БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕЙТИНГІНІҢ АХУАЛЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ РЕЙТИНГІН БОЛЖАМДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік несиенің мәні, қажеттілігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Рейтингілік бағалаудың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Банктік несиенің рейтингін болжамдау мен бағалаудың
әдістері ... ... ... ... ..19
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛІК РЕЙТИНГІН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 ҚР-дағы коммерциялық банктердің несиелік рейтингінің
жағдайлары ... ... 30
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның несиелік рейтингіне талдау
жүргізу ... ...34
2.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның несиелік рейтингін болжамдау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ІІІ. БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕЙТИНГІНІҢ АХУАЛЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Коммерциялық банктердің банктік несиенің рейтингін жақсарту бойынша
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.2Коммерциялық банктердің банктік несиелік рейтингін мемлекеттік тұрғыдан
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..78
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә Назарбаевтың Қазақстан 2030
атты стратегиялық бағдарламасындағы Жолдауында Коммерциялық банктердің
несие саясатын жандандыруды, олардың ресурстық базасын ұлғайтуды талап
етеді. Халықтың ұзақ мерзімді депозиттерінің үлесін ұлғайтудың оң
үрдістеріне қолдау көрсету үшін халықтың салымдарын міндетті сақтандыру
жүйесін нығайту мен банктердің жүйелік орнықтылығын арттыруда қамтитын банк
жүйесіне деген халық сенімін арттыру жөнінде іс-шараларды одан әрі жүргізу
қажетдеп айтқан болатын [1,10 б].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың Қазақстан 2030
атты стратегиялық бағдарламасында Жолдауында Дамыған нарықтық экономикаға
негізделген экономикалық өсу. Инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып,
біз старатегиялық күшті экономикалық ілгерілеуге бағыт-таймыз, таяудағы
жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға,
фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті
әлеуметтік саясатқа аударамыз [1,16 б].
Экономиканың атаулы саласы қысқа мерзім ішінде активтер мен көрсе-
тілген қызметтерінің көлемінде айтарлықтай көрсеткіштерге жетті.
Сонымен қатар қысқа мерзім ішінде банк қызметтерін, жинақтық
зейнетақы қорлары-ның, сақтандыру және делдалдық-дилерлік ұйымдардың,
сонымен қатар зейнетақы активтерін инвестициялық басқару бойынша
ұйымдардың, лизингтік ұйымдардың заң шығаруы мен қызмет етуін реттеуді
жетілдіру бойынша күрделі жұмыстар жүргізілді. Жетістікті жағдай болып
2004 жылдан бастап елдің бүкіл қаржылық саласының біртұтас органмен
басқарылуына келуі танылды.
Мемлекеттің қаржы жүйесін тиімді реформалау мақсатында қаржы нарығын
жетілдірудің халықаралық тәжірибесіне жүгіну керек, себебі
Қазақстанға қарағанда, көптеген мемлекеттер нарықтық жағдайдағы экономи-
каның дамуында үлкен тәжірибеге ие, және де Қазақстанда олардың барлық
тиімді жақтарын енгізу керек.
Батыс банктері өздерінің контрагенттерінің капитал жеткіліктігінің
көрсеткіштерін Базель комитеті ережелерінің негізінде есептейтіні тегін
емес. Анығында банк тәуекелдерін басқарудың ұлттық жүйесі Базель
талаптарына сәйкес келулері керек. Бұдан түсетін пайда мол: банктің
несиелік рейтингін талдаған кезде халықаралық рейтинг агенттіктері Базель
комитетінің нұсқауларын басшылыққа алады. Сонымен қатар, макро-микро
деңгейде тәуекелдерді басқару жүйесінің әлеуетін пайдалану жалпы
қазақстандық мәселені шешуге – компания мен нарық тазалығын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді. Сол себептен қазақстандық қаржы ұйымдарының
ең басты міндеті тәуекелдердің әртүрлі түрлерінен сенімді қорғау
жүйесін қалыптастыру болып табылады [2.188б].
Зерттеудің өзектілігі. Нарықтық экономикада несие – банк жүйесінде
маңызды рөл атқарады. Несиенің экономикадағы алатын орыны елеулі екеніне
ешбір күмән жоқ. Олай болса, бұл тақырыптың өзекті екеніне көз жеткізуге
болады. Банктер-нарықтық құрылымдар жүйесінің орталық бөлімшелерінің бірі,
олардың қызметінің дамуы-нарықтық механизмін нақты құруға қажетті жағдай
болып табылады.
Несие жүйесінің негізгі буыны-банктер болғандықтан, масштабы мен маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектептер, мен ауруханалардың, институттар мен
бала-башқалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар, банк төлем, есеп
айырысу, несие беру, сақтандыру және тағы басқа көптеген сан алуан
операциялар жүргізеді.
Қаржы саласында қаржы тәуекелдерін басқару ешкімнің де күмәнін
туғызбайды. Акционерлер, басшылық және қаржы мекемелерінің портфель-дерін
басқарушыларға тәуекелдерді басқару саласында шешімдерді қабыл-дауды
қолдау үшін нақты және толық мәлімет қажет. Мұның негізгі себебі
болып оларды өлшемей, басқармай қаржы мекемелері өзінің капиталының
айтарлықтай бөлігін жоғалтып, банкротқа айналуы танылады. Бұл кез
келген бизнес үшін өзекті болғанымен, қаржы саласы үшін маңыздырақ
келеді. Бірқатар дүниежүзілік дағдарыстар мұны бізге ашып көрсетті:
банк жүйесінің дағдарысы тәуекелдерді басқарудағы кемшіліктер мен оның
мүлдем болмауын ашып берді. Банк жүйесінің дамуының жаңа кезеңіңде
қаржы мекемелері (егер де олар нарықта ұзақ уақыт қызмет етуге
бекінсе) тәуекелерді басқарудың тиімді жүйесін құру үшін біраз күш
жұмсаулары керек. Қазақстандық қаржы жүйесі, жалпы алғанда,
тәуекелдерді басқарудың пайдалылығы мен қажеттілігін түсінген сияқты.
Сондықтан да тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесі қаржы мекемесінің
капиталын тиімді пайдалану мен орналастыруға септігін тигізеді, яғни
банктің рейтингін жоғарылатады. Демек басқа сөзбен айтқанда әріптестері
мен клиентерінің бизнесінің құнының өсуіне әкеледі.
Дүниежүзілік тәжірибеде банктің несиелік рейтингін болжамдау мен
бағалаудың мұндай жүйесі институтқа үлкен бәсекелестік жеңілдік береді,
өкіншіке орай ондай институтты біздің елімізде көп пайдаланбайды. Мәселе
түйіні ондай жүйені ендіру күрделілігінен және қор шығынының көп
болуынан тұратын сияқты. Атаулы міндет мықты технологиялық жәрдемді қажет
етуі де ықтимал. Банктің несиелік рейтингін болжаудың дұрыс жүйесі оның
тиімділігінің болашақта да, қазіргі кезде де негізін салушы фактор
болып табылады.
Зерттеу мақсаты:
-қазақтандық ерекшеліктерді есепке ала отырып, банктің несиелік
рейтин-гін болжамдау мен бағалау әдістерін талдау бойынша ұсыныстарды
жасау;
-банктік несиенің мәнін, қажеттілігі мен түрлерін қарастыру;
-рейтингілік бағалаудың экономикалық мәнін ашып көрсету;
Зерттеу міндеті: қойылған мақсатқа орай берілген жұмыста келесі
міндеттерді шешу талпыныстары жасалған:
-банктің несиелік рейтингін анықтауда қаржы тәуекелдерінің маңызы мен
жіктелуін ашу.
-несие тәуекелдерін басқару жүйесі мен негізгі әдістерін анықтау;
-Қазақстанның қаржы институттарында банктің несиелік рейтингін болжауда
дәстүрлі әдістерді талдау;
-қаржы қызметінің тұрақтылығына банктің несиелік рейтингінің әсерін
қарастыру және ұсыныстар жасау;
-ҚР-дағы коммерциялық банктердің несиелік рейтингінің жағдайларына
тоқталу.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Қазақстан Республикасындағы
коммерциялық банктердің несиелік рейтингін болжамдау мен бағалау әдістерін
талдау жолында оның экономикалық механизмін жетілдіру үшін осы диплом
жұмысында қолданылатын әдістемелік тәсілдер мен ұсыныстар арқылы
айқындалады. Зерттеу материалын банк ісінде, өндіріс пен қызмет көрсету
орындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатындағы жобаларды жасауда
пайдалануға болады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері: Жалпы зерттеудің
теориялық және әдістемелік негізі ретінде заң актілері, ҚР Президентінің
Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің ғылыми жұмыстары алынды.
Сондай-ақ диплом жұмысына А.Манап, Ә.Байысова, С. Мақыш, О.Сәбден, Г.
Сейітқасымов, К.Шаяхметова, Г.Әбдірайымова, Ә. Шелекбай, Н. Әлмереков,
Л.Шматько, Э. Тихонова, Г. Папирян, Н. Кабушкин, Г.Бондаренко, А.Романов,
О.Ефимова тәрізді зерттеуші ғалымдардың ғылы-ми еңбектері мен жекелеген
мақалаларының негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды.
Зерттеу нысаны: қаржы ұйымының кәсіби қызмет ету жүйесі болып
танылады.
Зерттеу пәні: ҚР институттарында банктік несенің рейтингін көтеруді
ұйымдастырудың талдауы болып табылады.
Берілген жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып шетел
экономист ғалымдарының ғылыми еңбектері, сонымен қатар тәуекелдерді
басқару жүйесін ендіру мәселесі қарастырылған мақалалар, басылымдар
танылады.
Берілген жұмыстың мәліметтік-талдау бөлімі ҚР заңшығару актілеріне,
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын басқару мен реттеу бойынша Қазақстан
Республикасының агенттігінің әдістемелік ұсыныстарына, статистикалық
материалдарына негізделеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ РЕЙТИНГІН БОЛЖАМДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Банктік несиенің мәні мен қажеттілігі және несиенің түрлері
Өндіріс, ұдайы өндіріс процесінің бастапқы пункті, шешуші жағдайы бола
отырып, басқа фазалармен тығыз байланыста. Ұдайы өндіріс процесі
материалдық игіліктердің қоғамдық өндірісі процесінің үздіксіз жаңаруы
ретінде, оның әр түрлі сатыларының біртіндеп ауысуын ұлғайтады. Әрбір саты
– өндіріс, үлестіру, айырбас және тұтыну белгілі бір мағынаға ие.
Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша
қатынастарының, құнның тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен
қамтамасыз етіледі [3.8б].
Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашылық-тағы
несиенің орнын айқындауда және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте
несиелік қатынас тек бірінші жағы – алынған несиені өндірістік мақсатқа
пайдаланушы қарыз алушы ғана қатыса алады. Екінші жақ – кредитор өндірістік
процестің сыртында қалады. Демек, несие бірегей ұдайы өндіріс процесінің
субъектілері арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Сондықтан
несиенің мәні ұдайы өндіріс процесінің бір сатысымен ғана байланыстыруға
болмайды.
Несие құнының белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын
қатынастарды білдіреді.
Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды, өйткені мұндай өнім әлі
жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс процесінің сәйкес
қатысушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несиеге бастаманы өндіріс
сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді. Осы мағынада
несиелік қатынастар бұл өндірістегі қатынастар емес, оның сыртындағы
қатынастар болып табылады.
Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы ойы несиелік
қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының
мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процесінде өндірістің
белгілі бір мағынасы бар.
Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидуумдардың қолдарына тиместен
бұрын айырбасты бастауға болмайды.
Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт, өндірісте тікелей бар болады
немесе онымен анықталады.
Өз кезегінде, үлестіру және айырбас біртұтас алғанда өндіріспен және бір-
бірімен өзара әрекетте болады, өндіріс осы бөліктермен анықтала алады.
Мысалы, нарық ұлғайған кезде, яғни айырбас сферасы, өндіріс көлемі өседі
және оның дифференциациясы тереңдей түседі. Үлестірудің өзгерісімен өндіріс
те өзгереді, мысалы капиталдың шоғырлануымен, қала мен ауыл арасындағы әр
түрлі үлестірумен т.б. үлеструімен байланысты, бірақ ол үлестіру қатынасын
білдіреді. Үлестіруге екі маңызды жағдай тән:
1-үлестіру пропорцияны белгілейді, онда әрбір индивидуум өндірілген
өнімге қатысады;
2-ол қоғамнан келіп шығатын көз ретінде анықталады.
Айырбастың үлестіруден айырмашылығы, біріншіден, ол индивидуумға үлестіру
кезінде алған бөлігін айырбастағысы келетін белгілі бір өнімдерге қол
жеткізеді, екіншіден, айырбас жекелеген қажеттіліктерге сәйкес бөлініп
қойғанды қайта бөледі, сонымен бірге индивидуумнан шығатын кез ретінде
анықталады.
Үлестіру фазалары және айырбас арасындағы айтылған айырмашылықтар ұдайы
өндіріс қатысушылары арасындағы айырбас процесінде қалыптасатын
қатынастарды негіз деп есептеуге мүмкіндік береді. Алдағы көрсеткеніміздей
жүзеге асады, өнім ұдайы өндіріс процесі субъектілерінің иелігіне түседі,
өндіріс сияқты үлестіру процесінде қатысты несие пассивті дегенді
білдірмейді, керісінше, ол олардың жылдамдатуына көмектеседі [4.56б].
Несиенің ұдайы өндіріс процесінде бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және
ұдайы өндіріс субъектілерінің игілігіне түскен кезде, ал айырбас фазасында
субъектілердің біреуінде қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа
субъектінің оны қосымша пайдалану қажеттігі арсында қарама-қайшылық пайда
болған кезде мүмкін болады. Несие өндіріс факторы бола келе, өндіріс пен
үлестіруден шыға отырып қайта бөлу категориясы ретінде өзінің дербестігін
жоғалтпайды, шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде болады.
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып қарыз мәмілесінің формасы
ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалысы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі
түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәлімесі. Несие қарыз
мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі
тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне қарсы қойып
салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін.
Олардың арасындағы негізгі айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезінде
тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәмілесі кезінде
эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылуы.(Сатушы тұтыну құны ретінде
тауарды шеттете отырып, оның өзіндік айырбас құнымен және ақшаның тұтыну
құнын жүзеге асырады. Бұған керісінше, сатып алушы айырбас құны ретінде
ақшаны иелігінен шығара отырып ақшаның тұтыну құнын және тауардың бағасын
өткізеді. Осыған сәйкес тауар мен ақша орындарының ауысуы жүреді. Осылайша
екі жақты полярды қарама-қайшылықтың жолды процесі енді қайтадан өз
барысында тағы да екіге жарылады. Сатушы шын мәнінде тауарды өзінен
шеттетеді бірақ оның бағасын бастапқыда тек идеалды түрде ғана белгілейді.
Ол тауарды өз бағасы бойынша сатты. Алайда ол баға тек кейінірек,
белгіленген мерзімде өткізіледі. Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы
ақшасы болып табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінгі қалдырылуы құн
қозғалысының сатып алу – сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс
формасын жасайды. Сондықтан қарыз мәмілесін сатып алу – сату мәмілесінің
бір түрі деп ойлауға болмайды.
Несие эконмикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде көрінетін
және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз мәмілесі
несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды, оны осы
мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге асу
формасы – қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынастар сипаттайды.
Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларына тән. Экономикалық
тарихи дамуымен бұл мәмілелер жиілейді, ұлғаяды, жетілдіріледі және
жалпылама мәнге ие болады.
Әр түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды
ұқсастығы олардың бір атауымен – (несие( – бекітіледі, бірақ әр түрлі
дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге,
мазмұнға табиғатқа ие.
Несие шарушылық жүйелерінің ауысуына жағдай жасай отырып өзі де ауысып
отырады, өз мазмұнын өзгертеді. Кез-келген халық шаруашылығы жүйесінің
алдыңғы жүйені жеңетіні және жоққа шығаратыны сияқты несие де бір
шаруашылық жүйе жағдайындағы шаруашылық байланыстардың типі ретінде алдыңғы
шарушылық жүйесіндегі несие жеңуші және жоққа шығарушы болып табылады.
Несие мәміле типі ретінде, тауар айналысының формасы, құн қозғалысының
әдісі ретінде натуралды шаруашылықтан тауар шаруашылығына өткен уақыттан
бері дамып келеді. Несие айырбас процесінің өндірістік байланысының типі,
тауарды өнідірістің экономикалық категориясы ретінде ғана емес, тауар
шаруашылығы шеңберінде диалетикалық дамушы құбылыс ретінде де қарастырылуы
қажет. Тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларының несиелік қатынастарының
өзара айырмашылығы, қолдан-қолға өтуі қарыз келісімі арқылы жүзеге асатын
әр түрлі объектілердің айырмашылығынан көрінеді [5.103].
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланатын халық шаруашы-лығы
құбылыстарының барлық жиынтығынынң ішінен бәрінен бұрын қоғамдық өмірде
несие деп аталатындары іріктеліп алынады, сонан соң бұл құбылыстар
талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың барлығына
тән белгілері, екіншіден бұл белгілердің ішінен тек осы іріктеліп алынған
құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп аталатын әлеуметтік
байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар шаруашылығының алғаш пайда
болуы кезінде, дамыған нарықтық шаруашылық дәуірінде де бар болды.
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық – заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе
өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер
тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, олар өзарар байланысты және
себепші. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің
экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі бір
формаларымен байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес,
өндірістік қатынастардың өзі болып табылады.
Бұл жағдайды былайша түсінідіруге болады. Мысалы, машина өндірісінің
макроэкономикалық орта параметріне анағұрлым бейімделуін оның жұмыс және
таза техникалық тиімділігі тұрғысынан қарастыруға болады: сонымен қатар,
сол машина өндірісін оның әлеуметтік жағынан да қарастыруын, яғни машина
өндірісі негізінде пайда болатын және дамитын өндірістік байланыстардың
формалары мен типтері тұрғысынан, бұл жағынан, оларға себепші, ал екінші
жағынан, олар оны анықтайды. Бірінші жағдайда – біз машина өндірісін
техникалық -экономикалық катергория, ал екінші жағдайда – экономикалық
категория ретінде қарасытырамыз.
Несиеге қатысты осыны айтуға болады. Несиені оның техникалық заңдылық
белгілері жағынан тауар айналысы процесін жүзеге асыратын мәміленің белгілі
бір типі ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдында
техникалық немесе құқықтық категория ретінде танылады. Несие құбылыстардың
экономикалық мазмұны ретіндегі көзқарас тұрғысынан қарастыруға болады. Бұл
жағдайда ғылым қатегориясы ретінде қабылданады. Несие теориясы оның
техникалық заңдылық категория ретінде емес, қоғамдық экономикалық категория
ретінде қарастырады. Несиені оның формалды–заңдылық белгілері жағынан оқып-
білудің несиелік мәмілені тек меншіктің қозғалысы әдісінің және оны
иеленудің ерекше түрі ретінде түсіну үшін маңызы бар. Сондықтан несие
экономикалық категория ретінде несиелік мәміленің ерекше техникалық
заңдылық белгілерімен сипаттала алмайды [5.108б].
Несиенің мәнін ашу – бұл несиені экономикалық қатынастардың біртұтас
жүйесінің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді анықтығын білдіретін
сапаларын төлеу болып табылады. Сондықтан несиенің мәні және қажеттілігі
туралы жоғарыда айтылғандарға қосымша оның құрылымын, қозғалысының
заңдылықтарын қарастырып көрейік.
Несиенің құрылымы белгілі бір мәнге айналған және несиелік қатынастар
танымының сатысы ретінде көрінеді. Ол несиеде тұрақты, өзгеріссіз қалады.
Құрылымдық талдау тұрғысынан алғанда несие зерттеу объектісі ретінде,
бәрінен бұрын оның субъектілері болып табылатын элементтерден тұрады.
Несиелік мәміледе қатынас субъектілері қарыз беруші және қарыз алушы
болады. Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар өндірісі мен тауар
айналысы негізінде жүреді.
Сатып алу-сату процесінде тауарларды өткізу сатушының олардың ақшалай
эквивалентін әр уақытта тез арада алуына мүмкіндік бермейді. Сатып алушы
тауарды белгілі бір мерзімнен кейін төлеуі мүмкін. Бір тауар иеленуші қолма-
қол тауарды сатады, ал басқасы ақшаның өкілі немесе болашақтағы ақшаның
өкілі ретінде бола отырып тауарды сатып алады. Сатушы қарыз беруші, ал
сатып алушы – борышқор болады. Кредитор және қарыз алушы бір полюсте
эквивалент мерзімнің ұзартылуы, ал басқасында оның төленуі жүзеге асатын
жағдайлардың барлығына қатысады.
Кредитор – несиелік мәмленің қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беру үшін
кредитордың қарамағында белгілі бір қаражаттар болуы керек. Оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарымдылық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субъектілерінен алынған ресурстар бола алады. Қазіргі
уақыттағы шаруашылықта кредитор – банк қарызды тек өз меншігіндегі
ресурстар есесінен ғана емес, оның шоттарында сақтаулы таратылған
қаражаттар есебінен де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналастыру
арқылы жинақталған қаражаттар есебінен де бере алады.
Банктердің құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкирлер басқа
барлық кредиторлар ретінде бола отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша
пайдаланылмайтын ресуртарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай
алады. Кейбір жағдайларда босаған ресурстар болып табылатын құндылықтар да
қарызға беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор сатылуға жататын
тауарларды қарыз алушыға береді.
Кредитор ретінде шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс беруші
тұлға болады. Қарыз алушы несиені белгілеген мерзімде қайтармаған жағдайда
несиелік келісімнің еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен анағұрлым қатаң
қатынастарға әкеп соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық шекарасы
несиенің мерзімімен анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде ұдайы өндіріс
процесінің барысына байланысты.
Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы – бір-
біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш – міндетті жалпы
сипаттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы
емес, қарыз алушы туралы айту керек. Тарихи жағынан қосымша ресурстарға
деген қажеттілік танытатын жекелеген тұлғалар болды. Бастапқыда олар өз
еңбектерімен күн көруші ұстаз шаруалар, қолөнершілер болған еді. Қазіргі
уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және мемлекеттің өзі де қарыз
алушылар ретінде болады. Қарыз алушының кредитордан айырмашылығы ол
несиелік мәміледе төмендегідей ерекшеліктерге ие. Біріншіден, ол қарызға
берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды, олардың уақытша иесі
ретінде болады, өзіне тиісті емес, бөтен біреудің ресурсымен жұмыс істеу.
Екіншіден, қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс сферасында да,
өндіріс сферасында да пайдаланады. Кредитор өндіріске тікелей қатыспай-ақ
айырбас фазасы кезінде де қарызды ұсына алады [6.47б].
Үшіншіден қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын аяқтаған
қарызға алынған қаражаттарды қайтарады. Төртіншіден, қарыз алушы уақытша
пайдалануға алынған құнды ғана қайтарып қоймай, сонымен қатар, қарыз
пайызын да төлейді. Бесіншіден, қарыз алушы өзінің кредиторы қойған
талаптарын орындауға тәуелді болады.
Кредитор қарыз алушы несиелік қатынас жасай отырып, өз мақстатары мен
мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар шеңберінде кредитор
және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін, кредитор қарыз алушыға, қарыз
алушы кредиторға айналады. Кредитор мен қарыз алушы өзара әрекеті қарам-
қарсылықтардың бірлігі сипатында болады. Несиелік қатынастың қатысушылары
ретінде кредитор және қарыз алушы оның қарама-қарсы жағында тұрады.
Кредитор – қарызды беруші жақ, қарыз алушы – берілген қарызды алушы жақ,
бүтіннің шеңберінде олардың әрқайсысының өздерінің ұдайы өндірістегі ерекше
жағдайларына байланысты өз мүдделері болады. Кредитор анағұрлым жоғары
қарыз пайызына мүдделі болса, қарыз алушы – анағұрлым арзан несиеге
мүдделі. Сондай-ақ, несиелік қатынастар құрылымының элементі, яғни
кредитордан қарыз алушыға берілетін және қарыз алушыдан несие алушыға қарай
кері қозғалатын оъекті болып табылады. Беру объектісіне қарыздық құн
жатады. Ол құнның ерекше бөлігі ретінде болады.
Несиелік қатынас ішіндегі құн ерекше қосымша тұтыну құнына ие. Шынында,
ақшаға немесе тауарға тән тұтыну құнынан басқа құн кредитор мен қарыз алушы
арасында қозғалыс жасай отырып, ұдайы өндіріс процесін жылдамдатудың ерекше
қасиетін алады.
Несиелік механизм 70-ші жылдардың ортасында Ю.П.Авдиянцтың,
Д.А.Аллахвердиянның, Н.Д.Барковскийдің, В.С.Панековскийдің белсеңді түрдегі
оқып үйрену затына айналғанды. Авторлар несиелік механизмднің сипаты туралы
тікелей сұрақ қоймайды, дегенмен де, олардың қорытындылауынан
көрінетіндей,олар көбіне бұл механизмдегі объективтік және субъективтік
негіздердің араласуы туралы бірдей көзқараста болады. Бірақ та, бұл
экономистердің позицияларының балығы мен бірдей келісе беруге де болмайды.
Себебі,олардың көпшілігі несиелік механизмді ақшалай, есеп-айырысу және
қаржы механизмдерімен біртұтас алып зерттейді. Олардың мұндай позицияларын
кеңес экономисті В.И.Рыбин былай бөліп қарайды: "Әрбір дербес экономикалық
категориялардың өзіндік қызмет ету және даму механизмі болады, мысалға,
қаржы механизмі, несие- несиелік механизм, ақша - ақшалай механизм". Егер
соңғы пікірмен толық келісетін болсақ, онда қазіргі несиелік механизмді
жеке түрде зерттеу қажеттігі туындайды.
Қазіргі несиелік механизмнің қазіргі тұжырымын теориялық тұрғыдан
қарастырудан бұрын, жоспарлы экономика және қайта құру тұсында қызмет еткен
несиелік механизмнің нарықтық экономикаға қызмет ету байланыс-тарын ескеру
қажет.
Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып, қазіргі несиелеу талаптарына
сай келетін, нарықтық тұжырымын жасауға болады.
Біздің ойымызша: "Қазіргі несиелік механизм - нарықтық қатынастарға сай
экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу
қағидалары мен шарттарын, несие беру және қайтару әдістері мен тәсілдерін
және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық
механизмнің бір бөлігі болып табылады"
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуын немесе
өзгеруін туғызатын элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай- ақ қазіргі
несиелік механизмнің басқа да экономикалық негіздер сияқты, өзіне тән ішкі
құрылымдық элементтері болады [7.63].
Несиелік механизмнің бірінші элементіне несиенің нақты түрлері жатады.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің келесідей түрі болады: коммер-циялық,
банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық.
Несиелік механизмнің екінші элементіне несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиенің қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейтін несиелеу қағидалары жатады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру қағидалары келесідей екі топқа
бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі қағидалар (несиенің мақсаттылығы
мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелейтін қағидалар (несиенің
мезімділігі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).
Несиелік механизмнің үшінші элементіне - несиелеу шарты жатады. Несиелеу
шарты-деп несиелеудің базалық элементтері, несиелеу субъектілері мен
объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын талаптарын түсінуге
болады.
Несиелік механизмнің төртінші элементіне несиелеуді экономикалық -
ұйымдастыру тәсілдері жатады.Бұл элементтің көмегімен несиені беру әдістері
немесе айналым қаражаттар шеңберіндегі несиенің қатынасу тәсілдері, сондай-
ақ несиені бару және банкке қайтару жолдары анықталады.
Несиелік механизмнің бесінші элементіне - несиелік тәуекелді басқаруды
жатқызуға болады.
Несиелік механизмнің алтыншы элементіне банктің несиелік саясатын
жатқызуға болады. Себебі, несиелік механизм көмегімен несиелік саясат
жүргізіледі.
Несиелік механизмнің соңғы элементіне несиелік қатынастың бір жағы және
несиелеу процессін ұйымдастырушы ретінде - банктерді жатқызуға болады.
Қайта құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік механизмнің кейбір
элементтерінің жинағы бұрынғысынша қалғанына қарамай- ақ шаруашылық-тың
нарықтық жағдайына өтуіне байланысты аталған элементтерінің әр қайсысының
мазмұны түбірімен өзгерген десе болады
Қазіргі несиелік механизмнің қызмет етуінің мынадай `өзіндік
ерекшеліктері бар:
- Жұмыс жасап отырған несиелік механизм коммерциялық сипатқа ие.
- Қазіргі несиелік механизмнің маңызды бір белгісі оның келісім шартқа
негізделуі болып табылады.
- Қазіргі несиелік механизмдегі басты ерекшелігі несиенің жаңа түрлерінің
дамуымен сипатталады
- Қалыптасып отырған, қазіргі несиелік механизмнің ең маңызды ерекшелігі
бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуімен сипатталады.
Сонымен қатар, бұл жерде несиелеудің ұсақ объектілерінен ірі объектіні
несиелеу әдісіне өтуі деп айтуға болады.
- Қазіргі несиелік механизм дәстүрлі және ерекше бір қағидаларға
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қағидалары, сол
сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі.
- Қазіргі несиелік механизмнің соңғы бір ерекшелігіне, банк несиелерін
жоғары дәрежеде кепілдендіретін формаларына өту жатады [8.157б].
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
"техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады. "Несиелеу механизмі" ұғымын
экономикалық әдебиетке 70-ші жылдардың бірінші жартысында Ю.Е.Шенгер,
Н.И.Валенцева, И.Д Мамонова және А.Я.Ротлейдер сияқты экономистер енгізген
болатын.
Енді несиенің түрлеріне келетін болсақ экономикалық әдебиетте, әдетте,
несиенің негізгі екі формасы қарастырылады: коммерциялық және банктік.
Сонымен қатар көптеген жаряланымдарда несие формаларына: тұтыну,
мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, банктік және т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызметін атқарады.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік
капиталмен біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді жылдамдату.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие-қаржылық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос ақшалай капиталын банкке
орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс кәсіпорынына
қарызға береді.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары
арқылы төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі
міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар айналымының ұлғаюымен
несеинің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де
сұраныс өседі, екінші жағынан – тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем
қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік, әсіресе, қазіргі уақытта
нарықтың тауарлармен толығу жағдайында көрінеді [9. 21-27б].
Жаңа тұрғын үй саясатының Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес азаматтарға
қызмет көрсету үшін Тұрғын үй құрлыс банкінде қарыз-жинақ шоттары ашылады.
Қарыз-жинақ шоттарын құрылысты бастауға, аяқталмаған құрылысты
жалғастыруға, жарналарды жинақтау мен, тұрғын үй сатып алуға және осы
мақсаттарға жеңілдік несиелерін беру үшін пайдаланылады.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірісті ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлкеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз алушы
немесе кредитор ретінде мемлкеттік және жергілікті билік органдары болатын
несиелік қатынастар жинағы. Мемлкеттік несиенің негізгі формасы –
мемлкеттік займдар сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер,
тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады. Қысқа мерзімді
қазыналық міндеттемелер (вексельдер және де басқа несиелік міндеттемелер)
ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін шығарылады, бірақ
іс жүзінде – бюджет тапшылығына байланысты шығарылады. Қазақстанда 1994
жылдың сәуір айынан бастап қазыналық вексельдер аукционы үнемі өткізіліп
тұрады.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайырымдылық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлкеттік мекемелер сонымен қатар халықаралық және аймақтық
ұйымдар қатынасады.
Қазақстанда несиелердің келесі түрлері дамыған.
1. Ұлттық банктің несиелері:
-аукциондық – Ұлттық банктің ақша несие саясатының уақытша құралы болып
табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде, республика
бактерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді несиелерге деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін несие;
-ломбардтық – Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиенің түрі;
-бюджеттік – Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қайтарымдылық (нарықтық) шартымен беретін несиесі.
2.Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
-өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толық
тыруға;
-күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
-импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
-ипотекалық;
-несиелік желі негізінде – қарыз алушының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған несие беру
туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі;
-консорциялдық – несиелік, кепілдік немесе басқа да қандай да бір ірі
банктің қамқорлығымен уақытша бірлескен екі немесе одан да көп банктер
беретін несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай да бір себептерге
байланысты бұл функцияларды дербес жүргізуге жетпеуі мүмкін;
-тұтыну мақсаттарын;
-банкаралық.
Банкаралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған банкаралық нарықта
аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негізгі кредиторлар ретінде ірі банктер
(Халықтық банк, Казкоммерцбанк) болады.
1.2 Рейтингілік бағалаудың экономикалық мәні
Нарық экономикасында таңдау еркіндігі серіктестің сенімділігіне
сенушілікпен бекітілу керек. Шаруашылықпен айналысатын субъекттердің
бағалары олардың өндірістік процесінің ауқымы мен теңдестіріунен ғана
емес, сонымен бірге сыртқы ортаның контрагенттермен, серіктестермен
және бәсекелестермен, экономиканың күйі мен коньюктурасы, заңнамалық
базасы, салық климаты және басқа да факторлармен бейнелетін сыртқы
ортаның әсер етуіне байланысты.
Сондықтан шешім қабылдау үшін ішкі бағалар жеткіліксіз және
көбінесе тәуелсіз сарапшының бағасы қажет болады. Қазіргі қоғамда
осы ролді рейтинг жүйесі атқарады. Өз дамуын ол өткен ғасырдың
басынан бастады, бірақ шетелдерде рейтингтер 1970-шы жылдары ерекше
белсенді дами бастады. Біртіндеп рейтинг жүйесі өңірлік бойынша және
сонымен бірге заттық-салалық белгілері бойынша құрылымдыққа ие
болып, ұлттықтан әлемдікке айналды. Moodys Investors , Service Standart
& Poors H Fitch Ratings рейтинг агенттіктері барлық әлем бойынша
қызмет көрсетеді, 100-ден астам елде осы агенттіктердің рейтингі
бар, оларға әлемдік бизнес бейімделеді [10.18б].
Экономикалық қызметке халықаралық индустрияға айналған шаруа-
шылықпен айналысатын субъекттер өте үлкен әсерін тигізеді. Елдердің,
өңірлердің,өнеркәсіптердің және банктердің рейтингі олардың тұрақты-
лығының, орнықтылығының, төлем қабілетінің деңгейін көрсетеді. Бұл
ықтимал серіктестер үшін шаруашылықпен айналысатын субъект туралы
маңызды ақпарат сенім деңгейі мүмкін болатын және іскерлік
әрекеттес-тіктің тәуекелдігі.
Тарихи, деректемелік және әдістемелік жоспарда ресейлік
рейтингілік кеңістікті талдау маңызды және дер кезділік болып
табылады . Біздің елде ұсынылған көзқарастар мен шешімдерді , сонымен
бірге қазіргі ұсыныс-тарды іске асырудың болашақты әдістерін
салыстырудың ерекше маңызы бар.
Қазіргі экономикалық жүйеде банктік несиенің рейтингтері маңызды
ақпараттық құралына, іскерлік қатынасты реттеуде, шаруашылық қызмет
шегінде іскерлік қатынасты қолдау және орнату құралына айналды.
Банктік несие рейтингтерінің пайда болуы әлемдік және өңірлік
шаруашылық институттарының алуан түрлілігімен, шаруашылықпен
айналысатын субъектердің санының өсуімен ғана емес, олардың
арасындағы байланыс-тардың өсуімен, елдер, өңірлер, салалар, бизнес
секторлары арасындағы экономикалық қатынасты дамыту қажеттілігімен
туындаған. Субъектердің алуан түрлілігі және олардың арасындағы
қатынастар субъектердің даму үрдістерін және қаржы күйін бағалауға
мүмкіндік беретін жай, түсінікті және көпшілік мойындаған межелігін
құруды талап етті. Осы мәселені шешудің түрлі амалдары рейтингілік
агент-тіктер рыногқа ұсынатын рейтингілік бағалардың сан алуан түрін
туғызды.
Іскерлік қоғамдастықта серіктестіктің қаржы сенімділігінің
деңгейін бағалау уақытында рейтинг жүйесі маңызды рөл атқарады.
Рейтинг көрсеткіштері іскерлік қатынастарды орнатуға және қолдауға,
шешімдер қабылдауға арналған индикатордың рөлін атқара отырып шағын
және кең түрде шаруашылықпен айналысатын субъектердің қаржы
тұрақтылығының күйін және келешектегі даму беталыстарының өзгеруін
сипаттайды. Рейтингтің ағымдағы деңгейі оның өзгеру динамикасы өзара
байланысты сақтау, кеңейту немесе қысқарту үшін ескерту қызметін
атқарады. Мысалы, рейтингтер субъектерді несиелеудің көлемі және
мерзімдері туралы шешім қабылдағанда, берілетін несиенің тиісті
пайздық төлемін белгілегенде, өндірісті дамыту және қолдау
инвестиция-ларының көлемі мен сипатын және қаржы бөлу
тәуекелдігінің деңгейін белгілегенде, жалпы айтқанда іскерлік
қатынастардың алдағы уақытта баға бергенде пайдаланылады.
Нарық экономикасы шаруашылықпен айналысатын субъектерге дербестік
пен таңдау мүмкіндігін берді, бірақ мемлекеттен көмек күтуге
болмайтын жерде басқарушылық шешімдердің қате бағалары өсті. Жаңа
жағдайда объективті ақпараттың тапшылығында шешім қабылдау үшін
тәуелсіз баға қажет, тәуелсіз сарапшының пікірі пайдалы. Бұл рөлді
экономикалық субъектердің рейтингтерін жариялай отырып, рейтингтік
агентстволар өздеріне алады. Осылайша өңірлік және заттық-салалық
белгілері бойынша құрылымдалған рейтинг жүйесі құрылады [11.3-6б].
Экономиканың дамуы, нақты секторға ресурстарды тарту үшін,
экономиканың нақты секторының, қаржы қызметі рыногының ақпараттық
айқындығын арттыру қажет. Шаруашылықпен айналысатын субъектерге
ақпараттық қызмет көрсетуде рейтингтер маңызды рөл ойнайды.
Рейтингтердің құрылуының, өндірісінің, жаңартылуының және
берілуінің жалпы міндеттері шаруашылықпен айналысатын субъектерді
бірнеше заңға сәйкес және бейресми белгілері бойынша топтарға
бөлуден құралады. Рейтинг жүйесінің құрылу және даму бағыттары
экономикалық жүйеде ұдайы өндіріс процесінің және тауарлық-ақшалай
легі процесінің негізгі құраушыларын қамтиды:
-өндіріс ( өндіруші, өнеркәсіпті, көлік өнеркәсіптері, байланыс
және басқа салалар);
-қаржы саласы (банктер, сақтандыру ұйымдары, қор рыногтары
арқылы өтетін ақша қаражатының легі)
-тауарлар мен қызметтер легі тұтынушыға келіп тірелетін және
өтей алатын сұраныспен қамтамасыз етілген тауарлар рыногы.
Банктің несиелік рейтинг жүйесін құру үшін экономикалық
ақпараттың маңыздысына өндеу және бақылау өткізіледі. Экономика
субъектінің немесе топтарының қызметін талдау нәтижелері, жүргізушіге
жолда бағыт көрсететін бағдаршамның түсі мен жылтылдағаны сияқты,
шаруашылықпен айналысатын субъектің күйін және келешектен үміт етуін
бейнелейтін символдардың қисындасуымен көрсетіледі.
Түрлі қаржы қызметтер рейтингтері ерекше танымал болды. Адам
Смиттің дүниежүзілік экономика Институтының мәліметтері бойынша
бизнестің заңдастырылған түрлерінің қатарында дүниежүзілік рыногында
түсімділік бойынша біріншілік қаржы қызметтері саласына жатады;
экономикалық дамыған елдерде олардың 700-ден астам түрі бар.
Көрсетілетін қаржы қызметтің маңызды ерекшелігінің бірі
материалдық еместігі. Оны алмай, көрсетілетін қаржы қызметі іске
асырылмайды, сондықтан күтілетін және нақты алынған нәтиженің
айырмашылығы тұтынушылар үшін негізгі проблемаға айналады. Солай
болғандықтан көрсетілген қаржы қызметінің сапасын бағалау немесе
салыстыру мүмкін емес. Күтілетін немесе алынған пайданы салыстыруға
болады.
Қисыны бар пайданы немесе клиенттің шығының бағалау үшін,
клиентке қызметті тұтынуда сатып алу тәуекелдігінің деңгейін
бағалауға көмектесетін , рейтинг секілді, қызмет түрі арналған.
Әлемнің барлық жерінде рейтингтерді арнайы рейтинг агенттіктері
өндеп, өздері иеленіп жатыр. Олардың іс-әрекетінің тарихы ХІХ
ғасырдан басталады. Тұңғыш рейтингтік агенттіктер АҚШ-та пайда болды.
Бұлар аттары бүкіл дүниежүзіне белгілі Moodys Investors Service
(қысқаша Moodys) және Service Standart & Poors (S&P). Дүниежүзілік
рейтингілік агентстволардың ерекшеліктерінің бірі - елдерге, ірі
қалалар мен өңірлерге, жетекші банктер мен компанияларға рейтингтерді
берумен мамандану. АҚШ-тың соңынан ұлттық рейтингтік агенттіктер
жүйесі Канадада, Еуропада, Австрияда, Австралияда, Латын Америкасында
құрылды [12.33б].
Дамыған елдерде рейтингтік агенттіктер экономикалық субъектердің
рейтинг жүйесін рынок сұранысымен сәйкес құрайды және қолдайды.
Әлемдік деңгейдегі аналитикалық орталықтар рейтинг объектерінің
қызметін сайма-сай бағалап қана қоймай, осындай қызығушылықтары бар
елдерде, өңірлерде, салаларда іскерлік климат құрауға қабілетті. Бұл
рейтингтік агентстволарды экономикалық реалийлердің бейнелеу және
көрсету құралына, сонымен бірге белгілі дәрежеге дейін белгілі
жағдайларда экономикалық саясатты өткізуге мүмкіндік туғызатын ықпал
ету құралына айналдырады.
Рейтинг әрдайым, ішінде мына мәселелер жататын бірқатар факторларға
негізделеді: кредитгің мақсаты; қарыз алушыға байланысты кредиттің көлемі
және болуы мүмкін шығыстардың жалпы көлемі; қарыз алушы жұмыс істейтін
сала; қарыз алушының қаржылық жағдайы және оның бұрынғы кредиттері.
Әртүрлі санаттағы банкілерде әдетте пайыздық маржаның деңгейі әр
түрлі болады. Батыс елдерінің көпшілігіндегі ұсақ банкілердің
пайыздық маржалары үлкен банкілердікіне қарағанда жоғары болады. Бұл
біріншіден, пассивтердің көп бөлігін жиі сатып алуына тура келетін үлкен
банкілермен салыстырғанда активке қатынасы бойынша негізгі арзан
активтердің үлкен үлесіне ие болады. Екіншіден, көбіне үлкен тәуекелге
баратын (және соған сәйкес ресурстардың құнынан кеңірек спрэдті қажет
етуші) тұтынушыларға шағын көлемдегі дербес кредиттер береді. Мұндай
банкілерді АҚШ-та бәсекелестігі аз ауыл шаруашылық аудандарының шағын елді
мекендерінен де кездестіруге болады.
Соңғы жылдары Батыста жеке банкілердің, соның ішінде үлкен көпұлттық
банкілерінің несие төлемділігіне көбірек көңіл бөлінді. Бұл олардың әр
уақыт сайын міндеттемелердің көлемін өсіру үшін (яғни несиелік қуатын
арттыру үшін) қарыздық міндеттемелердің (облигациялардың) нарығын
пайдалануына байланысты. Бұл банкілердің қарыз алушы ретіндегі сапасы ресми
түрде тәуелсіз рейтингілік агенттіктермен бекітіледі. Бұл рейтингілер оқтын-
оқтын қайта қарастырылып отырады және нәтижесіне байланысты жоғарыға
(жоғарырақ рейтинг) немесе төменге (төменірек рейтинг) өзгеріп отырады.
Рейтингілер жайлы немесе жайсыз жаңалықтар мен оқиғалардын нәтижесінде аяқ
асты өзгеруі мүмкін. Мұндай банкілер нарықта қаржы ауысуының құны негізінен
олардың рейтингісі арқылы орнатылады.
Мооdy(s Investors Sегvісе, Stаndard & Роог's, Ғіісһ ІВСА және басқалар
халықаралық ірі рейтингілік агенттіктер.
Stаndard & Роог's агенттігі - 1860 жылы құрылды және барлық белгілі
жарияланымдардың негізін қалаушы. Бұл агенттік халықаралық және ішкі
нарықта рейтингілік қызметтің барлық түрін ұсынады және Нью-Иорк, Бостон,
Вашингтон, Лондон, Токио, Стокгольм, Париж, Мадрид, Мельбурнде, Мексика мен
Гонконгта өзінің офистері мен өкілеттіліктері бар.
Мооdy(s Investors Sегvісе, агенттігі 1900 жылы құрылды, өзінің қызметінің
бас кезінде темір жол компанияларының, өндірістік және муниципалдық
эмитенттердің облигацияларын рейтингілік бағалаумен айналысты, 70-жылдардың
басында алғаш рет еуробондтарды шығару үшін рейтингілік зеттеулер жүргізді.
Токио, Лондон, Париж, Сидней, Франкфурт және Мадридте офистері бар.
Ғіtсһ ІВСА агенттігі екі рейтингілік компания — Ғіісһ Investors Sегvісе
L. Р. и ІВСА Limited-тің 1997 жылы қосылуы арқылы құрылды. Бұл компания
бағалаулары әлемдегі қаржы I мекемелері үшін жөн деп қабылданатын ғаламдык
(глобалдық) I рейтинг агенттіктерінің үштігіне енеді. Ғіtсһ ІВСА 1000-нан
аса банкілер мен қаржы мекемелеріне, 400 корпорация мен 50 елге өз
рейтингілерін анықтады. Агенттіктің жылдық табысы 150 млн АҚШ долларынан
асады, әлем бойынша 20 шақты офисі мен өкілеттіктері бар.
Екінші деңгейдегі банкілердің халықаралық рейтингіні алуы үшін елдің
ұлттық рейтингісін алуы керек. Қазақстан Республикасы халықаралық рей-тинг
агенттіктерінен несиелік реитингіні 1996 жылдың қарашасында алды.
Қаржы саласында рейтинг беруге мамаңданған ірі агенттіктердің бірі Тhomson
ВапкWаtсһ Вгее 94 елде 1000-нан аса қаржы институттарына рейтинг берді және
олардың мониторингісін жүйелі түрде жүргізіп тұрады. Қазақстанда тэуелсіз
рейтингіден басқа бұл агенттіктен Қазкомерцбанк Қазақстанның Халық банкі
және ТұранӘлем банкі бағасын алды.
Бұл агенттіктер рейтингілердің келесі түрлерін береді: несиелік рейтинг —
өзінің міндеттемелерін төлей алуы эмитентінің жалпы мүмкіндіктерінің
бағасы; эмиссияның несиелік рейтингісі — берілген қаржы бағдарламасы,
қаржы міндеттемелерінің типтері мен қаржы бағдарламасына қатысты эмитенттің
кредит төлеу қабілеттілігін ағымдағы бағалау; мамандандыр-ылған рейтингілер
- банкілік кредиттерге арналған рейтингілер (әдетте синдицияланған займдар
мен жобалық каржыландыруды іске асырғанда қолданылады - мұнда
міндеттемелерін орындамаған жағдайда кепілдіктің құнын сараптай отырып,
инвесторға қарызды өтеу мүмкіндігін бағалайды), құнды қағаздарды жеке
салулардың рейтингісі — мұнда кредит берушілердің тәуекелдерін азайту үшін
қосымша келісімшарттар мен кепілдік қамтамасыз етулерді бағалайды.
Рейтингілік агенттікгер әлемде болып жатқан барлық өзгерістерге сергек
қарайды. Бұған Азияда және Ресейдегі қаржы дағдарыстарының нәтижесінде
кейбір мемлекеттердің тәуелсіз рейтшігілерінің өзгеруі мысал болады.
Ресейдің мемлекет ретіндегі рейтингісі ВВ-дан ССС-ке (Stаndard & Роог's)
дейін және ВаЗ-тен ВЗ-ке (Мооdy(s) дейін төмендеді; Украинаның рейтинсі В2-
ден ВЗ-ке (Мооdy(s) дейін төмендетілді.Сонымен бірге Мооdy(s агенггігі
Жапония, Қытай, Гонконг, Малайзия сияқты Азия-Тынық мұхиты аймағы мен
Колумбия мен Мексика сияқты Латын Америкасы мемлекеттерінің рейтингілерінің
төмендеуі мүмкін екендігін болжайды. Қаржы дағдарыстарының кері әсері
біздің республикамызда да көрінді – Қазақстанның тәуелсіз рейтингісі
Stаndard & Роог's атентгігімен -ВВ-дан +В-ға дейін бір пунктке
төмендетілді, Мооdy(s агенттігі әзірге бұрынғы деңгейде қалдырды, бірақ та
рейтингінің төмендеуі болжанады (Under revive for downgrade).
2008 ж. 04 сәуірдегі қалып бойынша Қазақстан банкілеріне жетекші рейтинг
агенттіктері мынадай рейтингілер берді (7-кесте).
Кесте 1- Жетекші батыс агенттіктерінің ҚР жетекші банкілеріне берген
рейтингілерінің болжамы
Банкінің S&P Fitc MBCA Lond Мооdy(s Lond Term
агенттіктің атауы Шетел валютасындаTerm Deposit Deposit Raiting
болжам Raiting Ұзақ мерзімдік
Қазақстан
Республикасы
Альянс банк Жоқ Жоқ Ва3
Альфа банк Жоқ Жоқ Ва3
АТФ банк Жоқ +В Тұрақты Ва2
Евразия банкі Жоқ Жоқ В1
Каспий банкі Жоқ -ВПозитивті Ва3
Лариба банкі -ВТұрақты Жоқ Жоқ
Қазақстанның Даму +ВВТұрақты +ВВПозитивті Ваа3
банкі
ТұранӘлем банкі -ВВТұрақты Жоқ Ва1
Центр Кредит банкіЖоқ +ВТұрақты Ва2
Казкоммерцбанк -ВВТұрақты ВВТұрақты Ва1
Халық Жинақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ РЕЙТИНГІН БОЛЖАМДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік несиенің мәні, қажеттілігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Рейтингілік бағалаудың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Банктік несиенің рейтингін болжамдау мен бағалаудың
әдістері ... ... ... ... ..19
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛІК РЕЙТИНГІН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 ҚР-дағы коммерциялық банктердің несиелік рейтингінің
жағдайлары ... ... 30
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның несиелік рейтингіне талдау
жүргізу ... ...34
2.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның несиелік рейтингін болжамдау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ІІІ. БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕЙТИНГІНІҢ АХУАЛЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Коммерциялық банктердің банктік несиенің рейтингін жақсарту бойынша
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.2Коммерциялық банктердің банктік несиелік рейтингін мемлекеттік тұрғыдан
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..78
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә Назарбаевтың Қазақстан 2030
атты стратегиялық бағдарламасындағы Жолдауында Коммерциялық банктердің
несие саясатын жандандыруды, олардың ресурстық базасын ұлғайтуды талап
етеді. Халықтың ұзақ мерзімді депозиттерінің үлесін ұлғайтудың оң
үрдістеріне қолдау көрсету үшін халықтың салымдарын міндетті сақтандыру
жүйесін нығайту мен банктердің жүйелік орнықтылығын арттыруда қамтитын банк
жүйесіне деген халық сенімін арттыру жөнінде іс-шараларды одан әрі жүргізу
қажетдеп айтқан болатын [1,10 б].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың Қазақстан 2030
атты стратегиялық бағдарламасында Жолдауында Дамыған нарықтық экономикаға
негізделген экономикалық өсу. Инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып,
біз старатегиялық күшті экономикалық ілгерілеуге бағыт-таймыз, таяудағы
жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға,
фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті
әлеуметтік саясатқа аударамыз [1,16 б].
Экономиканың атаулы саласы қысқа мерзім ішінде активтер мен көрсе-
тілген қызметтерінің көлемінде айтарлықтай көрсеткіштерге жетті.
Сонымен қатар қысқа мерзім ішінде банк қызметтерін, жинақтық
зейнетақы қорлары-ның, сақтандыру және делдалдық-дилерлік ұйымдардың,
сонымен қатар зейнетақы активтерін инвестициялық басқару бойынша
ұйымдардың, лизингтік ұйымдардың заң шығаруы мен қызмет етуін реттеуді
жетілдіру бойынша күрделі жұмыстар жүргізілді. Жетістікті жағдай болып
2004 жылдан бастап елдің бүкіл қаржылық саласының біртұтас органмен
басқарылуына келуі танылды.
Мемлекеттің қаржы жүйесін тиімді реформалау мақсатында қаржы нарығын
жетілдірудің халықаралық тәжірибесіне жүгіну керек, себебі
Қазақстанға қарағанда, көптеген мемлекеттер нарықтық жағдайдағы экономи-
каның дамуында үлкен тәжірибеге ие, және де Қазақстанда олардың барлық
тиімді жақтарын енгізу керек.
Батыс банктері өздерінің контрагенттерінің капитал жеткіліктігінің
көрсеткіштерін Базель комитеті ережелерінің негізінде есептейтіні тегін
емес. Анығында банк тәуекелдерін басқарудың ұлттық жүйесі Базель
талаптарына сәйкес келулері керек. Бұдан түсетін пайда мол: банктің
несиелік рейтингін талдаған кезде халықаралық рейтинг агенттіктері Базель
комитетінің нұсқауларын басшылыққа алады. Сонымен қатар, макро-микро
деңгейде тәуекелдерді басқару жүйесінің әлеуетін пайдалану жалпы
қазақстандық мәселені шешуге – компания мен нарық тазалығын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді. Сол себептен қазақстандық қаржы ұйымдарының
ең басты міндеті тәуекелдердің әртүрлі түрлерінен сенімді қорғау
жүйесін қалыптастыру болып табылады [2.188б].
Зерттеудің өзектілігі. Нарықтық экономикада несие – банк жүйесінде
маңызды рөл атқарады. Несиенің экономикадағы алатын орыны елеулі екеніне
ешбір күмән жоқ. Олай болса, бұл тақырыптың өзекті екеніне көз жеткізуге
болады. Банктер-нарықтық құрылымдар жүйесінің орталық бөлімшелерінің бірі,
олардың қызметінің дамуы-нарықтық механизмін нақты құруға қажетті жағдай
болып табылады.
Несие жүйесінің негізгі буыны-банктер болғандықтан, масштабы мен маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектептер, мен ауруханалардың, институттар мен
бала-башқалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар, банк төлем, есеп
айырысу, несие беру, сақтандыру және тағы басқа көптеген сан алуан
операциялар жүргізеді.
Қаржы саласында қаржы тәуекелдерін басқару ешкімнің де күмәнін
туғызбайды. Акционерлер, басшылық және қаржы мекемелерінің портфель-дерін
басқарушыларға тәуекелдерді басқару саласында шешімдерді қабыл-дауды
қолдау үшін нақты және толық мәлімет қажет. Мұның негізгі себебі
болып оларды өлшемей, басқармай қаржы мекемелері өзінің капиталының
айтарлықтай бөлігін жоғалтып, банкротқа айналуы танылады. Бұл кез
келген бизнес үшін өзекті болғанымен, қаржы саласы үшін маңыздырақ
келеді. Бірқатар дүниежүзілік дағдарыстар мұны бізге ашып көрсетті:
банк жүйесінің дағдарысы тәуекелдерді басқарудағы кемшіліктер мен оның
мүлдем болмауын ашып берді. Банк жүйесінің дамуының жаңа кезеңіңде
қаржы мекемелері (егер де олар нарықта ұзақ уақыт қызмет етуге
бекінсе) тәуекелерді басқарудың тиімді жүйесін құру үшін біраз күш
жұмсаулары керек. Қазақстандық қаржы жүйесі, жалпы алғанда,
тәуекелдерді басқарудың пайдалылығы мен қажеттілігін түсінген сияқты.
Сондықтан да тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесі қаржы мекемесінің
капиталын тиімді пайдалану мен орналастыруға септігін тигізеді, яғни
банктің рейтингін жоғарылатады. Демек басқа сөзбен айтқанда әріптестері
мен клиентерінің бизнесінің құнының өсуіне әкеледі.
Дүниежүзілік тәжірибеде банктің несиелік рейтингін болжамдау мен
бағалаудың мұндай жүйесі институтқа үлкен бәсекелестік жеңілдік береді,
өкіншіке орай ондай институтты біздің елімізде көп пайдаланбайды. Мәселе
түйіні ондай жүйені ендіру күрделілігінен және қор шығынының көп
болуынан тұратын сияқты. Атаулы міндет мықты технологиялық жәрдемді қажет
етуі де ықтимал. Банктің несиелік рейтингін болжаудың дұрыс жүйесі оның
тиімділігінің болашақта да, қазіргі кезде де негізін салушы фактор
болып табылады.
Зерттеу мақсаты:
-қазақтандық ерекшеліктерді есепке ала отырып, банктің несиелік
рейтин-гін болжамдау мен бағалау әдістерін талдау бойынша ұсыныстарды
жасау;
-банктік несиенің мәнін, қажеттілігі мен түрлерін қарастыру;
-рейтингілік бағалаудың экономикалық мәнін ашып көрсету;
Зерттеу міндеті: қойылған мақсатқа орай берілген жұмыста келесі
міндеттерді шешу талпыныстары жасалған:
-банктің несиелік рейтингін анықтауда қаржы тәуекелдерінің маңызы мен
жіктелуін ашу.
-несие тәуекелдерін басқару жүйесі мен негізгі әдістерін анықтау;
-Қазақстанның қаржы институттарында банктің несиелік рейтингін болжауда
дәстүрлі әдістерді талдау;
-қаржы қызметінің тұрақтылығына банктің несиелік рейтингінің әсерін
қарастыру және ұсыныстар жасау;
-ҚР-дағы коммерциялық банктердің несиелік рейтингінің жағдайларына
тоқталу.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Қазақстан Республикасындағы
коммерциялық банктердің несиелік рейтингін болжамдау мен бағалау әдістерін
талдау жолында оның экономикалық механизмін жетілдіру үшін осы диплом
жұмысында қолданылатын әдістемелік тәсілдер мен ұсыныстар арқылы
айқындалады. Зерттеу материалын банк ісінде, өндіріс пен қызмет көрсету
орындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатындағы жобаларды жасауда
пайдалануға болады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері: Жалпы зерттеудің
теориялық және әдістемелік негізі ретінде заң актілері, ҚР Президентінің
Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің ғылыми жұмыстары алынды.
Сондай-ақ диплом жұмысына А.Манап, Ә.Байысова, С. Мақыш, О.Сәбден, Г.
Сейітқасымов, К.Шаяхметова, Г.Әбдірайымова, Ә. Шелекбай, Н. Әлмереков,
Л.Шматько, Э. Тихонова, Г. Папирян, Н. Кабушкин, Г.Бондаренко, А.Романов,
О.Ефимова тәрізді зерттеуші ғалымдардың ғылы-ми еңбектері мен жекелеген
мақалаларының негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды.
Зерттеу нысаны: қаржы ұйымының кәсіби қызмет ету жүйесі болып
танылады.
Зерттеу пәні: ҚР институттарында банктік несенің рейтингін көтеруді
ұйымдастырудың талдауы болып табылады.
Берілген жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып шетел
экономист ғалымдарының ғылыми еңбектері, сонымен қатар тәуекелдерді
басқару жүйесін ендіру мәселесі қарастырылған мақалалар, басылымдар
танылады.
Берілген жұмыстың мәліметтік-талдау бөлімі ҚР заңшығару актілеріне,
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын басқару мен реттеу бойынша Қазақстан
Республикасының агенттігінің әдістемелік ұсыныстарына, статистикалық
материалдарына негізделеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАНКТІК НЕСИЕНІҢ РЕЙТИНГІН БОЛЖАМДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Банктік несиенің мәні мен қажеттілігі және несиенің түрлері
Өндіріс, ұдайы өндіріс процесінің бастапқы пункті, шешуші жағдайы бола
отырып, басқа фазалармен тығыз байланыста. Ұдайы өндіріс процесі
материалдық игіліктердің қоғамдық өндірісі процесінің үздіксіз жаңаруы
ретінде, оның әр түрлі сатыларының біртіндеп ауысуын ұлғайтады. Әрбір саты
– өндіріс, үлестіру, айырбас және тұтыну белгілі бір мағынаға ие.
Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша
қатынастарының, құнның тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен
қамтамасыз етіледі [3.8б].
Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашылық-тағы
несиенің орнын айқындауда және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте
несиелік қатынас тек бірінші жағы – алынған несиені өндірістік мақсатқа
пайдаланушы қарыз алушы ғана қатыса алады. Екінші жақ – кредитор өндірістік
процестің сыртында қалады. Демек, несие бірегей ұдайы өндіріс процесінің
субъектілері арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Сондықтан
несиенің мәні ұдайы өндіріс процесінің бір сатысымен ғана байланыстыруға
болмайды.
Несие құнының белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын
қатынастарды білдіреді.
Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды, өйткені мұндай өнім әлі
жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс процесінің сәйкес
қатысушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несиеге бастаманы өндіріс
сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді. Осы мағынада
несиелік қатынастар бұл өндірістегі қатынастар емес, оның сыртындағы
қатынастар болып табылады.
Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы ойы несиелік
қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының
мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процесінде өндірістің
белгілі бір мағынасы бар.
Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидуумдардың қолдарына тиместен
бұрын айырбасты бастауға болмайды.
Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт, өндірісте тікелей бар болады
немесе онымен анықталады.
Өз кезегінде, үлестіру және айырбас біртұтас алғанда өндіріспен және бір-
бірімен өзара әрекетте болады, өндіріс осы бөліктермен анықтала алады.
Мысалы, нарық ұлғайған кезде, яғни айырбас сферасы, өндіріс көлемі өседі
және оның дифференциациясы тереңдей түседі. Үлестірудің өзгерісімен өндіріс
те өзгереді, мысалы капиталдың шоғырлануымен, қала мен ауыл арасындағы әр
түрлі үлестірумен т.б. үлеструімен байланысты, бірақ ол үлестіру қатынасын
білдіреді. Үлестіруге екі маңызды жағдай тән:
1-үлестіру пропорцияны белгілейді, онда әрбір индивидуум өндірілген
өнімге қатысады;
2-ол қоғамнан келіп шығатын көз ретінде анықталады.
Айырбастың үлестіруден айырмашылығы, біріншіден, ол индивидуумға үлестіру
кезінде алған бөлігін айырбастағысы келетін белгілі бір өнімдерге қол
жеткізеді, екіншіден, айырбас жекелеген қажеттіліктерге сәйкес бөлініп
қойғанды қайта бөледі, сонымен бірге индивидуумнан шығатын кез ретінде
анықталады.
Үлестіру фазалары және айырбас арасындағы айтылған айырмашылықтар ұдайы
өндіріс қатысушылары арасындағы айырбас процесінде қалыптасатын
қатынастарды негіз деп есептеуге мүмкіндік береді. Алдағы көрсеткеніміздей
жүзеге асады, өнім ұдайы өндіріс процесі субъектілерінің иелігіне түседі,
өндіріс сияқты үлестіру процесінде қатысты несие пассивті дегенді
білдірмейді, керісінше, ол олардың жылдамдатуына көмектеседі [4.56б].
Несиенің ұдайы өндіріс процесінде бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және
ұдайы өндіріс субъектілерінің игілігіне түскен кезде, ал айырбас фазасында
субъектілердің біреуінде қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа
субъектінің оны қосымша пайдалану қажеттігі арсында қарама-қайшылық пайда
болған кезде мүмкін болады. Несие өндіріс факторы бола келе, өндіріс пен
үлестіруден шыға отырып қайта бөлу категориясы ретінде өзінің дербестігін
жоғалтпайды, шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде болады.
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып қарыз мәмілесінің формасы
ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалысы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі
түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәлімесі. Несие қарыз
мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі
тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне қарсы қойып
салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін.
Олардың арасындағы негізгі айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезінде
тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәмілесі кезінде
эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылуы.(Сатушы тұтыну құны ретінде
тауарды шеттете отырып, оның өзіндік айырбас құнымен және ақшаның тұтыну
құнын жүзеге асырады. Бұған керісінше, сатып алушы айырбас құны ретінде
ақшаны иелігінен шығара отырып ақшаның тұтыну құнын және тауардың бағасын
өткізеді. Осыған сәйкес тауар мен ақша орындарының ауысуы жүреді. Осылайша
екі жақты полярды қарама-қайшылықтың жолды процесі енді қайтадан өз
барысында тағы да екіге жарылады. Сатушы шын мәнінде тауарды өзінен
шеттетеді бірақ оның бағасын бастапқыда тек идеалды түрде ғана белгілейді.
Ол тауарды өз бағасы бойынша сатты. Алайда ол баға тек кейінірек,
белгіленген мерзімде өткізіледі. Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы
ақшасы болып табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінгі қалдырылуы құн
қозғалысының сатып алу – сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс
формасын жасайды. Сондықтан қарыз мәмілесін сатып алу – сату мәмілесінің
бір түрі деп ойлауға болмайды.
Несие эконмикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде көрінетін
және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз мәмілесі
несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды, оны осы
мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге асу
формасы – қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынастар сипаттайды.
Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларына тән. Экономикалық
тарихи дамуымен бұл мәмілелер жиілейді, ұлғаяды, жетілдіріледі және
жалпылама мәнге ие болады.
Әр түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды
ұқсастығы олардың бір атауымен – (несие( – бекітіледі, бірақ әр түрлі
дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге,
мазмұнға табиғатқа ие.
Несие шарушылық жүйелерінің ауысуына жағдай жасай отырып өзі де ауысып
отырады, өз мазмұнын өзгертеді. Кез-келген халық шаруашылығы жүйесінің
алдыңғы жүйені жеңетіні және жоққа шығаратыны сияқты несие де бір
шаруашылық жүйе жағдайындағы шаруашылық байланыстардың типі ретінде алдыңғы
шарушылық жүйесіндегі несие жеңуші және жоққа шығарушы болып табылады.
Несие мәміле типі ретінде, тауар айналысының формасы, құн қозғалысының
әдісі ретінде натуралды шаруашылықтан тауар шаруашылығына өткен уақыттан
бері дамып келеді. Несие айырбас процесінің өндірістік байланысының типі,
тауарды өнідірістің экономикалық категориясы ретінде ғана емес, тауар
шаруашылығы шеңберінде диалетикалық дамушы құбылыс ретінде де қарастырылуы
қажет. Тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларының несиелік қатынастарының
өзара айырмашылығы, қолдан-қолға өтуі қарыз келісімі арқылы жүзеге асатын
әр түрлі объектілердің айырмашылығынан көрінеді [5.103].
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланатын халық шаруашы-лығы
құбылыстарының барлық жиынтығынынң ішінен бәрінен бұрын қоғамдық өмірде
несие деп аталатындары іріктеліп алынады, сонан соң бұл құбылыстар
талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың барлығына
тән белгілері, екіншіден бұл белгілердің ішінен тек осы іріктеліп алынған
құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп аталатын әлеуметтік
байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар шаруашылығының алғаш пайда
болуы кезінде, дамыған нарықтық шаруашылық дәуірінде де бар болды.
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық – заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе
өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер
тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, олар өзарар байланысты және
себепші. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің
экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі бір
формаларымен байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес,
өндірістік қатынастардың өзі болып табылады.
Бұл жағдайды былайша түсінідіруге болады. Мысалы, машина өндірісінің
макроэкономикалық орта параметріне анағұрлым бейімделуін оның жұмыс және
таза техникалық тиімділігі тұрғысынан қарастыруға болады: сонымен қатар,
сол машина өндірісін оның әлеуметтік жағынан да қарастыруын, яғни машина
өндірісі негізінде пайда болатын және дамитын өндірістік байланыстардың
формалары мен типтері тұрғысынан, бұл жағынан, оларға себепші, ал екінші
жағынан, олар оны анықтайды. Бірінші жағдайда – біз машина өндірісін
техникалық -экономикалық катергория, ал екінші жағдайда – экономикалық
категория ретінде қарасытырамыз.
Несиеге қатысты осыны айтуға болады. Несиені оның техникалық заңдылық
белгілері жағынан тауар айналысы процесін жүзеге асыратын мәміленің белгілі
бір типі ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдында
техникалық немесе құқықтық категория ретінде танылады. Несие құбылыстардың
экономикалық мазмұны ретіндегі көзқарас тұрғысынан қарастыруға болады. Бұл
жағдайда ғылым қатегориясы ретінде қабылданады. Несие теориясы оның
техникалық заңдылық категория ретінде емес, қоғамдық экономикалық категория
ретінде қарастырады. Несиені оның формалды–заңдылық белгілері жағынан оқып-
білудің несиелік мәмілені тек меншіктің қозғалысы әдісінің және оны
иеленудің ерекше түрі ретінде түсіну үшін маңызы бар. Сондықтан несие
экономикалық категория ретінде несиелік мәміленің ерекше техникалық
заңдылық белгілерімен сипаттала алмайды [5.108б].
Несиенің мәнін ашу – бұл несиені экономикалық қатынастардың біртұтас
жүйесінің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді анықтығын білдіретін
сапаларын төлеу болып табылады. Сондықтан несиенің мәні және қажеттілігі
туралы жоғарыда айтылғандарға қосымша оның құрылымын, қозғалысының
заңдылықтарын қарастырып көрейік.
Несиенің құрылымы белгілі бір мәнге айналған және несиелік қатынастар
танымының сатысы ретінде көрінеді. Ол несиеде тұрақты, өзгеріссіз қалады.
Құрылымдық талдау тұрғысынан алғанда несие зерттеу объектісі ретінде,
бәрінен бұрын оның субъектілері болып табылатын элементтерден тұрады.
Несиелік мәміледе қатынас субъектілері қарыз беруші және қарыз алушы
болады. Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар өндірісі мен тауар
айналысы негізінде жүреді.
Сатып алу-сату процесінде тауарларды өткізу сатушының олардың ақшалай
эквивалентін әр уақытта тез арада алуына мүмкіндік бермейді. Сатып алушы
тауарды белгілі бір мерзімнен кейін төлеуі мүмкін. Бір тауар иеленуші қолма-
қол тауарды сатады, ал басқасы ақшаның өкілі немесе болашақтағы ақшаның
өкілі ретінде бола отырып тауарды сатып алады. Сатушы қарыз беруші, ал
сатып алушы – борышқор болады. Кредитор және қарыз алушы бір полюсте
эквивалент мерзімнің ұзартылуы, ал басқасында оның төленуі жүзеге асатын
жағдайлардың барлығына қатысады.
Кредитор – несиелік мәмленің қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беру үшін
кредитордың қарамағында белгілі бір қаражаттар болуы керек. Оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарымдылық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субъектілерінен алынған ресурстар бола алады. Қазіргі
уақыттағы шаруашылықта кредитор – банк қарызды тек өз меншігіндегі
ресурстар есесінен ғана емес, оның шоттарында сақтаулы таратылған
қаражаттар есебінен де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналастыру
арқылы жинақталған қаражаттар есебінен де бере алады.
Банктердің құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкирлер басқа
барлық кредиторлар ретінде бола отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша
пайдаланылмайтын ресуртарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай
алады. Кейбір жағдайларда босаған ресурстар болып табылатын құндылықтар да
қарызға беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор сатылуға жататын
тауарларды қарыз алушыға береді.
Кредитор ретінде шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс беруші
тұлға болады. Қарыз алушы несиені белгілеген мерзімде қайтармаған жағдайда
несиелік келісімнің еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен анағұрлым қатаң
қатынастарға әкеп соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық шекарасы
несиенің мерзімімен анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде ұдайы өндіріс
процесінің барысына байланысты.
Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы – бір-
біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш – міндетті жалпы
сипаттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы
емес, қарыз алушы туралы айту керек. Тарихи жағынан қосымша ресурстарға
деген қажеттілік танытатын жекелеген тұлғалар болды. Бастапқыда олар өз
еңбектерімен күн көруші ұстаз шаруалар, қолөнершілер болған еді. Қазіргі
уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және мемлекеттің өзі де қарыз
алушылар ретінде болады. Қарыз алушының кредитордан айырмашылығы ол
несиелік мәміледе төмендегідей ерекшеліктерге ие. Біріншіден, ол қарызға
берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды, олардың уақытша иесі
ретінде болады, өзіне тиісті емес, бөтен біреудің ресурсымен жұмыс істеу.
Екіншіден, қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс сферасында да,
өндіріс сферасында да пайдаланады. Кредитор өндіріске тікелей қатыспай-ақ
айырбас фазасы кезінде де қарызды ұсына алады [6.47б].
Үшіншіден қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын аяқтаған
қарызға алынған қаражаттарды қайтарады. Төртіншіден, қарыз алушы уақытша
пайдалануға алынған құнды ғана қайтарып қоймай, сонымен қатар, қарыз
пайызын да төлейді. Бесіншіден, қарыз алушы өзінің кредиторы қойған
талаптарын орындауға тәуелді болады.
Кредитор қарыз алушы несиелік қатынас жасай отырып, өз мақстатары мен
мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар шеңберінде кредитор
және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін, кредитор қарыз алушыға, қарыз
алушы кредиторға айналады. Кредитор мен қарыз алушы өзара әрекеті қарам-
қарсылықтардың бірлігі сипатында болады. Несиелік қатынастың қатысушылары
ретінде кредитор және қарыз алушы оның қарама-қарсы жағында тұрады.
Кредитор – қарызды беруші жақ, қарыз алушы – берілген қарызды алушы жақ,
бүтіннің шеңберінде олардың әрқайсысының өздерінің ұдайы өндірістегі ерекше
жағдайларына байланысты өз мүдделері болады. Кредитор анағұрлым жоғары
қарыз пайызына мүдделі болса, қарыз алушы – анағұрлым арзан несиеге
мүдделі. Сондай-ақ, несиелік қатынастар құрылымының элементі, яғни
кредитордан қарыз алушыға берілетін және қарыз алушыдан несие алушыға қарай
кері қозғалатын оъекті болып табылады. Беру объектісіне қарыздық құн
жатады. Ол құнның ерекше бөлігі ретінде болады.
Несиелік қатынас ішіндегі құн ерекше қосымша тұтыну құнына ие. Шынында,
ақшаға немесе тауарға тән тұтыну құнынан басқа құн кредитор мен қарыз алушы
арасында қозғалыс жасай отырып, ұдайы өндіріс процесін жылдамдатудың ерекше
қасиетін алады.
Несиелік механизм 70-ші жылдардың ортасында Ю.П.Авдиянцтың,
Д.А.Аллахвердиянның, Н.Д.Барковскийдің, В.С.Панековскийдің белсеңді түрдегі
оқып үйрену затына айналғанды. Авторлар несиелік механизмднің сипаты туралы
тікелей сұрақ қоймайды, дегенмен де, олардың қорытындылауынан
көрінетіндей,олар көбіне бұл механизмдегі объективтік және субъективтік
негіздердің араласуы туралы бірдей көзқараста болады. Бірақ та, бұл
экономистердің позицияларының балығы мен бірдей келісе беруге де болмайды.
Себебі,олардың көпшілігі несиелік механизмді ақшалай, есеп-айырысу және
қаржы механизмдерімен біртұтас алып зерттейді. Олардың мұндай позицияларын
кеңес экономисті В.И.Рыбин былай бөліп қарайды: "Әрбір дербес экономикалық
категориялардың өзіндік қызмет ету және даму механизмі болады, мысалға,
қаржы механизмі, несие- несиелік механизм, ақша - ақшалай механизм". Егер
соңғы пікірмен толық келісетін болсақ, онда қазіргі несиелік механизмді
жеке түрде зерттеу қажеттігі туындайды.
Қазіргі несиелік механизмнің қазіргі тұжырымын теориялық тұрғыдан
қарастырудан бұрын, жоспарлы экономика және қайта құру тұсында қызмет еткен
несиелік механизмнің нарықтық экономикаға қызмет ету байланыс-тарын ескеру
қажет.
Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып, қазіргі несиелеу талаптарына
сай келетін, нарықтық тұжырымын жасауға болады.
Біздің ойымызша: "Қазіргі несиелік механизм - нарықтық қатынастарға сай
экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу
қағидалары мен шарттарын, несие беру және қайтару әдістері мен тәсілдерін
және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық
механизмнің бір бөлігі болып табылады"
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуын немесе
өзгеруін туғызатын элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай- ақ қазіргі
несиелік механизмнің басқа да экономикалық негіздер сияқты, өзіне тән ішкі
құрылымдық элементтері болады [7.63].
Несиелік механизмнің бірінші элементіне несиенің нақты түрлері жатады.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің келесідей түрі болады: коммер-циялық,
банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық.
Несиелік механизмнің екінші элементіне несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиенің қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейтін несиелеу қағидалары жатады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру қағидалары келесідей екі топқа
бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі қағидалар (несиенің мақсаттылығы
мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелейтін қағидалар (несиенің
мезімділігі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).
Несиелік механизмнің үшінші элементіне - несиелеу шарты жатады. Несиелеу
шарты-деп несиелеудің базалық элементтері, несиелеу субъектілері мен
объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын талаптарын түсінуге
болады.
Несиелік механизмнің төртінші элементіне несиелеуді экономикалық -
ұйымдастыру тәсілдері жатады.Бұл элементтің көмегімен несиені беру әдістері
немесе айналым қаражаттар шеңберіндегі несиенің қатынасу тәсілдері, сондай-
ақ несиені бару және банкке қайтару жолдары анықталады.
Несиелік механизмнің бесінші элементіне - несиелік тәуекелді басқаруды
жатқызуға болады.
Несиелік механизмнің алтыншы элементіне банктің несиелік саясатын
жатқызуға болады. Себебі, несиелік механизм көмегімен несиелік саясат
жүргізіледі.
Несиелік механизмнің соңғы элементіне несиелік қатынастың бір жағы және
несиелеу процессін ұйымдастырушы ретінде - банктерді жатқызуға болады.
Қайта құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік механизмнің кейбір
элементтерінің жинағы бұрынғысынша қалғанына қарамай- ақ шаруашылық-тың
нарықтық жағдайына өтуіне байланысты аталған элементтерінің әр қайсысының
мазмұны түбірімен өзгерген десе болады
Қазіргі несиелік механизмнің қызмет етуінің мынадай `өзіндік
ерекшеліктері бар:
- Жұмыс жасап отырған несиелік механизм коммерциялық сипатқа ие.
- Қазіргі несиелік механизмнің маңызды бір белгісі оның келісім шартқа
негізделуі болып табылады.
- Қазіргі несиелік механизмдегі басты ерекшелігі несиенің жаңа түрлерінің
дамуымен сипатталады
- Қалыптасып отырған, қазіргі несиелік механизмнің ең маңызды ерекшелігі
бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуімен сипатталады.
Сонымен қатар, бұл жерде несиелеудің ұсақ объектілерінен ірі объектіні
несиелеу әдісіне өтуі деп айтуға болады.
- Қазіргі несиелік механизм дәстүрлі және ерекше бір қағидаларға
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қағидалары, сол
сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі.
- Қазіргі несиелік механизмнің соңғы бір ерекшелігіне, банк несиелерін
жоғары дәрежеде кепілдендіретін формаларына өту жатады [8.157б].
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
"техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады. "Несиелеу механизмі" ұғымын
экономикалық әдебиетке 70-ші жылдардың бірінші жартысында Ю.Е.Шенгер,
Н.И.Валенцева, И.Д Мамонова және А.Я.Ротлейдер сияқты экономистер енгізген
болатын.
Енді несиенің түрлеріне келетін болсақ экономикалық әдебиетте, әдетте,
несиенің негізгі екі формасы қарастырылады: коммерциялық және банктік.
Сонымен қатар көптеген жаряланымдарда несие формаларына: тұтыну,
мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, банктік және т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызметін атқарады.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік
капиталмен біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді жылдамдату.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие-қаржылық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос ақшалай капиталын банкке
орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс кәсіпорынына
қарызға береді.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары
арқылы төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі
міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар айналымының ұлғаюымен
несеинің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де
сұраныс өседі, екінші жағынан – тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем
қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік, әсіресе, қазіргі уақытта
нарықтың тауарлармен толығу жағдайында көрінеді [9. 21-27б].
Жаңа тұрғын үй саясатының Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес азаматтарға
қызмет көрсету үшін Тұрғын үй құрлыс банкінде қарыз-жинақ шоттары ашылады.
Қарыз-жинақ шоттарын құрылысты бастауға, аяқталмаған құрылысты
жалғастыруға, жарналарды жинақтау мен, тұрғын үй сатып алуға және осы
мақсаттарға жеңілдік несиелерін беру үшін пайдаланылады.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірісті ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлкеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз алушы
немесе кредитор ретінде мемлкеттік және жергілікті билік органдары болатын
несиелік қатынастар жинағы. Мемлкеттік несиенің негізгі формасы –
мемлкеттік займдар сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер,
тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады. Қысқа мерзімді
қазыналық міндеттемелер (вексельдер және де басқа несиелік міндеттемелер)
ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін шығарылады, бірақ
іс жүзінде – бюджет тапшылығына байланысты шығарылады. Қазақстанда 1994
жылдың сәуір айынан бастап қазыналық вексельдер аукционы үнемі өткізіліп
тұрады.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайырымдылық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлкеттік мекемелер сонымен қатар халықаралық және аймақтық
ұйымдар қатынасады.
Қазақстанда несиелердің келесі түрлері дамыған.
1. Ұлттық банктің несиелері:
-аукциондық – Ұлттық банктің ақша несие саясатының уақытша құралы болып
табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде, республика
бактерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді несиелерге деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін несие;
-ломбардтық – Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиенің түрі;
-бюджеттік – Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қайтарымдылық (нарықтық) шартымен беретін несиесі.
2.Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
-өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толық
тыруға;
-күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
-импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
-ипотекалық;
-несиелік желі негізінде – қарыз алушының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған несие беру
туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі;
-консорциялдық – несиелік, кепілдік немесе басқа да қандай да бір ірі
банктің қамқорлығымен уақытша бірлескен екі немесе одан да көп банктер
беретін несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай да бір себептерге
байланысты бұл функцияларды дербес жүргізуге жетпеуі мүмкін;
-тұтыну мақсаттарын;
-банкаралық.
Банкаралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған банкаралық нарықта
аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негізгі кредиторлар ретінде ірі банктер
(Халықтық банк, Казкоммерцбанк) болады.
1.2 Рейтингілік бағалаудың экономикалық мәні
Нарық экономикасында таңдау еркіндігі серіктестің сенімділігіне
сенушілікпен бекітілу керек. Шаруашылықпен айналысатын субъекттердің
бағалары олардың өндірістік процесінің ауқымы мен теңдестіріунен ғана
емес, сонымен бірге сыртқы ортаның контрагенттермен, серіктестермен
және бәсекелестермен, экономиканың күйі мен коньюктурасы, заңнамалық
базасы, салық климаты және басқа да факторлармен бейнелетін сыртқы
ортаның әсер етуіне байланысты.
Сондықтан шешім қабылдау үшін ішкі бағалар жеткіліксіз және
көбінесе тәуелсіз сарапшының бағасы қажет болады. Қазіргі қоғамда
осы ролді рейтинг жүйесі атқарады. Өз дамуын ол өткен ғасырдың
басынан бастады, бірақ шетелдерде рейтингтер 1970-шы жылдары ерекше
белсенді дами бастады. Біртіндеп рейтинг жүйесі өңірлік бойынша және
сонымен бірге заттық-салалық белгілері бойынша құрылымдыққа ие
болып, ұлттықтан әлемдікке айналды. Moodys Investors , Service Standart
& Poors H Fitch Ratings рейтинг агенттіктері барлық әлем бойынша
қызмет көрсетеді, 100-ден астам елде осы агенттіктердің рейтингі
бар, оларға әлемдік бизнес бейімделеді [10.18б].
Экономикалық қызметке халықаралық индустрияға айналған шаруа-
шылықпен айналысатын субъекттер өте үлкен әсерін тигізеді. Елдердің,
өңірлердің,өнеркәсіптердің және банктердің рейтингі олардың тұрақты-
лығының, орнықтылығының, төлем қабілетінің деңгейін көрсетеді. Бұл
ықтимал серіктестер үшін шаруашылықпен айналысатын субъект туралы
маңызды ақпарат сенім деңгейі мүмкін болатын және іскерлік
әрекеттес-тіктің тәуекелдігі.
Тарихи, деректемелік және әдістемелік жоспарда ресейлік
рейтингілік кеңістікті талдау маңызды және дер кезділік болып
табылады . Біздің елде ұсынылған көзқарастар мен шешімдерді , сонымен
бірге қазіргі ұсыныс-тарды іске асырудың болашақты әдістерін
салыстырудың ерекше маңызы бар.
Қазіргі экономикалық жүйеде банктік несиенің рейтингтері маңызды
ақпараттық құралына, іскерлік қатынасты реттеуде, шаруашылық қызмет
шегінде іскерлік қатынасты қолдау және орнату құралына айналды.
Банктік несие рейтингтерінің пайда болуы әлемдік және өңірлік
шаруашылық институттарының алуан түрлілігімен, шаруашылықпен
айналысатын субъектердің санының өсуімен ғана емес, олардың
арасындағы байланыс-тардың өсуімен, елдер, өңірлер, салалар, бизнес
секторлары арасындағы экономикалық қатынасты дамыту қажеттілігімен
туындаған. Субъектердің алуан түрлілігі және олардың арасындағы
қатынастар субъектердің даму үрдістерін және қаржы күйін бағалауға
мүмкіндік беретін жай, түсінікті және көпшілік мойындаған межелігін
құруды талап етті. Осы мәселені шешудің түрлі амалдары рейтингілік
агент-тіктер рыногқа ұсынатын рейтингілік бағалардың сан алуан түрін
туғызды.
Іскерлік қоғамдастықта серіктестіктің қаржы сенімділігінің
деңгейін бағалау уақытында рейтинг жүйесі маңызды рөл атқарады.
Рейтинг көрсеткіштері іскерлік қатынастарды орнатуға және қолдауға,
шешімдер қабылдауға арналған индикатордың рөлін атқара отырып шағын
және кең түрде шаруашылықпен айналысатын субъектердің қаржы
тұрақтылығының күйін және келешектегі даму беталыстарының өзгеруін
сипаттайды. Рейтингтің ағымдағы деңгейі оның өзгеру динамикасы өзара
байланысты сақтау, кеңейту немесе қысқарту үшін ескерту қызметін
атқарады. Мысалы, рейтингтер субъектерді несиелеудің көлемі және
мерзімдері туралы шешім қабылдағанда, берілетін несиенің тиісті
пайздық төлемін белгілегенде, өндірісті дамыту және қолдау
инвестиция-ларының көлемі мен сипатын және қаржы бөлу
тәуекелдігінің деңгейін белгілегенде, жалпы айтқанда іскерлік
қатынастардың алдағы уақытта баға бергенде пайдаланылады.
Нарық экономикасы шаруашылықпен айналысатын субъектерге дербестік
пен таңдау мүмкіндігін берді, бірақ мемлекеттен көмек күтуге
болмайтын жерде басқарушылық шешімдердің қате бағалары өсті. Жаңа
жағдайда объективті ақпараттың тапшылығында шешім қабылдау үшін
тәуелсіз баға қажет, тәуелсіз сарапшының пікірі пайдалы. Бұл рөлді
экономикалық субъектердің рейтингтерін жариялай отырып, рейтингтік
агентстволар өздеріне алады. Осылайша өңірлік және заттық-салалық
белгілері бойынша құрылымдалған рейтинг жүйесі құрылады [11.3-6б].
Экономиканың дамуы, нақты секторға ресурстарды тарту үшін,
экономиканың нақты секторының, қаржы қызметі рыногының ақпараттық
айқындығын арттыру қажет. Шаруашылықпен айналысатын субъектерге
ақпараттық қызмет көрсетуде рейтингтер маңызды рөл ойнайды.
Рейтингтердің құрылуының, өндірісінің, жаңартылуының және
берілуінің жалпы міндеттері шаруашылықпен айналысатын субъектерді
бірнеше заңға сәйкес және бейресми белгілері бойынша топтарға
бөлуден құралады. Рейтинг жүйесінің құрылу және даму бағыттары
экономикалық жүйеде ұдайы өндіріс процесінің және тауарлық-ақшалай
легі процесінің негізгі құраушыларын қамтиды:
-өндіріс ( өндіруші, өнеркәсіпті, көлік өнеркәсіптері, байланыс
және басқа салалар);
-қаржы саласы (банктер, сақтандыру ұйымдары, қор рыногтары
арқылы өтетін ақша қаражатының легі)
-тауарлар мен қызметтер легі тұтынушыға келіп тірелетін және
өтей алатын сұраныспен қамтамасыз етілген тауарлар рыногы.
Банктің несиелік рейтинг жүйесін құру үшін экономикалық
ақпараттың маңыздысына өндеу және бақылау өткізіледі. Экономика
субъектінің немесе топтарының қызметін талдау нәтижелері, жүргізушіге
жолда бағыт көрсететін бағдаршамның түсі мен жылтылдағаны сияқты,
шаруашылықпен айналысатын субъектің күйін және келешектен үміт етуін
бейнелейтін символдардың қисындасуымен көрсетіледі.
Түрлі қаржы қызметтер рейтингтері ерекше танымал болды. Адам
Смиттің дүниежүзілік экономика Институтының мәліметтері бойынша
бизнестің заңдастырылған түрлерінің қатарында дүниежүзілік рыногында
түсімділік бойынша біріншілік қаржы қызметтері саласына жатады;
экономикалық дамыған елдерде олардың 700-ден астам түрі бар.
Көрсетілетін қаржы қызметтің маңызды ерекшелігінің бірі
материалдық еместігі. Оны алмай, көрсетілетін қаржы қызметі іске
асырылмайды, сондықтан күтілетін және нақты алынған нәтиженің
айырмашылығы тұтынушылар үшін негізгі проблемаға айналады. Солай
болғандықтан көрсетілген қаржы қызметінің сапасын бағалау немесе
салыстыру мүмкін емес. Күтілетін немесе алынған пайданы салыстыруға
болады.
Қисыны бар пайданы немесе клиенттің шығының бағалау үшін,
клиентке қызметті тұтынуда сатып алу тәуекелдігінің деңгейін
бағалауға көмектесетін , рейтинг секілді, қызмет түрі арналған.
Әлемнің барлық жерінде рейтингтерді арнайы рейтинг агенттіктері
өндеп, өздері иеленіп жатыр. Олардың іс-әрекетінің тарихы ХІХ
ғасырдан басталады. Тұңғыш рейтингтік агенттіктер АҚШ-та пайда болды.
Бұлар аттары бүкіл дүниежүзіне белгілі Moodys Investors Service
(қысқаша Moodys) және Service Standart & Poors (S&P). Дүниежүзілік
рейтингілік агентстволардың ерекшеліктерінің бірі - елдерге, ірі
қалалар мен өңірлерге, жетекші банктер мен компанияларға рейтингтерді
берумен мамандану. АҚШ-тың соңынан ұлттық рейтингтік агенттіктер
жүйесі Канадада, Еуропада, Австрияда, Австралияда, Латын Америкасында
құрылды [12.33б].
Дамыған елдерде рейтингтік агенттіктер экономикалық субъектердің
рейтинг жүйесін рынок сұранысымен сәйкес құрайды және қолдайды.
Әлемдік деңгейдегі аналитикалық орталықтар рейтинг объектерінің
қызметін сайма-сай бағалап қана қоймай, осындай қызығушылықтары бар
елдерде, өңірлерде, салаларда іскерлік климат құрауға қабілетті. Бұл
рейтингтік агентстволарды экономикалық реалийлердің бейнелеу және
көрсету құралына, сонымен бірге белгілі дәрежеге дейін белгілі
жағдайларда экономикалық саясатты өткізуге мүмкіндік туғызатын ықпал
ету құралына айналдырады.
Рейтинг әрдайым, ішінде мына мәселелер жататын бірқатар факторларға
негізделеді: кредитгің мақсаты; қарыз алушыға байланысты кредиттің көлемі
және болуы мүмкін шығыстардың жалпы көлемі; қарыз алушы жұмыс істейтін
сала; қарыз алушының қаржылық жағдайы және оның бұрынғы кредиттері.
Әртүрлі санаттағы банкілерде әдетте пайыздық маржаның деңгейі әр
түрлі болады. Батыс елдерінің көпшілігіндегі ұсақ банкілердің
пайыздық маржалары үлкен банкілердікіне қарағанда жоғары болады. Бұл
біріншіден, пассивтердің көп бөлігін жиі сатып алуына тура келетін үлкен
банкілермен салыстырғанда активке қатынасы бойынша негізгі арзан
активтердің үлкен үлесіне ие болады. Екіншіден, көбіне үлкен тәуекелге
баратын (және соған сәйкес ресурстардың құнынан кеңірек спрэдті қажет
етуші) тұтынушыларға шағын көлемдегі дербес кредиттер береді. Мұндай
банкілерді АҚШ-та бәсекелестігі аз ауыл шаруашылық аудандарының шағын елді
мекендерінен де кездестіруге болады.
Соңғы жылдары Батыста жеке банкілердің, соның ішінде үлкен көпұлттық
банкілерінің несие төлемділігіне көбірек көңіл бөлінді. Бұл олардың әр
уақыт сайын міндеттемелердің көлемін өсіру үшін (яғни несиелік қуатын
арттыру үшін) қарыздық міндеттемелердің (облигациялардың) нарығын
пайдалануына байланысты. Бұл банкілердің қарыз алушы ретіндегі сапасы ресми
түрде тәуелсіз рейтингілік агенттіктермен бекітіледі. Бұл рейтингілер оқтын-
оқтын қайта қарастырылып отырады және нәтижесіне байланысты жоғарыға
(жоғарырақ рейтинг) немесе төменге (төменірек рейтинг) өзгеріп отырады.
Рейтингілер жайлы немесе жайсыз жаңалықтар мен оқиғалардын нәтижесінде аяқ
асты өзгеруі мүмкін. Мұндай банкілер нарықта қаржы ауысуының құны негізінен
олардың рейтингісі арқылы орнатылады.
Мооdy(s Investors Sегvісе, Stаndard & Роог's, Ғіісһ ІВСА және басқалар
халықаралық ірі рейтингілік агенттіктер.
Stаndard & Роог's агенттігі - 1860 жылы құрылды және барлық белгілі
жарияланымдардың негізін қалаушы. Бұл агенттік халықаралық және ішкі
нарықта рейтингілік қызметтің барлық түрін ұсынады және Нью-Иорк, Бостон,
Вашингтон, Лондон, Токио, Стокгольм, Париж, Мадрид, Мельбурнде, Мексика мен
Гонконгта өзінің офистері мен өкілеттіліктері бар.
Мооdy(s Investors Sегvісе, агенттігі 1900 жылы құрылды, өзінің қызметінің
бас кезінде темір жол компанияларының, өндірістік және муниципалдық
эмитенттердің облигацияларын рейтингілік бағалаумен айналысты, 70-жылдардың
басында алғаш рет еуробондтарды шығару үшін рейтингілік зеттеулер жүргізді.
Токио, Лондон, Париж, Сидней, Франкфурт және Мадридте офистері бар.
Ғіtсһ ІВСА агенттігі екі рейтингілік компания — Ғіісһ Investors Sегvісе
L. Р. и ІВСА Limited-тің 1997 жылы қосылуы арқылы құрылды. Бұл компания
бағалаулары әлемдегі қаржы I мекемелері үшін жөн деп қабылданатын ғаламдык
(глобалдық) I рейтинг агенттіктерінің үштігіне енеді. Ғіtсһ ІВСА 1000-нан
аса банкілер мен қаржы мекемелеріне, 400 корпорация мен 50 елге өз
рейтингілерін анықтады. Агенттіктің жылдық табысы 150 млн АҚШ долларынан
асады, әлем бойынша 20 шақты офисі мен өкілеттіктері бар.
Екінші деңгейдегі банкілердің халықаралық рейтингіні алуы үшін елдің
ұлттық рейтингісін алуы керек. Қазақстан Республикасы халықаралық рей-тинг
агенттіктерінен несиелік реитингіні 1996 жылдың қарашасында алды.
Қаржы саласында рейтинг беруге мамаңданған ірі агенттіктердің бірі Тhomson
ВапкWаtсһ Вгее 94 елде 1000-нан аса қаржы институттарына рейтинг берді және
олардың мониторингісін жүйелі түрде жүргізіп тұрады. Қазақстанда тэуелсіз
рейтингіден басқа бұл агенттіктен Қазкомерцбанк Қазақстанның Халық банкі
және ТұранӘлем банкі бағасын алды.
Бұл агенттіктер рейтингілердің келесі түрлерін береді: несиелік рейтинг —
өзінің міндеттемелерін төлей алуы эмитентінің жалпы мүмкіндіктерінің
бағасы; эмиссияның несиелік рейтингісі — берілген қаржы бағдарламасы,
қаржы міндеттемелерінің типтері мен қаржы бағдарламасына қатысты эмитенттің
кредит төлеу қабілеттілігін ағымдағы бағалау; мамандандыр-ылған рейтингілер
- банкілік кредиттерге арналған рейтингілер (әдетте синдицияланған займдар
мен жобалық каржыландыруды іске асырғанда қолданылады - мұнда
міндеттемелерін орындамаған жағдайда кепілдіктің құнын сараптай отырып,
инвесторға қарызды өтеу мүмкіндігін бағалайды), құнды қағаздарды жеке
салулардың рейтингісі — мұнда кредит берушілердің тәуекелдерін азайту үшін
қосымша келісімшарттар мен кепілдік қамтамасыз етулерді бағалайды.
Рейтингілік агенттікгер әлемде болып жатқан барлық өзгерістерге сергек
қарайды. Бұған Азияда және Ресейдегі қаржы дағдарыстарының нәтижесінде
кейбір мемлекеттердің тәуелсіз рейтшігілерінің өзгеруі мысал болады.
Ресейдің мемлекет ретіндегі рейтингісі ВВ-дан ССС-ке (Stаndard & Роог's)
дейін және ВаЗ-тен ВЗ-ке (Мооdy(s) дейін төмендеді; Украинаның рейтинсі В2-
ден ВЗ-ке (Мооdy(s) дейін төмендетілді.Сонымен бірге Мооdy(s агенггігі
Жапония, Қытай, Гонконг, Малайзия сияқты Азия-Тынық мұхиты аймағы мен
Колумбия мен Мексика сияқты Латын Америкасы мемлекеттерінің рейтингілерінің
төмендеуі мүмкін екендігін болжайды. Қаржы дағдарыстарының кері әсері
біздің республикамызда да көрінді – Қазақстанның тәуелсіз рейтингісі
Stаndard & Роог's атентгігімен -ВВ-дан +В-ға дейін бір пунктке
төмендетілді, Мооdy(s агенттігі әзірге бұрынғы деңгейде қалдырды, бірақ та
рейтингінің төмендеуі болжанады (Under revive for downgrade).
2008 ж. 04 сәуірдегі қалып бойынша Қазақстан банкілеріне жетекші рейтинг
агенттіктері мынадай рейтингілер берді (7-кесте).
Кесте 1- Жетекші батыс агенттіктерінің ҚР жетекші банкілеріне берген
рейтингілерінің болжамы
Банкінің S&P Fitc MBCA Lond Мооdy(s Lond Term
агенттіктің атауы Шетел валютасындаTerm Deposit Deposit Raiting
болжам Raiting Ұзақ мерзімдік
Қазақстан
Республикасы
Альянс банк Жоқ Жоқ Ва3
Альфа банк Жоқ Жоқ Ва3
АТФ банк Жоқ +В Тұрақты Ва2
Евразия банкі Жоқ Жоқ В1
Каспий банкі Жоқ -ВПозитивті Ва3
Лариба банкі -ВТұрақты Жоқ Жоқ
Қазақстанның Даму +ВВТұрақты +ВВПозитивті Ваа3
банкі
ТұранӘлем банкі -ВВТұрақты Жоқ Ва1
Центр Кредит банкіЖоқ +ВТұрақты Ва2
Казкоммерцбанк -ВВТұрақты ВВТұрақты Ва1
Халық Жинақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz