ғана орыс ақшасы белгісімен жүргізіледі де Қазақстандағы ақша айналымы
Ресей ақша айналымының бөлігі болып қала береді.
Қазақстанда революцияға дейінгі ақша реформасы 1895-1897 жылдары алтын
мономентализммен алтын мономентализс жүйесін енгізу болды. Айналымда алтын,
күмім және мыс монеталары болды. Ақша белгісінің негізгі түрі 92% алтынмен
қамтамасыз етілген Ресей Мемлекеттік банкінің несие белгісі болды.
1917 жылы Уақытша үкімет кезінде ақша айналымы жаңа ақша айналымымен
айналды, сондай-ақ бір мәртелік суррогаттар:мемлекеттік қазынашылық қысқа
мерзімді міндеттемелері, ірі зайымдар. Ұсақ ақша ролінде түбіртектер,
бондар, маркалар мен басқа да уақытша ақша. Осы уақытта Қазан
революциясынан кейінгі ақша жүйесінің құлдырауы процесі басталды.
1919 жылы алғаш рет кеңес мемлекетінің билеті, сонан соң РСФСР есеп
белгілері шығарылды. Азаматық соғыс шартында шетелдік интервенциялар өз
ақшаларын басып шығарды, үкімет атты ақ гвардияшылар. Олардың барлығы көп
ұзамай құнсызданды, ақшаның нәтижесінде оларды айналымнан ығыстырып
шығарды, шаруашылық қатынастарды натуралдау жүргізілді. Тек ақша
реформасының салдарынан 1921 жылы еңбекті ақшамен төлеу формасы қалпына
келтіріле бастады.
1921 жылы қазанда одақтас республикалардың құрылтайшылығымен РСФСР
Мемлекеттік банкі ұйымдастырылды және бірден елдің эмиссиондық орталығы
болды. Әртүрлі экономикалық себептер бойынша 1922 жылдан 1961 жылға дейін
ауыстырумен (1922 жылы – 1:10000, 1923 жылы – 1:100, 1947 жылы – 1:10, 1961
жылы – 1:10) банкноттың пен монетаның дизайнын өзгерте отырып 4 рет ақша
рефмасы болды.
ХХ ғасырдың 80 жылдың екінші жартысынан 90 жылдың басында Кеңес
Одағының қоғамдық саяси өміріндегі және экономикасындағы болған процестер
оның құлдырауына әкеп соқтырды (26 желтоқсан 1991 жыл). Оның орнына 15
тәуелсіз мемлекет қалыптасты.
Инфляцияның төмендеуі мен тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізуге
байланысты айтатын болсақ,Қазақстан үшін қаржы дағдарысы салдарынан елде
1999 жылы 17,8% дейін инфляция өсті. 1996-1999 жылдары 1128% орташа жылдық
маңыздылығымен салыстырғанда 1993-1995 жылдары орташа жылдық инфляция 14,9%
төмендеді.
Одан кейінгі 7 жылда (2000 жылдан бастап 2006 жылға дейін) инфляция
бір мәнді өлшемдегі деңгейде ұстап тұрылды. Бұл өндіріске оң әсерін тигізді
2000 жылдан бастап елде тұрақты өсу байқалады. Соңғы 8 жылда (2000 жылдан
2007 жылға дейін) ІВӨ орташа жылдық өсуі 10% артықты құрайды.
сурет 2. 2000-2007 жылдардағы Қазақстанның макроэкономикалық
көрсеткіштері.
Инфляцияны реттеу жөнінде қолданылатын шаралар Ұлттық банктің
Ақша –несие саясатының 2006-2008 жылдарға арналған негізгі бағыттарында
айқындалған. Бұл шараларды шартты түрде қаржы нарығындағы ставкаларды
көтеру жөніндегі шараларға және қаржы нарығынан артық өтімділікті шығару
жөніндегі шараларға бөлуге болады.
Үстіміздегі жылғы 1 сәуірден бастап Ұлттық банктің мынадай операциялар
бойынша ставкалары: ресми қайта қаржыландыру ставкасы – 8,0%-дан 8,5%-ға
дейін, тартылған депозиттер бойынша ставка-3,5%-дан 3,75%-ға дейін
жоғарылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан
республикасының заңына сәйкес Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
ресми қайта қаржыландыру ставкасын жылдық 9,5% деңгейінде белгілеуге шешім
қабылдады.
2009 жылғы ақпанда инфляцияның жылдық деңгейі 8,7% болды. Сонымен
қатар 2009 жылғы 4 ақпанда жүргізілген теңгенің құнсыздануынан болған
инфляциялық әсер шамалы болды. Инфляция 2009 жылғы қаңтардағы 0,3%-дан
2009 жылғы ақпанның қорытындылары бойынша 0,8%-ға дейін жеделдетілді.
Сонымен қатар инфляцияның маңызды ауқымды факторларының (экономикалық
өсудің баяулауы, шектеулі тұтынушылық сұраныс, халықтың ақшалай
кірістерінің өсу қарқындарының төмендеуі) болмауы жағдайларында инфляция
бақыланатын шектерде болады, ал оның жылдық деңгейі 2009 жылы бойы 9,5%-дан
аспайды.
Қазіргі уақытта нарықта сақталып отырған теріс девальвациялық және
инфляциялық күтулерді төмендету мақсатында, ресми қайта қаржыландыру
ставкасын бұрынғы 9,5% деңгейінде сақтау барынша мақсатқа сай болып
табылады. Бұл ретте оның деңгейі нақты көрсетуде оң болып табылады.[23]
Валюталық реттеу және валюталық бақылау бойынша, ішкі сауданың
мемлекеттік монополиясы 1991 жылы күшін жойған, ал 1993 жылы Валюталық
реттеу туралы Заң валюталық операцияларды жүзеге асырудың принциптерін
айқындап, валюталық арасалмақтар субьектілерінің құқықтары мен міндеттерін
шектеді және валюталық заңнаманы бұзушылықтарға жауапкершілік белгіледі.
Дамып келе жатқан экономика үшін ұлттық валютаны енгізуге байланысты ұлттық
валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету алғашқы кезеңдегі басты міндет болып
табылады.
Ұлттық валютаны қолданудың алғашқы жылдары Ұлттық банк төлем
функцияларын және ұлттық валютаның тұрақтылығын күшейтуге бағытталған
сонымен қатар, оған деген сенімді арттыру саясатын жүргізді.
Аталған бағытта қабылданған шаралардың ішінде: экспорттық және
импорттық баждарды, кедендік төлемдерді теңгемен төлеуге аудару, шетел
валютасының бөлшек саудасына тыйым салу, Қазақстан Республикасы заңды
тұлғалары-резиденттерінің баспа-бас операцияларына тыйым салу бар.
Теңгені енгізу кезінде айырбастау курсының құбылмалығын реттеу режимі
белгіленді. 1996 жылғы шілдеде ағымдағы операциялар бойынша теңгенің
айырбасталымын қамтамасыз ететін жағдайлар туғызатын, ағымдағы халықаралық
мәмілелер бойынша жасалатын төлемдер мен аударымдарға шектеулерді алып
тастады. Теңгенің еркін айырбасталымына қол жеткізу ХВҚ Келісімі тиісті
баптарының талаптары бойынша бектілген.
Капиталды операциялар бойынша айырбасталымдар басында ішінара
енгізілген. Шетел валютасын ұсынудың ішкі негіздерінің елеулі тапшылығының
салдарынан алғашқы уақытта елдерден валюта қаражатының ағылуы валюта
курсының тұрақтылығына қауіп төндірді. Ол капиталдың резиденттерден
резидент емес пайдасына ауысуын қарастыратын валютаалық операцияларды
лизензиялауға себепші болды. Осымен қатар капиталдың ағылуы статистикалық
есеп жүргізу мақсатында ғана тіркелді.
2002 жылдан 2007 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында
валюталық реттеу және валюталық бақылаудың кезең-кезеңмен бірқатар елеулі
және концептуальды өзгерістерге ұшырауына сәйкес, Қазақстанда 2002 жылы
валюталық режимді ырықтандыру тұжырымдамасы қабылданды. Аталған
тұжырымдамаға сәйкес 2007 жылғы 1 қаңтарда Қазақстанда теңгенің толық
айырбасталымы үшін тек қана ағымдағы емес, сол сияқты капиталды операциялар
бойынша да шарттар жасалды. 2007 жылдан бастап бағалы қағаздарды алу, сол
сияқты шетел банкілерінен шоттар ашуды қоса отырып, экспорттық және
импорттық мәмілелер, шетел инвестицияларын лицензиялау режимі күшін жойды,
енді бұл мәмілелерге тіркеу және хабарлама режимдерінің шеңберінде
ақпараттар ұсыну бойынша талаптар таратылады. Негізінен 2007 жылғы 1
қаңтардан бастап 180-күндік мерзімдегі (пайданың қайта оралу мерзімін ішкі
сауда келісімдері белгілейді) валюталық пайданың қайта оралу талаптарының
күшін жойды, капитал қозғалысы бойынша валюталық операцияларды жүргізуге
және шетел банктерінде шот ашуға рұқсат алу талаптары күшін жойды, сол
сияқты ішкі валюталық нарықта заңды тұлғалар мен резиденттердің шетел
валютасын алу бойынша шектеуліктердің күші жойылды.
Өзгерістер сол сияқты экспорттық және импорттық валюталық бақылауға
да әсер етті: ішкі сауда мәмілелерін паспорттау рәсімдері айтарлықтай
жеңілдетілді, артық әкімшілік кедергілер және бюрократиялық
ауыртпалықтардың элементтері алып тасталды.
Валюталық бақылау негізгі мына бағыттарда:
- Валюталық төлемдер мен аударымдарды уәкілетті банктер арқылы жүзеге
асыру кезінде ақпарат ұсыну жөніндегі талаптарға негізделетін
валюталық операциялар бойынша төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге
асыру тәртібін;
- валюталық пайданың қайта оралуына және ішкі сауданың келісім шарт
жағдайына байланысты анықталған мезгілде пайдаланылмаған
аванстарға;
- тіркеу және хабарлама валюталық реттеу режимінің шеңберіндегі
мәліметтерді өз уақытында және дұрыс ұсынуға бақылау бойынша
жүзеге асырылады
Елде экономикалық процестерді реттеуді одан әрі ырықтандыру -
валюталық реттеу рәсімдерін жеңілдету курстарын жалғастыруды білдіреді.
Ішкі валюта нарығының тұрақтылығы және елдің төлем балансының орнықтылығы
үшін тәуекелді төмендетуге бағытталған валюталық реттеуге әкелетін осындай
жағдайлардағы тәсілдеме мемлекеттік реттеушілердің мемлекеттің экономикалық
қауіп-қатерлерге өз уақытында және сайма-сай әрекет ету мүмкіндігін
сақтауды қамтамасыз ету. Осылайша, жаңа жағдайдағы валюталық реттеу және
бақылаудың негізгі бағыты валюталық операциялар бойынша ақпараттық базаны
құру және толықтырудың негізі болып қызмет атқаратын валюталық операциялар
бойынша статистикалық және есеп ақпараттарды алу болып табылады. Аталған
ақпарат бұдан әрі елдің нарығында ішкі экономикалық жағдаяттың және
ахуалдың кенеттен өзгерген жағдайына сай шешім қабылдап, жедел әрекет ету
үшін қолданылады.
Дүниежүзілік қаржы нарығын ғаламдандыру, төлем жүйелерінің
инновациялық дамуы және қаржы құралдары спектрінің ұдайы кеңейуі капитал
ағылуын басқару құралы ретінде валюталық шектеулер әлеуетін айтарлықтай
төмендетеді. Валюталық кризистен өткен елдердің тәжірибесі көрсеткендей,
валюталық шектеудің тиімділігі қысқа мерзімді сипатта болады (орташа
алғанда 6-ай). Бұл уақытта ішкі экономикалық операцияға қатысты артық
әкімшілік шектеулер мен талаптардың болуы резиденттер жүргізу кезіндегі
транзакциялық шығындардың өсуіне әкеледі және елдің экономикалық өсуі мен
инвестициялық беделінің көрсеткіштеріне кері әсер етеді.
Статистикалық мәліметтердің ашықтығы және нақтылығы қаржы секторының
тұрақты дамуын қамтамасыз етуде ақырғы роль атқарып отырған жоқ.
Нарыққа қатысушыларды өз уақытында, анық және толық ақпаратпен
қамтамасыз ету міндеті бірінші кезекте қаржы жүйесінің қаржы есебінің
Халықаралық стандартына (ҚЕХС) өтуімен түсіндіріледі, оны енгізу қаржы
жүйесінің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Қазақстанда ҚЕХС-ге өтудің бір бағыты іске асырудың негізгі
элементі банкілерде автоматталған жүйені енгізетін қаржы есептерінің
анықтығына қол жеткізу және оны өз уақытында ұсыну бойынша жүргізілетін
жұмыс болып отыр. Оның жақын болашақтағы маңызды міндеті 2009 жылдың аяғына
дейін жүзеге асырылуы жоспарланған бухгалтерлік есепті автоматтандыру
бөліміндегі банктердің Ұлттық банк ұсынып отырған талаптарға толық сай
болуын тексеру болып отыр. Қаржы секторының орнықтылығын арттыру үшін ақша-
несие статистикасының институциялық қамтылуын кеңейту, статистикалық
есептің көрсеткіші мен нысанын жетілдіру қажет.
Ұлттық банк банкі жүйесінің бухгалтерлік есебін реформалауды
1992 жылдың аяғында бастаған. 2001 жылы бүкіл дүниежүзілік стандартқа сай
келетін бухгалтерлік есептің стандарты және банктердің қаржы есептері
әзірленді. Қаржы есептерінің мерзімділігін арттыру мақсатында, әсіресе,
үлкен филиалдық желісі бар банктер үшін бухгалтерлік есепті автоматтандыру
жұмыстары жүргізілді.
Ақша-несие саясаты және макроэкономикалық талдау мақсатында Ұлттық
банк банк статистикасын құрумен қатар, белгіленген мерзім кезеңінде
резиденттер мен резидент еместердің арасында барлық экономикалық
операциялардан көрінетін елдің төлем балансын құруға да ерекше назар
аударады. Қаржы жүйесіне сенімділік табыстарының көзқарасы бойынша қаржы
тұрақтылығын арттыруда статистикалық деректерді жетілдіру маңызды болып
отыр. ХВҚ–ға мүше елдер үшін деректерді таратудың екідеңгейлі халықаралық
стандарты әзірленді. Оның Деректерді таратудың жалпы стандарты (ДТЖС)
бірінші деңгейі фондтың барлық ел-мүшелеріне арналған. Деректерді
таратудың арнайы стандарты (ДТАС) жоғарғы деңгейі экономикалық және қаржы
статистикасының деректерін таратудың оңтайлы әдісін айқындайды, және ол
талаптар бойынша ДТЖС-ға қарағанда қатаңдау. Қазақстан 1999 жылы (ТМД
елдерінің арасында алғашқылардың бірі) ДТЖС жүйесіне қатысты, ал 2003 жылы
ДТАС жүйесіне қосылды.
Қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету бойынша жұмыстардың бірі
1999 жылы Қазақстанда жеке тұлғалардың салымын кепілдендірудің (сақтандыру)
қорын құру және жеке тұлғалардың салымын кепілдендіру жүйесін шығару болып
отыр. Депозиттердің міндетті кепілдеу обьектілері банк шотындағы банк
шоттарының және (немесе) банк салымдары және (немесе) салым құжаттарының
келісім шартымен куәландырылған сыйақысы бойынша есептелмеген жеке
тұлғалардың депозиттерін теңгеге немесе шетел валютасына мәжбүрлеп тарату
жағдайындағы қайтарым бойынша міндеттілігі болып табылады.
Банктер және Қазақстан Республикасындағы банк қызметі туралы, Қаржы
нарығы және қаржылық ұйымдастыруды мемлекеттік реттеу және қадағалау
туралы, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлік банктерде
орналастырылған депозиттердің міндетті кепілдіктері туралы Қазақстан
Республикасының Заңдары депозиттерді міндетті кепілдеу жүйесін құрудың
негізгі құқықтарын, оған қатысушылардың құқығы мен міндеттерін айқындайды.
Депозиттерді міндетті кепілдеу жүйесінің негізгі принциптері:
1) депозиттерді қабылдауды жүзеге асыруға қатысатын банктер,
депозиттерді міндетті кепілдеу жүйесінде жеке тұлғалардың банк
шоттарын ашуы және жүргізуі;
2) Депозиттерді міндетті кепілдеу жүйесінің айқындығын қамтамасыз ету;
3) Кепілдік орын толтыруға арналған арнайы резервтерді құрудың
жинақтақталған сипаты.
Сонымен қатар, депозиттердің сақтандыру жүйесін құрудың негізгі
дәйектемесіне банк-қатысушыларының төлейтін жарналары жатады.
Қазақстандық депозиттерді кепілдеу жүйесі үнемі дамуда және
халықаралық стандартқа жақындауда.
2000 жылғы наурызда банк құпиясы туралы мәселелер бойынша банк
заңнамаларына өзгерістер енгізу банк жүйесіне жергілікті халықтың сенімін
арттыруға айтарлықтай әсер етті. Осыған сәйкес, жеке тұлғалардың банктағы
ақшаларының қалдықтары және қозғалыстары туралы мәліметтері қадағалау және
алдын ала тергеу органдарының қозғаған қылмыстық ісі бойынша және
прокурордың санкциясы болған жағдайда беріледі. Сонымен қатар, салық және
кеден органдары жеке тұлғалардың шоттары бойынша банкінің құпияларынан
тұратын мәліметтерді алуға құқығы бар мемлекеттік органдардың тізімінен
алынып тасталды. 2001 жылғы маусым-шілдеде азаматтардың ақшаларын жария ету
бойынша акция жүргізілді. Онда 2 айдың ішінде (2001 жыл
маусым-шілде) банк жүйесінде жергілікті халықтың салым көлемі 46 %-ке және
51,7 млрд.теңгеге өсті. Нәтижесінде жария ету құралдарының жалпы көлемі АҚШ-
тың 480 млн.доллары шамасын және ЖІӨ-нің 2 %-н құрайды. Шамамен банк
жүйесінде банктердің ресурстық базасын елеулі кеңейтетін осы құралдардың
55%-ы қалды. 2000 жылы вексельдік қайта қаржыландыру жүйесі
шығарылды.
Несие қызметінің сандық қызметін өсірудің нәтижесінде банктер
несиелеудің жаңа түрін игерді. Олардың ішінде тұтыну және ипотекеалық
несиелеу, тұрғын үй жинақтау жүйесі. Тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді
қаржыландырудың тұжырымдамасы және ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту 2000
жылы қабылданды. 2001 жылдың басында Ұлттық Банк екінші нарықтың операторы
болған Қазақстанның Несие Компаниясы ЖАҚ (ҚНК) – арнайы қаржы институтын
құрды. Ипотекалық несие жүйесін әрі қарай дамытуға жағдай жасайтын
сәттердің бірі 2003 жылы қазанда ипотекалық несиелерді кепілдеудің
Қазақстандық қорын құру болып отыр. Елде осы жылдары ұжымдық инвестициялау
(мысалы, инвестициялық қор институты) дами бастады.
Дүниежүзілік қаржы нарығындағы соңғы жаңалықтар әлемінде Ислам қаржы
жүйесі өзін экономиканы қаржыландырудың тұрақты нысанынан көрсетті. Осымен
байланысты, Қазақстанда Ислам банктерін ұйымдастыру мен қызметі және
исламдық қаржыландыруды ұйымдастыру мәселелері бойынша Қазақстан
Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырудар
енгізу туралы Заң жобасы әзірленуде және Ұлттық Банк ислам қаржыландыру
құралдарының бухгалтерлік есебін енгізу метадологиясын әзірлеуді бастауды
жоспарлауда.
Атқарылған жұмыстардың нәтижесінде қазір Қазақстанда қаржы нарығының
реформаланған сегменті болып табылатын және халықтың сеніміне кірген
жеткілікті тұрақты банкінің жүйесі құрылды. 2008 жылдың 1 қазанында
Қазақстанда екінші деңгейдегі 36-банк жұмыс жасайды.
Екінші деңгейдегі банктің жиынтық есептік жеке капиталының көлемі 2008
жылғы 1 қазанда 1983 млрд.теңгені құрады. Банк секторы жеке капиталының
теңдестік көрсеткіші k1-0,12 (нормативте – 0,06; нормативтің банк холдингі
болып табылатын банк үшін – 0,05), k2-0,15 (нормативте-0,12; нормативтің
банк холдингі болып табылатын банкқа қатысушылар үшін-0,10).
Екінші деңгейлі банктер активтерінің жиынтығы 2008 жылғы 1 қазанда
12,5 трлн.теңгені құрады.
2000-2001 жылдар орташұғыл (өтініштердің 1 жылдан 5 жылға дейінгі
мерзімі) және ұзақшұғыл (өтініштердің 5 жылдан жоғары мерзімі) мемлекеттік
бағалы қағаздардың нарықтық құрылу кезеңі болды. Осы жылдары Республикалық
бюджетке түсетін кірістердің көлемін арттыру жоғары емес қажеттілікке
қатысты республикалық бюджеттің заем құралдарын белгіледі және Үкіметтің
инвестрлерге ұзындау қағаздарды ұсынуға мүмкіндігін туғызды.
Орташашұғыл бағалы қағаздарын шығарудың көлемі 2000 жылдары
айтарлықтай болды және Қаржы министрлігі мемлекеттік бағалы теңгелік
қағаздарды шығарудың барлығы 23,4 % жетті (1997-98 жылдары барлығы 1-2%).
2008 жылғы 23 қазанда өтініштен 1173 млрд.теңгеге бағалы қағаздар табылды
(Ұлттық Банктің нотасы), оның ішінде 50,8 %-і орташа-ұзақшұғыл қағаздар.
Құралдардың кең спектрі нарықта мемлекеттік бағалы қағаздардың дамуының
жақсы көрсеткіші болып отыр. Қысқашұғыл және орташұғыл бағалы қағаздардың
жеткілікті көлемінің біруақытта өтініш жасауы инвесторларға пайыздық
тәуекелді нақты бағалап, оларды инвестициялық кеңейтуге, сонымен қатар
Қазақстанда капитал нарығының қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Бағалы
қағаздар нарығын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасында
инвестицияның ұжымдық нысаны үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz