Мемлекеттің бағалы қағаздары
КІРІСПЕ
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес
құрылымдарының бірі болып табылады. Банктердің дамуы мен тауар өндірісі
айналысы тарихи жағынан алғанда қатар жүріп отырды және бір-бірімен тығыз
байланысты болды. Бұл кезде банктер ақшалай есеп айырысуларды жүргізе
отырып, шаруашылықты несиелей отырып, капиталдардың қайта бөлінуінде делдал
бола отырып өндірістің жалпы тиімділігін арттырады, қоғамдық еңбек
өнімділігінің өсуіне жағдай жасайды.
Коммерциялық банктер өздерінің табыстық базасын кеңейтіп,
рентабельділігі мен бәсекелестілігін көтеру үшін клиенттеріне операциялар
мен қызметтердің кең көлемін көрсетуге тырысады. Банк активтік операциялары
нарығындағы бәсеке банктік қызметтің бұл түрінің сандық және сапалық
сипатамаларына әсер етеді.
Халыққа дәстүрлі активтік операцияларды (несиелік, есеп-айырысу
кассасы, валюталық және тағы басқаларын) көрсетумен қатар, қызметтерді,
клиенттердің тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулерді, лизингтік және
тағы да басқа операцияларды көрсете бастауда.
Коммерциялық банктердің дұрыс жұмысын атқаруы олардың өзінің және
сырттан тартылған қаражаттарының әр түрлі активтер бойынша дұрыс
орналастырылуына байланысты, яғни қолындағы қаражаттарды қаншалықты дұрыс,
орналастырса, оның жағдайы соншалықты орнықты болады.
Банктік қызметтің маңызды және басты бөлігін пайда табу мақсатында
банктің өз және тартылған ресурстарын орналастыру іс- әрекеттері құрайды,
яғни банктің активтік операциялары құрайды.
Активтік операцияларды жүзеге асыру барысында банктер әртүрлі
жұмсалымдар жасайды. Олар проценттер, дивиденттер немесе біріккен
кәсіпорының пайдасына қатысу түрінде табыс әкеледі. Банктің активтік
операцияларының нәтижелері банк балансының активінде көрініс табады. Оның
көрсеткіштеріне қарап банктің ресурстарының жұмсалу сипаты туралы айтуға
болады. Банк активтерінің және қаржылық емес мекемелердің активтерінің
құрылымында едәуір айырмашылықтар бар. Коммерциялық банктердің активтерінің
көп бөлігі қаржылық талаптар түрінде болады. Банктердің салыстырмалы түрде
қаражаттарының көп бөлігі ақшалай формада болады, ал ғимараттар және
құрылғыларға жұмсалымдар аз болады.
Банктер мен кәсіпорындардың активтерінің құрылымындағы айырмашылық
олардың міндеттемелерінің шығу тегінен және пайда табу мақсатында
жүргізетін қызметтерінің сипатынан келіп шығады. Кәсіпорындар өз
пайдаларының көп бөлігін шикізаттар және материалдарды пайдалана отырып
жасалған тауарларды сату арқылы алады. Сату процесі дайын өнімдердің көп
бөлігінің қоймада сақтауын талап етеді, ал өндіріс шикізаттар қорларын бір
қалыпта ұстап тұру қажеттілігін және қымбат тұратын құрылғыларды пайдалану
қажеттілігін талап етеді. Ал банктік пайда негізінен несиелік және
инвестициялық операциялардан алынады, нәтижесінде банктер ақшаның болашақта
төленетін куәландыратын вексельдердің, облигациялардың және басқа да
қаржылық құжаттардың ұстаушысы болады.
Банктің өз және тартылған қаражаттарын жоғары табыс алу мақсатында
тиімді орналастыру, банк активтерінің сапасы, оны бағалау мәселелерінің
актуальдылығы және олардың қазіргі кездегі дағдарыстағы жағдайы менің
диплом жұмысыма осы тақырыпты таңдауыма осы себепші болды. Өйткені банктің
өтімділігі, пайдалылығы, қаржылық жағынан сенімділігі және тұрақтылығы оның
активтерді тиімді орналастыруына және олардың сапасына, жалпы айтқанда
активтік операцияларына байланысты болады.
Осыған байланысты дипломдық жұмысымның мақсаты:
• банктің активтік операцияларының мәнін көрсету;
• банктердің активтерінің ұтымды құрылымын анықтау және активтердің
• сапасын бағалау тәжірибесін оқып-үйрену, олардың сапасының банктің
өтімділігі мен пайдалылығына әсерін талдау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
1. Банктің активтік операцияларының құрылымы мен оның
ерекшеліктеріне тоқталу;
2. Банктің активтік операцияларының құрылымына әсер ететін
факторларды қарастыру;
3. Банк активтерінің сапасын анықтайтын көрсеткіштерге нақты материалдар
негізінде талдау жасау;
4. Банктің активтік операцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру;
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің нормативтік-құқықтық
актілері; Отандық және шетелдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар және
жұмыстың ішінде талдау жасалынатын банктің қаржылық есеп беру құжаттары
пайдаланылды.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Коммерциялық банктердің операциялары
Қазақстанда жұмыс істеп жүрген банктердің, Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкісінен басқасының бәрі, екінші дәрежелі банктер болып
есептеледі. Олардың қызметтерінің заңды негізі, Қазақстан Республикасының
Президентінің 1995 жылы 31 тамызда шыққан №2443 заңдық күші бар Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы Жарлығы. Қазақстан
Республикасында бұл банктер ашық және жабық акционерлік қоғам болып
қалыптасты. 1993 жылдан бастап, Базель комитетінің негізгі принциптері
бойынша, банкті қадағалау жүйесі басталды. 2001 жылы банк қызметі бойынша
консолидациялық қадағалау енгізілді. [1,12]
Аталмыш заңға сәйкес, Қазақстандағы екінші дәрежелі банктер заңды
тұлға болып табылады. Олардың бәрі, меншіктігіне қарамастан коммерциялық
жұмыспен шұғылданады. Сөйтіп, олардың басты мақсаты пайда табу.
Екінші дәрежелі банктерге, заңды түрде, басқа заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос қаржыларын жұмылдырып, оларды өз атынан өз
қаражатына, қайырымдылық, мерзімділік және төлемділік жағдайларда
орналастыру және де клиенттердің тапсыруы мен есеп айрысу, тағы басқа да
операцияларды жүргізуге құқық берілген.
Сөйтіп, басқа елдердегідей, Қазақстанда да екінші дәрежелі банктер,
бір жағынан шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың, уақытша
бос қаржыларын жұмылдырып, оларға пайда табуға мүмкіншілік жасайды, екінші
жағынан жұмылдырылған қаржыны басқа шаруашылық жүргізуші субьектілер мен
жеке тұлғаларға қосымша қаржыға қажеттігін жабуға берді. Сонымен қатар,
банктер өз мүдделерін де ұмытпайды. Уақытша пайдалануға берілген қаржы үшін
тиісті өсім (процент) алады. Обьективтік процесс ретінде, банктердің мұндай
операцияларының эконмикалық негізі болып, қарызға беретін құнды
қалыптастыруға және пайда табуға әсер ететін ақшалай қаржылардың қозғалысы
болып табылады.
Екінші дәрежелі банктер, Қазақстан Республикасының аумағында және оның
сыртында, өздерінің бөлімшелерінің еншілес банктерін ашуға құқықты. Бұл
банктердің қызметтері Қазақстан Республикасының Конституциясымен, басқа да
заңдармен және олардың негізінде, оларды орындау мақсатында, өзінің
құзыретіне берілген мәселелер жөнінде шығаратын нормативтік, құқықтық
актілермен реттелінеді.[2,17]
Әдетте, банк операциясын жүргізгенде, ақшалай қаражаттың қозғалысы
туады. Мысалы, несие операциясының нәтижесінде, несиегердің несиеге алған
сомасы оның есеп шотына түседі. Бұл жағдайда несие алумен қатар есеп айрысу
операциясы да жүргізіледі-сатып алушы, несиенің жәрдемімен өзінің тауар
жөнелтушісі мен жөнелтілген тауар үшін (болмаса орындалған жұмыс пен
көрсетілген қызмет үшін) есеп айырысады. Ақшалай қаражат бір субьектілерден
екінші субьектіге ауысады. Кассада қолма-қол ақшамен операция жүргізгенде
нақты ақша, банкінің кассасынан шаруашылық жүргізуші субьектінің кассасына
ауысады және керісінше, шаруашылықтың кассасынан банктің кассасына түседі.
Ақша аудару операциясында да ақшалай қаражаттың қозғалысы туып, ол
аударушыдан аларманға ауысады т.б.
Мұндай ақшалай қаражаттың қозғалысы, мысалы сейфтік операцияларды
жүргізгенде, болмаса, банктің аппаратының күшімен банкноттарды, монеттерді
кассаға жинағанда, оларды тасымалдағанда, немесе айырбастағанда тумайды.
Бұндай жағдайларда ақшалай қаражаттың көлемі азаймайды да, көбеймейді де,
түпкілікті де немесе уақытша да оларға меншіктік өзгермейді. Осының
негізінде банктің операциялары, олардың қызметтерінен өзгеше деп түсіну
керек және оларды бөлек қарау (зерттеу) керек. Бірақ қазіргі жағдайда
банктердің өз жұмыстарын коммерциялық жолға көшіргенде, барлық операциялары
да қызметтері де төлемді болғандықтан бұл екі ұғымды бір бірінен ажырату
оңай емес. Дегенмен де, теориялық еңбектерде бұларды бөліп қарау керек.
Банктің операцияларын жүргізгенде, немесе, банк қызметтерін
көрсеткенде туатын банктер арасындағы, немесе банк пен оның клиенттерінің
арасындағы қарым қатынастың бәрі, екі жақтық шарттасу негізінде
реттелінеді.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы
Заңның 41 бабына сәйкес банктің қаржы жөніндегі орнықтылығын сақтау,
депозиторлардың мүддесін қорғау және де елдің ақша-несие жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банк банктердің қызметін
мынадай жолдармен реттейді:
• Екінші дәрежелі банктерге пруденциялық (экономикалық) нормативтер
басқа да міндетті түрде орындалуға тиісті мөлшерліктер мен шектемелер,
оның ішінде резервтік талаптарды, күмәнді және үмітсіз қарыздарға
қарсы қоятын мәжбүрлі шығындарды бекіту;
• Екінші дәрежелі банктер үшін міндетті түрде орындалуға тиісті
нормативтік, құқықтық актілер шығару;
• Екінші дәрежелі банктердің жұмысын инспекциялау (тексеру) және оның
нәтижесінде, банктің қаржы жағдайын сауықтандыруға бағытталған
ұсыныстар енгізу, немесе ықпалын тигізетін шаралар қолдану, ең ақыры,
лицензиясын алып қоюға дейін;
Нарықтық экономика жағдайында екінші дәрежелі банктердің барлық
операцияларын үш негізгі топқа бөлуге болады:
• Пассивтік операциялар (қаржы жұмылдыру);
• Активтік операциялар (қаржыны орналастыру);
• Активтік-пассивтік операциялар (делдалдық және басқа да қызметтер).
Пассивтік операциялар. Бұл операциялардың басты мақсаты, банктің
ресурстарын қалыптастыру және оны ұлғайту. Сондықтан, бұл операцыялардың
банктің өзінің, несиелік мекеме ретінде жұмыс жасауы үшін төтенше маңызы
бар. Пассивтік операциялар қатарына мыналар жатады:
• Заңды немесе жеке тұлғалардың есеп, немесе ағым шоттарына қаржы
жұмылдыру (талап етілмелі депозиттер);
• Басқа банктерден қарыз алу (банкаралық несие);
• Заңды және жеке тұлғалардың қаржыларын мерзімді салымға жұмылдыру;
• Құнды қағаздарды шығарып, оларды орналастыру;
• Орталық (Ұлттық) банктен орталықтандырылған несие алу т.б.[1,31]
Банктің ресурстары дегенде ойымызда болатыны, басқаларға уақытша
пайдалануға беріле алатын болмаса басқа да активтік операцияларды жүргізуге
пайдалануға болатын банктің бос қаржысы.
Мұндай бос қаржы ресурстар меншікті капиталы мен қарызға алған
жұмылдырылған қаржыдан құралады.
Банктің меншікті капиталы бастапқыда сатылған акциялардан түскен
ақшадан немесе акционерлердің кіріс жарнасынан құралады. Олар банктік
қызметтерді атқаруды қамтамасыз етуге арналған. Сондықтан оны, кейде
акционерлік капиталл деп те атайды. Жаңадан ашылатын банктер үшін Ұлттық
банктің басқармасының 1997 жыл 5 желтоқсандағы № 412 қаулысы бойынша,
меншікті капиталдың төменгі шегі миллион теңге. Оның, банкті есепке алыну
тұсында кем дегенде 50% төленуі керек болса, 2008 жылы енгізілген
өзгерістер бойынша, банктің жарғылық капиталы $15 млн. АҚШ болу тиіс.
Яғни, бір банкті ашу үшін, қызметкерлер құрамын және кеңсеге кететін жалпы
орта есеппен санағанда кететін шығын $50 млн. АҚШ. Қалғаны банк есепке
тұрғаннан кейінгі, бір календарлық жылдың ішінде төленуі керек. Ұлттық банк
белгілеуі бойынша олар төмендегі құжаттарды, банктік бақылау және қадағалау
департаментіне ұсынады. [29,5]
1. Өтініш
2. Техника экономикалық негіздер (бизнес план)
3. Іскерлік жоспарымен 3 жыл мерзімде белгіленген есеп айырысу
балансы
4. Банк бастығы туралы анкета. (банктік тәжірибе, жоғары экономикалық
білім, алынбаған қылмыстық жауаптылықтың болмауы, бұрын
күйзеліске ұшыраған мекеме басшысы болмауы талап етіледі).
5. Банк жарғысы (ашылатын банкті атау, мекен-жайы, жүргізілетін
операция түрлері, ашатын қорлары мен жарғылық қор көлемі тағы
сол
сияқты)
6. Құрылтайшының төлем қабілеті туралы аудиторлық қорытынды және
жарғылық қордың енгізілгендігі туралы құжат.
Бұл талаптарды орындамаған күнде, Ұлттық банк есепке отыруға өзінің
тұжырымын бермейді.
Лицензия түрлері: 1) жаңа банк ашуға; 2) бөлімшелер ашуға; 3)
валюталық операциялар жүргізуге; 4) халық қаржыларын таратуға;
Коммерциялық банктің функциялары: 1) аманаттар қабылдау; 2)
несиелендіру жүргізу; 3) шаруашылық мекемемен есеп айырысу; 4) айналымға
бағалы қағаз тағы сол сияқты құндылықтар
шығару; 5) кеңес беру және әртүрлі ақпараттар ұсыну;
Принциптері: 1) өзіндік қаржылар есебінен қызмет ету рентабентілікті
қамтамасыз ету; 2)
еркін түрде қаржы тарту орналастыру экономикалық еркіндікте болу; 3) нарық
жағдайына байланысты клиенттермен сенімділік қатынаста болу; 4) қызмет
бағытын, экономикалық орнын еркін таңдау.[3,34]
Қазақстан Республикасының заңдарының бір ерекшелігі-банктің
құрылтайшылары мен акционерлері алған акцияның құнын түгелімен ақшалай
төлеулері керек деген талап (аталмыш заңның 16 бабының 2 тармағы). Басқа
елдерде банктің меншікті капиталы тек ақшалай емес, басқа да материалдық
және материалдық емес активтер мен үшінші тұлғаның құнды қағаздарымен де
төленуі мүмкін. Мысалы, кезінде, кейбір Ресейлік банктердің меншікті
капиталының 70%-ке дейінгісі материалдық активтер болды. Бірақ, мұны
қолайлы жағдай деп айтуға болмайды. Өйткені банктің меншікті капиталын
несие берудің көзі ретінде пайдалану мүмкіншілігі азаяды. Сондықтан
Ресейдің Орталық банкісінің 1994 жылы 11-желтоқсанда орнатқан тәртібі
бойынша, банктің меншікті капиталының 10,0%-ке дейінгі бөлігі материалдық
емес активпен құралуы мүмкін. Қазіргі таңда, яғни 2008 жылғы мәліметтер
бойынша Қазақстан Республикасының секторы Ресей секторына қарағанда,
кемірек құнарландырылған. Ірі 5 банкке 75 % активтер тең болады, 5 банк –
бұл Қазақстан Республикасындағы банктердің жалпы санынан 14% активтер тең
болады деген сөз, ал Ресей Федерациясында бірінш 150 банкке ірі актив үлесі
тиеді. Егер де Қазақстан Республикасында әрбір есеп – кассалық бөлімге 12
мың адам болса, Ресейде тура сондай есеп – кассалық бөлімге 8 мың адам
тең болады.[31,2]
Банктің меншікті капиталының әрі қарай көбеюі банктің таза пайдасынан
аударым жасаумен немесе жаңадан акция шығарып, оны орналастырумен іске
асырылады. Банктің меншікті капиталын көбейтудің тағы бір көзі, оның өткен
жылы бөлінбей қалған пайдасы. Яғни, таза табыстың капитализациясы болады
(жылдың соңындағы 3599 шотынан – жылдың басындағы 3480 шотына ауысуы).
Банктің ресурстарының құрамына меншікті капиталдың үлесі онша көп емес-
10-12%-тің шегінде, 88-90%-ті жұмылдырылған қаржылар. Мұның өзі, банктің
пассивтік операциясының қандай маңызы бар екенін тағы да дәлелдейді.
Жұмылдырынған резервтің ішінде елеулі орын алатындар депозиттік ресурстар.
Олар мерзімді және талап етілмелі депозиттер болып бөлінеді. Депозиттің бұл
түрінің өзара айырмашылықтары бар. Оның бастысы: мерзімді депозит
белгіленген мерзімге салынады. Сол мерзім өткенге дейін оның иесіне банктен
ол депозитті алу өте тиімсіз. Онда ол көп табыс жоғалтады. Сондықтан банк,
бұл қаржыны мерзімі өткенге дейін ешбір қауіпсіз активтік операцияларға
пайдалана алады.
Ал, талап етілмелі депозитте олай істеуге болмайды. Өйткені оның иесі
кез келген уақытта қаржысын түгелімен немесе жартылай талап етуі мүмкін.
Сондықтан банк, қаржысын сұрап келген депозиттердің талабын орындау үшін
талап етілмелі депозиттың сомасын көбінесе бос ұстауға тырысады.
Олар құру әдістерімен де бірінен бірі ерекшеленеді. Егер мерзімді
депозит банкіге табыс табу үшін арнаулы шарт жасалып салынатын болса, талап
етілмелі депозит, банктегі есеп, немесе ағымдағы және басқа да арнаулы
шоттарына бос ақша жиналғанда құрылады. Бұл шот иесінің әдейі істейтін ісі
емес, шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос ақшаларын банкіде сақтау
керек деген талаптан туатын іс.
Активтік операциялар. Бұл операциялардың көмегімен банктер өз
қарамағындағы ресурстарды пайда табу үшін және де өздерінің өтемпаздығын
қолдауды қамтамасыз ету үшін орналастырады.
Бұған жататындар:
• Шаруашылық жүргізуші субъектілерге әр түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін қысқа, орта, ұзақ мерзімді несие беру;
• Халыққа тұтынулық несие беру (үй құрылысын жүргізу, пәтер, үй және
басқа да ұзақ мерзімде пайдалынатын мүліктерді сатып алуға);
• Құнды қағаздар сатып алуға несие беру;
• Лизингілік операцияларға несие беру;
• Факторингітік операцияларға несие беру;
• Басқа банктерге несие беру (банкаралық несие).[4,45]
Көрсетілген активтік операциялардың ішіндегі ең бастысы қайтарымдылық,
мерзімділік және ақылық негізінде несиелеу операциясын жүргізу болып
табылады. Кейбір банктердің несиелеуден табатын табысы, барлық табысының
80%-інен асып кетеді. Соңғы жылдары несиенің дәстүрлі түрлерімен қатар
көптеген жаңа түрлері пайда болды. Олар пәтер үй салып алуға берілетін
несие, үйді қайта тұрғызуға, немесе үйге күрделі өңлар пәтер үй салып алуға
берілетін несие, үйді қайта тұрғызуға, немесе үйге күрделі өңдеу жүргізу
үшін берілетін несие, сақтандыру қағазын кепілзатқа алып беретін несие,
фермерлерге жер төлемін жақсартуға берілетін несие, оқуға және сынақ
мерзімін өткізуге беретін несиелер. Сонымен қатар, заңмен бірге заңды
тұлғаларға кәсіпкерлік ұйымдастыруға, басқа фирмалардың активін сатып алуға
кредит беретін болды.
Банктің активтік операциялары экономикалық мазмұнына қарай
төмендегідей болып бөлінеді:
• Несиелеу операциялары-(есептеу-несиелеу);
• Есеп айырысу операциялары;
• Кассалық операциялар;
• Инвестициялық, қорлық операциялар;
• Кепілді операциялар.
Несиелеу операциялары-қарызгерге қайтарымдылық, мерзімділік және
ақылылық негізінде қаржы беру операциялары. Вексельдерді сатып алу
(есептеу) немесе вексельдерді кепілзатқа қабылдаумен байланысты несиелеу
операциялары да есеп (есеп-несие) операциясының қатарына кіреді;
Есеп айырысу операциялары-қаржыны клиенттің есеп шотына есептеу немесе
оны шоттан шығару, оның ішінде клиенттің контрагенттерінің алдындағы
міндеттемелерін өтеумен байланысты операциялар;
Бос қаржыны депозитке жұмылдырумен қатар несиелеу және есеп айрысу
операциялары банктің өте маңызды операциялары болып табылады.
Кассалық операциялар-қолма-қол ақша беру немесе оларды қабылдаумен
байланысты операциялар. Кеңейтіп айтқанда, бұл қолма-қол ақшаның
қозғалысымен қаржыларды қалыптастыру, орналастыру және пайдаланумен
байланысты операциялар деуге болады.
Инвестициялық қорлық операциялар-банктің күрделі қаржысын құнды
қағаздарға салу және басқа құрамдармен бірігіп шаруашылық жүргізу үшін
жарнаға салумен байланысты операциялар. Бұл жерде ескеретін нәрсе
Қазақстандағы банктер және банк қызметтері туралы Заңның 8-бабына сәйкес,
Қазақстандағы банктерге пайда табу үшін басқа шаруашылықтардың негізгі
капиталына жарна салуға болмайды.
Кепілді опреациялар-кепілдеме (кепілгерлік) беру, белгіленген жағдай
болғанда, клиенттің үшінші тұлғаға бережағын өтеу операциялары.
Соннымен қатар, банкінің активтік операциялары: қауіптілік дәрежесіне қарай-
қауіпті және қауіпті-бейтарап операциялары; орналастыру түріне (бағытына)
қарай бірінші және екінші; пайдалылық дәрежесіне қарай: пайда келтіруші
және пайда келтірмеуші операциялар болып та бөлінеді.
Активтік-Пассивтік операциялар:
• Банкіге комиссиялық сыйақы әкелетін комиссиялық операциялар
(дебиторлық берешекті инкассалау, ақша аудару, сауда комиссиялық,
сенімділік);
• Белгілі ақыға,клиенттің тапсырмасымен орындалатын делдалдық
операциялар;
• Ішкі және халықаралық есеп айырысумен байланысты есеп айырысу
қызметтері;
• Сенімгерлік қызметтері (клиенттің тапсырмасымен құнды қағаздарды,
басқа елдердің валюталарын, асыл металдарды алып сату);
• Бухгалтерлік және консультациялық қызметтер.
Осы операцияларды банкінің көрсететін қызметтері деп атайды.[12, 52]
1.2. Банктің активтік операцияларының мәні мен құрылымы
Активтік операциялар-бұл банктердің табыс алу және өзінің өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды орналастыруларды
жүзеге асыратын операцияларды білдіреді.
Банктің активті операциялары негізгі кіріс көзін құрайтын операция
болып табылады. Бұл екі мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын
ретінде тартылған қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды.
Активтік банктік операциялар өзінің формасына және тағайындалуына әр
түрлі болып келеді. Банктердің активтік операциялардың ең көп тараған
түрлеріне мыналар жатады:
• Ссудалық операциялар;
• Инвестициялық операциялар;
• Депозиттік операциялар;
• Кассалық операциялар;
• Басқа да;
Банктің есеп қарыз операциясы кең көлемді кіріс әкелетін операция
ретінде саналады жеке және заңды тұлғаларды несиелендіру кезінде кеңінен
қолданылады. Банк мекемесінде несиеден кейін екінші кезекте кіріс әкелетін
операция болып бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар саналады. Бұл
кезде банк өзіндік бағалы қағаздарын сатып өткізеді, клиенттердің тапсырысы
бойынша олардың бағалы қағаздарын орналастырады және болашақта кіріс алу
мақсатымен инвестиция түрінде ұзақ мерзімді салымдар жасайды.[5,41]
Кіріспеде айтылып өткендей бұл операциялар банк балансының актив
жағынан көрініс табады.
Ссудалық операциялар
Ссудалық операциялар банктің ресурстық базасын орналастыруда банктің
активтік қызметінің негізгі бөлігін (мысалға, 80%-ке жуық құрайды.
Макроэкономикалық деңгейдегі бұл операцияның мәнін, оның көмегімен банктер
уақытша жұмыс жасамайтын ақшалай қорларды өндірісті, айналысты және тұтыну
процесінде жұмыс жасайтын етуімен сипатталады. Коммерциялық банктер
өздерінің клиенттеріне әр түрлі ссудалар береді. Олар мынадай белгілеріне
қарай жіктеледі:
1.Несие берілуіне қарай:
• банктік;
• арнайы несиелік мекемелер;
• бюджеттік;
2.Қарыз алушылар категориясына қарай:
• қаржылық институттарға берілетін несиелер;
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы несиелік мекемелерге;
3. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп саласына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсіпкерлерге;
4. Тұтыну мақсатына берілетін несие:
а) Мерзіміне қарай;
• қысқа мерзімді жылға дейін;
• орта мерзімді жылдан жылға дейін;
• ұзақ мерзімді жылдан жоғары;
б) Тағайындау және пайдалану сипатына қарай;
• негізгі қорларға жұмсалатын;
• айналым қаражатына жұмсалатын;
5. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай;
1) Қамтамасыз етілген;
• кепілхатпен;
• кепілдемемен;
• кепілдікпен;
2) Сақтандырылған;
3) Қамтамасыз етілмеген;
• сенім несиесі.
6. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
• стандартты несие;
• күмәнді несиелер;
• үмітсіз несиелер;
7. Валютамен берілуіне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасымен;
8. Берілу шартына қарай:
• тұтыну несиесі;
• ипотекалық несие;
• овердравт несие;
• овернайт несие;
• онкольдық несие;
• банкаралық несие;
• ломбардтық несие;
• лизингтік несие;
• рамбурстық несие;
• сенім несиесі;
• маусымдық несие.
9. Несиелеу обьектісіне қарай
• меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
• материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
• сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға;
• азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар және басқа
да мүліктер алуына;
• ломбардтық кепілдік және ссудалық операцияларға;
• театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге;
• күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
• тез өтетін тиімділігі жоғары шараларға.[10,29]
Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы банк несиесі. Бұл
жағдайда несие қатынасың обьектісіне ссуданы ақшалай қаражатпен беру
жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандандырылған қаржы
несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарызалушы кәсіпорындарға, ұйымдарға,
халыққа беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз алушыларына
несиені өзінің капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан
да заңды және жеке тұлғалардың депозитінен береді. Қазақстан банктерінің
несие ресурстарындағы өзіндік капиталының үлесі шамамен алғанда 18 – 20% -
ды құрайды, ал, қалғаны – тартылған ресурстар депозиттер, банкаралық қарыз
ақшалары.
Банк несиесінің екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі түсе
қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк ссудаға береді.
Банк несиесінің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай қаражатты ссудаға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді. Мәселенің
мәнісі мынада: қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз
төлейді. Қарыз алушы бұл несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін
пайда алады әрі оның есебінен несиегерге пайыз төлейді. Несиеге қажеттілік
оның ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс саласына
ғана ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен қатар, өндіріс
саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің қолдану
аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық
несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және сомасымен шектеліп
қалған. Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісім шарты
немесе несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің
мақсаты: негізгі және айналым капиталын арттыру, маусымдық қорларды
толықтыру, вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықты несиелеу. Ол
материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға
беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді. Банк несиесі берілетін
мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ мерзімге бөлінеді.[14,38]
Осылармен бір мезгілде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзінің
ақша – несие саясаты арқылы экономиканы несиелейтін саланы да реттеп
отырады. Ол банктердің несие қоржынының сапасы нашарлаған жағдайда
депозиттерді міндетті түрде ең аз шамада резервтеудің деңгейін арттыру
жолымен экономиканы несиелеудің аясын тарылтады. Бұл несиенің тек
экономикалық емес, сонымен бірге әкімшіліктік шекарасының болатынын да
көрсетеді. Банк несиесі негізінен тікелей болады, яғни, ссуда қарыз
алушыларға тікелей берілсе, ал, жанама түрі делдал арқылы беріледі, мысалы,
халыққа тауарлар сатылған кезде несие сауда желілері арқылы немесе
векскльді пайдаланумен беріледі.
Ипотекалық несие - бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін ссуда.
Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын мүлік сатылады
жіне одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы өтеледі. Сол себепті
ипотекалық несиесі несиегер үшін ең сенімді несие ретінде саналады.
Ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие, өйткені,
ол тұрғын үй мен өндірістік үй - жайларды қаржыландыру, сатып алу, тұрғызу
үшін жер учаскелерін игеру үшін пайдаланылады. Ипотекалық несие, әдетте, 10-
30 жылға дейін ұзақ мерзімге беріледі. Несие алдын - ала жасалған кестеге
сәйкес біртіндеп өтелетін болады. Ипотеканың айрықша маңызды принциптеріне
мыналар жатады кепілге салынатын мүлік нақты болуы керек, яғни келісім
шартта кепілдік өқөығының обьектісіне жататын нақты мүлікті анықтау,
кепілдіктің жариялылығы, кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші
тұлға оңай танитындай болуы керек.
Ипотекалық несиені рәсімдеуде негізгі құжаттарға кепілхат, вексель
және өзгеде бағалы қағаздар жатады. Бұл құжаттарға ипотекалық компания
шығаратын ипотека облигациялары секілді құнды қағаздардың қайталама
нарығында баға белгіленуі мүмкін. Бұл арада кепілхат ссуда бойынша кепілге
салынған заңды меншікті құқығын несиегерге беруді ұйғаратын құжат болып
табылады. Жылжымайтын мүлік аясындағы кепілхат ипотека несиесінің негізгі
қамтамасыз етушісі болып табылады.
Ипотекалық несиелеудің отаны - Германия: алғашқы мемлекеттік
ипотекалық банк 1770 жылыСилезияда аса ірі помещиктік шаруашылықтарға
қаржылық қолдау көрсету мақсатында құрылды.
Банктің инвестициялық операциялары-несиелік операциялардан кейін банкке
табыс әкелетін операциялар. Банктің инвестициялық операциялар негізінде
бағалы қағаздар портфелі қалыптасады. Банктің бағалы қағаздар портфелін
қалыптастырудың екі мақсаты болады: біріншісі-банкке табыс әкелу, екіншісі-
өтімді активтер қатарын толықтыру.
Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары екі топқа
бөлінеді:
1. Мемлекеттің бағалы қағаздары;
2. Корпоративтік бағалы қағаздар.
Мемлекеттік бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
• дисконттық
• купондық
• аралас.[17, 65]
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі
банктердің инвестициялық операцияларға бағытталған активтерінің басым
бөлігі мемлекеттік бағалы қағаздарға жұмсалып отырғаны белгігілі. Себебі,
мұндай бағалы қағаздарға салған активтер: біріншіден, өтімді, яғни банк
ондағы қаражатты тез арада қолма қол ақшаға айналдыра алады, екіншіден,
олардан алатын табыс төмен болғанымен тәуекел төмен немесе жоқ десе де
болады.
Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы
қағаздарға да орналастыруда. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар
жатады:
• акциялар
• облигациялар
• депозиттік және жинақ сертификаттары
• ипотекалық куәліктер
• депозитарлық қолхаттар.
Осылардың ішінде инвестициялық операциялары акциялар мен
облигацияларға байланысты көп болады. Ал қалғандарының нарығы әлі өз
деңгейінде дами қойған жоқ.
Акция - бұл акционерлік жарғылық капиталына үлес қосқандығын
куәландыратын және басқару ісіне қатысуға құқық беретін, сондай-ақ иесіне
табыс әкелетін бағалы қағаз.
Облигация - оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын
және эмитенттің осы қаражат сомасы мен пайыздық қайтарып беру туралы
міндеттемесін растайтын бағалы қағаз.[19, 76]
Банктік активтік депозиттік операциялары өтімділікті қолдау және
банктер мен корреспондеттік қатынас орнату негізінде дамиды. Мұндағы
корреспонденттік қатынас банктердің бір-бірінде ашатын корреспондеттік
шоттары арқылы жүзеге асырады. Сонымен қатар банктер активтік депозиттік
операциялар негізінде банкаралық несиенің дамуына мүмкіндік жасайды.
Банктің қаржылық операциялары несиелік операциялары типтес, яғни
банкке табыс әкелетін активтік операцияларды сипаттайды. Оларға: лизинг,
факторинг және форфейтинг операциялары жатады.
Лизинг - бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал жабдықтарды,
машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларын, өндіріске, сауда саттыққа және
қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу
шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру
шартын білдіреді.
Барлық лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді:
• шұғыл лизинг;
• қаржылық лизинг.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларымен ұқсас
болып келеді. Алайда лизингтік несиеден айырмашылығы келісім шартта
көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг
обьектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал
несиеде банктің меншік обьектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі
қалады.
Коммерциялық банктердің ең көп таралған делдалдық қызметінің бір түрі-
факторинг.
Факторинг сатушылардың сатып алушыларға сатылған товары үшін уақытын
кешіктіріп төеуге беретін тауар формасындағы және ашық шот түрінде
рәсімделетін коммерциялық несиенің болуын сипаттайды. Факторинг-клиенттің
айналым капиталын несиелеумен ұштасатын, сауда коммиссиондық операциясының
бір түрі. Бұл жерде факторингтік компания клиенттердің шотын 90 пайызға
төлеу шартымен сатып алады. Факторингтің мақсаты-кез келген несиелік
операциялардың ажырамас бөлігі болып табылатын тәуекелді қалпына келтіруін
шешуге бағытталады.
Факторинг операциясы-жабдықтаушының жабдықтаған товары мен көрсеткен
қызметтері үшін төленбеген төлем құжаттарын банкке сатумен байланысты
комиссиондық-делдалдық операция.
Факторинг операциясына үш тарап қатысады:
1. Факторингтік компания;
2. Клиент
3. Кәсіпорын.
Факторинг мәмлесін жүзеге асырудан бұрын толық талдау жұмысы
жүргізіледі. Кәсіпорынның тапсырыс алғаннан соң факторингтік компания
немесе банктің фактор бөлімі 1-2 апта ішінде клиенттің эконоимикалық және
қаржылық жағдайын зерттейді. Егерде кәсіпорын факторинг компаниясы немесе
банктің фактор бөлімінің клиенті бола қалған жағдайда, ол факторинг
компаниясына сатып алушыға жіберілетін барлық шот-фактураны тапсырады.
Әрбір құжат бойынша клиент төлеуге келісім алуға тиіс факторинг компаниясы
барлық шот фактура мен таныса отырып, сатып алушының төлем қабілетін
анықтайды. Бұған 2-3 күн мерзім уақыт етіледі. Факторинг компаниясы
төлемнің уақыты жеткен кезде немесе мерзімінен бұрын төлей алады.
Форфейтинг операциясы- форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе
арнайы компанияның экспорттерге төлеуге тиісті импорттердің берген төлем
құжатын сатып алуы.
Форфейтинг мәмлесінде үш қатысушы болады:
1. Экспортер, яғни тауарды орта мерзімді несиеге беруші;
2. Импортер, яғни тауарды несиеге алушы;
3. Форфейтор, яғни мәмлені қаржыландырушы банк немесе арнайы ұйым.
Форфейтинг операциясының мерзімі 180 күннен 5 жылға дейінгі аралықты
құрайды, кей жағдайларда 7 жыл.
Сонымен коммерциялық банктердің активінің бұрыннан қалыптасып жіне
қазіргі кезде өрістеп келе жатқан негізігі бағыты несие беру операциясы
және бағалы қағаздармен операция. Бұл операция банк балансының 80% - ін
құрайды. Бұған басқа банктер касалық акцептік шетел валютасымен,
қозғалмайтын мүліктермен, сондай ақ делдалдық операциялар жүргізеді. Олар
бір бірімен тығыз байланысты. Әсіресе актив және пассив операциялары бір
біріне тәуелді. Себебі коммерциялық банктер негізінен өзгенің капиталымен
қызмет жасайды, сондықтан банк қаражатын несиеге беру және инвестициялау
масштабы көбіне банктің уақытша бос капиталы мен жинақтарды тарту
қабілетіне байланысты.
Банк активтерінің құрылымы деп банк балансының активінің сапасы
бойынша әртүрлі баптарының баланстық қорытындыға қатынасын айтады.
Өтімділігіне және пайда әкелуіне қарай банк активтерін төрт топқа
бөлуге болады:
Бірінші топқа-бірінші реттегі резервтер жатады. Бұл алынатын төлеуге
салымдарды және несиеге деген сұранысты қанағаттандыруға тез арада
пайдалануға болатын ең өтімді активтерді білдіреді. Мұндай активтерге:
кассадағы нақты ақшалар, Ұлттық (орталық) банктегі корршоттағы қаражаттар,
инкассалау процесіндегі чектер және басқа да құжаттар, яғни банкте бар
ақшалай қаражаттар (корреспонденттік шоттағы, Орталық банктегі міндетті
резервтік қордағы қаражаттар), сонымен қатар, аз уақыт ішінде ақшалай
қаражаттарға тез айналатын активтерге жұмсалған қаражаттар (мемлекеттік
бағалы қағаздар, мемлекет кепілдендірген қысқа мерзімді қарыздар және тағы
басқалары) жатады. Мұндай активтер банкке табыс әкелмейді, бірақ банк
өтімділігінің көзі ретінде қызмет етеді.
Екінші топқа-екінші реттегі резервтер жатады. Бұлар кішкене табыс
әкеледі, бірақ та, оларды жоғарғы өтімді активтер ретінде кішкене кешігіп
барып, ең төменгі тәуекелмен нақты ақшаға айналдыруға болады. Оларға:
вексельдер және басқа да қысқа мерзімді бағалы қағаздар; сұранымды
ссудалар; және бірінші классты қарыз алушыларға берілген қысқа мерзімді
ссудалар жатады. Бұл топтың басты тағайындалуы-олар бірінші реттегі
резервтерді толықтыратын көздер ретінде қызмет етеді.
Банк активтерінің үшінші бір маңызды бөлігін-банктік ссудалар
портфелі құрайды. Банктік ссудалар біршама табысты және өте жоғары
тәуекелді болып табылады. Бұл активтердің өтімділік деңгейі бірінші және
үшінші топтың активтерінің өтімділік деңгейіне қарағанда төмен қазіргі
уақытта өтімділігі жоғары бағалы қағаздарға банктердің бағалы қағаздарын
(акциялар, депозиттік сертификаттар және тағы басқаларын) жатқызуға болады.
Бұл активтер топтары банктің басты пайда көзі ретінде қызмет етеді.
Төртінші топты-банктің бағалы қағаздар портфелі құрайды. Банктің
бағалы қағаздар портфелін қалыптастыруының екі мақсаты болады: біріншісі-
банкке табыс әкелу, екіншісі-екінші реттегі резервке қосымша көз ретінде
қызмет ету. Сонымен қатар, банктің негізгі құралдары да жатады: ғимараттар,
құрылғылар есептеу техникалары, көлік құралдары және тағы басқалары. Бұл
активтер өтімділігі төмен активтерге жатқызылады. Дегенмен әрбір кезеңде
елдегі экономикалық жағдайды ескеріп отыру қажет.
Банк өз активтерінің құрылымын олардың жекелеген топтары және түрлері
тұрғысынан алынғанда, белгілі-бір уақытқа яғни, белгілі-бір күнге, сонымен
қатар, олардың динамикасы арқылы талдау негізінде ол қаражаттарды
активтердің бір түрінен келесі түріне ауыстыра алады. Бұл кезде қаражаттар
көзі өзгермей қалуы да мүмкін немесе ақшалай қаражаттардың жаңа көздері
есебінен де ауыстырылу жүргізілуі мүмкін. Банк активтерді бір түрінен
екінші бір түріне ауыстырған кезде орналастырудың сенімділігі және табыстың
деңгейі тұрғысынан активтердің ұтымды құрылымын қалыптастыру қамтамасыз
етуді көздейді. Бұл жағдайда пассивтердің құрылымы және тартылған қарыз
қаражаттарының мерзімі де ескерілуі қажет.
Егер активтердің бірінші тобын қарастыратын болсақ, Орталық Банкте
корреспонденттік шоттағы ақшалай қаражаттардың қалдығы үнемі жоғары болатын
болса бұл қаражаттарды қысқа мерзімді банктік қарыздарға немесе
мемлекеттік бағалы қағаздарға орналастыруға болады. Мемлекеттік бағалы
қағаздардың әкелетін табысы аз болғанымен олардың банктің шығаратын бағалы
қағаздарына қарағанда сенімділігі жоғары. Қазақстан Республикасында 1994
жылдан бері мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы жұмыс істеуде. Осылайша
өтімділік деңгейін төмендетпей, банктің табысын жоғарылатуға болады.
Алайда, корреспонденттік шоттағы қаражаттарды активтің басқа түріне
орналастыру туралы шешім қабылдамас бұрын, банк кәсіпорынның төлем
қабілеттілігіне талдау жасауы, табыстары және шығындарына болжау жасауы
қажет. Өйткені түрлі қолайсыз факторлар әсерінен корреспондентік шоттағы
қаражаттардың тез арада азаюы орын алуы мүмкін, ал бұл корреспондентік шот
бойынша дебеттік қалдықтың пайда болуына әкеліп соғады. Бұл жағдайда банк
операцияларды жүргізуге Орталық Банктің қаражаттарын қарызға алуға мәжбүр
болады, олар бойынша пайыздық мөлшерлеме Орталық Банктің есеп мөлшеріне
қарағанда анағұрлым жоғары болады.
Қаражаттардың екінші топтағы активтеріне орналастырылуы акционерлік
қоғамдардың, серіктестіктердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың акцияларын алу,
олардың қызметтеріне қатысу түрінде болады. Бұл негізінен банктердің
табыстың үнемі келіп түсуін қамтамасыз етуде ұмтылушылығынан болып отыр,
осының әсерінен банктердің қаржылық тұрақтылығы және өтімділігі
жоғарылайды. Қазақстан Республикасында банктердің барлығына бірдей
кәсіпорындардың бағалы қағаздарын сатып алуға рұқсат берілмеген. Банктердің
бұл қызметін кастодиалдық қызмет деп атайды. Кастодиалдық қызметпен
айналысуға рұқсатты Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі береді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында бұл қызметпен тек санаулы
ғана банктің айналысуға рұқсаты бар. Соның ішінде осы жұмыста активтік
портфеліне талдау жасалғалы отырған банк те бар.
Бір мезгілде бұл топтың активтері банктің қарыздар тобының
активтеріне қарағанда өтімділігі төмен, әсіресе экономикалық дағдарыс
жағдайында, және оларға қаражаттарды орналастыру едәуір тәуекелмен
байланысты болады. Сондықтан коммерциялық банкте арнайы резервтер құрылуы
керек. Қазақстан Республикасында банктердің бұл тобына қаражаттарды
орналастыруы өте аз болып табылады.
Акционерлік қоғамдардың, кәсіпорындардың, ұйымдардың бағалы
қағаздарына қаражаттар жұмсау және олардың шаруашылық қызметтеріне қатысу
коммерциялық банктің өтімділігін төмендетеді, ал оларды басқару дамыған
корпоративтік бағалы қағаздар нарығының жоқтығына байланысты үлкен
қиыншылықтар туғызады.
Екінші топтың активтерінің құрылымында да негізгі үлесті
кәсіпорындарға, ұйымдарға берілген қарыздар алады. Бұл қарыздар қазіргі
уақытта қысқа мерзімдік сипатта және негізінен айналыс сферасына
бағытталған. Активтердің бұл түріне қаражаттарды орналастырудан түсетін
табыс деңгейі анағұрлым жоғары. Бұл коммерциялық банктерге пайданың көп
бөлігін несиелік операциялардан алуға мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді
несиелердің өтімділігі әр уақытта біркелкі емес, бұл қарыз алушының
несиенің қайтарылуын қамтамасыз етуге қойған қамтамасыз етілу көздерінің
әруақытта сапалы еместігінен туындайды. Сондықтан коммерциялық банктер
тартылған ресурстарын тәуекелділігі жағынан қолайлы активтің түрі - басқа
банктерге несиелерге жұмсайды. Активтердің бұл түрінің табысы
кәсіпорындарға берілетін несиелердің табысынан төмен, бірақ банктің
өтімділігін көтереді. Бұл несиелер әдетте негізінен қысқа мерзімдік
сипатта болады.
Екінші топтағы активтердің ішінде шамасы бойынша едәуір орын алатын
актив - банкаралық несиелер болып табылады.
Коммерциялық банктердің дамуымен байланысты банкаралық несиелер де
тұрақты түрде өсіп келеді. Бұл бірқатар факторларға байланысты, соның
ішінде банктердің өз өтімділіктерін жоғарылатуға ұмтылуы да бар.
Активтердің төртінші тобын негізінен коммерциялық банктің өндірістік-
техникалық базасын дамытуға жұмсалған қаражаттар құрайды. Коммерциалық
банктер өздерінің қалыптасуының алғашқы сатысында тұрғандықтан олардан
бүгінгі таңда өздерін ғимараттармен, құрылғылармен, есептеу техникаларымен,
байланыстың жаңа құралдарымен қамтамасыз ету үшін едәуір қаражат жұмсау
талап етіледі. Алайда, барлық банктер бірдей, әсіресе жаңадан құралған
банктер өздері дамуы үшін қаржыландыру көздерін таба бермейді. Осыдан
банктің күрделі жұмсалымдары мен оны қаржыландыру көздері арасында тепе-
теңдікті қамтамасыз ету мәселесін шешу қажеттілігі пайда болады. Жоғарыда
айтылып өткен шығындарды банк сәйкес жабу көздерінсіз жүзеге асыратын
болса, онда банктің өтімділігі төмендей бастайды.
1.3. Банк активтерін сапасына байланысты жіктеу
Банктің активтерінің сапасы олардың өтімділік, тәуекелділік, және
табыстылық деңгейімен бағаланады. Талдаудың классикалық схемасы
төмендегідей.
Алдымен активтерді үш топқа бөледі:
• Өтімді активтер. Оларға: кассадағы қолма-қол ақша, Орталық Банктегі
және корреспондент-банктердегі шоттардағы қаражаттар, мемлекеттік
бағалы қағаздар, егер олардың дамыған екінші нарығы және ломбартық
несие бар болса, Орталық банкте қайта есептеуге алынатын есепке
алынған вексельдер.
• Өтімді активтердің мөлшері салымшылардың орналастырған ресурстарын
қайтаруға қатысты олардың талаптарын қанағаттандыру үшін, банктің
қаражаттарды айналымнан алу мүмкіндігін сипаттайды. Әдетте өтімділігі
тез активтер тәуекелі жоқ деп есептеледі және сәйкесінше, табыстығы аз
болып есептеледі.
• Жұмыс істеп тұрған активтер. Олар клиенттерге берілген қарыздар,
банкаралық несиелер, сатылуға арналған және сатуға жарамды бағалы
қағаздар және тағы басқалар.
Бұлар табыс әкелетін активтер, бірақ белгілі-бір дәрәжеде тәуекелі
бар және өтімділігі төмен болып табылады. Бұл кезде мына жағдайды ескеру
қажет: әдетте мұндай активтердің табыстылығы жоғары болғанымен олардың
шамадан тыс көбеюі банктің өтімділігі және қаржылық тұрақтылығына теріс
әсер етеді.
• Өтімсіз активтер. Оларға қозғалмайтын мүлікке, банктің ғимаратына және
құрылғыларына, басқа мекемелердің, фирмалардың және компаниялардың
капиталына, егер олар сатуға арналған және сатуға жарамды бағалы
қағаздар формасында болса, инвестициялар жатады.
Мұндай жұмсалымдар банктің өз қаражаттары есебінен жұмсалыуы қажет.
Өйткені табиғаты бойынша мұндай жұмсалымдар ұзақ мерзімдік сипатта болады
да тартылған ресурстардың қысқа мерзімдік сипатына сай келмейді.
Келесі сатыда активтердің белгілі-бір уақыт кезеңіндегі динамикасына
талдау жасалады. Осы сатының ең негізгісі - жұмыс істеп тұрған активтердің
тәуекелдігін талдау және бағалау болып табылады. Мұндай талдау құрылған
резервтердің жеткіліктігілігін анықтау үшін және активтік операцияларды
басқару тиімділігін бағалау үшін қажет. Осыған байланысты, тек жұмыс істеп
тұрған активтерді олардың тәуекелдігі тұрғысынан жіктейді.
Мұндай жіктеудің көптеген түрлері бар. Анағұрлым белгілісі - бұл 1985
жылы АҚШ Федералдық Резервтік Жүйесінің Кеңесі ұсынған жіктеу. Осыған
сәйкес активтер былай бөлінеді, - жақсы активтер, яғни өзіне міндеттеме
қабылдаған қарыз алушының ағымдық таза құнымен және төлем қабілеттігімен
қамтамасыз етілген, сонымен қатар, активтің өзінің құнымен қамтамасыз
етілген активтер: Ерекше
есептелген активтер. Бұл категориядағы активтер тап осы кезде қауіптілік
туғызбайды, бірақ жалпы алғанда әлсіз және болашақта банктің жағдайын
нашарлатуы мүмкін. Бұл активтерге жоғары тәуекелділік тән, бірақ оларды
қауіп тудыратын активтерге жатқызатындай шамада емес. Бұл категорияға
әдетте адекватты қадағалау қамтамасыз етілмеген, олар бойынша зияндық
келісім жасалған және адекватты қамтамасыз етілуі жоқ, барлық қажетті
құжаттар алынбаған немесе несиелермен жұмыс істеудің қалыптасқан
тәжірибесінен қандай да бір ауытқушылықтар бар. Мұнан басқа, қарыз алушыға
әсер етуі мүмкін экономиканың және нарықтың жағдайы кейде бұл
орналастыруларды ерекше есепке алуды талап етеді. Қауіп
тудыратын активтер. Мұндай активтерде қарыздың қайтпай қалу
ықтималдылығының айқындығы байқалады. Егер банк активтердің бұл
кемшіліктерін жоя алмаса, бұл жағдайда банктің белгілі бір зияндар шегуінің
ықтималдылық дәрежесі өте үлкен болады.
Күдікті активтер. Күдікті ретінде жіктелген активтерге қауіп тудыратың
активтерге тән кемшіліктердің барлығы да тән. Сонымен қатар қосымша
кемшілектерде тән, ол кемшіліктер олардың қайтарылуын немесе қарыздың
өтелуін мүмкін емес етеді және оларды жоғары шамада күдікті етеді. Күдікті
активтерден зиян шегу ықтималдылығы өте жоғары, бірақ активтердің
жақсаруына мүмкіндік беретін бірқатар факторлардың болуы (капиталды алу
немесе қосу, қосымша қамтамасыз етуге құқықтың алынуы, қайта қаржыландыру
жоспарының болуы) оларды зиянды категорияға қоспайды.
Шығынды активтер, яғни қайтарылмайтын
немесе құндылығының жоқтығы сонша оларды банктің активтері деп есептеуге де
болмайды, олай есептеудің орны да жоқ. Мұндай активтердің болашақта белгілі-
бір бөлігі қайтуы мүмкін деп есептеген күнің өзінде оларды шығынға
жатқызуды соза беру орынсыз болып табылады.
Осындай тәсілмен топтастырылған активтердің динамикасына талдау жасау
тәуекелге қатысты банктің саясаттық сипаты туралы бір қатар қорытындылар
жасауға мүмкіндік береді, сонымен бірге тәуекелді жұмсалымдар сферасы
ұлғайды ма, бір деңгейде тұр ма, немесе қысқарды ма, осыларды анықтауға
мүмкіндік береді. Бұдан басқа, банктің жалпы активтерінің сапасын
тәуекелділік дәрежесі бойынша жіктеу Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкісінің “Пруденциалдық нормативтер туралы” ережесі негізінде жүзеге
асырылады. Пруденциалдық нормативтер жайлы ереже
бойынша, төменде көрсетілген сандық белгілер арқылы коммерциялық банктердің
активтерінің тәуекелділігін белгілейді.
1-топ тәуекелділік дәрежесі нөлге тең активтер. Оларға
мыналар жатады;
касса (теңгелер және халықаралық экономикалық ынтымастық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес
құрылымдарының бірі болып табылады. Банктердің дамуы мен тауар өндірісі
айналысы тарихи жағынан алғанда қатар жүріп отырды және бір-бірімен тығыз
байланысты болды. Бұл кезде банктер ақшалай есеп айырысуларды жүргізе
отырып, шаруашылықты несиелей отырып, капиталдардың қайта бөлінуінде делдал
бола отырып өндірістің жалпы тиімділігін арттырады, қоғамдық еңбек
өнімділігінің өсуіне жағдай жасайды.
Коммерциялық банктер өздерінің табыстық базасын кеңейтіп,
рентабельділігі мен бәсекелестілігін көтеру үшін клиенттеріне операциялар
мен қызметтердің кең көлемін көрсетуге тырысады. Банк активтік операциялары
нарығындағы бәсеке банктік қызметтің бұл түрінің сандық және сапалық
сипатамаларына әсер етеді.
Халыққа дәстүрлі активтік операцияларды (несиелік, есеп-айырысу
кассасы, валюталық және тағы басқаларын) көрсетумен қатар, қызметтерді,
клиенттердің тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулерді, лизингтік және
тағы да басқа операцияларды көрсете бастауда.
Коммерциялық банктердің дұрыс жұмысын атқаруы олардың өзінің және
сырттан тартылған қаражаттарының әр түрлі активтер бойынша дұрыс
орналастырылуына байланысты, яғни қолындағы қаражаттарды қаншалықты дұрыс,
орналастырса, оның жағдайы соншалықты орнықты болады.
Банктік қызметтің маңызды және басты бөлігін пайда табу мақсатында
банктің өз және тартылған ресурстарын орналастыру іс- әрекеттері құрайды,
яғни банктің активтік операциялары құрайды.
Активтік операцияларды жүзеге асыру барысында банктер әртүрлі
жұмсалымдар жасайды. Олар проценттер, дивиденттер немесе біріккен
кәсіпорының пайдасына қатысу түрінде табыс әкеледі. Банктің активтік
операцияларының нәтижелері банк балансының активінде көрініс табады. Оның
көрсеткіштеріне қарап банктің ресурстарының жұмсалу сипаты туралы айтуға
болады. Банк активтерінің және қаржылық емес мекемелердің активтерінің
құрылымында едәуір айырмашылықтар бар. Коммерциялық банктердің активтерінің
көп бөлігі қаржылық талаптар түрінде болады. Банктердің салыстырмалы түрде
қаражаттарының көп бөлігі ақшалай формада болады, ал ғимараттар және
құрылғыларға жұмсалымдар аз болады.
Банктер мен кәсіпорындардың активтерінің құрылымындағы айырмашылық
олардың міндеттемелерінің шығу тегінен және пайда табу мақсатында
жүргізетін қызметтерінің сипатынан келіп шығады. Кәсіпорындар өз
пайдаларының көп бөлігін шикізаттар және материалдарды пайдалана отырып
жасалған тауарларды сату арқылы алады. Сату процесі дайын өнімдердің көп
бөлігінің қоймада сақтауын талап етеді, ал өндіріс шикізаттар қорларын бір
қалыпта ұстап тұру қажеттілігін және қымбат тұратын құрылғыларды пайдалану
қажеттілігін талап етеді. Ал банктік пайда негізінен несиелік және
инвестициялық операциялардан алынады, нәтижесінде банктер ақшаның болашақта
төленетін куәландыратын вексельдердің, облигациялардың және басқа да
қаржылық құжаттардың ұстаушысы болады.
Банктің өз және тартылған қаражаттарын жоғары табыс алу мақсатында
тиімді орналастыру, банк активтерінің сапасы, оны бағалау мәселелерінің
актуальдылығы және олардың қазіргі кездегі дағдарыстағы жағдайы менің
диплом жұмысыма осы тақырыпты таңдауыма осы себепші болды. Өйткені банктің
өтімділігі, пайдалылығы, қаржылық жағынан сенімділігі және тұрақтылығы оның
активтерді тиімді орналастыруына және олардың сапасына, жалпы айтқанда
активтік операцияларына байланысты болады.
Осыған байланысты дипломдық жұмысымның мақсаты:
• банктің активтік операцияларының мәнін көрсету;
• банктердің активтерінің ұтымды құрылымын анықтау және активтердің
• сапасын бағалау тәжірибесін оқып-үйрену, олардың сапасының банктің
өтімділігі мен пайдалылығына әсерін талдау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
1. Банктің активтік операцияларының құрылымы мен оның
ерекшеліктеріне тоқталу;
2. Банктің активтік операцияларының құрылымына әсер ететін
факторларды қарастыру;
3. Банк активтерінің сапасын анықтайтын көрсеткіштерге нақты материалдар
негізінде талдау жасау;
4. Банктің активтік операцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру;
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің нормативтік-құқықтық
актілері; Отандық және шетелдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар және
жұмыстың ішінде талдау жасалынатын банктің қаржылық есеп беру құжаттары
пайдаланылды.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Коммерциялық банктердің операциялары
Қазақстанда жұмыс істеп жүрген банктердің, Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкісінен басқасының бәрі, екінші дәрежелі банктер болып
есептеледі. Олардың қызметтерінің заңды негізі, Қазақстан Республикасының
Президентінің 1995 жылы 31 тамызда шыққан №2443 заңдық күші бар Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы Жарлығы. Қазақстан
Республикасында бұл банктер ашық және жабық акционерлік қоғам болып
қалыптасты. 1993 жылдан бастап, Базель комитетінің негізгі принциптері
бойынша, банкті қадағалау жүйесі басталды. 2001 жылы банк қызметі бойынша
консолидациялық қадағалау енгізілді. [1,12]
Аталмыш заңға сәйкес, Қазақстандағы екінші дәрежелі банктер заңды
тұлға болып табылады. Олардың бәрі, меншіктігіне қарамастан коммерциялық
жұмыспен шұғылданады. Сөйтіп, олардың басты мақсаты пайда табу.
Екінші дәрежелі банктерге, заңды түрде, басқа заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос қаржыларын жұмылдырып, оларды өз атынан өз
қаражатына, қайырымдылық, мерзімділік және төлемділік жағдайларда
орналастыру және де клиенттердің тапсыруы мен есеп айрысу, тағы басқа да
операцияларды жүргізуге құқық берілген.
Сөйтіп, басқа елдердегідей, Қазақстанда да екінші дәрежелі банктер,
бір жағынан шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың, уақытша
бос қаржыларын жұмылдырып, оларға пайда табуға мүмкіншілік жасайды, екінші
жағынан жұмылдырылған қаржыны басқа шаруашылық жүргізуші субьектілер мен
жеке тұлғаларға қосымша қаржыға қажеттігін жабуға берді. Сонымен қатар,
банктер өз мүдделерін де ұмытпайды. Уақытша пайдалануға берілген қаржы үшін
тиісті өсім (процент) алады. Обьективтік процесс ретінде, банктердің мұндай
операцияларының эконмикалық негізі болып, қарызға беретін құнды
қалыптастыруға және пайда табуға әсер ететін ақшалай қаржылардың қозғалысы
болып табылады.
Екінші дәрежелі банктер, Қазақстан Республикасының аумағында және оның
сыртында, өздерінің бөлімшелерінің еншілес банктерін ашуға құқықты. Бұл
банктердің қызметтері Қазақстан Республикасының Конституциясымен, басқа да
заңдармен және олардың негізінде, оларды орындау мақсатында, өзінің
құзыретіне берілген мәселелер жөнінде шығаратын нормативтік, құқықтық
актілермен реттелінеді.[2,17]
Әдетте, банк операциясын жүргізгенде, ақшалай қаражаттың қозғалысы
туады. Мысалы, несие операциясының нәтижесінде, несиегердің несиеге алған
сомасы оның есеп шотына түседі. Бұл жағдайда несие алумен қатар есеп айрысу
операциясы да жүргізіледі-сатып алушы, несиенің жәрдемімен өзінің тауар
жөнелтушісі мен жөнелтілген тауар үшін (болмаса орындалған жұмыс пен
көрсетілген қызмет үшін) есеп айырысады. Ақшалай қаражат бір субьектілерден
екінші субьектіге ауысады. Кассада қолма-қол ақшамен операция жүргізгенде
нақты ақша, банкінің кассасынан шаруашылық жүргізуші субьектінің кассасына
ауысады және керісінше, шаруашылықтың кассасынан банктің кассасына түседі.
Ақша аудару операциясында да ақшалай қаражаттың қозғалысы туып, ол
аударушыдан аларманға ауысады т.б.
Мұндай ақшалай қаражаттың қозғалысы, мысалы сейфтік операцияларды
жүргізгенде, болмаса, банктің аппаратының күшімен банкноттарды, монеттерді
кассаға жинағанда, оларды тасымалдағанда, немесе айырбастағанда тумайды.
Бұндай жағдайларда ақшалай қаражаттың көлемі азаймайды да, көбеймейді де,
түпкілікті де немесе уақытша да оларға меншіктік өзгермейді. Осының
негізінде банктің операциялары, олардың қызметтерінен өзгеше деп түсіну
керек және оларды бөлек қарау (зерттеу) керек. Бірақ қазіргі жағдайда
банктердің өз жұмыстарын коммерциялық жолға көшіргенде, барлық операциялары
да қызметтері де төлемді болғандықтан бұл екі ұғымды бір бірінен ажырату
оңай емес. Дегенмен де, теориялық еңбектерде бұларды бөліп қарау керек.
Банктің операцияларын жүргізгенде, немесе, банк қызметтерін
көрсеткенде туатын банктер арасындағы, немесе банк пен оның клиенттерінің
арасындағы қарым қатынастың бәрі, екі жақтық шарттасу негізінде
реттелінеді.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы
Заңның 41 бабына сәйкес банктің қаржы жөніндегі орнықтылығын сақтау,
депозиторлардың мүддесін қорғау және де елдің ақша-несие жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банк банктердің қызметін
мынадай жолдармен реттейді:
• Екінші дәрежелі банктерге пруденциялық (экономикалық) нормативтер
басқа да міндетті түрде орындалуға тиісті мөлшерліктер мен шектемелер,
оның ішінде резервтік талаптарды, күмәнді және үмітсіз қарыздарға
қарсы қоятын мәжбүрлі шығындарды бекіту;
• Екінші дәрежелі банктер үшін міндетті түрде орындалуға тиісті
нормативтік, құқықтық актілер шығару;
• Екінші дәрежелі банктердің жұмысын инспекциялау (тексеру) және оның
нәтижесінде, банктің қаржы жағдайын сауықтандыруға бағытталған
ұсыныстар енгізу, немесе ықпалын тигізетін шаралар қолдану, ең ақыры,
лицензиясын алып қоюға дейін;
Нарықтық экономика жағдайында екінші дәрежелі банктердің барлық
операцияларын үш негізгі топқа бөлуге болады:
• Пассивтік операциялар (қаржы жұмылдыру);
• Активтік операциялар (қаржыны орналастыру);
• Активтік-пассивтік операциялар (делдалдық және басқа да қызметтер).
Пассивтік операциялар. Бұл операциялардың басты мақсаты, банктің
ресурстарын қалыптастыру және оны ұлғайту. Сондықтан, бұл операцыялардың
банктің өзінің, несиелік мекеме ретінде жұмыс жасауы үшін төтенше маңызы
бар. Пассивтік операциялар қатарына мыналар жатады:
• Заңды немесе жеке тұлғалардың есеп, немесе ағым шоттарына қаржы
жұмылдыру (талап етілмелі депозиттер);
• Басқа банктерден қарыз алу (банкаралық несие);
• Заңды және жеке тұлғалардың қаржыларын мерзімді салымға жұмылдыру;
• Құнды қағаздарды шығарып, оларды орналастыру;
• Орталық (Ұлттық) банктен орталықтандырылған несие алу т.б.[1,31]
Банктің ресурстары дегенде ойымызда болатыны, басқаларға уақытша
пайдалануға беріле алатын болмаса басқа да активтік операцияларды жүргізуге
пайдалануға болатын банктің бос қаржысы.
Мұндай бос қаржы ресурстар меншікті капиталы мен қарызға алған
жұмылдырылған қаржыдан құралады.
Банктің меншікті капиталы бастапқыда сатылған акциялардан түскен
ақшадан немесе акционерлердің кіріс жарнасынан құралады. Олар банктік
қызметтерді атқаруды қамтамасыз етуге арналған. Сондықтан оны, кейде
акционерлік капиталл деп те атайды. Жаңадан ашылатын банктер үшін Ұлттық
банктің басқармасының 1997 жыл 5 желтоқсандағы № 412 қаулысы бойынша,
меншікті капиталдың төменгі шегі миллион теңге. Оның, банкті есепке алыну
тұсында кем дегенде 50% төленуі керек болса, 2008 жылы енгізілген
өзгерістер бойынша, банктің жарғылық капиталы $15 млн. АҚШ болу тиіс.
Яғни, бір банкті ашу үшін, қызметкерлер құрамын және кеңсеге кететін жалпы
орта есеппен санағанда кететін шығын $50 млн. АҚШ. Қалғаны банк есепке
тұрғаннан кейінгі, бір календарлық жылдың ішінде төленуі керек. Ұлттық банк
белгілеуі бойынша олар төмендегі құжаттарды, банктік бақылау және қадағалау
департаментіне ұсынады. [29,5]
1. Өтініш
2. Техника экономикалық негіздер (бизнес план)
3. Іскерлік жоспарымен 3 жыл мерзімде белгіленген есеп айырысу
балансы
4. Банк бастығы туралы анкета. (банктік тәжірибе, жоғары экономикалық
білім, алынбаған қылмыстық жауаптылықтың болмауы, бұрын
күйзеліске ұшыраған мекеме басшысы болмауы талап етіледі).
5. Банк жарғысы (ашылатын банкті атау, мекен-жайы, жүргізілетін
операция түрлері, ашатын қорлары мен жарғылық қор көлемі тағы
сол
сияқты)
6. Құрылтайшының төлем қабілеті туралы аудиторлық қорытынды және
жарғылық қордың енгізілгендігі туралы құжат.
Бұл талаптарды орындамаған күнде, Ұлттық банк есепке отыруға өзінің
тұжырымын бермейді.
Лицензия түрлері: 1) жаңа банк ашуға; 2) бөлімшелер ашуға; 3)
валюталық операциялар жүргізуге; 4) халық қаржыларын таратуға;
Коммерциялық банктің функциялары: 1) аманаттар қабылдау; 2)
несиелендіру жүргізу; 3) шаруашылық мекемемен есеп айырысу; 4) айналымға
бағалы қағаз тағы сол сияқты құндылықтар
шығару; 5) кеңес беру және әртүрлі ақпараттар ұсыну;
Принциптері: 1) өзіндік қаржылар есебінен қызмет ету рентабентілікті
қамтамасыз ету; 2)
еркін түрде қаржы тарту орналастыру экономикалық еркіндікте болу; 3) нарық
жағдайына байланысты клиенттермен сенімділік қатынаста болу; 4) қызмет
бағытын, экономикалық орнын еркін таңдау.[3,34]
Қазақстан Республикасының заңдарының бір ерекшелігі-банктің
құрылтайшылары мен акционерлері алған акцияның құнын түгелімен ақшалай
төлеулері керек деген талап (аталмыш заңның 16 бабының 2 тармағы). Басқа
елдерде банктің меншікті капиталы тек ақшалай емес, басқа да материалдық
және материалдық емес активтер мен үшінші тұлғаның құнды қағаздарымен де
төленуі мүмкін. Мысалы, кезінде, кейбір Ресейлік банктердің меншікті
капиталының 70%-ке дейінгісі материалдық активтер болды. Бірақ, мұны
қолайлы жағдай деп айтуға болмайды. Өйткені банктің меншікті капиталын
несие берудің көзі ретінде пайдалану мүмкіншілігі азаяды. Сондықтан
Ресейдің Орталық банкісінің 1994 жылы 11-желтоқсанда орнатқан тәртібі
бойынша, банктің меншікті капиталының 10,0%-ке дейінгі бөлігі материалдық
емес активпен құралуы мүмкін. Қазіргі таңда, яғни 2008 жылғы мәліметтер
бойынша Қазақстан Республикасының секторы Ресей секторына қарағанда,
кемірек құнарландырылған. Ірі 5 банкке 75 % активтер тең болады, 5 банк –
бұл Қазақстан Республикасындағы банктердің жалпы санынан 14% активтер тең
болады деген сөз, ал Ресей Федерациясында бірінш 150 банкке ірі актив үлесі
тиеді. Егер де Қазақстан Республикасында әрбір есеп – кассалық бөлімге 12
мың адам болса, Ресейде тура сондай есеп – кассалық бөлімге 8 мың адам
тең болады.[31,2]
Банктің меншікті капиталының әрі қарай көбеюі банктің таза пайдасынан
аударым жасаумен немесе жаңадан акция шығарып, оны орналастырумен іске
асырылады. Банктің меншікті капиталын көбейтудің тағы бір көзі, оның өткен
жылы бөлінбей қалған пайдасы. Яғни, таза табыстың капитализациясы болады
(жылдың соңындағы 3599 шотынан – жылдың басындағы 3480 шотына ауысуы).
Банктің ресурстарының құрамына меншікті капиталдың үлесі онша көп емес-
10-12%-тің шегінде, 88-90%-ті жұмылдырылған қаржылар. Мұның өзі, банктің
пассивтік операциясының қандай маңызы бар екенін тағы да дәлелдейді.
Жұмылдырынған резервтің ішінде елеулі орын алатындар депозиттік ресурстар.
Олар мерзімді және талап етілмелі депозиттер болып бөлінеді. Депозиттің бұл
түрінің өзара айырмашылықтары бар. Оның бастысы: мерзімді депозит
белгіленген мерзімге салынады. Сол мерзім өткенге дейін оның иесіне банктен
ол депозитті алу өте тиімсіз. Онда ол көп табыс жоғалтады. Сондықтан банк,
бұл қаржыны мерзімі өткенге дейін ешбір қауіпсіз активтік операцияларға
пайдалана алады.
Ал, талап етілмелі депозитте олай істеуге болмайды. Өйткені оның иесі
кез келген уақытта қаржысын түгелімен немесе жартылай талап етуі мүмкін.
Сондықтан банк, қаржысын сұрап келген депозиттердің талабын орындау үшін
талап етілмелі депозиттың сомасын көбінесе бос ұстауға тырысады.
Олар құру әдістерімен де бірінен бірі ерекшеленеді. Егер мерзімді
депозит банкіге табыс табу үшін арнаулы шарт жасалып салынатын болса, талап
етілмелі депозит, банктегі есеп, немесе ағымдағы және басқа да арнаулы
шоттарына бос ақша жиналғанда құрылады. Бұл шот иесінің әдейі істейтін ісі
емес, шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос ақшаларын банкіде сақтау
керек деген талаптан туатын іс.
Активтік операциялар. Бұл операциялардың көмегімен банктер өз
қарамағындағы ресурстарды пайда табу үшін және де өздерінің өтемпаздығын
қолдауды қамтамасыз ету үшін орналастырады.
Бұған жататындар:
• Шаруашылық жүргізуші субъектілерге әр түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін қысқа, орта, ұзақ мерзімді несие беру;
• Халыққа тұтынулық несие беру (үй құрылысын жүргізу, пәтер, үй және
басқа да ұзақ мерзімде пайдалынатын мүліктерді сатып алуға);
• Құнды қағаздар сатып алуға несие беру;
• Лизингілік операцияларға несие беру;
• Факторингітік операцияларға несие беру;
• Басқа банктерге несие беру (банкаралық несие).[4,45]
Көрсетілген активтік операциялардың ішіндегі ең бастысы қайтарымдылық,
мерзімділік және ақылық негізінде несиелеу операциясын жүргізу болып
табылады. Кейбір банктердің несиелеуден табатын табысы, барлық табысының
80%-інен асып кетеді. Соңғы жылдары несиенің дәстүрлі түрлерімен қатар
көптеген жаңа түрлері пайда болды. Олар пәтер үй салып алуға берілетін
несие, үйді қайта тұрғызуға, немесе үйге күрделі өңлар пәтер үй салып алуға
берілетін несие, үйді қайта тұрғызуға, немесе үйге күрделі өңдеу жүргізу
үшін берілетін несие, сақтандыру қағазын кепілзатқа алып беретін несие,
фермерлерге жер төлемін жақсартуға берілетін несие, оқуға және сынақ
мерзімін өткізуге беретін несиелер. Сонымен қатар, заңмен бірге заңды
тұлғаларға кәсіпкерлік ұйымдастыруға, басқа фирмалардың активін сатып алуға
кредит беретін болды.
Банктің активтік операциялары экономикалық мазмұнына қарай
төмендегідей болып бөлінеді:
• Несиелеу операциялары-(есептеу-несиелеу);
• Есеп айырысу операциялары;
• Кассалық операциялар;
• Инвестициялық, қорлық операциялар;
• Кепілді операциялар.
Несиелеу операциялары-қарызгерге қайтарымдылық, мерзімділік және
ақылылық негізінде қаржы беру операциялары. Вексельдерді сатып алу
(есептеу) немесе вексельдерді кепілзатқа қабылдаумен байланысты несиелеу
операциялары да есеп (есеп-несие) операциясының қатарына кіреді;
Есеп айырысу операциялары-қаржыны клиенттің есеп шотына есептеу немесе
оны шоттан шығару, оның ішінде клиенттің контрагенттерінің алдындағы
міндеттемелерін өтеумен байланысты операциялар;
Бос қаржыны депозитке жұмылдырумен қатар несиелеу және есеп айрысу
операциялары банктің өте маңызды операциялары болып табылады.
Кассалық операциялар-қолма-қол ақша беру немесе оларды қабылдаумен
байланысты операциялар. Кеңейтіп айтқанда, бұл қолма-қол ақшаның
қозғалысымен қаржыларды қалыптастыру, орналастыру және пайдаланумен
байланысты операциялар деуге болады.
Инвестициялық қорлық операциялар-банктің күрделі қаржысын құнды
қағаздарға салу және басқа құрамдармен бірігіп шаруашылық жүргізу үшін
жарнаға салумен байланысты операциялар. Бұл жерде ескеретін нәрсе
Қазақстандағы банктер және банк қызметтері туралы Заңның 8-бабына сәйкес,
Қазақстандағы банктерге пайда табу үшін басқа шаруашылықтардың негізгі
капиталына жарна салуға болмайды.
Кепілді опреациялар-кепілдеме (кепілгерлік) беру, белгіленген жағдай
болғанда, клиенттің үшінші тұлғаға бережағын өтеу операциялары.
Соннымен қатар, банкінің активтік операциялары: қауіптілік дәрежесіне қарай-
қауіпті және қауіпті-бейтарап операциялары; орналастыру түріне (бағытына)
қарай бірінші және екінші; пайдалылық дәрежесіне қарай: пайда келтіруші
және пайда келтірмеуші операциялар болып та бөлінеді.
Активтік-Пассивтік операциялар:
• Банкіге комиссиялық сыйақы әкелетін комиссиялық операциялар
(дебиторлық берешекті инкассалау, ақша аудару, сауда комиссиялық,
сенімділік);
• Белгілі ақыға,клиенттің тапсырмасымен орындалатын делдалдық
операциялар;
• Ішкі және халықаралық есеп айырысумен байланысты есеп айырысу
қызметтері;
• Сенімгерлік қызметтері (клиенттің тапсырмасымен құнды қағаздарды,
басқа елдердің валюталарын, асыл металдарды алып сату);
• Бухгалтерлік және консультациялық қызметтер.
Осы операцияларды банкінің көрсететін қызметтері деп атайды.[12, 52]
1.2. Банктің активтік операцияларының мәні мен құрылымы
Активтік операциялар-бұл банктердің табыс алу және өзінің өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды орналастыруларды
жүзеге асыратын операцияларды білдіреді.
Банктің активті операциялары негізгі кіріс көзін құрайтын операция
болып табылады. Бұл екі мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын
ретінде тартылған қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды.
Активтік банктік операциялар өзінің формасына және тағайындалуына әр
түрлі болып келеді. Банктердің активтік операциялардың ең көп тараған
түрлеріне мыналар жатады:
• Ссудалық операциялар;
• Инвестициялық операциялар;
• Депозиттік операциялар;
• Кассалық операциялар;
• Басқа да;
Банктің есеп қарыз операциясы кең көлемді кіріс әкелетін операция
ретінде саналады жеке және заңды тұлғаларды несиелендіру кезінде кеңінен
қолданылады. Банк мекемесінде несиеден кейін екінші кезекте кіріс әкелетін
операция болып бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар саналады. Бұл
кезде банк өзіндік бағалы қағаздарын сатып өткізеді, клиенттердің тапсырысы
бойынша олардың бағалы қағаздарын орналастырады және болашақта кіріс алу
мақсатымен инвестиция түрінде ұзақ мерзімді салымдар жасайды.[5,41]
Кіріспеде айтылып өткендей бұл операциялар банк балансының актив
жағынан көрініс табады.
Ссудалық операциялар
Ссудалық операциялар банктің ресурстық базасын орналастыруда банктің
активтік қызметінің негізгі бөлігін (мысалға, 80%-ке жуық құрайды.
Макроэкономикалық деңгейдегі бұл операцияның мәнін, оның көмегімен банктер
уақытша жұмыс жасамайтын ақшалай қорларды өндірісті, айналысты және тұтыну
процесінде жұмыс жасайтын етуімен сипатталады. Коммерциялық банктер
өздерінің клиенттеріне әр түрлі ссудалар береді. Олар мынадай белгілеріне
қарай жіктеледі:
1.Несие берілуіне қарай:
• банктік;
• арнайы несиелік мекемелер;
• бюджеттік;
2.Қарыз алушылар категориясына қарай:
• қаржылық институттарға берілетін несиелер;
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы несиелік мекемелерге;
3. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп саласына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсіпкерлерге;
4. Тұтыну мақсатына берілетін несие:
а) Мерзіміне қарай;
• қысқа мерзімді жылға дейін;
• орта мерзімді жылдан жылға дейін;
• ұзақ мерзімді жылдан жоғары;
б) Тағайындау және пайдалану сипатына қарай;
• негізгі қорларға жұмсалатын;
• айналым қаражатына жұмсалатын;
5. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай;
1) Қамтамасыз етілген;
• кепілхатпен;
• кепілдемемен;
• кепілдікпен;
2) Сақтандырылған;
3) Қамтамасыз етілмеген;
• сенім несиесі.
6. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
• стандартты несие;
• күмәнді несиелер;
• үмітсіз несиелер;
7. Валютамен берілуіне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасымен;
8. Берілу шартына қарай:
• тұтыну несиесі;
• ипотекалық несие;
• овердравт несие;
• овернайт несие;
• онкольдық несие;
• банкаралық несие;
• ломбардтық несие;
• лизингтік несие;
• рамбурстық несие;
• сенім несиесі;
• маусымдық несие.
9. Несиелеу обьектісіне қарай
• меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
• материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
• сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға;
• азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар және басқа
да мүліктер алуына;
• ломбардтық кепілдік және ссудалық операцияларға;
• театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге;
• күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
• тез өтетін тиімділігі жоғары шараларға.[10,29]
Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы банк несиесі. Бұл
жағдайда несие қатынасың обьектісіне ссуданы ақшалай қаражатпен беру
жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандандырылған қаржы
несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарызалушы кәсіпорындарға, ұйымдарға,
халыққа беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз алушыларына
несиені өзінің капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан
да заңды және жеке тұлғалардың депозитінен береді. Қазақстан банктерінің
несие ресурстарындағы өзіндік капиталының үлесі шамамен алғанда 18 – 20% -
ды құрайды, ал, қалғаны – тартылған ресурстар депозиттер, банкаралық қарыз
ақшалары.
Банк несиесінің екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі түсе
қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк ссудаға береді.
Банк несиесінің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай қаражатты ссудаға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді. Мәселенің
мәнісі мынада: қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз
төлейді. Қарыз алушы бұл несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін
пайда алады әрі оның есебінен несиегерге пайыз төлейді. Несиеге қажеттілік
оның ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс саласына
ғана ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен қатар, өндіріс
саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің қолдану
аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық
несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және сомасымен шектеліп
қалған. Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісім шарты
немесе несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің
мақсаты: негізгі және айналым капиталын арттыру, маусымдық қорларды
толықтыру, вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықты несиелеу. Ол
материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға
беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді. Банк несиесі берілетін
мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ мерзімге бөлінеді.[14,38]
Осылармен бір мезгілде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзінің
ақша – несие саясаты арқылы экономиканы несиелейтін саланы да реттеп
отырады. Ол банктердің несие қоржынының сапасы нашарлаған жағдайда
депозиттерді міндетті түрде ең аз шамада резервтеудің деңгейін арттыру
жолымен экономиканы несиелеудің аясын тарылтады. Бұл несиенің тек
экономикалық емес, сонымен бірге әкімшіліктік шекарасының болатынын да
көрсетеді. Банк несиесі негізінен тікелей болады, яғни, ссуда қарыз
алушыларға тікелей берілсе, ал, жанама түрі делдал арқылы беріледі, мысалы,
халыққа тауарлар сатылған кезде несие сауда желілері арқылы немесе
векскльді пайдаланумен беріледі.
Ипотекалық несие - бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін ссуда.
Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын мүлік сатылады
жіне одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы өтеледі. Сол себепті
ипотекалық несиесі несиегер үшін ең сенімді несие ретінде саналады.
Ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие, өйткені,
ол тұрғын үй мен өндірістік үй - жайларды қаржыландыру, сатып алу, тұрғызу
үшін жер учаскелерін игеру үшін пайдаланылады. Ипотекалық несие, әдетте, 10-
30 жылға дейін ұзақ мерзімге беріледі. Несие алдын - ала жасалған кестеге
сәйкес біртіндеп өтелетін болады. Ипотеканың айрықша маңызды принциптеріне
мыналар жатады кепілге салынатын мүлік нақты болуы керек, яғни келісім
шартта кепілдік өқөығының обьектісіне жататын нақты мүлікті анықтау,
кепілдіктің жариялылығы, кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші
тұлға оңай танитындай болуы керек.
Ипотекалық несиені рәсімдеуде негізгі құжаттарға кепілхат, вексель
және өзгеде бағалы қағаздар жатады. Бұл құжаттарға ипотекалық компания
шығаратын ипотека облигациялары секілді құнды қағаздардың қайталама
нарығында баға белгіленуі мүмкін. Бұл арада кепілхат ссуда бойынша кепілге
салынған заңды меншікті құқығын несиегерге беруді ұйғаратын құжат болып
табылады. Жылжымайтын мүлік аясындағы кепілхат ипотека несиесінің негізгі
қамтамасыз етушісі болып табылады.
Ипотекалық несиелеудің отаны - Германия: алғашқы мемлекеттік
ипотекалық банк 1770 жылыСилезияда аса ірі помещиктік шаруашылықтарға
қаржылық қолдау көрсету мақсатында құрылды.
Банктің инвестициялық операциялары-несиелік операциялардан кейін банкке
табыс әкелетін операциялар. Банктің инвестициялық операциялар негізінде
бағалы қағаздар портфелі қалыптасады. Банктің бағалы қағаздар портфелін
қалыптастырудың екі мақсаты болады: біріншісі-банкке табыс әкелу, екіншісі-
өтімді активтер қатарын толықтыру.
Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары екі топқа
бөлінеді:
1. Мемлекеттің бағалы қағаздары;
2. Корпоративтік бағалы қағаздар.
Мемлекеттік бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
• дисконттық
• купондық
• аралас.[17, 65]
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі
банктердің инвестициялық операцияларға бағытталған активтерінің басым
бөлігі мемлекеттік бағалы қағаздарға жұмсалып отырғаны белгігілі. Себебі,
мұндай бағалы қағаздарға салған активтер: біріншіден, өтімді, яғни банк
ондағы қаражатты тез арада қолма қол ақшаға айналдыра алады, екіншіден,
олардан алатын табыс төмен болғанымен тәуекел төмен немесе жоқ десе де
болады.
Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы
қағаздарға да орналастыруда. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар
жатады:
• акциялар
• облигациялар
• депозиттік және жинақ сертификаттары
• ипотекалық куәліктер
• депозитарлық қолхаттар.
Осылардың ішінде инвестициялық операциялары акциялар мен
облигацияларға байланысты көп болады. Ал қалғандарының нарығы әлі өз
деңгейінде дами қойған жоқ.
Акция - бұл акционерлік жарғылық капиталына үлес қосқандығын
куәландыратын және басқару ісіне қатысуға құқық беретін, сондай-ақ иесіне
табыс әкелетін бағалы қағаз.
Облигация - оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын
және эмитенттің осы қаражат сомасы мен пайыздық қайтарып беру туралы
міндеттемесін растайтын бағалы қағаз.[19, 76]
Банктік активтік депозиттік операциялары өтімділікті қолдау және
банктер мен корреспондеттік қатынас орнату негізінде дамиды. Мұндағы
корреспонденттік қатынас банктердің бір-бірінде ашатын корреспондеттік
шоттары арқылы жүзеге асырады. Сонымен қатар банктер активтік депозиттік
операциялар негізінде банкаралық несиенің дамуына мүмкіндік жасайды.
Банктің қаржылық операциялары несиелік операциялары типтес, яғни
банкке табыс әкелетін активтік операцияларды сипаттайды. Оларға: лизинг,
факторинг және форфейтинг операциялары жатады.
Лизинг - бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал жабдықтарды,
машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларын, өндіріске, сауда саттыққа және
қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу
шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру
шартын білдіреді.
Барлық лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді:
• шұғыл лизинг;
• қаржылық лизинг.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларымен ұқсас
болып келеді. Алайда лизингтік несиеден айырмашылығы келісім шартта
көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг
обьектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал
несиеде банктің меншік обьектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі
қалады.
Коммерциялық банктердің ең көп таралған делдалдық қызметінің бір түрі-
факторинг.
Факторинг сатушылардың сатып алушыларға сатылған товары үшін уақытын
кешіктіріп төеуге беретін тауар формасындағы және ашық шот түрінде
рәсімделетін коммерциялық несиенің болуын сипаттайды. Факторинг-клиенттің
айналым капиталын несиелеумен ұштасатын, сауда коммиссиондық операциясының
бір түрі. Бұл жерде факторингтік компания клиенттердің шотын 90 пайызға
төлеу шартымен сатып алады. Факторингтің мақсаты-кез келген несиелік
операциялардың ажырамас бөлігі болып табылатын тәуекелді қалпына келтіруін
шешуге бағытталады.
Факторинг операциясы-жабдықтаушының жабдықтаған товары мен көрсеткен
қызметтері үшін төленбеген төлем құжаттарын банкке сатумен байланысты
комиссиондық-делдалдық операция.
Факторинг операциясына үш тарап қатысады:
1. Факторингтік компания;
2. Клиент
3. Кәсіпорын.
Факторинг мәмлесін жүзеге асырудан бұрын толық талдау жұмысы
жүргізіледі. Кәсіпорынның тапсырыс алғаннан соң факторингтік компания
немесе банктің фактор бөлімі 1-2 апта ішінде клиенттің эконоимикалық және
қаржылық жағдайын зерттейді. Егерде кәсіпорын факторинг компаниясы немесе
банктің фактор бөлімінің клиенті бола қалған жағдайда, ол факторинг
компаниясына сатып алушыға жіберілетін барлық шот-фактураны тапсырады.
Әрбір құжат бойынша клиент төлеуге келісім алуға тиіс факторинг компаниясы
барлық шот фактура мен таныса отырып, сатып алушының төлем қабілетін
анықтайды. Бұған 2-3 күн мерзім уақыт етіледі. Факторинг компаниясы
төлемнің уақыты жеткен кезде немесе мерзімінен бұрын төлей алады.
Форфейтинг операциясы- форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе
арнайы компанияның экспорттерге төлеуге тиісті импорттердің берген төлем
құжатын сатып алуы.
Форфейтинг мәмлесінде үш қатысушы болады:
1. Экспортер, яғни тауарды орта мерзімді несиеге беруші;
2. Импортер, яғни тауарды несиеге алушы;
3. Форфейтор, яғни мәмлені қаржыландырушы банк немесе арнайы ұйым.
Форфейтинг операциясының мерзімі 180 күннен 5 жылға дейінгі аралықты
құрайды, кей жағдайларда 7 жыл.
Сонымен коммерциялық банктердің активінің бұрыннан қалыптасып жіне
қазіргі кезде өрістеп келе жатқан негізігі бағыты несие беру операциясы
және бағалы қағаздармен операция. Бұл операция банк балансының 80% - ін
құрайды. Бұған басқа банктер касалық акцептік шетел валютасымен,
қозғалмайтын мүліктермен, сондай ақ делдалдық операциялар жүргізеді. Олар
бір бірімен тығыз байланысты. Әсіресе актив және пассив операциялары бір
біріне тәуелді. Себебі коммерциялық банктер негізінен өзгенің капиталымен
қызмет жасайды, сондықтан банк қаражатын несиеге беру және инвестициялау
масштабы көбіне банктің уақытша бос капиталы мен жинақтарды тарту
қабілетіне байланысты.
Банк активтерінің құрылымы деп банк балансының активінің сапасы
бойынша әртүрлі баптарының баланстық қорытындыға қатынасын айтады.
Өтімділігіне және пайда әкелуіне қарай банк активтерін төрт топқа
бөлуге болады:
Бірінші топқа-бірінші реттегі резервтер жатады. Бұл алынатын төлеуге
салымдарды және несиеге деген сұранысты қанағаттандыруға тез арада
пайдалануға болатын ең өтімді активтерді білдіреді. Мұндай активтерге:
кассадағы нақты ақшалар, Ұлттық (орталық) банктегі корршоттағы қаражаттар,
инкассалау процесіндегі чектер және басқа да құжаттар, яғни банкте бар
ақшалай қаражаттар (корреспонденттік шоттағы, Орталық банктегі міндетті
резервтік қордағы қаражаттар), сонымен қатар, аз уақыт ішінде ақшалай
қаражаттарға тез айналатын активтерге жұмсалған қаражаттар (мемлекеттік
бағалы қағаздар, мемлекет кепілдендірген қысқа мерзімді қарыздар және тағы
басқалары) жатады. Мұндай активтер банкке табыс әкелмейді, бірақ банк
өтімділігінің көзі ретінде қызмет етеді.
Екінші топқа-екінші реттегі резервтер жатады. Бұлар кішкене табыс
әкеледі, бірақ та, оларды жоғарғы өтімді активтер ретінде кішкене кешігіп
барып, ең төменгі тәуекелмен нақты ақшаға айналдыруға болады. Оларға:
вексельдер және басқа да қысқа мерзімді бағалы қағаздар; сұранымды
ссудалар; және бірінші классты қарыз алушыларға берілген қысқа мерзімді
ссудалар жатады. Бұл топтың басты тағайындалуы-олар бірінші реттегі
резервтерді толықтыратын көздер ретінде қызмет етеді.
Банк активтерінің үшінші бір маңызды бөлігін-банктік ссудалар
портфелі құрайды. Банктік ссудалар біршама табысты және өте жоғары
тәуекелді болып табылады. Бұл активтердің өтімділік деңгейі бірінші және
үшінші топтың активтерінің өтімділік деңгейіне қарағанда төмен қазіргі
уақытта өтімділігі жоғары бағалы қағаздарға банктердің бағалы қағаздарын
(акциялар, депозиттік сертификаттар және тағы басқаларын) жатқызуға болады.
Бұл активтер топтары банктің басты пайда көзі ретінде қызмет етеді.
Төртінші топты-банктің бағалы қағаздар портфелі құрайды. Банктің
бағалы қағаздар портфелін қалыптастыруының екі мақсаты болады: біріншісі-
банкке табыс әкелу, екіншісі-екінші реттегі резервке қосымша көз ретінде
қызмет ету. Сонымен қатар, банктің негізгі құралдары да жатады: ғимараттар,
құрылғылар есептеу техникалары, көлік құралдары және тағы басқалары. Бұл
активтер өтімділігі төмен активтерге жатқызылады. Дегенмен әрбір кезеңде
елдегі экономикалық жағдайды ескеріп отыру қажет.
Банк өз активтерінің құрылымын олардың жекелеген топтары және түрлері
тұрғысынан алынғанда, белгілі-бір уақытқа яғни, белгілі-бір күнге, сонымен
қатар, олардың динамикасы арқылы талдау негізінде ол қаражаттарды
активтердің бір түрінен келесі түріне ауыстыра алады. Бұл кезде қаражаттар
көзі өзгермей қалуы да мүмкін немесе ақшалай қаражаттардың жаңа көздері
есебінен де ауыстырылу жүргізілуі мүмкін. Банк активтерді бір түрінен
екінші бір түріне ауыстырған кезде орналастырудың сенімділігі және табыстың
деңгейі тұрғысынан активтердің ұтымды құрылымын қалыптастыру қамтамасыз
етуді көздейді. Бұл жағдайда пассивтердің құрылымы және тартылған қарыз
қаражаттарының мерзімі де ескерілуі қажет.
Егер активтердің бірінші тобын қарастыратын болсақ, Орталық Банкте
корреспонденттік шоттағы ақшалай қаражаттардың қалдығы үнемі жоғары болатын
болса бұл қаражаттарды қысқа мерзімді банктік қарыздарға немесе
мемлекеттік бағалы қағаздарға орналастыруға болады. Мемлекеттік бағалы
қағаздардың әкелетін табысы аз болғанымен олардың банктің шығаратын бағалы
қағаздарына қарағанда сенімділігі жоғары. Қазақстан Республикасында 1994
жылдан бері мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы жұмыс істеуде. Осылайша
өтімділік деңгейін төмендетпей, банктің табысын жоғарылатуға болады.
Алайда, корреспонденттік шоттағы қаражаттарды активтің басқа түріне
орналастыру туралы шешім қабылдамас бұрын, банк кәсіпорынның төлем
қабілеттілігіне талдау жасауы, табыстары және шығындарына болжау жасауы
қажет. Өйткені түрлі қолайсыз факторлар әсерінен корреспондентік шоттағы
қаражаттардың тез арада азаюы орын алуы мүмкін, ал бұл корреспондентік шот
бойынша дебеттік қалдықтың пайда болуына әкеліп соғады. Бұл жағдайда банк
операцияларды жүргізуге Орталық Банктің қаражаттарын қарызға алуға мәжбүр
болады, олар бойынша пайыздық мөлшерлеме Орталық Банктің есеп мөлшеріне
қарағанда анағұрлым жоғары болады.
Қаражаттардың екінші топтағы активтеріне орналастырылуы акционерлік
қоғамдардың, серіктестіктердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың акцияларын алу,
олардың қызметтеріне қатысу түрінде болады. Бұл негізінен банктердің
табыстың үнемі келіп түсуін қамтамасыз етуде ұмтылушылығынан болып отыр,
осының әсерінен банктердің қаржылық тұрақтылығы және өтімділігі
жоғарылайды. Қазақстан Республикасында банктердің барлығына бірдей
кәсіпорындардың бағалы қағаздарын сатып алуға рұқсат берілмеген. Банктердің
бұл қызметін кастодиалдық қызмет деп атайды. Кастодиалдық қызметпен
айналысуға рұқсатты Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі береді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында бұл қызметпен тек санаулы
ғана банктің айналысуға рұқсаты бар. Соның ішінде осы жұмыста активтік
портфеліне талдау жасалғалы отырған банк те бар.
Бір мезгілде бұл топтың активтері банктің қарыздар тобының
активтеріне қарағанда өтімділігі төмен, әсіресе экономикалық дағдарыс
жағдайында, және оларға қаражаттарды орналастыру едәуір тәуекелмен
байланысты болады. Сондықтан коммерциялық банкте арнайы резервтер құрылуы
керек. Қазақстан Республикасында банктердің бұл тобына қаражаттарды
орналастыруы өте аз болып табылады.
Акционерлік қоғамдардың, кәсіпорындардың, ұйымдардың бағалы
қағаздарына қаражаттар жұмсау және олардың шаруашылық қызметтеріне қатысу
коммерциялық банктің өтімділігін төмендетеді, ал оларды басқару дамыған
корпоративтік бағалы қағаздар нарығының жоқтығына байланысты үлкен
қиыншылықтар туғызады.
Екінші топтың активтерінің құрылымында да негізгі үлесті
кәсіпорындарға, ұйымдарға берілген қарыздар алады. Бұл қарыздар қазіргі
уақытта қысқа мерзімдік сипатта және негізінен айналыс сферасына
бағытталған. Активтердің бұл түріне қаражаттарды орналастырудан түсетін
табыс деңгейі анағұрлым жоғары. Бұл коммерциялық банктерге пайданың көп
бөлігін несиелік операциялардан алуға мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді
несиелердің өтімділігі әр уақытта біркелкі емес, бұл қарыз алушының
несиенің қайтарылуын қамтамасыз етуге қойған қамтамасыз етілу көздерінің
әруақытта сапалы еместігінен туындайды. Сондықтан коммерциялық банктер
тартылған ресурстарын тәуекелділігі жағынан қолайлы активтің түрі - басқа
банктерге несиелерге жұмсайды. Активтердің бұл түрінің табысы
кәсіпорындарға берілетін несиелердің табысынан төмен, бірақ банктің
өтімділігін көтереді. Бұл несиелер әдетте негізінен қысқа мерзімдік
сипатта болады.
Екінші топтағы активтердің ішінде шамасы бойынша едәуір орын алатын
актив - банкаралық несиелер болып табылады.
Коммерциялық банктердің дамуымен байланысты банкаралық несиелер де
тұрақты түрде өсіп келеді. Бұл бірқатар факторларға байланысты, соның
ішінде банктердің өз өтімділіктерін жоғарылатуға ұмтылуы да бар.
Активтердің төртінші тобын негізінен коммерциялық банктің өндірістік-
техникалық базасын дамытуға жұмсалған қаражаттар құрайды. Коммерциалық
банктер өздерінің қалыптасуының алғашқы сатысында тұрғандықтан олардан
бүгінгі таңда өздерін ғимараттармен, құрылғылармен, есептеу техникаларымен,
байланыстың жаңа құралдарымен қамтамасыз ету үшін едәуір қаражат жұмсау
талап етіледі. Алайда, барлық банктер бірдей, әсіресе жаңадан құралған
банктер өздері дамуы үшін қаржыландыру көздерін таба бермейді. Осыдан
банктің күрделі жұмсалымдары мен оны қаржыландыру көздері арасында тепе-
теңдікті қамтамасыз ету мәселесін шешу қажеттілігі пайда болады. Жоғарыда
айтылып өткен шығындарды банк сәйкес жабу көздерінсіз жүзеге асыратын
болса, онда банктің өтімділігі төмендей бастайды.
1.3. Банк активтерін сапасына байланысты жіктеу
Банктің активтерінің сапасы олардың өтімділік, тәуекелділік, және
табыстылық деңгейімен бағаланады. Талдаудың классикалық схемасы
төмендегідей.
Алдымен активтерді үш топқа бөледі:
• Өтімді активтер. Оларға: кассадағы қолма-қол ақша, Орталық Банктегі
және корреспондент-банктердегі шоттардағы қаражаттар, мемлекеттік
бағалы қағаздар, егер олардың дамыған екінші нарығы және ломбартық
несие бар болса, Орталық банкте қайта есептеуге алынатын есепке
алынған вексельдер.
• Өтімді активтердің мөлшері салымшылардың орналастырған ресурстарын
қайтаруға қатысты олардың талаптарын қанағаттандыру үшін, банктің
қаражаттарды айналымнан алу мүмкіндігін сипаттайды. Әдетте өтімділігі
тез активтер тәуекелі жоқ деп есептеледі және сәйкесінше, табыстығы аз
болып есептеледі.
• Жұмыс істеп тұрған активтер. Олар клиенттерге берілген қарыздар,
банкаралық несиелер, сатылуға арналған және сатуға жарамды бағалы
қағаздар және тағы басқалар.
Бұлар табыс әкелетін активтер, бірақ белгілі-бір дәрәжеде тәуекелі
бар және өтімділігі төмен болып табылады. Бұл кезде мына жағдайды ескеру
қажет: әдетте мұндай активтердің табыстылығы жоғары болғанымен олардың
шамадан тыс көбеюі банктің өтімділігі және қаржылық тұрақтылығына теріс
әсер етеді.
• Өтімсіз активтер. Оларға қозғалмайтын мүлікке, банктің ғимаратына және
құрылғыларына, басқа мекемелердің, фирмалардың және компаниялардың
капиталына, егер олар сатуға арналған және сатуға жарамды бағалы
қағаздар формасында болса, инвестициялар жатады.
Мұндай жұмсалымдар банктің өз қаражаттары есебінен жұмсалыуы қажет.
Өйткені табиғаты бойынша мұндай жұмсалымдар ұзақ мерзімдік сипатта болады
да тартылған ресурстардың қысқа мерзімдік сипатына сай келмейді.
Келесі сатыда активтердің белгілі-бір уақыт кезеңіндегі динамикасына
талдау жасалады. Осы сатының ең негізгісі - жұмыс істеп тұрған активтердің
тәуекелдігін талдау және бағалау болып табылады. Мұндай талдау құрылған
резервтердің жеткіліктігілігін анықтау үшін және активтік операцияларды
басқару тиімділігін бағалау үшін қажет. Осыған байланысты, тек жұмыс істеп
тұрған активтерді олардың тәуекелдігі тұрғысынан жіктейді.
Мұндай жіктеудің көптеген түрлері бар. Анағұрлым белгілісі - бұл 1985
жылы АҚШ Федералдық Резервтік Жүйесінің Кеңесі ұсынған жіктеу. Осыған
сәйкес активтер былай бөлінеді, - жақсы активтер, яғни өзіне міндеттеме
қабылдаған қарыз алушының ағымдық таза құнымен және төлем қабілеттігімен
қамтамасыз етілген, сонымен қатар, активтің өзінің құнымен қамтамасыз
етілген активтер: Ерекше
есептелген активтер. Бұл категориядағы активтер тап осы кезде қауіптілік
туғызбайды, бірақ жалпы алғанда әлсіз және болашақта банктің жағдайын
нашарлатуы мүмкін. Бұл активтерге жоғары тәуекелділік тән, бірақ оларды
қауіп тудыратын активтерге жатқызатындай шамада емес. Бұл категорияға
әдетте адекватты қадағалау қамтамасыз етілмеген, олар бойынша зияндық
келісім жасалған және адекватты қамтамасыз етілуі жоқ, барлық қажетті
құжаттар алынбаған немесе несиелермен жұмыс істеудің қалыптасқан
тәжірибесінен қандай да бір ауытқушылықтар бар. Мұнан басқа, қарыз алушыға
әсер етуі мүмкін экономиканың және нарықтың жағдайы кейде бұл
орналастыруларды ерекше есепке алуды талап етеді. Қауіп
тудыратын активтер. Мұндай активтерде қарыздың қайтпай қалу
ықтималдылығының айқындығы байқалады. Егер банк активтердің бұл
кемшіліктерін жоя алмаса, бұл жағдайда банктің белгілі бір зияндар шегуінің
ықтималдылық дәрежесі өте үлкен болады.
Күдікті активтер. Күдікті ретінде жіктелген активтерге қауіп тудыратың
активтерге тән кемшіліктердің барлығы да тән. Сонымен қатар қосымша
кемшілектерде тән, ол кемшіліктер олардың қайтарылуын немесе қарыздың
өтелуін мүмкін емес етеді және оларды жоғары шамада күдікті етеді. Күдікті
активтерден зиян шегу ықтималдылығы өте жоғары, бірақ активтердің
жақсаруына мүмкіндік беретін бірқатар факторлардың болуы (капиталды алу
немесе қосу, қосымша қамтамасыз етуге құқықтың алынуы, қайта қаржыландыру
жоспарының болуы) оларды зиянды категорияға қоспайды.
Шығынды активтер, яғни қайтарылмайтын
немесе құндылығының жоқтығы сонша оларды банктің активтері деп есептеуге де
болмайды, олай есептеудің орны да жоқ. Мұндай активтердің болашақта белгілі-
бір бөлігі қайтуы мүмкін деп есептеген күнің өзінде оларды шығынға
жатқызуды соза беру орынсыз болып табылады.
Осындай тәсілмен топтастырылған активтердің динамикасына талдау жасау
тәуекелге қатысты банктің саясаттық сипаты туралы бір қатар қорытындылар
жасауға мүмкіндік береді, сонымен бірге тәуекелді жұмсалымдар сферасы
ұлғайды ма, бір деңгейде тұр ма, немесе қысқарды ма, осыларды анықтауға
мүмкіндік береді. Бұдан басқа, банктің жалпы активтерінің сапасын
тәуекелділік дәрежесі бойынша жіктеу Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкісінің “Пруденциалдық нормативтер туралы” ережесі негізінде жүзеге
асырылады. Пруденциалдық нормативтер жайлы ереже
бойынша, төменде көрсетілген сандық белгілер арқылы коммерциялық банктердің
активтерінің тәуекелділігін белгілейді.
1-топ тәуекелділік дәрежесі нөлге тең активтер. Оларға
мыналар жатады;
касса (теңгелер және халықаралық экономикалық ынтымастық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz