Ақша - несие саясатының құралдарын талдау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы нарығы және
банктік бизнес кафедрасы
Мукатаева И.Б.
(студенттің фамилиясы, аты
жөні)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
(тақырыптың аты)
тақырыбына жазылған
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ғылыми жетекшісі:
Сарманбетов Қ.С.
аға оқытушы
(фамилиясы, аты-жөні, ғылыми атағы мен дәрежесі)
Рецензент__________________________
________________________________
(фамилиясы, аты-жөні, ғылыми атағы мен дәрежесі)
Жұмыс қорғауға жіберілді
Қаржы нарығы және
банктік бизнес
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
__________________Искаков У.М.
(қолы)
2008ж _________ №___ хаттама
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 34
1 Бөлім. Мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізудегі негізі және оның
экономиканы реттеудегі ролі.
1.1 Ақша-несие саясатының мәні, түсінігі және мақсаты. Ошибка!
Закладка не определена.
1.2Ақша-несие саясатының негізгі механизмдері
2 Бөлім. Қазқстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатын
талдау.
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
негізгі қадамдарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2.2
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының құралдары
және оларды дамыту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстан Транмиссиялық Механизмінің үлгісі(ТМ-3 нұсқасы)
3 Бөлім. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қазіргікезеңдегі ақша-несие
саясатының негізгі бағыттары және оны дамытудағы перспективалар
3.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
негізгі бағыттар
3.2Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің 2008-2009 жылдарға арналған ақша-
несие саясатының мақсаты және басымдықтары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе.
Біздің экономиканың 80 жылдардың соңы мен 90 жылдардың басы,
дағдарыстық жағдайда болды. Әсіресе КСРО- ның ыдырауы және Қазақстанның
әлемдік экономикаға бірден бір мүшесі болып енуі, халық шаруашылығын нақты
басқарудың басты мақсаты болып табылды. Нарықтық экономика жағдайында, бұл
ақша несие саясаты арқылы іске асады.
Ақшаның және несиелік қатынастардың проблемалары экономиканың өтпелі
кезеңінде актуалды болып келеді. Бұл әлеуметтік экономиканың және саяси
қоғамдық қайта құрылулармен байланысты. Әлеуметтік экономиканың
қатынастарының трансформациялануы, соңғы жылдары Қазақстанда байқалған.
Ақша несие саясаты реттеудің және ақша несие саясатының жаңа
ұйымдастырушылық аспектілерді оқып білуіне қажеттілік туғызды.
Қазіргі кездегі экономистер ақша несие саясатын демократиялық қоғамға
қажетті, ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудегі ең қолданбалы құралы
екенің айтады.
Жоғарғы қорытынды мақсаты:
- бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- толық жұмыспен қамсыздандыру;
- ЖҰӨ нақты көлемін ұлғайту.
Ақша теориясы ақша несие саясатының негізін құрайды. Ақша теориясы,
ақшаның және ақша несие саясатының жалпы экономикаға ықпал ету процессін
зерттейді.
Бүгінгі біздің өмірімізге және бүгінгі күнгі Қазақстанға ақша несие
саясатын оқып білу актуалды және қажетті. Қазақстанның ақша несие саясаты
американдық, ағылшындық немесе басқа сол сияқты экономикасы дамыған елдерде
жүргізілетін монетарлық саясаттай бола алмайды. Яғни бұл мәселе әлі де ұзақ
зерттеуді қажет етеді. Ақша несие саясаты теориясы толық зерттелген, бірақ
Қазақстанды экономикаға енгізілу процессінің зерттелуі әлі жалғасуда (яғни
адаптациялануы).
Зерттелуге алынған тақырып бүгінгі күні актуалды, ол уақыт аралық
басылымда шығарылатын көптеген монографиялық басылымдар мен
публикациялармен дәлелденеді. Бірақ бұл ақша несиелік реттеу механизмінің
толық зерттелгенің және жетілген жүйе екенің көрсетпейді.
Бар проблемалар бүгінгі күнгі ақша несие саясатының жағдайын анықтайды
және мақсатының құрылуына ықпал етеді.
Менің жұмысымның зерттеу объектісі болып, ақша несие саясатының
Қазақстанда құрылу мен өткізу процессі.
Ал жұмысымның мақсаты болып, ақша несие саясатының теориялық және
практикалық аспектілерін зерттеу мен ақша несие саясатының қазақстандағы
бүгінгі күнгі этап дамуындағы құрылуы және өткізілу процессін зерттеу.
Қойған мақсатқа жету бірқатар проблемаларды қарастыруды және келесі
міндеттемелерді шешуді қажет етеді:
- ақша несие саясатының экономикалық негізін ашу;
- ақша несие саясатының реттеу механизмдерін зерттеу;
- ҚРҰБ жүргізген ақша несие саясатының негізгі қадамдарын сипаттау;
- Ақша несие саясатын жүргізудің негізгі құралдарын қарастыру;
- ҚРҰБ ақша несие саясатының негізгі бағытын және даму перспективасын
көрсету.
Жұмысымның негізгі мәлімет көзі болып: ҚР заңы, ҚРҰБ Басқару қойылымы,
қазақстандық және шет ел авторларының еңбектері, уақыт аралық
басылымдар мен семинар материалдары.
1 Бөлім. Мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізудегі негізі және оның
экономиканы реттеудегі ролі
1.1. Ақша несие саясатының мәні, түсінігі және мақсаты.
Экономиканы ақша несиелік реттеусіз экономикалық тәсілдерге өту мүмкін
емес.
Өндірісі дамыған елдерде ақша несие саясаты экономикалық
коньюктураның құралы ретінде қарастырылады, яғни бюджеттік саясатының
оперативтік және толықтырулары ретінде.
Ақша несие саясатының түсінігінің тәсілдері анықталған деп атауға
болады, яғни ақша несие саясатында коньюктураны қадағалау мақсатында
жасалынады. Қоғамның экономикалық стратегиясында және жалпы қоғамдық
жағдайына байланысты тәсілдер жиынтығы және оның мазмұны анықталады.
Орталық Банк ақша - несие саясатының негізгі жүргізушісі болып
табылады. Оның ықпал етуі негізін бағамға, пайыздық ставкаға және Банк
жүйесінің өтімділігінің жалпы көлеміне бағытталады. Тұрақты экономикалық
өсу, жұмыссыздық және инфляция деңгейлерінің төмен болу мақсаттары алдында
тұрады.
Экономикны қадағалау жүйесіндек өндірісі дамыған елдерде ақша -несие
саясатының активті түрде қолданылуы. Тарихи тұрғыдан айтсақ ақша – несие
саясаты экономиканы қадағалаудағы алдыңғы түрі болып табылған. Бұны бірнеше
тұрғыдан байқауға болады.
- Тарихи тұрғыдан: ақша – несие саясатының мүмкіндіктері 30-жылдары
әлем экономикасының дағдарысы кезінде орын тапқан.Сол кездерден
бастап оның рөлі де қайта қарастырылған.
- Теориялық тұрғыдан: Макроэкономикалық көрсеткіштерінің ақшалы
ауыспалы көрсеткіштерге тәуелді екнің, зерттеулер көрсетті. Мұнда
қолданыстағы ақшаның өзгеруі өндіріске, айырбасқа, қолданысқа және
жалпы сұранысқа әсер етуі мүмкін екені көрсетеді
- Эмпирикалық тұрғыдан: екінші дүние жүзілік соғыстан кейін инфляция
экспансиялық ақша – несие саясатының ықпалымен жүргізілді. Мұнда
пайыздық ставкаларының төмен деңгейімен, ал рестрикциялық саясат
оның дамуын бәсеңдетті
Ақша – несие саясатының негіздемес, оның стратегиясын және тактикасын
анықтау, ең алдымекн теориялық принциптерінің және ішкі механизмдерінің
ашылуын талап етеді. Ақша – несие саясатының теориясында екі ірі мектепке
бөледі – кейнсияндық және монетаристік. (1)
1. АҚШ-ң экономикалық ғылымында атақты ғалымдардың көп бөлігі
кейнсияндықтар болып табылады. Олар П.Самуэльсон, Ф.Модильяни және
Дж. Тобан. Олардың еңбектері экономикалық оқудың ірге тасын қалады.
Олардың негізгі мақсаты жалпы теорияның кез-келген
макроэкономикалық теория міндетті ақшалы болуын дәлелдеген. Бұдан
ақшаның мәні макроэкономикалық анализден көруге болады.
2. Басқа концептуалды бағыт 50 жылдары ортасында қалыптасты.
Кенсиандықтарға қарсы екінші бағыт құрылды. Оларды ең басында
мөлшерлемелер деп атаға, ал содан кейін ғана монетаристер деп
аталды. Себебі олар экономикалық өзгерістердің және инфляцияның
ақша рөлімен түсіндірді. Бұл теорияның идеологы болып атақты
экономист М.Фридмен болды.
Кенсиандықтар ақша – несие саясатын бюджеттік саясат немесе табысты
бақылау саясатының пайдасына жатқызса, ал монетаристер ақша - несие
саясатына үлкен рөл береді. Олардың арасындағы қарама-қайшылық әр-түрлі
методологияға негізделген: біріншілер, бұл саясаттың әр жеке жағдайға
тиімділігімен түсіндірсе, екіншілер- нәтижелер жиынтығына негізделуімен
түсіндіреді.
Ақша – несие саясатының стратегиясын құрастыру 2 этаптан тұрады:
1. Негізгі аяққы мақсатын анықтау.
2. Аралық мақсат пен өкілеттілігін анықтау.
Мемлекеттік мүшелердің приоритетті мақсаты, белгіленген мақсатты таңдау
мен іске асыру арқылы жоғары тұрақтылыққа жету және бұл тұрақтылықты ұзақ
уақытта сақтау.
Жалпы экономикалық тұрақтылық ұғымы негізгі макроэкономикалық
параметрлердің анықталған жағдайын өзіне қосады, олар:
– өндірістің тұрақты өсуі;
– тұрақты бағалар;
– жұмысшы күштің толық жұмыспен қамтылуы;
– төлем балансының оң сальдосы.
Осындай нәтижеге жету үшін, экономикалық тұрақтылықтың гаранты болатын
бізге керегі нарықтың барлық механизмдері еркін жүзеге асырылуы қажет.
Бірақ, монополистік тенденцияларының дамуы, жеке және мемлекеттік, оған
жете алатын бәсекелестікке орын бермейді. Осыған байланысты М.Фридмен
нарықтың – осы экономикалық агенттерге өз жұмысын шектеусіз іске асыруының
жалғыз құралы екені туралы айтады.
Стратегиясы болып қабылданатын ақша – несие саясатының мақсаты
мынадай квалификацияға жіктеледі:
I. жұмыс істеу шекарасы бойынша – ішкі және сыртқы,
II. уақыт бойынша жұмыс істеуі – тактикалық, аралық және соңғы
. (1-сурет)
1- сурет. Ақша – несие саясат мақсатының классификациясы.
Осы мақсаттардың бөлініп қаралуы (ішкі, сыртқы, тактикалық, аралық,
соңғы) абсолютты немесе қарама-қайшы болып, қарастырылмайды. Шын негізде
ақша – несие саясаты жалпы болады да, осы мақсаттар арасында өзара
негізделген өзара тәуелді байланыс болады.
Ақша – несие саясатының ең жоғарғы соңғы міндеті – бағалардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету, толық жұмыспен қамтуы, өндірістің нақты
көлемініңң өсуі. Бұл міндеттен гөрі, ағымдағы ақша – несие саясаты қол
жетерлік және нақты мақсатқа бағытталады. Бұл нақты мақсаттарға кіретіндер:
- тактикалық мақсаттар – бағалы қағаздар ашық нарықта күнделікті
операциялардың жүргізілуі арқылы жүзеге асырылады,
- аралық мақсаттар – уақыттық және жылдық аралықтардағы экономикалық
жүедегі негізгі айнымалылар мәндерін реттейді
Жоғарғы міндеттер, аралық және тактикалық мақсаттар иеарархиялық
құрылымды құрайды. Одан да жоғары дәрежедегі міндетті орындауды қамтамасыз
ету үшін әрбір анықталған деңгейде сәйкес мақсаттың корректировкасы
жүргізіледі. Мүмкін делік, егер белгіленген ақша -несие саясаты тактикалық
мақсаты болып, тәуелсіз резервтердің өзгермелі деңгейде ұстауды қолдау, ал
аралық мақсаты болып, М1 параметрінің тұрақты өсімін бақылау. Осы жағдайда
керек деңгейдегі тәуелсіз резервтер ақша массасының сәйкес өсімін керекті
мөлшер мен бағытта қамтамасыз ететін корректировка жүргізіледі. Онда,
бірнеше айдан бір жылға дейін керекті ақша массасының өсу қарқыны
бақылануы мүмкін, қажеттілігі бойынша, бағаның тұрақтылығының қамтамасыз
етуі, толық жұмыспен қамтылуы мен өндіріс көлемінің нақты өсуінің соңғы
міндеттемесі бойынша түзетіледі.
Соңғы мақсаттар. Соңғы мақсатты анықтаған кезде сиқырлы төртбұрыш
туралы айтылады. Яғни оның қабырғалары айтылған макроэкономикалық
көрсеткіштер жатады. Экономикалық саясат бұл- барлық параметрлердің
оптималды қатынасы болып табылатын және бұл нақты экономикалық және саяси
талаптарға жауап бере алатын мүмкіндіктер жиынтығы. Осылайша өндірісті
көтеру мақсаты көп жағдайда инфляциылық күрес пен сыртқы баланстардың
теңдігімен қалыптастыруға болмайды. Экономикалық дамудың өсуі, кірістердің
өсуі бағалардың жоғары қарқынды өсуіне алып келеді.
Осыдан экономикалық саясат өз алдына белгілі-бір иерархиялық
мақсаттарды өз алдына қоюы керек. Егер инфляциямен күрес немесе сыртқы
нарықтарға ену басты мақсаттарболып танылса, бұл тек жоғарғы қарқынды
өсуден бас тарту арқылы ғана жүргізіледі. Соңғы мақсаттар үшін Ұлттық Банк
келесілерге жауапкершілікте болады:инфляциямен күрес, яғни ұлттық валютаның
сыртқы және ішкі бағамын сақтау үшін. Бұл мақсат негізінен инвестицияларды
қайта қаржыландыру арқылы нарықтық механизмдердің дамуымен жүзеге
асырылады. Негізінен ақшалы активтердің эмиссиясы арқылы емес, ал
жинақтауларды үлкейту арқылы жүзеге асырылады.Бұнда байқауымызша ақша-несие
саясаты инфляцияның ақшалы емес себептерімен күресе алмайды.Құрылымдық
факторлар басқа экономикалық саяматтармен жойылуы қажет(табыстар саясаты,
сауда-өнеркәсіп құрылымдары саясаты).
Аралық мақсаттар. Ақша-несие саясаты тиімді болу үшін оның мақсаттары
екі аспектілі болуы қажет: табыстар саясаты, сауда өнеркәсіп құрылымдары
саясаты.
Аралық мақсаттар. Ақша – несие саясатының тиімді болу үшін, оның
мақсаттары екі аспектілі болуы қажет: біріншіден, аралық мақсат: екіншіден
жүргізіліп отырған саясат қойылған мақсатқа сәйкестілігі. Орталық Банктер
аралық мақсаттарды анықтайды, соңғы мақсатты жүзеге асыру үшін.
Аралық мақсатпен ( ақша массасы) және соңғы мақсат (мысалы бағалар )
арасында байланыс бар. Басқаша айтқанда, ақша – несие саясаты трансмисиясы
оның аралық мақсатынан бастап соңғы мақсатына дейін бірқалыпты болуы қажет.
Орталық Банк оның құралдары арқылы мақсаттардың бірегейлендірілігін
қадағалап отыруы қажет.
Орталық Банк аралық мақсаттардың енуімен тек біреуін таңдауға
мүмкіндігі бір ( проценттік ставка немесе ақша массасы), немесе екі
мақсатты бірге таңдауға. (2) Бұл жерден ақша – несие саясатының стратегиясы
мөлшерлемелі мақсатының екі категориясы бойынша көрінеді. Олар: ақша
мөлшері және несиелер көлемі. Бірақ көп жағдайда Орталық Банктер
прегматикасының ұстанымда болды. Әр-түрлі агрегаттарға көңіл аударады (
АҚШ, Ұлыбритания, Жапония) және бұл агренгаттарды модификациялау арқылы,
олардың ақша – несие саясатының индикаторлары болып саналатын (АҚШ,
Ұлыбритания) немесе мөлшерлемелі несие мен ақша мақсаттарын біріктіру
арқылы ( Нидерланды).(3)
Ашық экономика жағдайында валюта бағамының тұрақтылығына ұмтылу ақша
агрегаттарын қиындатады. Оның қармағындағы тәсілдеріне қарамастан (валюта
бағамдарын бақылау, бейрезиденттерге салымдарына міндетті резервтер,
процент мөлшері және т.б) Орталық Банк ақша ұсынысына бақылауын жоғалтады.
Себебі ол шетел валютасын сату-сатып алу белгілі бір бағамен жүзеге
асырады және шектеусіз болады. Валюталардың келуі кезінде ақша көлемін
қадағалау өте қиынға түседі. Себебі ішкі несиелеу көздерін қысқарту
мақсатын жүзеге асыру қиынға түседі. Ал валюталардың кетуі кезінде,
керісінше ақша массасының қысқаруы ішкі несиелеумен жобалануы мүмкін.
Осыдан несиелік мақсатты, ал кейде ақшалық мақсатты асмастырып отыруы
қажет.
Ақша мөлшерін қадағалау несиелік құрылымға әсер етуге мүмкіндік
береді. Бұл жерде шектеу бірыңғай сипатта болады. Себебі бұл саясаттың
қолма-қол ақшалар және бағалы қағаздар портфелі арқылы жүзеге асады. Бұл
қадағалау тәсілі арқылы инфляцияның дамуы секірулерсіз шектейді.
Бұдан басқа бұл тәсіл саясаттан түскен эффектілерді есептеуге
мүмкіндік бермейді. Бұған экономикалық агенттер әр түрлі қабылдайды,
олардың адаптациялануына байланысты болады.
Төлем балансының теңсіздігі жағдайында капитал ағымының келуінің
нәтижесінде валюта бағамының өсуі болуы мүмкін. Сол кезде сауда
балансының оң сальдосы капиталдың кетуімен жалғасуы мүмкін.
Баға арқылы төлем балансын реттеу көп жағдайда ақша массасының
өзгеруімен және олардың ішкі бағаларға әсер етуі байқалады. Сыртқы дифицит
ақшаның кетуімен сипстталады. Осыдан экономиканың активтілігінің және
бағалардың төмендеуі байқалады. Ал оң сальдоға ие елдер өндірістің өсуі
және бағалардың өсуі бірге жүріп отырады. Бұл қарама-қарсы қозғалыстар
сыртқы тепе-теңдіктің квазиметриылық қалыптасуына әкеледі.
Төлем балансының дифициті және артықшыоығы валыта парығында қорларды
реттеуді сипаттайды. Яғни нақты бағаларды ұсыныс пен сұраныс көрсетеді.
Алдынғы барлық схемалар ақша мөдшерінің қалқымалы қозғалысынан
негізделедіжәне пайыздың ролімен айқындалады. Сыртқы дифицитке байланысты
ақша қорының ставкалары қойылады. Капитал нарығында мемлекеттердің
дифицитімен айқындалады. Ал керісінше ақша экспансиясы артықшылығы бар
елдерде болады. Пайыз нормасы бір елдерде жоғарлау тенденциясы байқалса,
екінші елдерде төмендеуге негізделген. Ақша займдарының жоғарлауы
несиелерге деген сұранысты төмендетеді, ал бұл өз кезегінде елдегі ішкі
сұранысты және импортты бәсеңдетуге әкеледі. Бұдан басқа капитал қозғалысы
пайыз пормасына байланысты тепе-теңдікке алып келеді.
Пайыз нормасының өзгеруі экономикалық агенттерге кері реакцияны алып
келеді. Егер оның төмендеуіэкономикалық өсуді алып келсе, ал бұл өз
кезегінде төлем балансының дифицитін жоғарлауын алып келеді. Кейнсиандықтар
пікірі бойынша соңғы әсері әлсіз долады. Олардың пікірлері бойынша капитал
салымдары және капитал қозғалыстары несие құнына байланысты төмендетушілік
қасиетке ие. Ал монетаристтер күшті әсерді жақтайды.
Бағамдардың қалқымалы жүйесіне валюта бағамдары қозғалысының
болжамдары бойынша қадағалау процесіне қайшы келуі мүмкін. Болжамдардың
тұрақтылығы кезінде пайыз нормалары басқа елдердің несиелері арасында
кейбір критерийлерге бағынады(инфляция қарқынының әртүрлідігі) және валюта
бағамдарын дестабилизациялау үшін жеткілікті болады. Экономикалық агенттер
өздерінің болжамдарына валюта бағамының төмендеуін алса, пайыз нормасының
ролі бәсеңдейді. Себебі ақша займдарының құны өте жоғарғы деңгейге жетуі
мүмкін.
Осыдан, егер экономикалық тұрақтылық ақша факторының тұрақтылығынсыз
болмаса, онда ақша-несиелік тұрақтылыққа жету орталық банктің ең басты
функциясы болып табылады.
Айтарлықтай, бір уақытта аралық (қысқа мерзімді) және соңғы (ұзақ
мерзімді) мақсаттарға қол жеткізу қиын болды. Бұл тек экономикалық саясат
ұзақ мерзімді тұрақтылыққа жету шартында ғана орындалуы мүмкін. Оның ішінде
бағаның тұрақтылығы, өндірістің өсуі, яғни экономикалық толқулардың
бәсеңдеуі болып табылады.
Экономикасы дамыған елдерде Орталық Банктер экономикаға әсер етуші
тәсілдерібар оларға дәстүрлі түрде мыналар жатады: минималды резервтер
саясаты; депозиттік саясат; ұлттық несие жүйесін қайта қаржыландыру, ал ол
кезегінде есептік және кепілдік саясатқа бөлінеді; ашық нарықтағы
операциялар; валюталық саясат. Бірақ стандартты тәсілдерді қолдану кейбір
жағдайларға тәуелді болып келеді. Орталық Банк ақша несие саясатының
стратегиясының концепциясын қарастырады. Бұл мақсатқа жету үшін құралдар
қолданылады. Бұл жағдайда экономиканы қадағалау ғана үлкен рольге ие
болмайды. Сонымен қатар орталық банктің банк жүйесімен дәстүрлі қатынастары
жатады. Іс жүзінде анықталған құралдар жиынтығы жатады.
Кейбір елдерде ақша-несиелік реттеудің негіздері заңдармен
негізделген. Мысалға Герман Федералды Республикасы (ГФР) мен Австрияны
алуға болады. Бұл елдерде орталық банктер стандартты құралдарды
пайдалынады. Ал Англияның орталық банкінің ақша-несие саясаты заңдармен
реттелмейді. Әрбір жеке жағдайларда Англияның орталық банкі жаңа тәсілдерді
қолданып, ақша нарығына Ықпвлын тигізеді. Сондықтан Англияның орталық
банкінің ақша-несие саясатының негізгі құралдарын ажыратуға қиынға соғады.
Ал кей жағдайларда құралдар тәсілдері политикалық жағдайға байланысты болып
келеді. Бұны билік басында консервативтін партияның не лейбористтік
партияның билік басында болуына байланысты болып келеді. Германияның
федералдық банкі құралдарды модернизациялау жолында тұр. Бұл заң жүзінде
енгізілген. Сонымен қатар Герман федералдық банкі ақша саясатының әртүрлі
механизмдерін қарастырады.
Ұзақ мерзімдіаспектіде орталық банктің таңдаған стратегиясы туралы
айтуға болады. Қазіргі кезде әкімшілік реттеу тәсілдеріне қарағанда
нарықтық реттеу тәсілдері таңдаулы болып келеді. Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі үшін экономиканың өтпелі жағдайына байланысты Австрияның және
ГФР-ның орталық банктерінің тәжірибесін қолдану жағымды болады. Ақша-несие
саясатының құралдары міндетті түрде заңмен реттелінуі қажет.
Эксперименттік жаңа әдістерді қолданудан гөрі қолданыста бар құралдарды
пайдалану дұрыс болады.
Орталық банктің концепциясын бірқатар критерийлер негізінде
сипаттауға болады. Орталық банкте,рдің класификацияларын негізгі
қағидаларының бірі болып ақша массасының өсу қарқынын реттеу немесе ұлттық
ақша бірлігінің валюта бағамының басқа тұрақты шетел валютасына қатысты
реттеу. Яғни сыртқы және ішкі көрсеткіштерге байланысты.(1 таблица).
1 кесте- Ақша-несие саясатының ішкі және сыртқы көрсеткіштері.
Ішкі көрсеткіштерге қарай Сыртқы көрсеткіштерге қарай
Ақша массасының өсу қарқынын реттеу Ұлттық ақша бірлігінің валюта бағамын
реттеу
Мысалы Герман федералды банкінің негізгі мақсаты болып ұлттық ақша
бірлігінің валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Тұрақтылық ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді(ішкіге инфляциясыз
даму, сыртқыға валюта бағамының тұрақтылығы). ГФР-да ақша массасын М3
индексі талдайды. Ол өз кезегінде қолданыстағы қолма-қол ақша көлемін және
салымдарды кіргізеді. Салымдардың келесі түрлерін кіргізеді: резиденттердің
ұлттық несие инстстуттарында: талап етілгенге деәінгі салымдар, 4 жылға
дейінгі жедел салымдар, жай жинақтаушы салымдар. Экономикның жалпы
жағдайына байланысты ақша массасын реттеу жағдайлары анықталады. Ақша
массасын ынталандырушы(экспансиондық несие саясаты) немесе оның ұлғаюын
ұстаушы(рестрикциондық несаие саясаты және дефляциондық несие саясаты)
болып бөлінеді.
Ұлттық ақша бірлігінің валюталық бағамын реттеу орталық банктің
екінші негізгі мақсаты болып табылады. Бұны дамыған еуропалық елдер
ұстанады және экономиканы экспортқа бағыттайды. Мысал ретінде Австриянв,
Бельгияны, Нидерландыны келтіруге болады.
Орталық банктер барлық адеквантты көрсеткіштерге ие болмайды. Олар
келесілерге негізделеді: Артықшылыұты эмиссия, айналыстағы ақша
жеткіліксіздігі.
Индикаторды таңдау(мақсатты таңдаудан басқа) маңызды мағынаға ие.
Яғни ақша-несие саясатын аралық мақсатқа және соңғы мақсатқа байланысты
болуы қарастырылады.
Индикаторақша-несие саясатының бағытталуы туралы ақпарат береді
(рестрикция және экспансия). Яғни мұндағы соңғы мақсаттардың банк секторына
тигізетін ықпалы көрсетіледі. Оның іске асырылуы белгісіз болады. Себебі
экономикның статистикалық мәліметтері жайрақ көрініс табады.
Индикатор келесі төрт белгіге ие болуы қажет:
- таңдаған мақсатты көрсетуі қажет;
- жеңіл анықталуы қажет;
- орталық банктің жұмысын көрсетуі қажет;
- орталық банк жағынан реттелуге алыну қажет.
Адеквантты емес конъюнктура болмас үшін ақша-несие саясатының іске
асырылуында оптимальдыжағдайлар құру қажет.
Ақша-несие саясатының таңдау, қолдану, ықпал етуі сол уақыттағы
әрекет болып табылмайды. Оның үш сатысын өтуінің әрқайсысыбелгілі-бір уақыт
аралығын қажет етеді. Осыған байланысты дұрыс таңданған бағыттың өзі керек
әсерге көбінесе өте кеш ықпал етеді. Шын мәнінде, шешім қадылдау кезінде
қиыншылықтарға қарсы тұру үшін қолданылатын әдістер әсер ету
сәтінде,туындаған қиыншылықтарға қарсы тұруға дәрменсіз болуы мүмкін.
Осыған байланысты ақша-несие саясатына жиі тиімсіз әсер тән болады. Ол тек
ұзақ мерзімнен кейін ғана байқалады. Сол себепті дұрыс саясатты таңдау және
дұрыс ақша-несиелік тәсілдерді таңдау нәтижелік көзқарас бойынша орасан зор
мағынаға ие болады.
1.2 Ақша-несие саясатының негізгі механизмдері.
Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ақша-несие
саясатының құралдарын нақты қарай отырып, оларды бiрнеше көрсеткiштерге
бөлуге болады:
– ықпал ету нысаны бойынша- тiкелей және жанама. Ақша-несие
реттеудiң тiкелей ықпал ету әдiстерi реттелетiн объектiге
тiкелей ықпал етуге мүмкiндiк бередi, олар басқаруы жоғары
деңгейде орталықтандырылған елдерге тән, сондай-ақ нарықтық
экономикалы елдерде мына тарихи ерекшелiктерге орай
пайдаланылады:
– тiкелей ықпал ететiн объектiлер бойынша - ақша ұсынысы мен
ақша сұранысы;
– реттеу барысында белгiленетiн параметрлер бойынша сандық
және сапалық;
– уақыт аралығына негiздеп- ақша-несие реттеудiң қысқа және
ұзақ мерзiмдi құралдары;
– ықпал ету ауқымы бойынша- жалпы және iрiктемелi;
Жалпы құралдар ақша нарығында қалыптасатын қатынастар (мысалы,
бiрыңғай есептiк мөлшерлеме) жиынтығына ықпал етедi. Iрiктемелi әдiстер
басқарылатын объектiлердi саралауды (мысалы, пайыздық мөлшерлеменi немесе
резерв талаптарын саралау) көздейдi.
Ақша-несие саласындағы теориялық ережелердi қорытындылай келе, ақша-
несие саясатының құралдары жүйелендi:
2-Кесте. Ақша-несие саясатының құралдарын талдау
Ақша-несие Ықпал ету құралы Қолдану мақсаты
саясатының
құрамдастары
Ақша саясаты Ашық нарықтағы Ақша массасының мөлшерiн
операциялар реттеу: артық болғанда
кемiту, ол инфляция
Валюталық басқыншылық қарқының өсуiне әкеп
соқтырады; тапшылық
3. Ұлттық банктiң несие кезiнде кеңейту, ол ЖIӨ
саясаты төмендеуiне, экономиканың
демонетизациясын
4. Мiндеттi резевтерiнiң салықтардан бұлтаруға,
мөлшерi көлеңкелi экономикаға
әкеп соқтырады
5. Пруденциалдық шаралар
Несие саясаты Ұлттық банкiнiң Ақша массасының депозиттiк
операциялары бойынша бөлiгiне әсер ету
пайыздық мөлшерлемелер мақсатында несиелiк
ресурстарға сұраныспен
Пруденциалдық шаралар ұсынысты реттеу
Валюталық Валюталық басқыншылық Ұлттық валютаның бағамын
саясат реттеу, валюталық режимдi
либерализациялау
Экономиканы ақша-несие жүйесiндегi Ұлттық Банк сыйақысының
мөлшерлемесiнiң деңгейлерiн талдайық. Оңды пайыздық мөлшерлеменi
Қазақстанның экономикасы мен қаржыларын сауықтырудың кепiлi болып
табылатынын атап өту қажет. Жынында да, оңды пайыздық мөлшерлеме ақша
жинауға ынталандыратын және несиенiң қымбаттауына орай, инвестициялық
салымдарды шектеудiң нәтижесi болатын сұранысты шектеуiне байланысты
инфляцияға қарсы функцияны атқаруы мүмкiн.
Қазақстан Республикасында реформалау жүргiзiлген жылдарда қайта
қаржыландыру мөлшерлемесi жағымсыз болып, тек 1994 жылдың екiншi жартыснан
бастап қана барлық жақтан сыналуына қарамастан, Ұлттық Банк оң мөлшерлеме
белгiледi. Қайта қаржыландыру мөлшерлемiнi 270%бастап 300%-ке дейiн өсiру
есебiнен сұраныс инфляциясы төмендетiлдi. Мөлшерлеменiң оңды болып және
оның нарықтық мөлшерлемеге сәйкес болуы несие аукционында айқындалды. Осы
өзгерiстер нәтижесiнде валюталық операциялармен салыстырғанда несие
операциялары бойынша кiрiстiң көбеюi байқалды, бұған шетел валютасына
сұраныстың және валюта бағамының тұрақтануы себеп болды.
Жоғары инфляция жағдайындағы экономикалық саясат мiндеттерiнiң бiрi
тиiмсiз инвестицияларға жол бермеу және бiруақытта мөлшерлеменiң
экономикаға күйрететiн әсерiнен сақтап қалуға мүмкiндiк беретiн оңды
пайыздық мөлшерлеме деңгейiн iздестiру болып табылады.
Орталық банкте вексельдердi қайта есептеу екiншi деңгейлi банктердi
қаржыландырудың балама әдiсi. Осы нысанның пайдасы бұл операцияда кепiл
қажет емес, ал вексель берушi кепiл болады. Бұдан басқа, тәуекелi деңгейi
төмен әлеуетi тұрақты клиенттер ғана несиеленуiне байланысты, вексельдiк
несиелер бойынша мөлшерлемелер әдетте банк несиелерi бойынша
мөлшерлемелерден төмен белгiленедi.
Вексельдердi қайта есептеу экономиканың нақты секторын қаржылық
қолдаудың құралы ретiнде болатынын атап айту қажет. Алайда Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкi қайта есептеуге барлық вексельдер
қабылданбайды, тек вексельдiк несие алуға құқығы бар бiрiншi сыныпты
эмитенттер тiзiмiне енгiзiлгендер ғана осы құқықпен пайдалана алады.
Мысалы, соңғы екi жылда Қазақстанның тек 2 кәсiпорны- “Қазатомпром” мен
“Қазақстан Темiр Жолы” ғана вексельдiк қайта қаржыландыру жүйесi бойынша
несие алды. Сонымен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi қайта
қаржыландыру мөлшерлемесi ақша-несие саясатының жедел құралы ретiнде өзiнiң
функцияларын, сондай-ақ Ұлттық Банк ақша -несие саясатының индикаторы
функциясын атқармайды. Бұдан басқа, вексельдiк қайта қаржыландыру жүйесiн
Ұлттық Банктiң 2004-2006 жылдарға арналған өзiнiң даму басымдығы ретiнде
белгiлесе де, оның дамымауы, ақша-несие саясатының балама тетiгi болмауынан
инфляциялық шектеу саясатына көшу үшiн қиындықтар тудырады.
Ашық нарықтағы операциялар ақша-несие саясатының ең бiр басымды
құралдарының бiрi болып табылады. Орталық банктiң ашық нарықтағы
операциялары меншiк ноталарын да қоса алғанда құнды қағаздарды сату немесе
сатып алу арқылы ақша жиынының мөлшерiн реттеудi жүзеге асыруға мүмкiндiк
бередi. Айналымда артық ақша болса, Ұлттық Банк меншiк ноталарын немесе
Қаржы министрлiгiнiң операторы ретiнде банктер мен басқа да қаржы
институттарына бастапқы дилерлерге мемлекеттiк құнды қағаздарды сата
бастайды, осымен ол айналымдағы ақша жиынының бөлiгiн алады және банк
резервтерiн қысқартады. Осымен қатар мемлекеттiк құнды қағаздармен
жүргiзiлетiн операциялар бюджет тапшылығын қаржыландырудың инфляциялық емес
көзi болып табылады.
Ақша-несие реттеу құралы ретiнде ашық нарықтағы операциялардың рөлiн
нығайтатын негiзгi факторлар Ұлттық Банктiң қайталама нарықта операцияларды
жүзеге асыруға, РЕПО операцияларын жүргiзуге, мемлекеттiк құнды қағаздардың
биржадан электрондық тыс нарығын құруға себеп болды.
Банктердi несиелеу ел экономикасына ықпал етудiң ең бiр мүмкiн
тәсiлiнiң бiрi болып табылады, олардың мөлшерi артса, айналымдағы ақша
мөлшерi өседi, бұл инфляция қарқынының өсуiне әсер етуi мүмкiн, алайда
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң айналым қаржылары толықтырылып,
тиiсiнше, өндiрiс көлемi артады. Ұлттық Банк несие саясаты экономиканы
несиелеудi кеңейтуге немесе қысқартуға ғана емес, сондай-ақ iшкi
экономиканың тұрақты дамуына қол жеткiзуге, ақша айналымының нығаюына, iшкi
экономикалық процестердiң тепе-тең болуына ықпал етедi. Экономиканы
несиелеу функциялары екiншi деңгейдегi банктерге ауысты және Ұлттық Банктiң
жұмысы жетекшi елдердiң орталық банктерiнiң функцияларына бiрте-бiрте
жақындай бастады. Ұлттық банктiң несие беру практикасы түбегейлi өзгердi:
банктерге несие тек олардың өтiмдiлiгiн қолдау мақсатында ғана берiлген,
жеңiлдiк несиелер жойылды, мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабуға несие тек
бюджет бағдарламасының шеңберiнде. Кейiн ломбардық несие, бюджеттi тiкелей
несиелеу, несие ресурстарының аукционы жойылды. Осылайша, орталық банктiң
екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландыруы толық тоқтатылды.
Қазақстанда ұлттық валюта енгiзiлгеннен кезең алтын-валюта резервтерi
аз мөлшерiмен сипатталады, дүниежүзiлiк нарықта қолайлы баға жағдайы
қалыптасып, экспорт түсiмi молайды. Алайда 1998 жыл Қазақстан экспортқа
шығаратын тауарлар (мұнай, түстi металдар) бағалары күрт төмендеп (25%),
төлем балансының сальдосын нашарлатып, ұлттық валютаның тұрақтылығын
төмендеттi. Осылайша, инфляцияның жоғары өсу қарқынымен қабаттасқан
негiзделмеген ақша-несие саясаты экспорт түсiмiнiң қомақты мөлшерiмен
жұмсартылып отырды.
Ұлттық Банк валюта бағамын құю арқылы валюта бағамын тұрақтандыруды
тиiмдi пайдаланады. Ұлттық Банк реттеудi текнарық операторлары алып-сатар
iс-қимыл жасаған жағдайда, нарықтық ауытқулардың, сондай-ақ экспорт-импорт
операцияларының нәтижелерi бойынша маусымдық ауытқулар жағдайында ғана
жүзеге асырады. Мысалы, экпорттық түсiм түскен кезде ұсыныс сұраныстан
едәуiр артады және Ұлттық Банк валютаны нарықта сатып алып оның мөлшерiн
азайтады.
Валюта бағамын ақша-несие құралы ретiнде пайдалану проблемасы оның
деңгейiне көптеген факторлар ықпал етуiнде. Олардың iшiнен негiзгi төртеуiн
бөлiп айтуға болады: Бiрiншiден, инфляция қарқыны оның өсуi ұлттық валютаны
сатып алу қабiлетiн төмендетедi, сондай-ақ инфляция төмен мемлекеттердiң
валютасы қатысында оның бағамының түсуiне себеп болады. Екiншiден, төлем
балансының жағдайы. Ұлттық валютаның сальдосы жағымды болса, онда ұлттық
валюта бағамы артады, сондай-ақ шетелдiк ұлттық валюта бағамының түсуiне
әсер етiп, соның салдарынан борышкерлер өзiнiң сыртқы қарызын қысқарту үшiн
оны шетел валютасына сатуға мәжбүр. Үшiншiден, пайыздық мөлшерлемелер
деңгейi – оның жоғарылауы елге қысқа мерзiмдi капиталдың түсуiн
ынталандырады, бұл шетел валютасының ұсынысын арттырады.
Мөлшерлеменi төмендету елден шетелдiк содан кейiн ұлттық капиталдың да
кетуiн ынталандырады, тиiсiнше, шетелдiк валютаның ұсынысы қысқарады. Екi
жағдайда да ұлттық валютаның бағамы өзгередi. Өнеркәсiптiк өнiмнiң мөлшерi
экономика жағдайының көрсеткiшi болып табылады. Экономика өндiрiс
мөлшерiнiң және баға өзгерiстерiнiң түсу серпiнiнiң салдарын болып
табылады. Соңғы төрт жылда өткен кезеңмен салыстырғанда ЖIӨ өнеркәсiптiк
өндiрiстiң үлесiнiң өсуi байқалады. Ақша жиынының серпiнi инфляциялық
процестерге; ұлттық өндiрiске; сыртқы экономикалық байланыстарға және
дамудың барлық процесiне ықпал етедi
Нарықтық экономика жағдайында өнеркәсiптiк кәсiп- орындардың
қызметiн қаржыландырудың екi тәсiлi бар. Бiрiншiден, бұл акционерлiк
капиталды тарту, яғни, тiкелей қаржыландыру. Нашар дамыған қаржы қоры
жағдайында Қазақстан Республикасы шектеулi қаржыландыру көзi болып
табылады. Және екiншiден, қаржыларды банк жүйесi арқылы тарту бұл жанама
қаржыландыру болып табылады. Қызмет ерекшiлiгiн негiзге ала отырып, қаржы-
несие мекемелерi экономикада бар ақшалай қаржыларды шоғырландырып, қайта
бөлiп емес, ақшалай қаржылардың қайталама эмиссиясын жүзеге асыруы мүмкiн.
Банктер шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қарыз ақшаға деген
қажетiн қанағаттаныдруы мүмкiн, ал қамтамасыз ету ниетi өнеркәсiптiк
кәсiпорындардың несиелеу мүмкiндiгi мен төлем қабiлетiне және толықтай
макроэкономикалық жағдайларға байланысты.
Несие салымдары мен қайта қаржыландыру мөлшерлемесiнiң өзара
байланысын алып қарасақ: қайта қаржылдандыру мөлшерлемесi бойынша несие
салымдарының икемдiлiк коэффициентiнiң өзара байланысы тұрақсыз. 1998 жылы
қайта қаржыландыру мөлшерлемесi өсiп, сонымен бiрге несие ресурстарына
сұранысты азайтпады. Бұл дүниежүзiлiк және Ресей қаржы дағдарысының
әсерiнен тұрақсыздықтың шиеленiсуiмен түсiндiрiледi. Экономиканы жағымсыз
сыртқы факторлардан қорғау үшiн монетарлық органдар бiрқатар заласыздандыру
шараларын жүргiзедi. Мысалы, инфляцияның қарқынын азайту үшiн қайта
қаржыландыру мөлшерлемесiнiң мөлшерiн қысқартты. Алайда, қайта қаржыландыру
мөлшерлемесiн арттыру да ақша сұранысы кемiсе де несие ресурстарына
сұранысты азайтпады.
Инфляция қарқынымен салыстырғанда несие құны төмен болса, кәсiпорындар
қарыз алған қаржыларды негiзгi капиталға инвестициялар үшiн емес
инфляциядан қорғану үшiн материалдық құндылықтар жинау пайдалы. Қаржы-несие
қысқамерзiмдi несиелердi мекемелерi ұзақ мерзiмдi қарыздарға қарағанда
запас жинақтауға жылдам бередi. Ақшалай қаржылардың осылай мақсатын
ауыстыруы өндiрiстiк капитал салымдарына арналған ресурстардың жетiспеуiн
одан әрi шиеленiстiредi.
Ресми пайыздық мөлшерлемелердi арттыру мемлекеттiк қарызға және
күрделi инфляциялық салдары болуы мүмкiн мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығына
қызмет көрсетуге арналған шығындарды арттырады. Егер осы саясат тиiстi
бюджет шараларымен қатар жүргiзiлмесе, мемлекеттiк қазынаның түсiмдерi
артпаса, онда бүкiл мемлекеттiк бағдарламаның пәрмендiлiгi едәуiр
төмендеуi мүмкiн.
Ақша жиынының мөлшерi инфляцияның жағдайына әсер етушi индикатор
болып табылады.
1996 жылы инфляция 98,2% төмендеп ақша жиыны 16,6% артуы тұрақты
үрдiс ретiнде қарауға болмайды, өйткенi ақша жиынының өсу қарқыны орташа
қалыпта болса да инфляцияның деңгейi күрт өсуiмен алмасты. 1998 жылы қаржы
секторының кейбiр қысымы 1999 жылы қазақстандық шикiзатқа сұраныстың
кемуiмен, басқа елдермен сауда жағдайларының нашарлауымен, айырбастау
бағамы саясатының өзгеруiне байланысты шетел валютасына сұраныстың артуымен
шиеленiстi.
Қазақстандық экономикада ақша жиыны мен инфляция деңгейi арасында
тығыз байланыс байқалмайды. Бұл болжам инфляцияның деңгейiне энергия
тасымалдағыштарды бағаларының өзгеруi, өндiрiс мөлшерiнiң науқандық ауытқуы
сияқты барлық монетарлық емес факторлардың ықпалымен негiзделедi. Жасалған
талдау ақша-несие саласы мен макроэкономикалық көрсеткiштер арасындағы
өзара байланыс тұрақсыз екенiн көрсетедi. Макроэкономикалық көрсеткiштерге
ықпал еткенде ақша-несие саясатының құралдарын кешендi пайдалану қажет.
Қазақстанның экономикасы үшiн маңызды долларландыру проблемасын
қарайық:
Долларландыру мынадай жағымсыз салдарға әкеп соқтырады:
– Ұлттық банктiң ақша-несие және валюталық реттеу тетiгiнiң
тиiмдiлiгiн кемiтедi;
– елдiң қаржы жүйесiнiң iштей қорғалуын нашарлатады;
– айырбастау бағамы мен инфляцияның өзгеруiн арттырады;
– қаржы қызметiнiң тәуекелдерiн ұлғайтады;
– экономиканың нақты секторындағы тәуекелдердi ұлғайтады;
– эмитент елдер пайдасына эмиссиялық кiрiс бөлiгiн жоғалтады;
2003 жылы долларландыру деңгейiнiң төмендеуiне қарамастан, елдегi
долларландыру деңгейi ақша жиынының 35% астамды құрайды, дүниежүзiлiк
өлшемдер бойынша бұл өте жоғары болып саналады.
Ұлттық валютаның төлем құралы ретiнде нығайту 1999 жылдың қараша
айынан бастап теңгенiң кiрiсi азайғанда аталған мемлекеттiк құнды
қағаздарға орналастыру болып табылады. Iшкi қаржы нарығын тұрақтандыру
Ұлттық банкке 1999 жылдың екiншi жартысынан бастап валюталық ноталар
шығаруды тоқтатуға және жыл соңында оларды толық өтеуге мүмкiндiк бердi.
Қаржы министрлiгi болса, 2000 жылдың сәуiр айынан бастап тек қана теңгелiк
құнды қағаздар шығарылып, олардың табыстылығы төмендеп, орналастыру мерзiмi
ұзартылады.
Ұлттық валютадағы ұзақ мерзiмдi (1жылдан астам) салымдарды
ынталандыру мақсатында, заңды тұлғалардың ұлттық валютадағы банк
депозиттерi бойынша табыс салығын кемiту қажет.
Төмен инфляция қарқынымен, ұлттық валюта бағамының жетклiктi
тұрақтылығымен, ЖIӨ және алтын-валюта резервтерiмен артуымен, банктердiң
депозиттiк базасының өсуiмен, жедел депозиттердiң өзiндiк салмағының
артуымен сипатталатын Қазақстанның экономикалық дамуындағы оңды
өзгерiстерге қарамастан инвестицялық саладағы жағдай шиелiнiстi болып
қалуда.
Осы жағдай банк жүйесiнiң капиталының төмен деңгейiмен, ақша жиынының
долларландыруымен, қысқа мерзiмдi несилеудiң басымдылығымен сипатталады.
Банктердiң инвестициялық қызметi тұрғысынан дүниежүзiлiк стандарттар
бойынша олардың капиталдарының мөлшерi ЖIӨ-нiң 6-7% құрауға тиiс.
Қазақстанда 2003 жылы екiншi деңгейлi банктердiң жиынтық капиталы ЖIӨ-нiң
3,7% ғана құрады.
Қазргi кезеңдегi қазақстандық экономиканың дамуын талдау нақты
сектормен салыстырғанда қаржы секторының жедел дамуын дәлелдейдi.
Қаржы нарықтарының қазiргi бар капиталдардың қаржы нарықтарынан
экономиканың нақты секторына қайта бағыттылауы байқалады. 2002 жылы қысқа
мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелер 2001 жылмен салыстырғанда 52% дан
26,3% дейiн, ал 2003 жылы 62,3% дейiн артып 608,350 миллиард теңгенi
құрады, бұған жедел депозиттер мөлшерiнiң артуы мен оларды тарту мерзiмiнiң
бiрте-бiрте ұзартылуы себеп болды.
Экономика салалары бойынша өнеркәсiпке, ауыл шаруашылығына, көлiк пен
саудаға несиелер басқа секторға несиелер қарқынынан едәуiр артуда. Алайда,
банк несиелерiнiң көп бөлiгi (52,1%) қарыз алушылар айналым капиталын
толтыру үшiн алады, негiзгi құрал сатып алу үшiн 2003 жылы банк
несиелерiнiң тек 11,9% ғана жұмсалды.
Экономикаға бағытталатын несиелер мөлшерi ЖIӨ қатысты соңғы 5 жыл
iшiнде 4,3 %дан 14% артты.
Экономиканың нақты секторын несиелеу прблемалары
экономиканы мемлекеттiк реттеуде немесе қаржы несие мекемелерiнiң
саясатында ғана емес, несиелейтiн субъектiлердiң өзiнде болады. Банк
жүйесiнiң артық өтiмдiлiк жағдайында, коммерциялық несиелеу үшiн тартымды
инвестицялық жоба тапшылығы орын алуда. Инвесторлардың кәспорындарға қоятын
негiзгi талабы несиелеу объектiсi өндiретiн өнiмнiң өтiмдiлiгi болып
табылады. Осы өлшем осындағы шетелдiк тауарлармен салыстырғанда, өнiмнiң
бәсекеге қабiлеттiлiгiмен байланысты. Отандық өнiм өндiрушiлердiң бәсекеге
қабiлетiнiң факторлары шығарылатын өнiмнiң сапасы, оның технологиялық
сипаттамалары, маркетингтiк деңгейi, салық салу режимi мен т.б. болып
табылады.
Несие жүйесi мен экономиканың нақты секторы арасындағы өзара байланыс
мәселесi бүгiнгi күнi өте маңызды болып табылуда. Осы өзара байланысты
түбегейлi өзгерту экономиканың нақты секторын сауықтандыру ғана емес,
сондай-ақ несие жүйесiнiң өзiн нығайтудың негiзгi талабы болып табылады.
Өндiрiстiк секторды жаңғырту үшiн айналым қаржыларын толықтыру үшiн де,
сондай-ақ негiзгi қорларды жаңарту үшiн де қысқа мерзiмдi несиелер қажет.
Кәсiпорындар мұндай қаржыларды орта мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелер,
лизинг пен ипотека арқылы алуы мүмкiн. Экономиканың қаржылық және нақты
секторларының өзара байланысын арттырудың басты құралы ұзақ мерзiмдi несие
болып табылады, бұл оның мерзiмiнiң ұзақтығы мен несие алу мақсатына
байланысты.
Мемлекеттiк инвестициялық саясат процесiне мемлекетттiң мұнайдан түскен
артық кiрiстерi шоғарланған Ұлттық қордың қаржыларын тарту тиiмдi. Ұлттық
қордың қаржылары дүниежүзiлiк қаржы нарықтарында сенiмдi және өтiмдiлiк
шетелдiк қаржы активтерiнде орналастырылады. Алайда, Ұлттық қор бүгiнгi
күнi ел экономикасын дамытуға жұмыс iстеу үшiн қордың пайда болған
инвестициялық кiрiсi Қазақстанның iшкi инвестициялық мақсаттарына жүмыс
iстеуге тиiс.
2 Бөлім. Қазқстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатын
талдау.
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2003-2006 жылдар аралығындағы
ақша-несие саясатын жүргізудегі негізгі қадамдарына сипаттама
Инфляция деңгейінің біртіндеп төмендеуі жəне ұлттық валютаның айырбас
бағамының нығаюы жағдайында мемлекеттік бағалы қағаздар рыногындағы
кірістіліктің төмендеуі 2003 жылғы шілдеде Ұлттық Банкке қайта қаржыландыру
ставкасын 7,5%-тен 7%-ке дейін төмендетуге мүмкіндік берді.
Халықаралық практикаға жақындау мақсатында Ұлттық Банк ресми бағамды
белгілеу тетігіне өзгерістер енгізді. 2003 жылғы 9 маусымнан бастап АҚШ
долларына қатынасы бойынша теңгенің ресми бағамы Қазақстан Қор Биржасында
алдыңғы жұмыс күні қалыптасқан теңгенің орташа алынған биржалық бағамы
негізінде күн сайын айқындалып отырады. Теңгенің басқа шетелдік валюталарға
реми айырбас бағамы олардың АҚШ долларына кросс-бағамы негізінде
айқындалады.
2003 жылғы 11 айда теңге АҚШ долларына қатынасы бойынша номиналды
көрсетуде бір доллар үшін 5,92%-ке 146,63 теңгеге дейін нығайды. Теңгенің
орташа биржалық бағамы 1 доллар үшін 149,88 теңге болды. Теңгенің нығаюына
ішкі валюта рыногына шетел валютасының едəуір əкелінуі ықпал етті.
Экспорттық валюта түсімінен басқа, шетел валютасы мемлекеттік меншік үлесін
жекешелендіру жəне банктердің сырттан қарыздар тартуы есебінен түсті.
2003 жылғы 10 айда теңге АҚШ долларына қатынасы бойынша нақты көрсетуде
7,4% нығайса, ал еуроға жəне Ресей рубліне қатынасы бойынша, керісінше,
тиісінше 6,3% жəне 5,2% құнсызданды. Осылайша, АҚШ долларына қатынасы
бойынша нақты көрсетуде теңгенің нығаюына қарамастан, теңге еуроға жəне
Ресей рубліне қарағанда біршама əлсіз болды, бұл Қазақстан экспортёрларының
бəсеке қабілетінің сақталуына ықпал етті.
Əлемдік тауар рыноктарындағы қолайлы жағдай, атап айтқанда, энергия
ресурстары мен металл бағасының жоғары болуы да сондай-ақ төлем балансының
жақсаруына себеп болды. Алдын ала бағалау бойынша 2003 жылғы 9 айда
ағымдағы операциялар шотының оң сальдосы 0,5 млрд. доллардан асты.
Ұлттық Банктің алтынвалюта резервтерінің жиынтығы 2003 жылғы 11 айда
48,4%-ке 4661,6 млн. долл. дейін ұлғайды, бұл 4,5 айға жуық тауар жəне
қызмет көрсету импортының орнын жабуды қамтамасыз u1077 етеді. Нəтижесінде
елдің халықаралық резервтері (Ұлттық қордың активтерімен бірге) 2003 жылғы
1 желтоқсанда 7917,3 млн. долл. болды.
Ұлттық Банктің халықаралық резервтерінің ұлғаюы ақша агрегаттарының
өсуіне себеп болды. 2003 жылғы 11 айда ақша базасы 40,4%-ке 292,3 млрд.
теңгеге дейін молайды, ал ақша массасы 10 айда 29,6%-ке 991,0 млрд. теңгеге
дейін өсті.
2003 жылы экономикалық өсудің жоғары қарқынының сақталуы нəтижесінде
халықтың ақшалай кірістерінің ұлғаюы, сондай-ақ зейнетақыларды қайта
есептеу нəтижесінде бюджеттен төленетін əлеуметтік төлемдердің едəуір
ұлғаюы айналыстағы қолма-қол ақшаның өсуіне ықпал етті. Мəселен, 2003 жылғы
10 айда айналыстағы қолма-қол ақша 43,4%-ке немесе 70,2 млрд. теңгеге (2002
жылдың осындай кезеңінде - 13,7%-ке немесе 18,0 млрд. теңгеге) өсті.
Қазақстан қор рыногындағы жағдай жақсара түсуде. Қазақстан қор биржасын
(KASE) капиталдандыру 9 айда 68%-ке 670,1 млрд. теңгеге дейін өсті.
Ұйымдасқан рынокта бағалы қағаздармен мəмілелер көлемі 10 айда 129,8 млрд.
теңгеге жетті, бұл 2002 жылғы барлық деңгейден 49% асады. 2003 жылғы 1
желтоқсанда бағалы қағаздар рыногында 51 брокер-дилер, 19 тіркеуші, 11
кастодиан-банк, 7 бағалы қағаздар портфелін басқарушы, 2 лицензияланатын
өзін-өзі реттейтін ұйым жұмыс істеді.Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногы
сапасы жағынан жақсарды. Қаржы министрлігінің жіктеуіне сəйкес орта
мерзімді бағалы қағаздардың ішіндегі ең ұзақ мерзімділері болып табылатын
10 жылдық мемлекеттік бағалы қағаздар айналысқа шығарылды. 2003 жылғы
барлығы 11 айда Қаржы министрлігінің 87 млрд. теңге мемлекеттік бағалы
қағаздары орналастырылды, оның орта мерзімдісі - 90,6% (қалғаны – қысқа
мерзімділер). Қаржы министрлігінің айналыстағы бағалы қағаздарының көлемі
2003 жылғы қараша айының аяғында 176,9 млрд. теңге болды. Банк секторы
тұрақты дамуда. 2003 жылғы 1 қарашада 36 екінші деңгейдегі банктер жұмыс
істеді, оның ішінде, мемлекеттік - 3, шетелдік қатысумен (Қазақстан
Республикасының резиденті емес банктердің еншілес банктерін қосқанда) 16
банк. Алдына ала мəліметтер бойынша, 2003 жылғы 9 айда олардың жиынтық
активтері 38,3%-ке 1,6 трлн. Теңгеге дейін (валюталық баламасы - 10,7 млрд.
АҚШ долл. жуық), ал банктердің жиынтық меншікті капиталы 35,7%-ке 218,7
млрд. теңгеге дейін (1,5 млрд.долл. жуық) ұлғайды.
Резиденттердің банк жүйесіндегі депозиттері 2003 жылғы 10 айда 25,8%-ке
759,2 млрд. теңгеге дейін өсті (валюталық баламасы 5,1 млрд. АҚШ долл.
асты). Депозиттердің жалпы көлеміндегі теңге депозиттерінің үлес салмағы
40,0%-тен 51,6%-ке дейін өсті. Халықтың салымдары (резидент еместерді
қосқанда) 27,3%-ке 327,6 млрд. теңгеге дейін (2,2 млрд. долл. астам) өсті.
Банктердің экономикаға несиетерінің жалпы көлемі 37,5%-ке 924,3 млрд.
теңгеге дейін (валюталық баламасы - 6,25 млрд. АҚШ долл. жуық) өсті.
Банктердің несиелік портфельдерінің құрылымы валюталар түрлері сияқты,
несиетер мерзімдері бойынша да жақсарды. Ағымдағы жыл дың басынан бастап 10
айда экономикаға несиетердің жалпы көлеміндегі ұлттық валютадағы
несиетердің үлес салмағы 31,5%-тен 45,1%-ке дейін, ал ұзақ мерзімді
несиетердің үлес салмағы - 57,0%-тен 62,2%-ке дейін өсті.
Банктік емес заңды тұлғаларға ұлттық валютамен берілген несиетер
бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы жылдың бас кезіндегімен
салыстырғанда 14,1%-тен 15,1%-ке дейін аз ғана жоғарылады, шетел
валютасындағы несиетер - 12,3%-тен 10,3%-ке дейін төмендеді. Осылайша,
ресми қайта қаржыландыру ставкасының төмендеуіне қарамастан, ұлттық
валютадағы қаржы ресурстарынына сұраныстың жоғарылауы салдарынан банктерге
теңге несиетері бойынша ставкалардың төмендеуі əзірше болған жоқ.
Зейнетақы жүйесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы нарығы және
банктік бизнес кафедрасы
Мукатаева И.Б.
(студенттің фамилиясы, аты
жөні)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
(тақырыптың аты)
тақырыбына жазылған
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ғылыми жетекшісі:
Сарманбетов Қ.С.
аға оқытушы
(фамилиясы, аты-жөні, ғылыми атағы мен дәрежесі)
Рецензент__________________________
________________________________
(фамилиясы, аты-жөні, ғылыми атағы мен дәрежесі)
Жұмыс қорғауға жіберілді
Қаржы нарығы және
банктік бизнес
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
__________________Искаков У.М.
(қолы)
2008ж _________ №___ хаттама
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 34
1 Бөлім. Мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізудегі негізі және оның
экономиканы реттеудегі ролі.
1.1 Ақша-несие саясатының мәні, түсінігі және мақсаты. Ошибка!
Закладка не определена.
1.2Ақша-несие саясатының негізгі механизмдері
2 Бөлім. Қазқстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатын
талдау.
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
негізгі қадамдарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2.2
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының құралдары
және оларды дамыту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстан Транмиссиялық Механизмінің үлгісі(ТМ-3 нұсқасы)
3 Бөлім. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қазіргікезеңдегі ақша-несие
саясатының негізгі бағыттары және оны дамытудағы перспективалар
3.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
негізгі бағыттар
3.2Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің 2008-2009 жылдарға арналған ақша-
несие саясатының мақсаты және басымдықтары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе.
Біздің экономиканың 80 жылдардың соңы мен 90 жылдардың басы,
дағдарыстық жағдайда болды. Әсіресе КСРО- ның ыдырауы және Қазақстанның
әлемдік экономикаға бірден бір мүшесі болып енуі, халық шаруашылығын нақты
басқарудың басты мақсаты болып табылды. Нарықтық экономика жағдайында, бұл
ақша несие саясаты арқылы іске асады.
Ақшаның және несиелік қатынастардың проблемалары экономиканың өтпелі
кезеңінде актуалды болып келеді. Бұл әлеуметтік экономиканың және саяси
қоғамдық қайта құрылулармен байланысты. Әлеуметтік экономиканың
қатынастарының трансформациялануы, соңғы жылдары Қазақстанда байқалған.
Ақша несие саясаты реттеудің және ақша несие саясатының жаңа
ұйымдастырушылық аспектілерді оқып білуіне қажеттілік туғызды.
Қазіргі кездегі экономистер ақша несие саясатын демократиялық қоғамға
қажетті, ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудегі ең қолданбалы құралы
екенің айтады.
Жоғарғы қорытынды мақсаты:
- бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- толық жұмыспен қамсыздандыру;
- ЖҰӨ нақты көлемін ұлғайту.
Ақша теориясы ақша несие саясатының негізін құрайды. Ақша теориясы,
ақшаның және ақша несие саясатының жалпы экономикаға ықпал ету процессін
зерттейді.
Бүгінгі біздің өмірімізге және бүгінгі күнгі Қазақстанға ақша несие
саясатын оқып білу актуалды және қажетті. Қазақстанның ақша несие саясаты
американдық, ағылшындық немесе басқа сол сияқты экономикасы дамыған елдерде
жүргізілетін монетарлық саясаттай бола алмайды. Яғни бұл мәселе әлі де ұзақ
зерттеуді қажет етеді. Ақша несие саясаты теориясы толық зерттелген, бірақ
Қазақстанды экономикаға енгізілу процессінің зерттелуі әлі жалғасуда (яғни
адаптациялануы).
Зерттелуге алынған тақырып бүгінгі күні актуалды, ол уақыт аралық
басылымда шығарылатын көптеген монографиялық басылымдар мен
публикациялармен дәлелденеді. Бірақ бұл ақша несиелік реттеу механизмінің
толық зерттелгенің және жетілген жүйе екенің көрсетпейді.
Бар проблемалар бүгінгі күнгі ақша несие саясатының жағдайын анықтайды
және мақсатының құрылуына ықпал етеді.
Менің жұмысымның зерттеу объектісі болып, ақша несие саясатының
Қазақстанда құрылу мен өткізу процессі.
Ал жұмысымның мақсаты болып, ақша несие саясатының теориялық және
практикалық аспектілерін зерттеу мен ақша несие саясатының қазақстандағы
бүгінгі күнгі этап дамуындағы құрылуы және өткізілу процессін зерттеу.
Қойған мақсатқа жету бірқатар проблемаларды қарастыруды және келесі
міндеттемелерді шешуді қажет етеді:
- ақша несие саясатының экономикалық негізін ашу;
- ақша несие саясатының реттеу механизмдерін зерттеу;
- ҚРҰБ жүргізген ақша несие саясатының негізгі қадамдарын сипаттау;
- Ақша несие саясатын жүргізудің негізгі құралдарын қарастыру;
- ҚРҰБ ақша несие саясатының негізгі бағытын және даму перспективасын
көрсету.
Жұмысымның негізгі мәлімет көзі болып: ҚР заңы, ҚРҰБ Басқару қойылымы,
қазақстандық және шет ел авторларының еңбектері, уақыт аралық
басылымдар мен семинар материалдары.
1 Бөлім. Мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізудегі негізі және оның
экономиканы реттеудегі ролі
1.1. Ақша несие саясатының мәні, түсінігі және мақсаты.
Экономиканы ақша несиелік реттеусіз экономикалық тәсілдерге өту мүмкін
емес.
Өндірісі дамыған елдерде ақша несие саясаты экономикалық
коньюктураның құралы ретінде қарастырылады, яғни бюджеттік саясатының
оперативтік және толықтырулары ретінде.
Ақша несие саясатының түсінігінің тәсілдері анықталған деп атауға
болады, яғни ақша несие саясатында коньюктураны қадағалау мақсатында
жасалынады. Қоғамның экономикалық стратегиясында және жалпы қоғамдық
жағдайына байланысты тәсілдер жиынтығы және оның мазмұны анықталады.
Орталық Банк ақша - несие саясатының негізгі жүргізушісі болып
табылады. Оның ықпал етуі негізін бағамға, пайыздық ставкаға және Банк
жүйесінің өтімділігінің жалпы көлеміне бағытталады. Тұрақты экономикалық
өсу, жұмыссыздық және инфляция деңгейлерінің төмен болу мақсаттары алдында
тұрады.
Экономикны қадағалау жүйесіндек өндірісі дамыған елдерде ақша -несие
саясатының активті түрде қолданылуы. Тарихи тұрғыдан айтсақ ақша – несие
саясаты экономиканы қадағалаудағы алдыңғы түрі болып табылған. Бұны бірнеше
тұрғыдан байқауға болады.
- Тарихи тұрғыдан: ақша – несие саясатының мүмкіндіктері 30-жылдары
әлем экономикасының дағдарысы кезінде орын тапқан.Сол кездерден
бастап оның рөлі де қайта қарастырылған.
- Теориялық тұрғыдан: Макроэкономикалық көрсеткіштерінің ақшалы
ауыспалы көрсеткіштерге тәуелді екнің, зерттеулер көрсетті. Мұнда
қолданыстағы ақшаның өзгеруі өндіріске, айырбасқа, қолданысқа және
жалпы сұранысқа әсер етуі мүмкін екені көрсетеді
- Эмпирикалық тұрғыдан: екінші дүние жүзілік соғыстан кейін инфляция
экспансиялық ақша – несие саясатының ықпалымен жүргізілді. Мұнда
пайыздық ставкаларының төмен деңгейімен, ал рестрикциялық саясат
оның дамуын бәсеңдетті
Ақша – несие саясатының негіздемес, оның стратегиясын және тактикасын
анықтау, ең алдымекн теориялық принциптерінің және ішкі механизмдерінің
ашылуын талап етеді. Ақша – несие саясатының теориясында екі ірі мектепке
бөледі – кейнсияндық және монетаристік. (1)
1. АҚШ-ң экономикалық ғылымында атақты ғалымдардың көп бөлігі
кейнсияндықтар болып табылады. Олар П.Самуэльсон, Ф.Модильяни және
Дж. Тобан. Олардың еңбектері экономикалық оқудың ірге тасын қалады.
Олардың негізгі мақсаты жалпы теорияның кез-келген
макроэкономикалық теория міндетті ақшалы болуын дәлелдеген. Бұдан
ақшаның мәні макроэкономикалық анализден көруге болады.
2. Басқа концептуалды бағыт 50 жылдары ортасында қалыптасты.
Кенсиандықтарға қарсы екінші бағыт құрылды. Оларды ең басында
мөлшерлемелер деп атаға, ал содан кейін ғана монетаристер деп
аталды. Себебі олар экономикалық өзгерістердің және инфляцияның
ақша рөлімен түсіндірді. Бұл теорияның идеологы болып атақты
экономист М.Фридмен болды.
Кенсиандықтар ақша – несие саясатын бюджеттік саясат немесе табысты
бақылау саясатының пайдасына жатқызса, ал монетаристер ақша - несие
саясатына үлкен рөл береді. Олардың арасындағы қарама-қайшылық әр-түрлі
методологияға негізделген: біріншілер, бұл саясаттың әр жеке жағдайға
тиімділігімен түсіндірсе, екіншілер- нәтижелер жиынтығына негізделуімен
түсіндіреді.
Ақша – несие саясатының стратегиясын құрастыру 2 этаптан тұрады:
1. Негізгі аяққы мақсатын анықтау.
2. Аралық мақсат пен өкілеттілігін анықтау.
Мемлекеттік мүшелердің приоритетті мақсаты, белгіленген мақсатты таңдау
мен іске асыру арқылы жоғары тұрақтылыққа жету және бұл тұрақтылықты ұзақ
уақытта сақтау.
Жалпы экономикалық тұрақтылық ұғымы негізгі макроэкономикалық
параметрлердің анықталған жағдайын өзіне қосады, олар:
– өндірістің тұрақты өсуі;
– тұрақты бағалар;
– жұмысшы күштің толық жұмыспен қамтылуы;
– төлем балансының оң сальдосы.
Осындай нәтижеге жету үшін, экономикалық тұрақтылықтың гаранты болатын
бізге керегі нарықтың барлық механизмдері еркін жүзеге асырылуы қажет.
Бірақ, монополистік тенденцияларының дамуы, жеке және мемлекеттік, оған
жете алатын бәсекелестікке орын бермейді. Осыған байланысты М.Фридмен
нарықтың – осы экономикалық агенттерге өз жұмысын шектеусіз іске асыруының
жалғыз құралы екені туралы айтады.
Стратегиясы болып қабылданатын ақша – несие саясатының мақсаты
мынадай квалификацияға жіктеледі:
I. жұмыс істеу шекарасы бойынша – ішкі және сыртқы,
II. уақыт бойынша жұмыс істеуі – тактикалық, аралық және соңғы
. (1-сурет)
1- сурет. Ақша – несие саясат мақсатының классификациясы.
Осы мақсаттардың бөлініп қаралуы (ішкі, сыртқы, тактикалық, аралық,
соңғы) абсолютты немесе қарама-қайшы болып, қарастырылмайды. Шын негізде
ақша – несие саясаты жалпы болады да, осы мақсаттар арасында өзара
негізделген өзара тәуелді байланыс болады.
Ақша – несие саясатының ең жоғарғы соңғы міндеті – бағалардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету, толық жұмыспен қамтуы, өндірістің нақты
көлемініңң өсуі. Бұл міндеттен гөрі, ағымдағы ақша – несие саясаты қол
жетерлік және нақты мақсатқа бағытталады. Бұл нақты мақсаттарға кіретіндер:
- тактикалық мақсаттар – бағалы қағаздар ашық нарықта күнделікті
операциялардың жүргізілуі арқылы жүзеге асырылады,
- аралық мақсаттар – уақыттық және жылдық аралықтардағы экономикалық
жүедегі негізгі айнымалылар мәндерін реттейді
Жоғарғы міндеттер, аралық және тактикалық мақсаттар иеарархиялық
құрылымды құрайды. Одан да жоғары дәрежедегі міндетті орындауды қамтамасыз
ету үшін әрбір анықталған деңгейде сәйкес мақсаттың корректировкасы
жүргізіледі. Мүмкін делік, егер белгіленген ақша -несие саясаты тактикалық
мақсаты болып, тәуелсіз резервтердің өзгермелі деңгейде ұстауды қолдау, ал
аралық мақсаты болып, М1 параметрінің тұрақты өсімін бақылау. Осы жағдайда
керек деңгейдегі тәуелсіз резервтер ақша массасының сәйкес өсімін керекті
мөлшер мен бағытта қамтамасыз ететін корректировка жүргізіледі. Онда,
бірнеше айдан бір жылға дейін керекті ақша массасының өсу қарқыны
бақылануы мүмкін, қажеттілігі бойынша, бағаның тұрақтылығының қамтамасыз
етуі, толық жұмыспен қамтылуы мен өндіріс көлемінің нақты өсуінің соңғы
міндеттемесі бойынша түзетіледі.
Соңғы мақсаттар. Соңғы мақсатты анықтаған кезде сиқырлы төртбұрыш
туралы айтылады. Яғни оның қабырғалары айтылған макроэкономикалық
көрсеткіштер жатады. Экономикалық саясат бұл- барлық параметрлердің
оптималды қатынасы болып табылатын және бұл нақты экономикалық және саяси
талаптарға жауап бере алатын мүмкіндіктер жиынтығы. Осылайша өндірісті
көтеру мақсаты көп жағдайда инфляциылық күрес пен сыртқы баланстардың
теңдігімен қалыптастыруға болмайды. Экономикалық дамудың өсуі, кірістердің
өсуі бағалардың жоғары қарқынды өсуіне алып келеді.
Осыдан экономикалық саясат өз алдына белгілі-бір иерархиялық
мақсаттарды өз алдына қоюы керек. Егер инфляциямен күрес немесе сыртқы
нарықтарға ену басты мақсаттарболып танылса, бұл тек жоғарғы қарқынды
өсуден бас тарту арқылы ғана жүргізіледі. Соңғы мақсаттар үшін Ұлттық Банк
келесілерге жауапкершілікте болады:инфляциямен күрес, яғни ұлттық валютаның
сыртқы және ішкі бағамын сақтау үшін. Бұл мақсат негізінен инвестицияларды
қайта қаржыландыру арқылы нарықтық механизмдердің дамуымен жүзеге
асырылады. Негізінен ақшалы активтердің эмиссиясы арқылы емес, ал
жинақтауларды үлкейту арқылы жүзеге асырылады.Бұнда байқауымызша ақша-несие
саясаты инфляцияның ақшалы емес себептерімен күресе алмайды.Құрылымдық
факторлар басқа экономикалық саяматтармен жойылуы қажет(табыстар саясаты,
сауда-өнеркәсіп құрылымдары саясаты).
Аралық мақсаттар. Ақша-несие саясаты тиімді болу үшін оның мақсаттары
екі аспектілі болуы қажет: табыстар саясаты, сауда өнеркәсіп құрылымдары
саясаты.
Аралық мақсаттар. Ақша – несие саясатының тиімді болу үшін, оның
мақсаттары екі аспектілі болуы қажет: біріншіден, аралық мақсат: екіншіден
жүргізіліп отырған саясат қойылған мақсатқа сәйкестілігі. Орталық Банктер
аралық мақсаттарды анықтайды, соңғы мақсатты жүзеге асыру үшін.
Аралық мақсатпен ( ақша массасы) және соңғы мақсат (мысалы бағалар )
арасында байланыс бар. Басқаша айтқанда, ақша – несие саясаты трансмисиясы
оның аралық мақсатынан бастап соңғы мақсатына дейін бірқалыпты болуы қажет.
Орталық Банк оның құралдары арқылы мақсаттардың бірегейлендірілігін
қадағалап отыруы қажет.
Орталық Банк аралық мақсаттардың енуімен тек біреуін таңдауға
мүмкіндігі бір ( проценттік ставка немесе ақша массасы), немесе екі
мақсатты бірге таңдауға. (2) Бұл жерден ақша – несие саясатының стратегиясы
мөлшерлемелі мақсатының екі категориясы бойынша көрінеді. Олар: ақша
мөлшері және несиелер көлемі. Бірақ көп жағдайда Орталық Банктер
прегматикасының ұстанымда болды. Әр-түрлі агрегаттарға көңіл аударады (
АҚШ, Ұлыбритания, Жапония) және бұл агренгаттарды модификациялау арқылы,
олардың ақша – несие саясатының индикаторлары болып саналатын (АҚШ,
Ұлыбритания) немесе мөлшерлемелі несие мен ақша мақсаттарын біріктіру
арқылы ( Нидерланды).(3)
Ашық экономика жағдайында валюта бағамының тұрақтылығына ұмтылу ақша
агрегаттарын қиындатады. Оның қармағындағы тәсілдеріне қарамастан (валюта
бағамдарын бақылау, бейрезиденттерге салымдарына міндетті резервтер,
процент мөлшері және т.б) Орталық Банк ақша ұсынысына бақылауын жоғалтады.
Себебі ол шетел валютасын сату-сатып алу белгілі бір бағамен жүзеге
асырады және шектеусіз болады. Валюталардың келуі кезінде ақша көлемін
қадағалау өте қиынға түседі. Себебі ішкі несиелеу көздерін қысқарту
мақсатын жүзеге асыру қиынға түседі. Ал валюталардың кетуі кезінде,
керісінше ақша массасының қысқаруы ішкі несиелеумен жобалануы мүмкін.
Осыдан несиелік мақсатты, ал кейде ақшалық мақсатты асмастырып отыруы
қажет.
Ақша мөлшерін қадағалау несиелік құрылымға әсер етуге мүмкіндік
береді. Бұл жерде шектеу бірыңғай сипатта болады. Себебі бұл саясаттың
қолма-қол ақшалар және бағалы қағаздар портфелі арқылы жүзеге асады. Бұл
қадағалау тәсілі арқылы инфляцияның дамуы секірулерсіз шектейді.
Бұдан басқа бұл тәсіл саясаттан түскен эффектілерді есептеуге
мүмкіндік бермейді. Бұған экономикалық агенттер әр түрлі қабылдайды,
олардың адаптациялануына байланысты болады.
Төлем балансының теңсіздігі жағдайында капитал ағымының келуінің
нәтижесінде валюта бағамының өсуі болуы мүмкін. Сол кезде сауда
балансының оң сальдосы капиталдың кетуімен жалғасуы мүмкін.
Баға арқылы төлем балансын реттеу көп жағдайда ақша массасының
өзгеруімен және олардың ішкі бағаларға әсер етуі байқалады. Сыртқы дифицит
ақшаның кетуімен сипстталады. Осыдан экономиканың активтілігінің және
бағалардың төмендеуі байқалады. Ал оң сальдоға ие елдер өндірістің өсуі
және бағалардың өсуі бірге жүріп отырады. Бұл қарама-қарсы қозғалыстар
сыртқы тепе-теңдіктің квазиметриылық қалыптасуына әкеледі.
Төлем балансының дифициті және артықшыоығы валыта парығында қорларды
реттеуді сипаттайды. Яғни нақты бағаларды ұсыныс пен сұраныс көрсетеді.
Алдынғы барлық схемалар ақша мөдшерінің қалқымалы қозғалысынан
негізделедіжәне пайыздың ролімен айқындалады. Сыртқы дифицитке байланысты
ақша қорының ставкалары қойылады. Капитал нарығында мемлекеттердің
дифицитімен айқындалады. Ал керісінше ақша экспансиясы артықшылығы бар
елдерде болады. Пайыз нормасы бір елдерде жоғарлау тенденциясы байқалса,
екінші елдерде төмендеуге негізделген. Ақша займдарының жоғарлауы
несиелерге деген сұранысты төмендетеді, ал бұл өз кезегінде елдегі ішкі
сұранысты және импортты бәсеңдетуге әкеледі. Бұдан басқа капитал қозғалысы
пайыз пормасына байланысты тепе-теңдікке алып келеді.
Пайыз нормасының өзгеруі экономикалық агенттерге кері реакцияны алып
келеді. Егер оның төмендеуіэкономикалық өсуді алып келсе, ал бұл өз
кезегінде төлем балансының дифицитін жоғарлауын алып келеді. Кейнсиандықтар
пікірі бойынша соңғы әсері әлсіз долады. Олардың пікірлері бойынша капитал
салымдары және капитал қозғалыстары несие құнына байланысты төмендетушілік
қасиетке ие. Ал монетаристтер күшті әсерді жақтайды.
Бағамдардың қалқымалы жүйесіне валюта бағамдары қозғалысының
болжамдары бойынша қадағалау процесіне қайшы келуі мүмкін. Болжамдардың
тұрақтылығы кезінде пайыз нормалары басқа елдердің несиелері арасында
кейбір критерийлерге бағынады(инфляция қарқынының әртүрлідігі) және валюта
бағамдарын дестабилизациялау үшін жеткілікті болады. Экономикалық агенттер
өздерінің болжамдарына валюта бағамының төмендеуін алса, пайыз нормасының
ролі бәсеңдейді. Себебі ақша займдарының құны өте жоғарғы деңгейге жетуі
мүмкін.
Осыдан, егер экономикалық тұрақтылық ақша факторының тұрақтылығынсыз
болмаса, онда ақша-несиелік тұрақтылыққа жету орталық банктің ең басты
функциясы болып табылады.
Айтарлықтай, бір уақытта аралық (қысқа мерзімді) және соңғы (ұзақ
мерзімді) мақсаттарға қол жеткізу қиын болды. Бұл тек экономикалық саясат
ұзақ мерзімді тұрақтылыққа жету шартында ғана орындалуы мүмкін. Оның ішінде
бағаның тұрақтылығы, өндірістің өсуі, яғни экономикалық толқулардың
бәсеңдеуі болып табылады.
Экономикасы дамыған елдерде Орталық Банктер экономикаға әсер етуші
тәсілдерібар оларға дәстүрлі түрде мыналар жатады: минималды резервтер
саясаты; депозиттік саясат; ұлттық несие жүйесін қайта қаржыландыру, ал ол
кезегінде есептік және кепілдік саясатқа бөлінеді; ашық нарықтағы
операциялар; валюталық саясат. Бірақ стандартты тәсілдерді қолдану кейбір
жағдайларға тәуелді болып келеді. Орталық Банк ақша несие саясатының
стратегиясының концепциясын қарастырады. Бұл мақсатқа жету үшін құралдар
қолданылады. Бұл жағдайда экономиканы қадағалау ғана үлкен рольге ие
болмайды. Сонымен қатар орталық банктің банк жүйесімен дәстүрлі қатынастары
жатады. Іс жүзінде анықталған құралдар жиынтығы жатады.
Кейбір елдерде ақша-несиелік реттеудің негіздері заңдармен
негізделген. Мысалға Герман Федералды Республикасы (ГФР) мен Австрияны
алуға болады. Бұл елдерде орталық банктер стандартты құралдарды
пайдалынады. Ал Англияның орталық банкінің ақша-несие саясаты заңдармен
реттелмейді. Әрбір жеке жағдайларда Англияның орталық банкі жаңа тәсілдерді
қолданып, ақша нарығына Ықпвлын тигізеді. Сондықтан Англияның орталық
банкінің ақша-несие саясатының негізгі құралдарын ажыратуға қиынға соғады.
Ал кей жағдайларда құралдар тәсілдері политикалық жағдайға байланысты болып
келеді. Бұны билік басында консервативтін партияның не лейбористтік
партияның билік басында болуына байланысты болып келеді. Германияның
федералдық банкі құралдарды модернизациялау жолында тұр. Бұл заң жүзінде
енгізілген. Сонымен қатар Герман федералдық банкі ақша саясатының әртүрлі
механизмдерін қарастырады.
Ұзақ мерзімдіаспектіде орталық банктің таңдаған стратегиясы туралы
айтуға болады. Қазіргі кезде әкімшілік реттеу тәсілдеріне қарағанда
нарықтық реттеу тәсілдері таңдаулы болып келеді. Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі үшін экономиканың өтпелі жағдайына байланысты Австрияның және
ГФР-ның орталық банктерінің тәжірибесін қолдану жағымды болады. Ақша-несие
саясатының құралдары міндетті түрде заңмен реттелінуі қажет.
Эксперименттік жаңа әдістерді қолданудан гөрі қолданыста бар құралдарды
пайдалану дұрыс болады.
Орталық банктің концепциясын бірқатар критерийлер негізінде
сипаттауға болады. Орталық банкте,рдің класификацияларын негізгі
қағидаларының бірі болып ақша массасының өсу қарқынын реттеу немесе ұлттық
ақша бірлігінің валюта бағамының басқа тұрақты шетел валютасына қатысты
реттеу. Яғни сыртқы және ішкі көрсеткіштерге байланысты.(1 таблица).
1 кесте- Ақша-несие саясатының ішкі және сыртқы көрсеткіштері.
Ішкі көрсеткіштерге қарай Сыртқы көрсеткіштерге қарай
Ақша массасының өсу қарқынын реттеу Ұлттық ақша бірлігінің валюта бағамын
реттеу
Мысалы Герман федералды банкінің негізгі мақсаты болып ұлттық ақша
бірлігінің валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Тұрақтылық ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді(ішкіге инфляциясыз
даму, сыртқыға валюта бағамының тұрақтылығы). ГФР-да ақша массасын М3
индексі талдайды. Ол өз кезегінде қолданыстағы қолма-қол ақша көлемін және
салымдарды кіргізеді. Салымдардың келесі түрлерін кіргізеді: резиденттердің
ұлттық несие инстстуттарында: талап етілгенге деәінгі салымдар, 4 жылға
дейінгі жедел салымдар, жай жинақтаушы салымдар. Экономикның жалпы
жағдайына байланысты ақша массасын реттеу жағдайлары анықталады. Ақша
массасын ынталандырушы(экспансиондық несие саясаты) немесе оның ұлғаюын
ұстаушы(рестрикциондық несаие саясаты және дефляциондық несие саясаты)
болып бөлінеді.
Ұлттық ақша бірлігінің валюталық бағамын реттеу орталық банктің
екінші негізгі мақсаты болып табылады. Бұны дамыған еуропалық елдер
ұстанады және экономиканы экспортқа бағыттайды. Мысал ретінде Австриянв,
Бельгияны, Нидерландыны келтіруге болады.
Орталық банктер барлық адеквантты көрсеткіштерге ие болмайды. Олар
келесілерге негізделеді: Артықшылыұты эмиссия, айналыстағы ақша
жеткіліксіздігі.
Индикаторды таңдау(мақсатты таңдаудан басқа) маңызды мағынаға ие.
Яғни ақша-несие саясатын аралық мақсатқа және соңғы мақсатқа байланысты
болуы қарастырылады.
Индикаторақша-несие саясатының бағытталуы туралы ақпарат береді
(рестрикция және экспансия). Яғни мұндағы соңғы мақсаттардың банк секторына
тигізетін ықпалы көрсетіледі. Оның іске асырылуы белгісіз болады. Себебі
экономикның статистикалық мәліметтері жайрақ көрініс табады.
Индикатор келесі төрт белгіге ие болуы қажет:
- таңдаған мақсатты көрсетуі қажет;
- жеңіл анықталуы қажет;
- орталық банктің жұмысын көрсетуі қажет;
- орталық банк жағынан реттелуге алыну қажет.
Адеквантты емес конъюнктура болмас үшін ақша-несие саясатының іске
асырылуында оптимальдыжағдайлар құру қажет.
Ақша-несие саясатының таңдау, қолдану, ықпал етуі сол уақыттағы
әрекет болып табылмайды. Оның үш сатысын өтуінің әрқайсысыбелгілі-бір уақыт
аралығын қажет етеді. Осыған байланысты дұрыс таңданған бағыттың өзі керек
әсерге көбінесе өте кеш ықпал етеді. Шын мәнінде, шешім қадылдау кезінде
қиыншылықтарға қарсы тұру үшін қолданылатын әдістер әсер ету
сәтінде,туындаған қиыншылықтарға қарсы тұруға дәрменсіз болуы мүмкін.
Осыған байланысты ақша-несие саясатына жиі тиімсіз әсер тән болады. Ол тек
ұзақ мерзімнен кейін ғана байқалады. Сол себепті дұрыс саясатты таңдау және
дұрыс ақша-несиелік тәсілдерді таңдау нәтижелік көзқарас бойынша орасан зор
мағынаға ие болады.
1.2 Ақша-несие саясатының негізгі механизмдері.
Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ақша-несие
саясатының құралдарын нақты қарай отырып, оларды бiрнеше көрсеткiштерге
бөлуге болады:
– ықпал ету нысаны бойынша- тiкелей және жанама. Ақша-несие
реттеудiң тiкелей ықпал ету әдiстерi реттелетiн объектiге
тiкелей ықпал етуге мүмкiндiк бередi, олар басқаруы жоғары
деңгейде орталықтандырылған елдерге тән, сондай-ақ нарықтық
экономикалы елдерде мына тарихи ерекшелiктерге орай
пайдаланылады:
– тiкелей ықпал ететiн объектiлер бойынша - ақша ұсынысы мен
ақша сұранысы;
– реттеу барысында белгiленетiн параметрлер бойынша сандық
және сапалық;
– уақыт аралығына негiздеп- ақша-несие реттеудiң қысқа және
ұзақ мерзiмдi құралдары;
– ықпал ету ауқымы бойынша- жалпы және iрiктемелi;
Жалпы құралдар ақша нарығында қалыптасатын қатынастар (мысалы,
бiрыңғай есептiк мөлшерлеме) жиынтығына ықпал етедi. Iрiктемелi әдiстер
басқарылатын объектiлердi саралауды (мысалы, пайыздық мөлшерлеменi немесе
резерв талаптарын саралау) көздейдi.
Ақша-несие саласындағы теориялық ережелердi қорытындылай келе, ақша-
несие саясатының құралдары жүйелендi:
2-Кесте. Ақша-несие саясатының құралдарын талдау
Ақша-несие Ықпал ету құралы Қолдану мақсаты
саясатының
құрамдастары
Ақша саясаты Ашық нарықтағы Ақша массасының мөлшерiн
операциялар реттеу: артық болғанда
кемiту, ол инфляция
Валюталық басқыншылық қарқының өсуiне әкеп
соқтырады; тапшылық
3. Ұлттық банктiң несие кезiнде кеңейту, ол ЖIӨ
саясаты төмендеуiне, экономиканың
демонетизациясын
4. Мiндеттi резевтерiнiң салықтардан бұлтаруға,
мөлшерi көлеңкелi экономикаға
әкеп соқтырады
5. Пруденциалдық шаралар
Несие саясаты Ұлттық банкiнiң Ақша массасының депозиттiк
операциялары бойынша бөлiгiне әсер ету
пайыздық мөлшерлемелер мақсатында несиелiк
ресурстарға сұраныспен
Пруденциалдық шаралар ұсынысты реттеу
Валюталық Валюталық басқыншылық Ұлттық валютаның бағамын
саясат реттеу, валюталық режимдi
либерализациялау
Экономиканы ақша-несие жүйесiндегi Ұлттық Банк сыйақысының
мөлшерлемесiнiң деңгейлерiн талдайық. Оңды пайыздық мөлшерлеменi
Қазақстанның экономикасы мен қаржыларын сауықтырудың кепiлi болып
табылатынын атап өту қажет. Жынында да, оңды пайыздық мөлшерлеме ақша
жинауға ынталандыратын және несиенiң қымбаттауына орай, инвестициялық
салымдарды шектеудiң нәтижесi болатын сұранысты шектеуiне байланысты
инфляцияға қарсы функцияны атқаруы мүмкiн.
Қазақстан Республикасында реформалау жүргiзiлген жылдарда қайта
қаржыландыру мөлшерлемесi жағымсыз болып, тек 1994 жылдың екiншi жартыснан
бастап қана барлық жақтан сыналуына қарамастан, Ұлттық Банк оң мөлшерлеме
белгiледi. Қайта қаржыландыру мөлшерлемiнi 270%бастап 300%-ке дейiн өсiру
есебiнен сұраныс инфляциясы төмендетiлдi. Мөлшерлеменiң оңды болып және
оның нарықтық мөлшерлемеге сәйкес болуы несие аукционында айқындалды. Осы
өзгерiстер нәтижесiнде валюталық операциялармен салыстырғанда несие
операциялары бойынша кiрiстiң көбеюi байқалды, бұған шетел валютасына
сұраныстың және валюта бағамының тұрақтануы себеп болды.
Жоғары инфляция жағдайындағы экономикалық саясат мiндеттерiнiң бiрi
тиiмсiз инвестицияларға жол бермеу және бiруақытта мөлшерлеменiң
экономикаға күйрететiн әсерiнен сақтап қалуға мүмкiндiк беретiн оңды
пайыздық мөлшерлеме деңгейiн iздестiру болып табылады.
Орталық банкте вексельдердi қайта есептеу екiншi деңгейлi банктердi
қаржыландырудың балама әдiсi. Осы нысанның пайдасы бұл операцияда кепiл
қажет емес, ал вексель берушi кепiл болады. Бұдан басқа, тәуекелi деңгейi
төмен әлеуетi тұрақты клиенттер ғана несиеленуiне байланысты, вексельдiк
несиелер бойынша мөлшерлемелер әдетте банк несиелерi бойынша
мөлшерлемелерден төмен белгiленедi.
Вексельдердi қайта есептеу экономиканың нақты секторын қаржылық
қолдаудың құралы ретiнде болатынын атап айту қажет. Алайда Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкi қайта есептеуге барлық вексельдер
қабылданбайды, тек вексельдiк несие алуға құқығы бар бiрiншi сыныпты
эмитенттер тiзiмiне енгiзiлгендер ғана осы құқықпен пайдалана алады.
Мысалы, соңғы екi жылда Қазақстанның тек 2 кәсiпорны- “Қазатомпром” мен
“Қазақстан Темiр Жолы” ғана вексельдiк қайта қаржыландыру жүйесi бойынша
несие алды. Сонымен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi қайта
қаржыландыру мөлшерлемесi ақша-несие саясатының жедел құралы ретiнде өзiнiң
функцияларын, сондай-ақ Ұлттық Банк ақша -несие саясатының индикаторы
функциясын атқармайды. Бұдан басқа, вексельдiк қайта қаржыландыру жүйесiн
Ұлттық Банктiң 2004-2006 жылдарға арналған өзiнiң даму басымдығы ретiнде
белгiлесе де, оның дамымауы, ақша-несие саясатының балама тетiгi болмауынан
инфляциялық шектеу саясатына көшу үшiн қиындықтар тудырады.
Ашық нарықтағы операциялар ақша-несие саясатының ең бiр басымды
құралдарының бiрi болып табылады. Орталық банктiң ашық нарықтағы
операциялары меншiк ноталарын да қоса алғанда құнды қағаздарды сату немесе
сатып алу арқылы ақша жиынының мөлшерiн реттеудi жүзеге асыруға мүмкiндiк
бередi. Айналымда артық ақша болса, Ұлттық Банк меншiк ноталарын немесе
Қаржы министрлiгiнiң операторы ретiнде банктер мен басқа да қаржы
институттарына бастапқы дилерлерге мемлекеттiк құнды қағаздарды сата
бастайды, осымен ол айналымдағы ақша жиынының бөлiгiн алады және банк
резервтерiн қысқартады. Осымен қатар мемлекеттiк құнды қағаздармен
жүргiзiлетiн операциялар бюджет тапшылығын қаржыландырудың инфляциялық емес
көзi болып табылады.
Ақша-несие реттеу құралы ретiнде ашық нарықтағы операциялардың рөлiн
нығайтатын негiзгi факторлар Ұлттық Банктiң қайталама нарықта операцияларды
жүзеге асыруға, РЕПО операцияларын жүргiзуге, мемлекеттiк құнды қағаздардың
биржадан электрондық тыс нарығын құруға себеп болды.
Банктердi несиелеу ел экономикасына ықпал етудiң ең бiр мүмкiн
тәсiлiнiң бiрi болып табылады, олардың мөлшерi артса, айналымдағы ақша
мөлшерi өседi, бұл инфляция қарқынының өсуiне әсер етуi мүмкiн, алайда
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң айналым қаржылары толықтырылып,
тиiсiнше, өндiрiс көлемi артады. Ұлттық Банк несие саясаты экономиканы
несиелеудi кеңейтуге немесе қысқартуға ғана емес, сондай-ақ iшкi
экономиканың тұрақты дамуына қол жеткiзуге, ақша айналымының нығаюына, iшкi
экономикалық процестердiң тепе-тең болуына ықпал етедi. Экономиканы
несиелеу функциялары екiншi деңгейдегi банктерге ауысты және Ұлттық Банктiң
жұмысы жетекшi елдердiң орталық банктерiнiң функцияларына бiрте-бiрте
жақындай бастады. Ұлттық банктiң несие беру практикасы түбегейлi өзгердi:
банктерге несие тек олардың өтiмдiлiгiн қолдау мақсатында ғана берiлген,
жеңiлдiк несиелер жойылды, мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабуға несие тек
бюджет бағдарламасының шеңберiнде. Кейiн ломбардық несие, бюджеттi тiкелей
несиелеу, несие ресурстарының аукционы жойылды. Осылайша, орталық банктiң
екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландыруы толық тоқтатылды.
Қазақстанда ұлттық валюта енгiзiлгеннен кезең алтын-валюта резервтерi
аз мөлшерiмен сипатталады, дүниежүзiлiк нарықта қолайлы баға жағдайы
қалыптасып, экспорт түсiмi молайды. Алайда 1998 жыл Қазақстан экспортқа
шығаратын тауарлар (мұнай, түстi металдар) бағалары күрт төмендеп (25%),
төлем балансының сальдосын нашарлатып, ұлттық валютаның тұрақтылығын
төмендеттi. Осылайша, инфляцияның жоғары өсу қарқынымен қабаттасқан
негiзделмеген ақша-несие саясаты экспорт түсiмiнiң қомақты мөлшерiмен
жұмсартылып отырды.
Ұлттық Банк валюта бағамын құю арқылы валюта бағамын тұрақтандыруды
тиiмдi пайдаланады. Ұлттық Банк реттеудi текнарық операторлары алып-сатар
iс-қимыл жасаған жағдайда, нарықтық ауытқулардың, сондай-ақ экспорт-импорт
операцияларының нәтижелерi бойынша маусымдық ауытқулар жағдайында ғана
жүзеге асырады. Мысалы, экпорттық түсiм түскен кезде ұсыныс сұраныстан
едәуiр артады және Ұлттық Банк валютаны нарықта сатып алып оның мөлшерiн
азайтады.
Валюта бағамын ақша-несие құралы ретiнде пайдалану проблемасы оның
деңгейiне көптеген факторлар ықпал етуiнде. Олардың iшiнен негiзгi төртеуiн
бөлiп айтуға болады: Бiрiншiден, инфляция қарқыны оның өсуi ұлттық валютаны
сатып алу қабiлетiн төмендетедi, сондай-ақ инфляция төмен мемлекеттердiң
валютасы қатысында оның бағамының түсуiне себеп болады. Екiншiден, төлем
балансының жағдайы. Ұлттық валютаның сальдосы жағымды болса, онда ұлттық
валюта бағамы артады, сондай-ақ шетелдiк ұлттық валюта бағамының түсуiне
әсер етiп, соның салдарынан борышкерлер өзiнiң сыртқы қарызын қысқарту үшiн
оны шетел валютасына сатуға мәжбүр. Үшiншiден, пайыздық мөлшерлемелер
деңгейi – оның жоғарылауы елге қысқа мерзiмдi капиталдың түсуiн
ынталандырады, бұл шетел валютасының ұсынысын арттырады.
Мөлшерлеменi төмендету елден шетелдiк содан кейiн ұлттық капиталдың да
кетуiн ынталандырады, тиiсiнше, шетелдiк валютаның ұсынысы қысқарады. Екi
жағдайда да ұлттық валютаның бағамы өзгередi. Өнеркәсiптiк өнiмнiң мөлшерi
экономика жағдайының көрсеткiшi болып табылады. Экономика өндiрiс
мөлшерiнiң және баға өзгерiстерiнiң түсу серпiнiнiң салдарын болып
табылады. Соңғы төрт жылда өткен кезеңмен салыстырғанда ЖIӨ өнеркәсiптiк
өндiрiстiң үлесiнiң өсуi байқалады. Ақша жиынының серпiнi инфляциялық
процестерге; ұлттық өндiрiске; сыртқы экономикалық байланыстарға және
дамудың барлық процесiне ықпал етедi
Нарықтық экономика жағдайында өнеркәсiптiк кәсiп- орындардың
қызметiн қаржыландырудың екi тәсiлi бар. Бiрiншiден, бұл акционерлiк
капиталды тарту, яғни, тiкелей қаржыландыру. Нашар дамыған қаржы қоры
жағдайында Қазақстан Республикасы шектеулi қаржыландыру көзi болып
табылады. Және екiншiден, қаржыларды банк жүйесi арқылы тарту бұл жанама
қаржыландыру болып табылады. Қызмет ерекшiлiгiн негiзге ала отырып, қаржы-
несие мекемелерi экономикада бар ақшалай қаржыларды шоғырландырып, қайта
бөлiп емес, ақшалай қаржылардың қайталама эмиссиясын жүзеге асыруы мүмкiн.
Банктер шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қарыз ақшаға деген
қажетiн қанағаттаныдруы мүмкiн, ал қамтамасыз ету ниетi өнеркәсiптiк
кәсiпорындардың несиелеу мүмкiндiгi мен төлем қабiлетiне және толықтай
макроэкономикалық жағдайларға байланысты.
Несие салымдары мен қайта қаржыландыру мөлшерлемесiнiң өзара
байланысын алып қарасақ: қайта қаржылдандыру мөлшерлемесi бойынша несие
салымдарының икемдiлiк коэффициентiнiң өзара байланысы тұрақсыз. 1998 жылы
қайта қаржыландыру мөлшерлемесi өсiп, сонымен бiрге несие ресурстарына
сұранысты азайтпады. Бұл дүниежүзiлiк және Ресей қаржы дағдарысының
әсерiнен тұрақсыздықтың шиеленiсуiмен түсiндiрiледi. Экономиканы жағымсыз
сыртқы факторлардан қорғау үшiн монетарлық органдар бiрқатар заласыздандыру
шараларын жүргiзедi. Мысалы, инфляцияның қарқынын азайту үшiн қайта
қаржыландыру мөлшерлемесiнiң мөлшерiн қысқартты. Алайда, қайта қаржыландыру
мөлшерлемесiн арттыру да ақша сұранысы кемiсе де несие ресурстарына
сұранысты азайтпады.
Инфляция қарқынымен салыстырғанда несие құны төмен болса, кәсiпорындар
қарыз алған қаржыларды негiзгi капиталға инвестициялар үшiн емес
инфляциядан қорғану үшiн материалдық құндылықтар жинау пайдалы. Қаржы-несие
қысқамерзiмдi несиелердi мекемелерi ұзақ мерзiмдi қарыздарға қарағанда
запас жинақтауға жылдам бередi. Ақшалай қаржылардың осылай мақсатын
ауыстыруы өндiрiстiк капитал салымдарына арналған ресурстардың жетiспеуiн
одан әрi шиеленiстiредi.
Ресми пайыздық мөлшерлемелердi арттыру мемлекеттiк қарызға және
күрделi инфляциялық салдары болуы мүмкiн мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығына
қызмет көрсетуге арналған шығындарды арттырады. Егер осы саясат тиiстi
бюджет шараларымен қатар жүргiзiлмесе, мемлекеттiк қазынаның түсiмдерi
артпаса, онда бүкiл мемлекеттiк бағдарламаның пәрмендiлiгi едәуiр
төмендеуi мүмкiн.
Ақша жиынының мөлшерi инфляцияның жағдайына әсер етушi индикатор
болып табылады.
1996 жылы инфляция 98,2% төмендеп ақша жиыны 16,6% артуы тұрақты
үрдiс ретiнде қарауға болмайды, өйткенi ақша жиынының өсу қарқыны орташа
қалыпта болса да инфляцияның деңгейi күрт өсуiмен алмасты. 1998 жылы қаржы
секторының кейбiр қысымы 1999 жылы қазақстандық шикiзатқа сұраныстың
кемуiмен, басқа елдермен сауда жағдайларының нашарлауымен, айырбастау
бағамы саясатының өзгеруiне байланысты шетел валютасына сұраныстың артуымен
шиеленiстi.
Қазақстандық экономикада ақша жиыны мен инфляция деңгейi арасында
тығыз байланыс байқалмайды. Бұл болжам инфляцияның деңгейiне энергия
тасымалдағыштарды бағаларының өзгеруi, өндiрiс мөлшерiнiң науқандық ауытқуы
сияқты барлық монетарлық емес факторлардың ықпалымен негiзделедi. Жасалған
талдау ақша-несие саласы мен макроэкономикалық көрсеткiштер арасындағы
өзара байланыс тұрақсыз екенiн көрсетедi. Макроэкономикалық көрсеткiштерге
ықпал еткенде ақша-несие саясатының құралдарын кешендi пайдалану қажет.
Қазақстанның экономикасы үшiн маңызды долларландыру проблемасын
қарайық:
Долларландыру мынадай жағымсыз салдарға әкеп соқтырады:
– Ұлттық банктiң ақша-несие және валюталық реттеу тетiгiнiң
тиiмдiлiгiн кемiтедi;
– елдiң қаржы жүйесiнiң iштей қорғалуын нашарлатады;
– айырбастау бағамы мен инфляцияның өзгеруiн арттырады;
– қаржы қызметiнiң тәуекелдерiн ұлғайтады;
– экономиканың нақты секторындағы тәуекелдердi ұлғайтады;
– эмитент елдер пайдасына эмиссиялық кiрiс бөлiгiн жоғалтады;
2003 жылы долларландыру деңгейiнiң төмендеуiне қарамастан, елдегi
долларландыру деңгейi ақша жиынының 35% астамды құрайды, дүниежүзiлiк
өлшемдер бойынша бұл өте жоғары болып саналады.
Ұлттық валютаның төлем құралы ретiнде нығайту 1999 жылдың қараша
айынан бастап теңгенiң кiрiсi азайғанда аталған мемлекеттiк құнды
қағаздарға орналастыру болып табылады. Iшкi қаржы нарығын тұрақтандыру
Ұлттық банкке 1999 жылдың екiншi жартысынан бастап валюталық ноталар
шығаруды тоқтатуға және жыл соңында оларды толық өтеуге мүмкiндiк бердi.
Қаржы министрлiгi болса, 2000 жылдың сәуiр айынан бастап тек қана теңгелiк
құнды қағаздар шығарылып, олардың табыстылығы төмендеп, орналастыру мерзiмi
ұзартылады.
Ұлттық валютадағы ұзақ мерзiмдi (1жылдан астам) салымдарды
ынталандыру мақсатында, заңды тұлғалардың ұлттық валютадағы банк
депозиттерi бойынша табыс салығын кемiту қажет.
Төмен инфляция қарқынымен, ұлттық валюта бағамының жетклiктi
тұрақтылығымен, ЖIӨ және алтын-валюта резервтерiмен артуымен, банктердiң
депозиттiк базасының өсуiмен, жедел депозиттердiң өзiндiк салмағының
артуымен сипатталатын Қазақстанның экономикалық дамуындағы оңды
өзгерiстерге қарамастан инвестицялық саладағы жағдай шиелiнiстi болып
қалуда.
Осы жағдай банк жүйесiнiң капиталының төмен деңгейiмен, ақша жиынының
долларландыруымен, қысқа мерзiмдi несилеудiң басымдылығымен сипатталады.
Банктердiң инвестициялық қызметi тұрғысынан дүниежүзiлiк стандарттар
бойынша олардың капиталдарының мөлшерi ЖIӨ-нiң 6-7% құрауға тиiс.
Қазақстанда 2003 жылы екiншi деңгейлi банктердiң жиынтық капиталы ЖIӨ-нiң
3,7% ғана құрады.
Қазргi кезеңдегi қазақстандық экономиканың дамуын талдау нақты
сектормен салыстырғанда қаржы секторының жедел дамуын дәлелдейдi.
Қаржы нарықтарының қазiргi бар капиталдардың қаржы нарықтарынан
экономиканың нақты секторына қайта бағыттылауы байқалады. 2002 жылы қысқа
мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелер 2001 жылмен салыстырғанда 52% дан
26,3% дейiн, ал 2003 жылы 62,3% дейiн артып 608,350 миллиард теңгенi
құрады, бұған жедел депозиттер мөлшерiнiң артуы мен оларды тарту мерзiмiнiң
бiрте-бiрте ұзартылуы себеп болды.
Экономика салалары бойынша өнеркәсiпке, ауыл шаруашылығына, көлiк пен
саудаға несиелер басқа секторға несиелер қарқынынан едәуiр артуда. Алайда,
банк несиелерiнiң көп бөлiгi (52,1%) қарыз алушылар айналым капиталын
толтыру үшiн алады, негiзгi құрал сатып алу үшiн 2003 жылы банк
несиелерiнiң тек 11,9% ғана жұмсалды.
Экономикаға бағытталатын несиелер мөлшерi ЖIӨ қатысты соңғы 5 жыл
iшiнде 4,3 %дан 14% артты.
Экономиканың нақты секторын несиелеу прблемалары
экономиканы мемлекеттiк реттеуде немесе қаржы несие мекемелерiнiң
саясатында ғана емес, несиелейтiн субъектiлердiң өзiнде болады. Банк
жүйесiнiң артық өтiмдiлiк жағдайында, коммерциялық несиелеу үшiн тартымды
инвестицялық жоба тапшылығы орын алуда. Инвесторлардың кәспорындарға қоятын
негiзгi талабы несиелеу объектiсi өндiретiн өнiмнiң өтiмдiлiгi болып
табылады. Осы өлшем осындағы шетелдiк тауарлармен салыстырғанда, өнiмнiң
бәсекеге қабiлеттiлiгiмен байланысты. Отандық өнiм өндiрушiлердiң бәсекеге
қабiлетiнiң факторлары шығарылатын өнiмнiң сапасы, оның технологиялық
сипаттамалары, маркетингтiк деңгейi, салық салу режимi мен т.б. болып
табылады.
Несие жүйесi мен экономиканың нақты секторы арасындағы өзара байланыс
мәселесi бүгiнгi күнi өте маңызды болып табылуда. Осы өзара байланысты
түбегейлi өзгерту экономиканың нақты секторын сауықтандыру ғана емес,
сондай-ақ несие жүйесiнiң өзiн нығайтудың негiзгi талабы болып табылады.
Өндiрiстiк секторды жаңғырту үшiн айналым қаржыларын толықтыру үшiн де,
сондай-ақ негiзгi қорларды жаңарту үшiн де қысқа мерзiмдi несиелер қажет.
Кәсiпорындар мұндай қаржыларды орта мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелер,
лизинг пен ипотека арқылы алуы мүмкiн. Экономиканың қаржылық және нақты
секторларының өзара байланысын арттырудың басты құралы ұзақ мерзiмдi несие
болып табылады, бұл оның мерзiмiнiң ұзақтығы мен несие алу мақсатына
байланысты.
Мемлекеттiк инвестициялық саясат процесiне мемлекетттiң мұнайдан түскен
артық кiрiстерi шоғарланған Ұлттық қордың қаржыларын тарту тиiмдi. Ұлттық
қордың қаржылары дүниежүзiлiк қаржы нарықтарында сенiмдi және өтiмдiлiк
шетелдiк қаржы активтерiнде орналастырылады. Алайда, Ұлттық қор бүгiнгi
күнi ел экономикасын дамытуға жұмыс iстеу үшiн қордың пайда болған
инвестициялық кiрiсi Қазақстанның iшкi инвестициялық мақсаттарына жүмыс
iстеуге тиiс.
2 Бөлім. Қазқстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатын
талдау.
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2003-2006 жылдар аралығындағы
ақша-несие саясатын жүргізудегі негізгі қадамдарына сипаттама
Инфляция деңгейінің біртіндеп төмендеуі жəне ұлттық валютаның айырбас
бағамының нығаюы жағдайында мемлекеттік бағалы қағаздар рыногындағы
кірістіліктің төмендеуі 2003 жылғы шілдеде Ұлттық Банкке қайта қаржыландыру
ставкасын 7,5%-тен 7%-ке дейін төмендетуге мүмкіндік берді.
Халықаралық практикаға жақындау мақсатында Ұлттық Банк ресми бағамды
белгілеу тетігіне өзгерістер енгізді. 2003 жылғы 9 маусымнан бастап АҚШ
долларына қатынасы бойынша теңгенің ресми бағамы Қазақстан Қор Биржасында
алдыңғы жұмыс күні қалыптасқан теңгенің орташа алынған биржалық бағамы
негізінде күн сайын айқындалып отырады. Теңгенің басқа шетелдік валюталарға
реми айырбас бағамы олардың АҚШ долларына кросс-бағамы негізінде
айқындалады.
2003 жылғы 11 айда теңге АҚШ долларына қатынасы бойынша номиналды
көрсетуде бір доллар үшін 5,92%-ке 146,63 теңгеге дейін нығайды. Теңгенің
орташа биржалық бағамы 1 доллар үшін 149,88 теңге болды. Теңгенің нығаюына
ішкі валюта рыногына шетел валютасының едəуір əкелінуі ықпал етті.
Экспорттық валюта түсімінен басқа, шетел валютасы мемлекеттік меншік үлесін
жекешелендіру жəне банктердің сырттан қарыздар тартуы есебінен түсті.
2003 жылғы 10 айда теңге АҚШ долларына қатынасы бойынша нақты көрсетуде
7,4% нығайса, ал еуроға жəне Ресей рубліне қатынасы бойынша, керісінше,
тиісінше 6,3% жəне 5,2% құнсызданды. Осылайша, АҚШ долларына қатынасы
бойынша нақты көрсетуде теңгенің нығаюына қарамастан, теңге еуроға жəне
Ресей рубліне қарағанда біршама əлсіз болды, бұл Қазақстан экспортёрларының
бəсеке қабілетінің сақталуына ықпал етті.
Əлемдік тауар рыноктарындағы қолайлы жағдай, атап айтқанда, энергия
ресурстары мен металл бағасының жоғары болуы да сондай-ақ төлем балансының
жақсаруына себеп болды. Алдын ала бағалау бойынша 2003 жылғы 9 айда
ағымдағы операциялар шотының оң сальдосы 0,5 млрд. доллардан асты.
Ұлттық Банктің алтынвалюта резервтерінің жиынтығы 2003 жылғы 11 айда
48,4%-ке 4661,6 млн. долл. дейін ұлғайды, бұл 4,5 айға жуық тауар жəне
қызмет көрсету импортының орнын жабуды қамтамасыз u1077 етеді. Нəтижесінде
елдің халықаралық резервтері (Ұлттық қордың активтерімен бірге) 2003 жылғы
1 желтоқсанда 7917,3 млн. долл. болды.
Ұлттық Банктің халықаралық резервтерінің ұлғаюы ақша агрегаттарының
өсуіне себеп болды. 2003 жылғы 11 айда ақша базасы 40,4%-ке 292,3 млрд.
теңгеге дейін молайды, ал ақша массасы 10 айда 29,6%-ке 991,0 млрд. теңгеге
дейін өсті.
2003 жылы экономикалық өсудің жоғары қарқынының сақталуы нəтижесінде
халықтың ақшалай кірістерінің ұлғаюы, сондай-ақ зейнетақыларды қайта
есептеу нəтижесінде бюджеттен төленетін əлеуметтік төлемдердің едəуір
ұлғаюы айналыстағы қолма-қол ақшаның өсуіне ықпал етті. Мəселен, 2003 жылғы
10 айда айналыстағы қолма-қол ақша 43,4%-ке немесе 70,2 млрд. теңгеге (2002
жылдың осындай кезеңінде - 13,7%-ке немесе 18,0 млрд. теңгеге) өсті.
Қазақстан қор рыногындағы жағдай жақсара түсуде. Қазақстан қор биржасын
(KASE) капиталдандыру 9 айда 68%-ке 670,1 млрд. теңгеге дейін өсті.
Ұйымдасқан рынокта бағалы қағаздармен мəмілелер көлемі 10 айда 129,8 млрд.
теңгеге жетті, бұл 2002 жылғы барлық деңгейден 49% асады. 2003 жылғы 1
желтоқсанда бағалы қағаздар рыногында 51 брокер-дилер, 19 тіркеуші, 11
кастодиан-банк, 7 бағалы қағаздар портфелін басқарушы, 2 лицензияланатын
өзін-өзі реттейтін ұйым жұмыс істеді.Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногы
сапасы жағынан жақсарды. Қаржы министрлігінің жіктеуіне сəйкес орта
мерзімді бағалы қағаздардың ішіндегі ең ұзақ мерзімділері болып табылатын
10 жылдық мемлекеттік бағалы қағаздар айналысқа шығарылды. 2003 жылғы
барлығы 11 айда Қаржы министрлігінің 87 млрд. теңге мемлекеттік бағалы
қағаздары орналастырылды, оның орта мерзімдісі - 90,6% (қалғаны – қысқа
мерзімділер). Қаржы министрлігінің айналыстағы бағалы қағаздарының көлемі
2003 жылғы қараша айының аяғында 176,9 млрд. теңге болды. Банк секторы
тұрақты дамуда. 2003 жылғы 1 қарашада 36 екінші деңгейдегі банктер жұмыс
істеді, оның ішінде, мемлекеттік - 3, шетелдік қатысумен (Қазақстан
Республикасының резиденті емес банктердің еншілес банктерін қосқанда) 16
банк. Алдына ала мəліметтер бойынша, 2003 жылғы 9 айда олардың жиынтық
активтері 38,3%-ке 1,6 трлн. Теңгеге дейін (валюталық баламасы - 10,7 млрд.
АҚШ долл. жуық), ал банктердің жиынтық меншікті капиталы 35,7%-ке 218,7
млрд. теңгеге дейін (1,5 млрд.долл. жуық) ұлғайды.
Резиденттердің банк жүйесіндегі депозиттері 2003 жылғы 10 айда 25,8%-ке
759,2 млрд. теңгеге дейін өсті (валюталық баламасы 5,1 млрд. АҚШ долл.
асты). Депозиттердің жалпы көлеміндегі теңге депозиттерінің үлес салмағы
40,0%-тен 51,6%-ке дейін өсті. Халықтың салымдары (резидент еместерді
қосқанда) 27,3%-ке 327,6 млрд. теңгеге дейін (2,2 млрд. долл. астам) өсті.
Банктердің экономикаға несиетерінің жалпы көлемі 37,5%-ке 924,3 млрд.
теңгеге дейін (валюталық баламасы - 6,25 млрд. АҚШ долл. жуық) өсті.
Банктердің несиелік портфельдерінің құрылымы валюталар түрлері сияқты,
несиетер мерзімдері бойынша да жақсарды. Ағымдағы жыл дың басынан бастап 10
айда экономикаға несиетердің жалпы көлеміндегі ұлттық валютадағы
несиетердің үлес салмағы 31,5%-тен 45,1%-ке дейін, ал ұзақ мерзімді
несиетердің үлес салмағы - 57,0%-тен 62,2%-ке дейін өсті.
Банктік емес заңды тұлғаларға ұлттық валютамен берілген несиетер
бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы жылдың бас кезіндегімен
салыстырғанда 14,1%-тен 15,1%-ке дейін аз ғана жоғарылады, шетел
валютасындағы несиетер - 12,3%-тен 10,3%-ке дейін төмендеді. Осылайша,
ресми қайта қаржыландыру ставкасының төмендеуіне қарамастан, ұлттық
валютадағы қаржы ресурстарынына сұраныстың жоғарылауы салдарынан банктерге
теңге несиетері бойынша ставкалардың төмендеуі əзірше болған жоқ.
Зейнетақы жүйесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz