Ақша - несие саясатына араласуға мемлекеттің құқығы
Мазмұны
Кіріспе 3
I-бөлім. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мәртебесі және
ұйымдастырылу құрылымы 7
1.1. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мәртебесі 7
1.2. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің өз қаражаты және табысын бөлу
10
1.3. Қазақстан Ұлттық Банкінің құрылымы мен органдары 11
2-бөлім. Экономиканы реттеудегі ақша-несие саясатының теориялық негіздері
16
2.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және негізгі құралдары 16
2.2 Ақша-несие саясатының қызмететуінің іске асуының құқықтық негізі 21
2.3 Ақша-несие саясатының 2004-2006ж негізгі бағыттары 24
2.4 Ақша-несие реттеуінің құралдары 28
2.5 Эмиссиялық қызметі және оның есепте бейнеленуі 32
3-бөлім. Қазақстан Республикасының ұлттық банкінің ақша-несие саясатын
жүргізу барысы және инфляциялық таргеттеудің маңызы 39
3.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің инфляцияны таргеттеуі 39
3.2 Ұлттық ақша-несие саясатының қазіргі таңдағы мәселелері мен
болашақтағы даму сипаты 48
Қорытынды 53
Қолданылған әдебиеттер тізімі 57
Кіріспе
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды және ажырамас
құрылымдарының бірі. Банктердің дамуы тауар өндірісімен және айналымымен
қатар өсіп өзара тығыз араласып кеткен. Мұндайда банктер ақша есеп
айырысуларын жүргізіп, шаруашылыққа несие бере отырып, капиталдарды қайта
бөлуде арадағы делдал ролін атқарып өндірістің жалпы тиімділігін елеулі
түрде арттырып, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай туғызады.
Қазіргі банктік жүйе – бұл кез келген дамыған мемлекеттің ұлттық
шаруашылығының маңызды саласы. Оның практикалық ролі мемлекетте төлемдер
мен есеп айырысулар жүйесін басқаратындығымен, өзінің коммерциялық
мәмілелерінің көп бөлігін салымдар, инвестициялар және несиелік операциялар
арқылы жүргізуімен анықталып, басқа да қаржы делдалдарымен қатар банктер
халықтың жинақ ақшасын фирмаларға және коммерциялық құрылымдарға
бағыттайды. Коммерциялық банктер мемлекеттің ақша-несие саясатына сәйкес
әрекет ете отырып ақша ағындарының айналымына, эмиссиясына, жалпы
массасына, оған қоса айналымдағы қолма-қол ақша санына әсер ету арқылы ақша
қозғалысын реттейді.
Ақша массасының өсуін тұрақтандыру – инфляция қарқынын төмендетудің,
бағалар деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз етудің кепілі болып табылады.
Мұндай жағдайға қол жеткізген кезде нарықтық қатынастар халық
шаруашылығының экономикасында тиімді түрде жүреді.
Қазіргі банк жүйесі – бұл банк ісінің негізін айқындайтын дәстүрлі
депозитті-несиелік және есеп айырысу кассалық операциялардан бастап банк
құрылымдары пайдаланып жүрген қазіргі заман талабына сай ақша-несие және
қаржылық құралдарға (лизинг, факторинг, траст және т.б.) дейінгі өз
тұтынушыларына көрсететін сан алуан қызметтер саласы.
Тұрақты, икемді және тиімді банк жүйесін құру – Қазақстандағы
экономикалық реформалардың маңызды және өте күрделі міндеттерінің бірі.
Әсіресе, шет елдердегі банк жүйесінің дамуын бақылаудың ерекше маңызы бар,
өйткені дамыған елдердегі банктердің тәжірибесі біздің отандық банк
жүйесінің қалыптасуына әсер етеді. Сөйтіп, оны халықаралық стандарттарға
жақындата түсіп, Қазақстан банктерінің әлемдік деңгейге шығуына ықпал
етеді. Демек, осыған орай шетелдік әріптестеріміздің біздің елге, оның
ішінде біздің банктік жүйеге деген сенімін арттырады. Қазіргі тауар және
қаржы рыноктарының дамыған жағдайында банк жүйесінің құрылымы күрт
күрделене түседі.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады. Банк жүйесінің жоғары
деңгейін құрады. Ұлттық банк басқа мемлекеттердің орталық банкімен қарым-
қатынаста болады және халықаралық ақша-несие қатынастарында мемлекет атынан
қызмет етеді. Ұлттық банк өз қызметінде республика ата-заңын, Президент
заңдарымен жарлықтарын және жоғары заң шығарушы ұйым шешімдерін басшылыққа
алады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық
нысанындағы заңды тұлға болып табылады, оның дербес балансы болады және
өзінің филиалдарымен, өкілдіктерімен және ұйымдарымен бірге біртұтас
құрылым құрайды. Ұлттық банк мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын
орган болып табылады.
Орталық банктер елдің несие жүйесін бас үйлестіруші және реттеуші
органының рөлін орындай отырып ерекше орын алады және экономикалық
басқарудың мемлекеттік орган болыды.
Бұл тақырыптағы жұмысты таңдау себебім Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі біздің еліміздің банк жүйесінде орасан зор орын алады.
Сондықтан құқықтарын, мәртебесін және жалпы Ұлттық банкті зерттеп білгім
келді.
Әдістемелік негізі-заң актілері, ереже есепке ала отырып, журналдар,
статистикалық бюллетень, кіпаптар, газет-журналдар қолданылған.
Бұл дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің
құқықтары, міндеттемелері, функциялары, мәртебесі, қызметінің негізгі
бағыттары, атап айтқанда ақша-несие саясаты қарастырылған. Мысалы,
функцияларына тоқтала кетсек Ұлттық банк Қазақстан Республикасының баға
саясатының тұрақтылығын қамтамасыз етеді және де Қазақстан Республикасының
экономикалық дамуы мен дүниежүзілік экономикаға кірігуіне қол жеткізу
мақсатында ықпал ететін ақша айналысы, несие, банктер мен олардың клиентері
арасында ақша аударымдарын ұйымдастырады.
Еліміздің нарықтық экономикаға өтуіне байланысты экономиканың тиімді
және тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін елдегі ақша қатынастарын, оның
құнсыздану дәрежесін, ақшалардың және несиенің айналысын, олардың көлемін,
банк және қаржы жүйелерінің қызметтерінің тиімді жүргізілуін, сондай-ақ
тұрақты дамуға бет алуын реттеу құралдары мен саясаттарын ұтымды жүргізу
мемлекеттің және қаржы саласының негізгі міндеті мен мақсаты болып
табылады. Осы аталған экономика салаларын реттеудегі кең қолданылатын
саясаттардың бірі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкік жүргізетін ақша-
несие саясаты болып табылады.
Бұл саясатты іске асыруда Ұлттық банк өзінің іске асыратын
шаралары туралы мемлекеттік қаржы жүйелерімен біреге отырып анықтайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының басты
мақсаттарына ұлттық экономиканың даму деңгейіне қарай ол 2002 жылға дейін
банк жүйесінің қызметтерін реттеуге, несиелеуді дамытуға, яғни қайта
қаржыландыру пайыз қойылымын кеміту болса, ал 2002 жылдан бастап ұлттық
экономикада ақша массасының және несиелік қатынастардың артық мөлшерде өсіп
кетуіне байланысты алдағы үш жылға негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштердің шамасын анықтау, яғни инфляциялық таргеттеу саясатына өте
бастады. Бұл саясаттың басты қолға алатын объектісі ұлттық ақша бірлігінің
тұрақтылығын және шетел валюталарына қарағанда нығаюын қамтамасыз ету болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша–несие саясатының
құралдары мен механизмдері атты дипломдық жұмыстың өзектілігі –
мемлекеттің экономикалық дамуының жоғарғы көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін
ақша-несие саясатын тиімді жүргiзудің маңыздылығы. Яғни ақша-несие саясатын
қаржыландыруды ресми ставкасын, ақша-несие саясатының негізгі операциялары
бойынша сыйақы мөлшерлемесінің деңгейлерін, ең төменгі резервтік
талаптардың нормативтерін ерекше жағдайларда, операцияларының жекелеген
түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулерді белгілеу жолымен
тиімді жүзеге асыруға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бүгінгі таңда өзекті және негізгі
саясаттардың бірі болып отырған ақша-несие саясатының қалай іске асатынын,
қызмет ету механизмін, бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету және Ұлттық
Банктің ақша-несие саясатын жүргiзудегі басты қызметтерін, ақша-несие
саясаттағы инфляциялық таргеттеудің жүргiзуінің бүгінгі таңдағы негізгі
бағыттарын зерттеу.
Осы мақсатқа сай дипломдық жұмыстың міндеттері келесідей:
1. Ұлттық банктiң ақша-несие саясатындағы негізгі мақсаты ретінде бағаның
тұрақтылығын қамтамасыз етуі үшін өзінің алдағы уақыттардағы саясаттарын
алдағы жылдарға белгіленген шамалар негізінде қатаң түрде жүргізуге
бағытталған.
2. Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату операцияларына сай
айналыстағы ақша жиынын реттеу.
3. Банктерге және үкіметке, экономикалық құрылым салаларына несиелер беруді
тиімді жүргiзу.
4. Валюталық нарықтағы басқыншылық, яғни Ұлттық Банктің шетел валюталарын
өзі ең бірінші сатып алуы және осы арқылы валюталық бағам мен төлем
балансын реттеп отыру.
I-бөлім. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мәртебесі және
ұйымдастырылу құрылымы
1.1. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мәртебесі
Орталық банктер елдің барлық несие жүйесінің бас үйлестіруші және
реттеуші органының ролін орындай отырып ерекше орын алады және
экономикалық басқарудың мемлекеттік органы болады. Олардың басты ролі
мемлекет берген кең өкілеттіктермен негізделген.
Орталық банк елдік эмиссиялық, резервтік, кассалық орталығы болып
табылады, нормаларды шығару, бақылау құқығына ие болады, “банктердің бас
банкі” ролін атқарады, ақша-несие және валюта саясатын айқындайды; оның
қызметінің негізгі мақсаты – пайда табу емес, елдің ақша-несие саясатын
және несиелік жүйеге басқаруды жүзеге асыру болып табылады.
Мемлекет берген эмиссиялық құқыққа ие Орталық банк экономиканы
тұрақтандырудың, тауар-ақша қатынасын тұрақтандырудың жалпы мемлекеттік
саясатты жүргізеді.
“Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы” ҚР Заңы бойынша ҚР
Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және
республиканың банк жүйесінің жоғары деңгейін білдіреді. КСРО Мемлекеттік
банкінің бұрынғы Республикалық кеңсесі Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі болып қайта құрылды. Ол күнделікті клиенттерге қызмет көрсететін
әдеттегі мемлекеттік банкіден орталық эмиссиялық банкіге айналып,
“банктердің бас банкі” болды.
Іс жүзінде барлық кассалық резервтер Ұлттық Банкіде шоғырланатынын
және олардың шаруашылық айналымға түсімдері Ұлттық Банктің мекемелері
арқылы коммерциялық банктердің кассасын толықтыру арқылы болатынын
білдіреді.
Ұлттық Банк – өзінің алтынвалюта резервтерін, басқа да материалдық
құндылықтарды қоса алғанда, ақша резервтерін құрайтын оқшауланған мүлікке
ие заңды тұлға. Мүліктің қалыптасуының көздері банк қызметінен алынған
кірістер мен шығыстар, бағалы қағаздардан түскен кірістер, тиісті
бюджеттерден алынған дотациялар болып табылады.
Отралық банктердің құқықтық мәртебесі құқықтық актілерде бекітілген:
орталық банк туралы заңдарда және олардың жарғыларында, банктік және
несиелік қызмет туралы заңдарда, валюталық заңнамаларды. Әдетте, орталық
банктің қызметін реттейтін негізгі құқықтық акт ол орталық банк туралы Заң
болып табылады. Онда оның мәртебесі, басшыларын тағайындау рәсімі, мемлекет
және ұлттық банк жүйесі арасындағы қарым-қатынастар айқындалып көрсетіледі.
Бұл заң орталық банктің елдегі эмиссиялық институты ретіндегі өкілеттігін
көрсетеді.
Ұлттық банк жүйесінің нормативтік құқықтық базасының қалыптасуының
басы 1995жылы 31 тамызда шыққан №2443, заңдық күші бар Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының
Заңына сай Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі өзінің қаржы-несие, ақша
жүйесі, алтын қоры, валюталық қорларын құруға құқық алды.
1993 жылдың 13 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
туралы Заңы бойынша Ұлттық банктің ролі және банк жүйесіндегі орны,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдарымен қарым-қатынастары
айқындалған еді.
КСРО мемлекетінің тұсында Ұлттық банк КСРО Мемлекеттік банкінің
құрамына республиканың орталық банкі ретінде енген болатын. Бұл кезеңде
Қазақ ССР ақша айналымы орталықтандырылған тәртіппен жүзеге асырылатын.
Ұлттық валютанмызды – теңгені (15 қараша 1993 ж.) енгізгеннен бастап
Ұлттық банк ақша-несие саласының қызметіне толығымен жауапкершілікті атқара
бастады.
Қазақстанның ақша-несие нарығының өзгеруіне байланысты Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің ролі де айрықша өзгере түсті. Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкі мемлекеттің орталық банкі ретінде өзінің негізгі
реттеуші және бақылаушы орган екеніне байланысты осы қызметтерін күшейте
түсті. Осы жағдайда еліміздегі банк жүйесі реформаларының қажеттігі
туындады, сөйтіп жаңа құқықтық актілер қабылдау керектігі айқын көзге түсе
бастады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің жұмысын реттейтін негізгі
құқықтық құжат "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заң болып
табылады. Анығырақ айтсақ, Қазақстан Республикасының Президентінің 1995
жылы 30 наурызында шыққан №2155 заңдық күші бар Жарлығы. Осы заңға сәйкес,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі, өз жұмысын еліміздің
Конституциясын және басқа да заңдық құжаттарды және де президент шығарған
құжаттарды басшылыққа алып жүргізеді. Қазақстанның Ұлттық банкісі дербес
балансы бар заңды тұлға.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі туралы Заң басқа банктерге
байланысты Заңдармен әрекеттес. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің
жұмысын реттейтін екінші құқықтық құжат Қазақстан Республикасының
Президентінің 1995 жылы 31 тамызда шыққан №2443, заңдық күші бар "Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы" Жарлығы. Аталмыш
заңға сәйкес, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді. Қазақстанда жұмыс
істеп жүрген банктердің, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінен
басқасының бәрі, екінші дәрежелі банктер болып есептеледі. Қазақстандағы
екінші дәрежелі банктер заңды тұлға болып табылады. Олардың бәрі,
меншіктігіне қарамастан коммерциялық жұмыспен шұғылданады. Сөйтіп, олардың
басты мақсаты — пайда табу.
Жоғарыда аталған екі заң кезінде халықаралық қаржы ұйымдар мен
сарапшыларының жақсы бағасына ие болған еді. Соңғы аталған заңға сәйкес
банк қызметі кәсіпкерлік қызмет тәрізді реттелуі тиіс деген алғышартқа
негізделген. Мұнда Ұлттық банк пен коммерциялық банктердің қарым-
қатынастары егжей-тегжейлі анықталған.
Сонымен қатар Қазақстан Ұлттық Банкі басқа елдердің орталық
банктерімен және басқа банктермен қарым-қатынаста, халықаралық банктер мен
басқа да қаржы-несие ұйымдарында Қазақстан Республикасының мүддесін
білдіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз міндеттерін орындау кезінде пайда табу
мақсатын басшылыққа алмауға тиіс.
Халықаралық практикада Орталық банктерді жіктеудің бір өлшемі, олардың
ақша саясатын жүргізудегі мемлекеттен тәуелсіздік дәрежесі. Бұндай
тәуелсіздіктің дәрежесі көптеген әр түрлі объективтік және субъективтік
факторлардың әсерімен анықталады. Олардың ішінде мыналарды бөліп айтуға
болады:
- Банктің капиталын құрауға және оның пайдасын бөлуге мемлекеттің
қатынасы;
- Банктің басқарушынар құрамын тағайындау процесі;
- Елдің Заңдарында, Орталық банктің мақсаты мен міндеттерін қамту
дәрежесі;
- Ақша-несие саясатына араласуға мемлекеттің құқығы;
Орталық, банктің мемлекет шығындарын тікелей немесе жанама
қаржыландыру мүмкіншілігін реттейтін ережелер.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің жағдайын осы тұрғыдан алып
талдасақ оның тәуелсіздігінің дәрежесі тым жоғары емес. Өйткені, біріншіден
оның негізгі капиталы толығымен (100%) мемлекеттікі, екіншіден жоғарыда
айтылғандай, банктік басқарушылар құрамын толығымен елдің Президенті
тағайындайды және босатады. Сонымен қатар, Ұлттық банктің басқарма
мүшелігіне бір Президенттің өкілі, екі үкіметтің өкілі заңға сәйкес кіреді.
Сөйтіп, 9 басқарма мүшелерінің 13 банктің аппаратынан тыс адамдар.
Үшіншіден, жоғарыда айтылған Заңда Ұлттық банктің құқықтары мен міндеттері,
атқарымдары, өкілеттігі мен құқықтары толығымен жете жазылған. Оның ішінде,
Үкіметтің ақша-несие саясатына араласу құқығы да қаралған. Оның үстіне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің өзінің табысын өз бетінше бөлуге
құқығы жоқ. Аталмыш Заңның ІІ-бабына сәйкес, оның табысының бір бөлігі
Президент белгілеген шекте оның негізгі капиталын толықтыруға, енді бір
бөлігі оның резерв қорын толықтыруға (екеуі де мемлекет меншігі екенін
айтқанбыз), ал қалған бөлігі мемлекеттің бюджетіне бағытталынады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының Президентіне есеп
береді.
Қазақстан Республикасының Президентіне есептілік мынаны білдіреді:
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы
Парламентінің келісімімен Қазақстан Ұлттық Банкінің Төрағасын тағайындауы;
оны қызметтен босатуы;
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкі
Төрағасының ұсынуы бойынша Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасының
орынбасарларын қызметке тағайындауы және қызметтен босатуы;
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкінің жылдық
есебін бекітуі;
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкінің
құрылымын және жалпы штат санын бекітуі;
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстанның Ұлттық Банкі туралы
ережені бекітуі;
Қазақстан Республикасы Президентінің ұлттық валюта – Қазақстан теңгесі
банкноттары және тиындары дизайнының тұжырымдамасын бекітуі;
Қазақстан Ұлттық Банкінің өз құзыретіндегі мәселелер жөнінде Қазақстан
Республикасының Президенті сұрау салған ақпаратты табыс етуі.
1.2. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің өз қаражаты және табысын бөлу
Орталық банк акционерлік қоғам нысанында құрылады. Әдетте, оның
капиталы мемлекетке тиесілі (Франция, Ұлыбритания, Германия, Нидерланды
және Испания). Егер мемлекет капиталдың бөлігін (Бельгия, Жапония) немесе
орталық банктің акционерлері коммерциялық банктер (АҚШ) және басқа қаржы
мекемелері (Италия), болғанымен мемлекет орталық банктің басқару органдарын
қалыптастыруда маңызды роль атқарады.
Қазақстан Ұлттық банкінің жарғылық капиталы мемлекетке тиесілі және
Қазақстан Ұлттық Банкінің билігіне негізгі қорларды беру жолымен және оның
таза табысынан алынған аударылымдардан, сондай-ақ республикалық бюджеттен
бөлінетін қаржыдан 20 миллиард Қазақстан теңгесі мөлшерінде құралады.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз балансындағы мүлікті иелену, пайдалану мен
билік жүргізу құқығын Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы белгілеген
тәртіппен дербес жүзеге асырады.
Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық нысанындағы
заңды тұлға болып табылады, оның дербес балансы болады және өзінің
филиалдарымен, өкілдіктерімен және ұйымдарымен бірге біртұтас құрылым
құрайды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің резерв капиталы оның жарғылық капиталы
мөлшерінде құрылып, таза табысы есебінен толықтырылады әрі Қазақстан Ұлттық
Банкінің Басқармасы бекіткен ережеге сәйкес, тек жүргізілген операциялар
бойынша жасалған ысырапқа өтемақы төлеуге және шығындардың орнын толтыруға
арналады. Алтын-валюта активтерін қайта бағалау шоты, оларды қайта
бағалаудан түскен іске асырылмаған табысты есепке алуға арналады. Ұзақ
мерзімді қаржылық инвестициялар түріндегі бағалы қағаздарды қайта бағалау
шоты оның ішінде шетел валютасындағы шот та, олардың құнын қайта бағалаудан
түскен іске асырылмаған табысты есепке алуға арналады. Негізгі қаражаттарды
қайта бағалау шоты Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі қаражатын индекстеу
нәтижелерін есепке алуға арналған.
Қазақстан Ұлттық Банкінің шығыстары есебінен күмәнді және сенімсіз
талаптары бойынша кредиттерді, депозиттерді, бағалы қағаздарды, есеп
айырысу кезіндегі шығындарды, шоттардағы қалдықтарды және аяқталмаған
құрылыс көлемін, Қазақстан Ұлттық Банкінің монетарлық емес қызметі
жөніндегі өзге де талаптары мен әлеуметтік сипаттағы төлемдерді қамтитын
басқа да активтерді қоса – арнайы провизиялар (резервтер), ал бөлінбеген
таза табыс есебінен - банк активтері бойынша жалпы провизиялар (резервтер)
құралады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің қаржылық жыл ішіндегі таза табысы іс жүзінде
алынған кірістер мен осы қаржылық жылға қатысты, активтер амортизацияны,
соның ішінде айналысқа шығарылған банкноттар мен тиындарды қоса алғанда,
шығыстары (алтын-валюта активтерін қайта бағалау есебіне жатқызылатын
жұмсалған кірістің пайда болған сомасын қоспағанда) арасындағы айырма
ретінде анықталады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің банк активтері бойынша құрылған жалпы
провизиялар (резервтер) сомасына азайтылған таза табысы Қазақстан Ұлттық
Банкі Басқармасының ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президенті
белгілейтін абсолюттік сомада жарғылық және резерв капиталын құрауға
бағытталады.
Нақты алынған таза табыстың қалған бөлігі келесі қаржы жылында
республикалық бюджетке аударылады. Нақты алынған таза табыс Қазақстан
Ұлттық Банкінің осы Заңда көзделген жарғылық капитал мен резерв қорын
қалыптастыруға жетімсіз болған жағдайда, пайда болған айырмашылық келесі
қаржы жылындағы республикалық бюджет қаржысы есебінен өтеледі.
1.3. Қазақстан Ұлттық Банкінің құрылымы мен органдары
Орталық банктердің тиімді қызметі шетелдік тәжірибелерді ескере отырып
және ұлттық дәстүрлерді көрсететін және мұның бәрі заңды бекітілген, өзінің
ұйымдастыру және басқару жүйесі болғанда ғана мүмкін болады. Орталық
банктердің ұйымдастырылуының екі негізгі үлгісі бар.
Бірінші үлгіге сәйкес орталық банк экономиканы реттеу үшін өкілеттігі
бар билік органының құралдарының бірі ретінде ақша-несие саясатын
жүргізеді. Ақша-несие саясаты да бюджеттік тәрізді, құрылымдық саясаты,
табыс саясаты үкіметтің экономикалық және әлеуметтік міндеттеріне қол
жеткізу үшін пайдаланылады. Мұндай орталық банктің үлгісі, мысалы, Франции,
Ұлыбритании, Жапония елдеріне тән.
Екінші орталық банктің үлгісінің алдына нақты міндеттер қойылады және
ол міндеттерді (бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ақша-несие
саясатының арнайы құралдары қолданылады) саяси биліктің қысымынсыз
атқарады. Мұндай үлгі Германия, Австрия және Нидерланды елдерінде жүзеге
асқан.
1993 жылдан бастап Қазақстан Ұлттық Банкі өзінің құрылымын өзгертті.
Жаңа құрылымды жасау кезінде орталық банктің классикалық функциялары
назарға алынып және жаңа құрылымның негізіне шетел тәжірибесі, атап
айтқанда Автрия Ұлттық банкінің тәжірибесі қолданылды.
Қазақстан Ұлттық Банкі - тіке бағыныстағы схемасы бар біртұтас
орталықтандырылған құрылым.
Қазақстан Ұлттық Банкінің органдары Басқарма мен Директорлар кеңесі
(Директорат) болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің құрамына департаменттерден тұратын орталық
аппарат пен басқа бөлімшелер, филиалдар, өкілдіктер және ұйымдар кіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің Төрағасын Парламенттің келісімімен Қазақстан
Республикасының Президенті 6 жыл мерзімге тағайындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасының орынбасарларын Қазақстан Ұлттық
Банкі Төрағасының ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан
Ұлттық Банкі Төрағасының тағайындалу мерзіміне қарамай, 6 жыл мерзімге
тағайындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің ең жоғары органы Басқарма болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының негізгі функциялары:
Мемлекеттік ақша-кредит саясатын әзірлеу;
Қазақстан Ұлттық Банктің банк қызметіне қатысты нормативтік құқықтық
актілерін бекіту;
Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен тұжырымдама негізінде
банкноттар мен тиындардың көрсетілген құны мен дизайнын анықтау;
Қазақстан Ұлттық Банкінің банктермен жасалатын операциялар бойынша
қайта қаржыландырудың ресми ставкасын белгілеу;
Ломбардтарға, қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыруға уәкілетті ұйымдарға берілетін лицензияларды қоспағанда, банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүргізуге лицензиялар беру, олардың
қолданылуын тоқтата тұру және қайтарып алу, банк заңдарында көзделген өзге
де санкцияларды қолдану туралы шешімдер қабылдау;
Банк болып табылмайтын заңды тұлғалардың Қазақстан Ұлттық Банкінде
банк шоттарын ашу шарттарын белгілеуге;
Банктер мен басқа ұйымдардың Қазақстан Ұлттық Банкі берген кредиттері
бойынша Қазақстан Ұлттық Банкі алдындағы борыштарын қайта құрылымдау
шарттарын анықтауға;
Банктің және (немесе) банк холдингінің ірі қатысушысының акцияларын
Қазақстан Ұлттық Банкінің сенімгерлікпен басқаруына беру туралы, ал
Қазақстан Республикасы Үкіметінің келісімімен банктер кредиторларының
мүдделерін қорғау және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында және капитал мөлшері теріс екінші деңгейдегі
банктердің акцияларын жаңа инвесторларға кейін міндетті түрде тез арада
өткізу шарттарымен мәжбүрлеп сатып алу туралы шешімдер қабылдауға;
Банктерге резервтік талаптардың нормативін бекіту;
Алтын-валюта активтерін басқаруды негізгі принциптерін белгілеу;
Қазақстан Республикасы валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін
бекіту;
Қазақстан Ұлттық Банкінің жұмысы туралы жылдық есепті қарау, қабылдау
және Қазақстан Республикасы Президентінің бекітуіне ұсыну;
Қазақстан Ұлттық Банкінің құрылымын, жалпы штат санын және
Қазақстанның Ұлттық Банкі туралы ережені қарау, мақұлдау және Қазақстан
Республикасы Президентінің бекітуіне ұсыну;
Қазақстан Ұлттық Банкінің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері
туралы жылдық балансы мен есебін қарау және бекіту;
Қазақстан Ұлттық Банкінің өзінің жарғылық және резервтік капиталын
қалыптастыру, Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі қаражатын және өзге де
мүлкін, бюджетін (шығыстар сметасын) пайдалану тәртібі туралы, ақылы
қызметтер көрсету жөніндегі нормативтік құқықтық актілерін бекіту, сондай-
ақ Қазақстан Ұлттық Банкі департаментінің директорларын, филиалдарының,
өкілдіктерінің және ұйымдарының басшыларын бекіту;
Қазақстан Ұлттық Банкі оның филиалдары, өкілдіктері мен ұйымдары
қызметкерлерінің еңбек жағдайын, еңбекақы төлеу жүйесі мен мөлшерін,
әлеуметтік-тұрмыстық жағынан қамтамасыз етілуін анықтау және бекіту;
Қазақстан Ұлттық Банкінің халықаралық және осы Заңға сәйкес өзге
де ұйымдарға қатысуы туралы шешім қабылдау;
Қазақстан Ұлттық Банкі Директорлар кеңесінің (Директорат) құрамын
бекіту;
Бухгалтерлік есептің қазақстандық стандарттарын ескере отырып,
Қазақстан Ұлттық Банкі үшін бухгалтерлік есептің саясаты мен әдістерін
белгілеу;
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының инвестициялық операцияларын
жүзеге асыру ережесін бекіту, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Yкіметіне
табыс етілетін Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлікпен
басқарудың нәтижелері туралы есепті бекіту;
Қазақстан Республикасының Парламентіне Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын сенімгерлікпен басқару нәтижелері туралы ақпарат табыс ету;
Өкілеттігіне Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлікпен
басқару (Өкілетті өкіл) жөніндегі шешімдерді шұғыл түрде қабылдау кіретін
лауазымды тұлғаны (Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Төрағасының
орынбасарынан төмен емес деңгейде) айқындау.
Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы өз құзырына жатқызылған мәселелер
бойынша қаулы қабылдайды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің Төрағасы немесе оның орынбасары банктердің
және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
лауазымды адамдарына әкімшілік айыппұл салу туралы мәселені Қазақстан
Ұлттық Банкі Басқармасының басқа мүшелерімен алдын ала келісіп алады және
осы мәселе бойынша тиісті қаулы нысанында шешім қабылдайды.
Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының мүшелері егер өздері оның
қабылдануы үшін дауыс бермесе, бірақ шешімнің қабылдануымен өзінің
келіспейтіндігі туралы дереу мәлімдеген болса, Басқарма қабылдаған шешімдер
үшін жауап береді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы 9 адамнан тұрады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының құрамына Қазақстан Ұлттық
Банкінің Төрағасы және Қазақстан Ұлттық Банкінің бес лауазымды адамы
Қазақстан Республикасының Президентінен бір өкіл және Қазақстан
Республикасының Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Қазақстан Республикасы Президентінен, Қазақстан Республикасының
Үкіметі мен Қазақстан Ұлттық Банкінен Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының
мүшелерін тиісінше Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан
Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Ұлттық Банкінің Төрағасы тағайындайды
және босатады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының құрамын тағайындаудың бұл
қағидалары өзінің өміршеңдігін дәлелдеп те шықты деуге болады. Өйткені
мұндай құрам ведомстволық тар шеңберді жоққа шығарып экономикалық тұрғыдан
теңгерілген шешімдер қабылдауға мүмкіндік туғызады. Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігімен (кездесулер және кеңестер негізінде)
ортаылған қарым-қатынастар жедел міндеттер мен стратегиялық мәселелер
бойынша үйлесімді шешімдерге арқау бола алады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің оралымды басқару органы Қазақстан Ұлттық
Банкінің Директорлар кеңесі (Директорат) болып табылады.
Директорлар кеңесінің құрамына Қазақстан Ұлттық Банкінің төрағасы,
оның орынбасарлары, Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасының ұсынуы бойынша
Қазақстан Ұлттық Банкі құрылымдық бөлімшелерінің басшылары кіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі Директорлар кеңесінің құрамын Қазақстан Ұлттық
Банкінің Басқармасы бекітеді.
Директорлар кеңесі Қазақстан Ұлттық Банкінің қарауындағы мәселелер
бойынша шешімдер қабылдайды, бұған Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы мен
Төрағасының құзырына енетін мәселелер ғана қосылмайды (немесе оның
орынбасарларының).
1.4. Қазақстан Ұлттық банкінің өкілеттілігі және құқықтары
Қазақстан Ұлттық Банкі заң актілерімен берілген өкілеттік шегінде өз
қызметін ешкімге тәуелсіз атқарады. Өкілді және атқарушы өкімет
органдарының Қазақстан Ұлттық Банкі оның филиалдары, өкілдіктері мен
ұйымдарының заңда бекітілген өкілеттігін жүзеге асыру жөніндегі қызметіне
араласуға құқы жоқ.
Қазақстан Ұлттық банкі өз қызметін Қазақстан Республикасының
Үкіметімен үйлестіріп отырады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банк, қаржы кеңесшісі және мемлекеттік
органдармен келісім бойынша олардың агенті ретінде іс-әрекет жасай алады.
Қазақстан Ұлттық Банкінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаржысы
орналастырылады. Қазақстан Ұлттық Банкі Үкімет шоттары бойынша төлем
жүргізеді, өзге де операцияларды жүзеге асырады, сондай-ақ оған басқа да
қызметтер көрсетеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік
қарыз алу саясатын жасау және іске асыру, мемлекеттің ақша-несие саясатымен
байланысты мәселелер жөнінде бюджет саясатын қалыптастыру кезінде қаржы
кеңесшісі ретінде қызмет етеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі Үкіметпен келісім бойынша Қазақстан
Республикасы Үкіметінің агенті ретінде оған мемлекеттік заемына қызмет
көрсетеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі
бойынша шығарылған мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуге
құқылы.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкімен мемлекеттік бағалы қағаздар шығарудың және Үкіметтің
мемлекеттік қарызын олардың банк жүйесіндегі өтімділігіне ықпал етуін
ескере отырып, өтеудің ай сайынғы көлемін және ақша-кредит саясатының
басымдығын, Үкіметтің шешімі бойынша шығарылған мемлекеттік бағалы
қағаздарды бастапқы орналастыруға қаржы ұйымдарына рұқсат ету шарттарын
келіседі.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігімен
келісім бойынша Үкіметтің шешімі бойынша шығарылған мемлекеттік бағалы
қағаздар айналысын реттеуге қатысуға құқылы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес бағалы қағаздар айналысын реттеуге
қатысуға құқылы.
2-бөлім. Экономиканы реттеудегі ақша-несие саясатының теориялық негіздері
1 2.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және негізгі құралдары
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын басты орган болып табылады. Ақша-несие саясатының
экономикалық маңызы бұл саясат нарықтық экономиканы реттеудегі өте тиімді
мемлекеттің реттеу және дамыту саясатты болуында.
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн,
сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-
қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:
• рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
• экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - коммерциялық банктердiң несиелiк
операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты – несие беру көлемiн кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы
мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады.
Жоғарыда атап өткеніміздей соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының
басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң тұрақтылығын
қамтамасыз етуді қолға алу. Бұл мақсатты орындауда Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі бүгінде қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының көмегімен реттеледі:
• Қайта қаржыландыру мөлшерлемесi: ресми мүдделендiру мөлшерлемесi
деңгейiн белгiлеу;
• Қазақстан Ұлттық банкi жинақталатын ең төменгi мiндеттi резервтер
нормасын белгiлеу, оның iшiнде сырттан тартылған қаражаттарды
мерзiмiне, көлемiне және түрлерiне байланысты жiктеу;
• Мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргiзу, осы операция негізінде
айналыстағы ақша жиынын реттеу;
• Банктерге және үкiметке, экономикалық құрылым салаларына несиелер
беруді тиімді жүргізу;
• Валюталық нарықтағы басқыншылық, яғни Ұлттық банктің шетел
валюталарын өзі ең бірінші сатып алуы және осы арқылы валюталық
бағам мен төлем балансын реттеп отыру;
• Кейбiр жағдайларды несиелiк операциялардың жекелеген түрлерiнiң
деңгейi мен көлемiне тiкелей сандық шектеулер енгiзу;
• Ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесi.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бiр бағыты
ретiнде қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тiкелей Орталық банктiң жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Ұлттық банкi операциялар
бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн, сол сияқты басқа да
мүдделендiру мөлшерiн белгiлейдi. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн
ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция
деңгейiне байланысты белгiлейдi. Қазақстан Ұлттық банкi мүдделендiру
мөлшерлемесi саясатын мемлекеттiк ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын
аумақтағы нарықтың мүдделендiру мөлшерлемесiне әрекет ету үшiн пайдаланады.
Қазақстан Ұлттық банкi пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы
теңге деңгейiн көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның
нәтижесiнде ақша жиыны және инфляцияның өсуiн төмендетудi қамтамасыз ету
болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесi, шын мәнiсiнде пайыз үшiн
төлемдер өз кезегiнде шығынның көлемiн құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты
алдағы уақытта немесе белгiлi бiр уақыт аралығында өзiнiң нәтижелерiне қол
жеткiзуi тиiс. Ұлттық банктiң мүдделендiру мөлшерлемесi ақша нарығындағы
қаржылық операциялардың барлық түрлерiне пайыз мөлшерлемесiнiң белгiлеу
базасы ретiнде қызмет етіп отырады.
Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы шетел
валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге оралатын
болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың
бағамдық айырмасы есебінен алып-сатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің
салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары ссудалық нарықтан валюталық
нарыққа ауысып кетті. Айырбас бағамы анықталатын сыртқы көрінісі мен ішкі
құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы, Ұлттық валютаның тұрақсыздығын
одан сайын арттыра түсті.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесiнiң шамасы ақшалай қаражаттарға деген
сұранысқа және инфляция деңгейiне байланысты келедi. Ұлттық банк
мүдделендiру мөлшерiн реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының
шамасына әсер етедi және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе
қысқартуға мүмкiндiк жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесiнiң деңгейi екiншi
деңгейдегi банктер үшiн, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау
шегiндегi негiзгi бағыттарын сипаттайтын басты бiр көрсеткiштi бiлдiредi.
Ұлттық банктiң ресми пайыздары, оның тiкелей бақылауына жатпайтын
несиелiк ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгiлейтiн
нарықтық пайыз мөлшерлемесiне жанама түрде ықпал етедi. Соның негiзiнде
сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгiленетiн Ұлттық банктiң қысқа
мерзiмдi шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттiк қысқа
мерзiмдi несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелерi жыл бойына Ұлттық банктiң
мүдделендiру мөлшерлемесiнiң өзгеруiне байланысты төмендеп отырған.
Пайыздың нақты бейнелерi, өз кезегiнде инвестициялау үшiн әлуеттiк ресурс
болып табылатын депозиттердiң несиелiк мекемелерге ағылуын арттыра түстi.
Ақша нарығындағы тепе-теңдiктi қамтамасыз етуде, банктерге берiлетiн
несие көлемiн реттеуде және олардың мiндеттемелерi бойынша төлемсiздiктi
төмендетуде, сол сияқты банктiң салым иелерi мен акционерлерiнiң мүдделерiн
қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгi резервтiк талаптар механизмiн
қолданады.
Резервтiк талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктердi жанама ақшалай-несиелiк реттеудiң негiзгi
құралдарының бiрiне жатады. Қазақстан банк жүйесiнiң бүгiнгi даму
жағдайында резервтiк коммерциялық банктердiң депозиттерiн сақтандыру
қызметiн, екiншi жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликатор үрдiсiн
реттеу қызметтерiн атқарады.
Әлемдiк тәжiрибеде мiндеттi резервтердiң өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесiнiң қаржы делдалы ретiндегi тиiмдiлiгiн нашарлатып, ал ең
төменгi резервтер нормасының артуы несиелiк ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетедi.
Ұлттық банк екiншi деңгейдегi банктер үшiн, олардың нормативтердi
орындауына байланысты ең төменгi резервтiк талаптарды орындау барысында
банктерге келесiдей екi тәсiлдi қолданады:
1) мiндеттi резервтеу;
2) резервтеудiң баламалы тәртiбi.
Орталық банк неғұрлым мiндеттi резервтердiң нормасын жоғары
тағайындаған сайын, коммерциялық банктердiң операцияларды жүзеге асыруға
пайдаланатын қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуi ( rr ) ақша
мультипликаторын төмендетiп, ақша жиынының азаюына алып келедi. Сонымен
Орталық банк мiндеттi резервтер нормасын өзгерте отырып , ақша ұсынысының
динамикасына әсер етедi.
Ақша-несие саясаты арқылы реттеудiң бiрi есеп мөлшерлемесiн өзгерту.
Мұндай тiркеу мөлшерлемесiн пайдаланатын Орталық банк коммерциялық
банктерге несие бередi. Егерде есеп мөлшерлемесi өсетiн болса, онда Орталық
банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктiң қарыз беру
операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң,
қарыз пайыз мөлшерлемесiн өсiредi.
Ақша мультипликаторы – ақша базасы бiр бiрлiкке өскенде, ақша
ұсынысының қалай өзгеретiндiгiн көрсетедi. Ақша мультипликаторының мөлшерi
мiндеттi резервтеу нормасына байланысты, өйткенi мiндеттi резерв банктер
мен несие ресурстарының көзi ретiнде пайдаланылмайды, сонымен қатар
айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшаның банктерден тыс орналасқан бөлiгiнiң
мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликаторының қарқындылығы
олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етедi, мультипликатордың
коэфиценттiк жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тiкелей
реттелмейдi, бiрақ оның мөлшерi инфляция деңгейiне әсер етедi және ақша-
несие саясаты үшiн үлкен мәнi бар. Экономикадағы ақша айналысы
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзiмдi депозиттердiң және ұзақ мерзiмдi
инвестициялық несие салымдарының өсуiн көрсетедi, бұл тек қана жалпы
экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенiм болғанда ғана
мүмкiн, керiсiнше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген
сенiмнiң көрсеткiшi болып, ақша жынындағы қолма-қол ақша үлесiнiң өсуiмен,
ұзақ мерзiмдi жинақтардың төменгi үлес салмағымен, шаруашылық
субъектiлерiнiң ұлттық валютасын сенiмдi активтерге аударумен бiрге жүредi.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық деңгейiне
байланысты болады, ол ақша жиынының жалпы iшкi өнiмге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетарлық деңгейi
жоғарылайды.
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған айналымдағы қолма-қол
ақша, мiндеттi және артық резервтер жатаы.
Мiндеттi резервтер – бекiтiлген нормативке сәйкес Ұлттық банктегi
арнайы шотта несие корреспонденттiк шотында сақталуға мiндеттi банк
депозиттерiнiң бөлiгi.
Артық резервтер – дегенiмiз банктердiң Ұлттық банктегi
корреспонденттiк шотта қаражатының барлығына байланысты болғандықтан,
Ұлттық банк ақша базасының мөлшерiн, екiншi деңгейдегi банктердiң Ұлттық
банктегi корреспонденттiк шоттағы қаражатының көлемiн, яғни банктер
өнiмiлiгiн реттеу арқылы реттейдi.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен iске асады. Бұл
құралдар ақша базасының кенеюi шегiн көрсететiн және ақша жиынының, ақша
базасы арқылы есептелетiн ақша мулбтипликаторының мөлшерiне әсер етедi.
Ақша ұсынысының үлгiсi және ақша мультипликаторы келесi формуламен
берiледi:
MS = C + D
Мұндағы:
МS – ақша ұсынысы;
С - банк жүйесiнен тыс қолда бар ақша;
D – депозиттер.
Қазiргi замандағы банк жүйесi – жеке резервтi жабумен байланысты
жүйе. Банк депозиттерiнiң бiр бөлiгiн ғана резерв түрiнде сақтайды, ал
қалған бөлiгiн қарыз беру үшiн және актив операциялар үшiн пайдаланады.
Басқа қаржылық институттармен салыстырғанда, банктiң ақша ұсынысын өсiру
мүмкiндiгi бар.
Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесi шеңберiндегi
төлем құралдарының эмиссиялық үрдiсi.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрi жаңа депозит пайда болуының
нәтижесiнде туындайды.
MS = 1 rr * D
Мұндағы:
rr – банк резервiнiң нормасы;
D – алғашқы салым;
1rr – банк мультипликаторы немесе депозиттiк
мультипликатор.
Ақша ұсынысының жалпы үлгiсi Орталық банк рөлiн ескере отырып
жасалады және банк жүйесiндегi депозиттiк ақшаның бiр бөлiгiнiң қолма-қол
ақшаға ауысуы.
Ақша базасы Орталық банкте сақталатын коммерциялық банктердiң
резервтерi мен банк жүйесiнен тыс қолма-қол ақша.
MB = C + R
Мұндағы:
MB – ақша базасы;
С – қолма-қол ақша;
R – резерв.
MS = C + D
Мұндағы:
MS – ақша ұсынысы;
С – қолма-қол ақша;
D – депозиттер.
Ақша мультипликаторы – ақша ұсынысының ақша базасына қатынасы:
m = MS MB = MS = m * MB
Мұндағы:
m – ақша мультипликаторы.
Ақша мультипликаторын қолма-қол ақша депозиттерiнiң (с * r) депозит
коэфиценттерiне және резерв депозитiне (rr) қатынасы түрiнде анықтауға
болады.
m = cr + 1 cr + rr * MB
Мұндағы:
с = C D – қолда бар ақша;
r = R D – резервтер.
Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша мультипликаторы
көлемдерiне тәуелдi.
2 2.2 Ақша-несие саясатының қызмететуінің іске асуының құқықтық негізі
Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының құқықтық негізі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңына сәйкес жүргізіледі.
Ақша-несие саясатын әзiрлеу және жүргiзу Қазақстан Ұлттық Банкi
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк ақша-несие саясатын айқындайтын және
жүзеге асыратын бiрден-бiр орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкi
ақша-несие саясатын бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында
жүзеге асырады.
Ақша-несие саясаты:
• қайта қаржыландырудың ресми ставкасын;
• ақша-несие саясатының негiзгi операциялары бойынша сыйақы
ставкаларының деңгейлерiн;
• ең төменгi резервтiк талаптардың нормативтерiн;
ерекше жағдайларда, операциялардың жекелеген түрлерiнiң деңгейi мен
көлемiне тiкелей сандық шектеулердi белгiлеу жолымен жүзеге асырылады.
Ақша-несие саясаты операцияларының түрлерi:
Ақша-несие саясатын iске асыру мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкi
мынадай операция түрлерiн жүзеге асырады:
1) Қарыздар беру;
2) Депозиттер қабылдау;
3) Валюталық интервенциялар;
4) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң қысқа мерзiмдi ноталарын шығару;
5) Мемлекеттiк және басқа да бағалы қағаздарды сатып алу және сату, оның
iшiнде керi сатып алу құқығымен;
6) Коммерциялық вексельдердi қайта есепке алу;
7) Қазақстан Ұлттық Банкi Басқармасының шешiмi бойынша басқа да
операциялар.
Қайта қаржыландырудың ресми ставкасы Қазақстан Ұлттық Банкi қайта
қаржыландырудың ресми ставкасын ақша рыногының жалпы жай-күйiне, қарыздар
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейiне және инфляциялық
болжалдарға қарай белгiлейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi қайта қаржыландырудың ресми ставкасына сәйкес
коммерциялық вексельдердi қайта есепке алуды жүргiзедi.
Қайта қаржыландырудың ресми ставкасы ақша-несие саясатының негiзгi
операциялары үшiн сыйақы ставкалары бойынша бағдар болып табылады.
Резервтiк талаптар Қазақстан Ұлттық Банкi банктердiң депозиттерi мен
заемдары бойынша сыйақы көлемдерi мен ставкаларын реттеу мақсатында ең
төменгi резервтiк талаптардың нормативтерiн пайдаланады.
Қазақстан Ұлттық Банкi ең төменгі резервтiк талаптардың нормативтерiн
банктер мiндеттемелерi сомасының процентi ретiнде есептейдi.
Банктердiң есеп айырысу үшiн қабылданатын мiндеттемелерiнiң құрылымын,
ең төменгі резервтiк талаптарды орындау шарттарын және оларды резервтеу
тәртiбiн, сондай-ақ ең төменгi резервтiк талаптардың нормативтерiн
Қазақстан Ұлттық Банкi белгiлейдi.
Ең төменгі резервтiк талаптардың нормативтерiн өзгерту осындай шешiм
қабылданған күннен бастап бiр айдан ерте қолданысқа енгiзiлмейдi.
Ең төменгi резервтiк талаптардың нормативтерi бұзылған кезде банктер
Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауаптылықта болады.
Қазақстан Ұлттық Банкi тарату комиссиясының төрағасы тағайындалған күннен
бастап банктің тарату комиссиясына өзiнде резервтелген қаражатты он күндiк
мерзiмде қайтарады.
Бағалы қағаздарды сатып алу және сату мемлекеттiк және басқа да бағалы
қағаздарды сатып алу мен сатуды Қазақстан Ұлттық Банкi жалпы ақша-несие
саясаты шеңберiнде жүзеге асырады.
Ақша-несие саясатының негiзгi операциялары бойынша сыйақы ставкалары
Қазақстан Ұлттық Банкi жүзеге асырылатын ақша-несие саясаты шеңберiнде
қаржы рыногындағы рыноктық сыйақы ставкаларына әсер ету мақсатында ақша-
несие саясатының негiзгi операциялары бойынша сыйақы ставкаларын
белгiлейдi.
Қарыздар Қазақстан Ұлттық Банкi ақша-несие саясатының қабылданған
бағдарларына сәйкес банктердiң қарыз алуының жалпы көлемiн реттейдi.
Банктерге берiлетiн қарыздарды беру мен өтеу тәртiбiн, талаптарын,
түрлерiн, мерзiмдерiн және лимиттерiн Қазақстан Ұлттық Банкi айқындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкi қарыздарды өтiмдiлiгі жоғары және қауiпсiз бағалы
қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз ете отырып та, қамтамасыз
етпей де бiр жылдан аспайтын мерзiмге бередi. Бұл мерзiмдi Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Басқармасы ұзартуы мүмкiн. Бұл орайда Қазақстан Ұлттық Банкi соңғы
инстанциядағы қарыз берушi ретiнде банктерге қарыздарды Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Басқармасы белгiлеген тәртiппен, шарттарда және мерзiмдерде беруге
құқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнде көзделген мүлiк
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң қарыздары бойынша мiндеттемелердiң орындалуын
қамтамасыз ету үшiн кепiл заты бола алады.
Валюталық интервенциялар Қазақстан Ұлттық Банкiнiң валюталық
интервенциялары Қазақстан теңгесiнiң бағамына әсер ету мақсатында
банкаралық немесе биржалық рыноктарда шетел валютасын сатып алу-сату және
валюталық мәмiлелердiң басқа да түрлерiн жүргiзу жолымен дербес жүзеге
асырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң валюталық интервенциялары жалпы ақша-несие
саясаты шеңберiнде жүргiзiледi.
Депозиттер депозиттердi тарту мен өтеу тәртiбiн, талаптарын,
мерзiмдерiн және тарту лимиттерiн Қазақстан Ұлттық Банкi айқындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкi ұлттық валютамен де, шетел валютасымен де
депозиттер тартуға құқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң қысқа мерзiмдi ноталары - Қазақстан Ұлттық
Банкi эмиссиялайтын мемлекеттiк бағалы қағаздар. Қысқа мерзiмдi ноталарды
шығару, орналастыру, айналысқа жiберу және өтеу тәртiбi мен талаптарын
Қазақстан Ұлттық Банкi айқындайды. Қазақстан Ұлттық Банкi ақша-несие
саясатының мақсаттарына сәйкес қысқа мерзiмдi ноталарды ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
I-бөлім. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мәртебесі және
ұйымдастырылу құрылымы 7
1.1. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мәртебесі 7
1.2. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің өз қаражаты және табысын бөлу
10
1.3. Қазақстан Ұлттық Банкінің құрылымы мен органдары 11
2-бөлім. Экономиканы реттеудегі ақша-несие саясатының теориялық негіздері
16
2.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және негізгі құралдары 16
2.2 Ақша-несие саясатының қызмететуінің іске асуының құқықтық негізі 21
2.3 Ақша-несие саясатының 2004-2006ж негізгі бағыттары 24
2.4 Ақша-несие реттеуінің құралдары 28
2.5 Эмиссиялық қызметі және оның есепте бейнеленуі 32
3-бөлім. Қазақстан Республикасының ұлттық банкінің ақша-несие саясатын
жүргізу барысы және инфляциялық таргеттеудің маңызы 39
3.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің инфляцияны таргеттеуі 39
3.2 Ұлттық ақша-несие саясатының қазіргі таңдағы мәселелері мен
болашақтағы даму сипаты 48
Қорытынды 53
Қолданылған әдебиеттер тізімі 57
Кіріспе
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды және ажырамас
құрылымдарының бірі. Банктердің дамуы тауар өндірісімен және айналымымен
қатар өсіп өзара тығыз араласып кеткен. Мұндайда банктер ақша есеп
айырысуларын жүргізіп, шаруашылыққа несие бере отырып, капиталдарды қайта
бөлуде арадағы делдал ролін атқарып өндірістің жалпы тиімділігін елеулі
түрде арттырып, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай туғызады.
Қазіргі банктік жүйе – бұл кез келген дамыған мемлекеттің ұлттық
шаруашылығының маңызды саласы. Оның практикалық ролі мемлекетте төлемдер
мен есеп айырысулар жүйесін басқаратындығымен, өзінің коммерциялық
мәмілелерінің көп бөлігін салымдар, инвестициялар және несиелік операциялар
арқылы жүргізуімен анықталып, басқа да қаржы делдалдарымен қатар банктер
халықтың жинақ ақшасын фирмаларға және коммерциялық құрылымдарға
бағыттайды. Коммерциялық банктер мемлекеттің ақша-несие саясатына сәйкес
әрекет ете отырып ақша ағындарының айналымына, эмиссиясына, жалпы
массасына, оған қоса айналымдағы қолма-қол ақша санына әсер ету арқылы ақша
қозғалысын реттейді.
Ақша массасының өсуін тұрақтандыру – инфляция қарқынын төмендетудің,
бағалар деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз етудің кепілі болып табылады.
Мұндай жағдайға қол жеткізген кезде нарықтық қатынастар халық
шаруашылығының экономикасында тиімді түрде жүреді.
Қазіргі банк жүйесі – бұл банк ісінің негізін айқындайтын дәстүрлі
депозитті-несиелік және есеп айырысу кассалық операциялардан бастап банк
құрылымдары пайдаланып жүрген қазіргі заман талабына сай ақша-несие және
қаржылық құралдарға (лизинг, факторинг, траст және т.б.) дейінгі өз
тұтынушыларына көрсететін сан алуан қызметтер саласы.
Тұрақты, икемді және тиімді банк жүйесін құру – Қазақстандағы
экономикалық реформалардың маңызды және өте күрделі міндеттерінің бірі.
Әсіресе, шет елдердегі банк жүйесінің дамуын бақылаудың ерекше маңызы бар,
өйткені дамыған елдердегі банктердің тәжірибесі біздің отандық банк
жүйесінің қалыптасуына әсер етеді. Сөйтіп, оны халықаралық стандарттарға
жақындата түсіп, Қазақстан банктерінің әлемдік деңгейге шығуына ықпал
етеді. Демек, осыған орай шетелдік әріптестеріміздің біздің елге, оның
ішінде біздің банктік жүйеге деген сенімін арттырады. Қазіргі тауар және
қаржы рыноктарының дамыған жағдайында банк жүйесінің құрылымы күрт
күрделене түседі.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады. Банк жүйесінің жоғары
деңгейін құрады. Ұлттық банк басқа мемлекеттердің орталық банкімен қарым-
қатынаста болады және халықаралық ақша-несие қатынастарында мемлекет атынан
қызмет етеді. Ұлттық банк өз қызметінде республика ата-заңын, Президент
заңдарымен жарлықтарын және жоғары заң шығарушы ұйым шешімдерін басшылыққа
алады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық
нысанындағы заңды тұлға болып табылады, оның дербес балансы болады және
өзінің филиалдарымен, өкілдіктерімен және ұйымдарымен бірге біртұтас
құрылым құрайды. Ұлттық банк мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын
орган болып табылады.
Орталық банктер елдің несие жүйесін бас үйлестіруші және реттеуші
органының рөлін орындай отырып ерекше орын алады және экономикалық
басқарудың мемлекеттік орган болыды.
Бұл тақырыптағы жұмысты таңдау себебім Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі біздің еліміздің банк жүйесінде орасан зор орын алады.
Сондықтан құқықтарын, мәртебесін және жалпы Ұлттық банкті зерттеп білгім
келді.
Әдістемелік негізі-заң актілері, ереже есепке ала отырып, журналдар,
статистикалық бюллетень, кіпаптар, газет-журналдар қолданылған.
Бұл дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің
құқықтары, міндеттемелері, функциялары, мәртебесі, қызметінің негізгі
бағыттары, атап айтқанда ақша-несие саясаты қарастырылған. Мысалы,
функцияларына тоқтала кетсек Ұлттық банк Қазақстан Республикасының баға
саясатының тұрақтылығын қамтамасыз етеді және де Қазақстан Республикасының
экономикалық дамуы мен дүниежүзілік экономикаға кірігуіне қол жеткізу
мақсатында ықпал ететін ақша айналысы, несие, банктер мен олардың клиентері
арасында ақша аударымдарын ұйымдастырады.
Еліміздің нарықтық экономикаға өтуіне байланысты экономиканың тиімді
және тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін елдегі ақша қатынастарын, оның
құнсыздану дәрежесін, ақшалардың және несиенің айналысын, олардың көлемін,
банк және қаржы жүйелерінің қызметтерінің тиімді жүргізілуін, сондай-ақ
тұрақты дамуға бет алуын реттеу құралдары мен саясаттарын ұтымды жүргізу
мемлекеттің және қаржы саласының негізгі міндеті мен мақсаты болып
табылады. Осы аталған экономика салаларын реттеудегі кең қолданылатын
саясаттардың бірі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкік жүргізетін ақша-
несие саясаты болып табылады.
Бұл саясатты іске асыруда Ұлттық банк өзінің іске асыратын
шаралары туралы мемлекеттік қаржы жүйелерімен біреге отырып анықтайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының басты
мақсаттарына ұлттық экономиканың даму деңгейіне қарай ол 2002 жылға дейін
банк жүйесінің қызметтерін реттеуге, несиелеуді дамытуға, яғни қайта
қаржыландыру пайыз қойылымын кеміту болса, ал 2002 жылдан бастап ұлттық
экономикада ақша массасының және несиелік қатынастардың артық мөлшерде өсіп
кетуіне байланысты алдағы үш жылға негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштердің шамасын анықтау, яғни инфляциялық таргеттеу саясатына өте
бастады. Бұл саясаттың басты қолға алатын объектісі ұлттық ақша бірлігінің
тұрақтылығын және шетел валюталарына қарағанда нығаюын қамтамасыз ету болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша–несие саясатының
құралдары мен механизмдері атты дипломдық жұмыстың өзектілігі –
мемлекеттің экономикалық дамуының жоғарғы көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін
ақша-несие саясатын тиімді жүргiзудің маңыздылығы. Яғни ақша-несие саясатын
қаржыландыруды ресми ставкасын, ақша-несие саясатының негізгі операциялары
бойынша сыйақы мөлшерлемесінің деңгейлерін, ең төменгі резервтік
талаптардың нормативтерін ерекше жағдайларда, операцияларының жекелеген
түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулерді белгілеу жолымен
тиімді жүзеге асыруға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бүгінгі таңда өзекті және негізгі
саясаттардың бірі болып отырған ақша-несие саясатының қалай іске асатынын,
қызмет ету механизмін, бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету және Ұлттық
Банктің ақша-несие саясатын жүргiзудегі басты қызметтерін, ақша-несие
саясаттағы инфляциялық таргеттеудің жүргiзуінің бүгінгі таңдағы негізгі
бағыттарын зерттеу.
Осы мақсатқа сай дипломдық жұмыстың міндеттері келесідей:
1. Ұлттық банктiң ақша-несие саясатындағы негізгі мақсаты ретінде бағаның
тұрақтылығын қамтамасыз етуі үшін өзінің алдағы уақыттардағы саясаттарын
алдағы жылдарға белгіленген шамалар негізінде қатаң түрде жүргізуге
бағытталған.
2. Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату операцияларына сай
айналыстағы ақша жиынын реттеу.
3. Банктерге және үкіметке, экономикалық құрылым салаларына несиелер беруді
тиімді жүргiзу.
4. Валюталық нарықтағы басқыншылық, яғни Ұлттық Банктің шетел валюталарын
өзі ең бірінші сатып алуы және осы арқылы валюталық бағам мен төлем
балансын реттеп отыру.
I-бөлім. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мәртебесі және
ұйымдастырылу құрылымы
1.1. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мәртебесі
Орталық банктер елдің барлық несие жүйесінің бас үйлестіруші және
реттеуші органының ролін орындай отырып ерекше орын алады және
экономикалық басқарудың мемлекеттік органы болады. Олардың басты ролі
мемлекет берген кең өкілеттіктермен негізделген.
Орталық банк елдік эмиссиялық, резервтік, кассалық орталығы болып
табылады, нормаларды шығару, бақылау құқығына ие болады, “банктердің бас
банкі” ролін атқарады, ақша-несие және валюта саясатын айқындайды; оның
қызметінің негізгі мақсаты – пайда табу емес, елдің ақша-несие саясатын
және несиелік жүйеге басқаруды жүзеге асыру болып табылады.
Мемлекет берген эмиссиялық құқыққа ие Орталық банк экономиканы
тұрақтандырудың, тауар-ақша қатынасын тұрақтандырудың жалпы мемлекеттік
саясатты жүргізеді.
“Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы” ҚР Заңы бойынша ҚР
Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және
республиканың банк жүйесінің жоғары деңгейін білдіреді. КСРО Мемлекеттік
банкінің бұрынғы Республикалық кеңсесі Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі болып қайта құрылды. Ол күнделікті клиенттерге қызмет көрсететін
әдеттегі мемлекеттік банкіден орталық эмиссиялық банкіге айналып,
“банктердің бас банкі” болды.
Іс жүзінде барлық кассалық резервтер Ұлттық Банкіде шоғырланатынын
және олардың шаруашылық айналымға түсімдері Ұлттық Банктің мекемелері
арқылы коммерциялық банктердің кассасын толықтыру арқылы болатынын
білдіреді.
Ұлттық Банк – өзінің алтынвалюта резервтерін, басқа да материалдық
құндылықтарды қоса алғанда, ақша резервтерін құрайтын оқшауланған мүлікке
ие заңды тұлға. Мүліктің қалыптасуының көздері банк қызметінен алынған
кірістер мен шығыстар, бағалы қағаздардан түскен кірістер, тиісті
бюджеттерден алынған дотациялар болып табылады.
Отралық банктердің құқықтық мәртебесі құқықтық актілерде бекітілген:
орталық банк туралы заңдарда және олардың жарғыларында, банктік және
несиелік қызмет туралы заңдарда, валюталық заңнамаларды. Әдетте, орталық
банктің қызметін реттейтін негізгі құқықтық акт ол орталық банк туралы Заң
болып табылады. Онда оның мәртебесі, басшыларын тағайындау рәсімі, мемлекет
және ұлттық банк жүйесі арасындағы қарым-қатынастар айқындалып көрсетіледі.
Бұл заң орталық банктің елдегі эмиссиялық институты ретіндегі өкілеттігін
көрсетеді.
Ұлттық банк жүйесінің нормативтік құқықтық базасының қалыптасуының
басы 1995жылы 31 тамызда шыққан №2443, заңдық күші бар Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының
Заңына сай Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі өзінің қаржы-несие, ақша
жүйесі, алтын қоры, валюталық қорларын құруға құқық алды.
1993 жылдың 13 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
туралы Заңы бойынша Ұлттық банктің ролі және банк жүйесіндегі орны,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдарымен қарым-қатынастары
айқындалған еді.
КСРО мемлекетінің тұсында Ұлттық банк КСРО Мемлекеттік банкінің
құрамына республиканың орталық банкі ретінде енген болатын. Бұл кезеңде
Қазақ ССР ақша айналымы орталықтандырылған тәртіппен жүзеге асырылатын.
Ұлттық валютанмызды – теңгені (15 қараша 1993 ж.) енгізгеннен бастап
Ұлттық банк ақша-несие саласының қызметіне толығымен жауапкершілікті атқара
бастады.
Қазақстанның ақша-несие нарығының өзгеруіне байланысты Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің ролі де айрықша өзгере түсті. Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкі мемлекеттің орталық банкі ретінде өзінің негізгі
реттеуші және бақылаушы орган екеніне байланысты осы қызметтерін күшейте
түсті. Осы жағдайда еліміздегі банк жүйесі реформаларының қажеттігі
туындады, сөйтіп жаңа құқықтық актілер қабылдау керектігі айқын көзге түсе
бастады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің жұмысын реттейтін негізгі
құқықтық құжат "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заң болып
табылады. Анығырақ айтсақ, Қазақстан Республикасының Президентінің 1995
жылы 30 наурызында шыққан №2155 заңдық күші бар Жарлығы. Осы заңға сәйкес,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі, өз жұмысын еліміздің
Конституциясын және басқа да заңдық құжаттарды және де президент шығарған
құжаттарды басшылыққа алып жүргізеді. Қазақстанның Ұлттық банкісі дербес
балансы бар заңды тұлға.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі туралы Заң басқа банктерге
байланысты Заңдармен әрекеттес. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің
жұмысын реттейтін екінші құқықтық құжат Қазақстан Республикасының
Президентінің 1995 жылы 31 тамызда шыққан №2443, заңдық күші бар "Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы" Жарлығы. Аталмыш
заңға сәйкес, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді. Қазақстанда жұмыс
істеп жүрген банктердің, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінен
басқасының бәрі, екінші дәрежелі банктер болып есептеледі. Қазақстандағы
екінші дәрежелі банктер заңды тұлға болып табылады. Олардың бәрі,
меншіктігіне қарамастан коммерциялық жұмыспен шұғылданады. Сөйтіп, олардың
басты мақсаты — пайда табу.
Жоғарыда аталған екі заң кезінде халықаралық қаржы ұйымдар мен
сарапшыларының жақсы бағасына ие болған еді. Соңғы аталған заңға сәйкес
банк қызметі кәсіпкерлік қызмет тәрізді реттелуі тиіс деген алғышартқа
негізделген. Мұнда Ұлттық банк пен коммерциялық банктердің қарым-
қатынастары егжей-тегжейлі анықталған.
Сонымен қатар Қазақстан Ұлттық Банкі басқа елдердің орталық
банктерімен және басқа банктермен қарым-қатынаста, халықаралық банктер мен
басқа да қаржы-несие ұйымдарында Қазақстан Республикасының мүддесін
білдіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз міндеттерін орындау кезінде пайда табу
мақсатын басшылыққа алмауға тиіс.
Халықаралық практикада Орталық банктерді жіктеудің бір өлшемі, олардың
ақша саясатын жүргізудегі мемлекеттен тәуелсіздік дәрежесі. Бұндай
тәуелсіздіктің дәрежесі көптеген әр түрлі объективтік және субъективтік
факторлардың әсерімен анықталады. Олардың ішінде мыналарды бөліп айтуға
болады:
- Банктің капиталын құрауға және оның пайдасын бөлуге мемлекеттің
қатынасы;
- Банктің басқарушынар құрамын тағайындау процесі;
- Елдің Заңдарында, Орталық банктің мақсаты мен міндеттерін қамту
дәрежесі;
- Ақша-несие саясатына араласуға мемлекеттің құқығы;
Орталық, банктің мемлекет шығындарын тікелей немесе жанама
қаржыландыру мүмкіншілігін реттейтін ережелер.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің жағдайын осы тұрғыдан алып
талдасақ оның тәуелсіздігінің дәрежесі тым жоғары емес. Өйткені, біріншіден
оның негізгі капиталы толығымен (100%) мемлекеттікі, екіншіден жоғарыда
айтылғандай, банктік басқарушылар құрамын толығымен елдің Президенті
тағайындайды және босатады. Сонымен қатар, Ұлттық банктің басқарма
мүшелігіне бір Президенттің өкілі, екі үкіметтің өкілі заңға сәйкес кіреді.
Сөйтіп, 9 басқарма мүшелерінің 13 банктің аппаратынан тыс адамдар.
Үшіншіден, жоғарыда айтылған Заңда Ұлттық банктің құқықтары мен міндеттері,
атқарымдары, өкілеттігі мен құқықтары толығымен жете жазылған. Оның ішінде,
Үкіметтің ақша-несие саясатына араласу құқығы да қаралған. Оның үстіне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің өзінің табысын өз бетінше бөлуге
құқығы жоқ. Аталмыш Заңның ІІ-бабына сәйкес, оның табысының бір бөлігі
Президент белгілеген шекте оның негізгі капиталын толықтыруға, енді бір
бөлігі оның резерв қорын толықтыруға (екеуі де мемлекет меншігі екенін
айтқанбыз), ал қалған бөлігі мемлекеттің бюджетіне бағытталынады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының Президентіне есеп
береді.
Қазақстан Республикасының Президентіне есептілік мынаны білдіреді:
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы
Парламентінің келісімімен Қазақстан Ұлттық Банкінің Төрағасын тағайындауы;
оны қызметтен босатуы;
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкі
Төрағасының ұсынуы бойынша Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасының
орынбасарларын қызметке тағайындауы және қызметтен босатуы;
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкінің жылдық
есебін бекітуі;
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Ұлттық Банкінің
құрылымын және жалпы штат санын бекітуі;
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстанның Ұлттық Банкі туралы
ережені бекітуі;
Қазақстан Республикасы Президентінің ұлттық валюта – Қазақстан теңгесі
банкноттары және тиындары дизайнының тұжырымдамасын бекітуі;
Қазақстан Ұлттық Банкінің өз құзыретіндегі мәселелер жөнінде Қазақстан
Республикасының Президенті сұрау салған ақпаратты табыс етуі.
1.2. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің өз қаражаты және табысын бөлу
Орталық банк акционерлік қоғам нысанында құрылады. Әдетте, оның
капиталы мемлекетке тиесілі (Франция, Ұлыбритания, Германия, Нидерланды
және Испания). Егер мемлекет капиталдың бөлігін (Бельгия, Жапония) немесе
орталық банктің акционерлері коммерциялық банктер (АҚШ) және басқа қаржы
мекемелері (Италия), болғанымен мемлекет орталық банктің басқару органдарын
қалыптастыруда маңызды роль атқарады.
Қазақстан Ұлттық банкінің жарғылық капиталы мемлекетке тиесілі және
Қазақстан Ұлттық Банкінің билігіне негізгі қорларды беру жолымен және оның
таза табысынан алынған аударылымдардан, сондай-ақ республикалық бюджеттен
бөлінетін қаржыдан 20 миллиард Қазақстан теңгесі мөлшерінде құралады.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз балансындағы мүлікті иелену, пайдалану мен
билік жүргізу құқығын Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы белгілеген
тәртіппен дербес жүзеге асырады.
Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық нысанындағы
заңды тұлға болып табылады, оның дербес балансы болады және өзінің
филиалдарымен, өкілдіктерімен және ұйымдарымен бірге біртұтас құрылым
құрайды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің резерв капиталы оның жарғылық капиталы
мөлшерінде құрылып, таза табысы есебінен толықтырылады әрі Қазақстан Ұлттық
Банкінің Басқармасы бекіткен ережеге сәйкес, тек жүргізілген операциялар
бойынша жасалған ысырапқа өтемақы төлеуге және шығындардың орнын толтыруға
арналады. Алтын-валюта активтерін қайта бағалау шоты, оларды қайта
бағалаудан түскен іске асырылмаған табысты есепке алуға арналады. Ұзақ
мерзімді қаржылық инвестициялар түріндегі бағалы қағаздарды қайта бағалау
шоты оның ішінде шетел валютасындағы шот та, олардың құнын қайта бағалаудан
түскен іске асырылмаған табысты есепке алуға арналады. Негізгі қаражаттарды
қайта бағалау шоты Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі қаражатын индекстеу
нәтижелерін есепке алуға арналған.
Қазақстан Ұлттық Банкінің шығыстары есебінен күмәнді және сенімсіз
талаптары бойынша кредиттерді, депозиттерді, бағалы қағаздарды, есеп
айырысу кезіндегі шығындарды, шоттардағы қалдықтарды және аяқталмаған
құрылыс көлемін, Қазақстан Ұлттық Банкінің монетарлық емес қызметі
жөніндегі өзге де талаптары мен әлеуметтік сипаттағы төлемдерді қамтитын
басқа да активтерді қоса – арнайы провизиялар (резервтер), ал бөлінбеген
таза табыс есебінен - банк активтері бойынша жалпы провизиялар (резервтер)
құралады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің қаржылық жыл ішіндегі таза табысы іс жүзінде
алынған кірістер мен осы қаржылық жылға қатысты, активтер амортизацияны,
соның ішінде айналысқа шығарылған банкноттар мен тиындарды қоса алғанда,
шығыстары (алтын-валюта активтерін қайта бағалау есебіне жатқызылатын
жұмсалған кірістің пайда болған сомасын қоспағанда) арасындағы айырма
ретінде анықталады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің банк активтері бойынша құрылған жалпы
провизиялар (резервтер) сомасына азайтылған таза табысы Қазақстан Ұлттық
Банкі Басқармасының ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президенті
белгілейтін абсолюттік сомада жарғылық және резерв капиталын құрауға
бағытталады.
Нақты алынған таза табыстың қалған бөлігі келесі қаржы жылында
республикалық бюджетке аударылады. Нақты алынған таза табыс Қазақстан
Ұлттық Банкінің осы Заңда көзделген жарғылық капитал мен резерв қорын
қалыптастыруға жетімсіз болған жағдайда, пайда болған айырмашылық келесі
қаржы жылындағы республикалық бюджет қаржысы есебінен өтеледі.
1.3. Қазақстан Ұлттық Банкінің құрылымы мен органдары
Орталық банктердің тиімді қызметі шетелдік тәжірибелерді ескере отырып
және ұлттық дәстүрлерді көрсететін және мұның бәрі заңды бекітілген, өзінің
ұйымдастыру және басқару жүйесі болғанда ғана мүмкін болады. Орталық
банктердің ұйымдастырылуының екі негізгі үлгісі бар.
Бірінші үлгіге сәйкес орталық банк экономиканы реттеу үшін өкілеттігі
бар билік органының құралдарының бірі ретінде ақша-несие саясатын
жүргізеді. Ақша-несие саясаты да бюджеттік тәрізді, құрылымдық саясаты,
табыс саясаты үкіметтің экономикалық және әлеуметтік міндеттеріне қол
жеткізу үшін пайдаланылады. Мұндай орталық банктің үлгісі, мысалы, Франции,
Ұлыбритании, Жапония елдеріне тән.
Екінші орталық банктің үлгісінің алдына нақты міндеттер қойылады және
ол міндеттерді (бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ақша-несие
саясатының арнайы құралдары қолданылады) саяси биліктің қысымынсыз
атқарады. Мұндай үлгі Германия, Австрия және Нидерланды елдерінде жүзеге
асқан.
1993 жылдан бастап Қазақстан Ұлттық Банкі өзінің құрылымын өзгертті.
Жаңа құрылымды жасау кезінде орталық банктің классикалық функциялары
назарға алынып және жаңа құрылымның негізіне шетел тәжірибесі, атап
айтқанда Автрия Ұлттық банкінің тәжірибесі қолданылды.
Қазақстан Ұлттық Банкі - тіке бағыныстағы схемасы бар біртұтас
орталықтандырылған құрылым.
Қазақстан Ұлттық Банкінің органдары Басқарма мен Директорлар кеңесі
(Директорат) болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің құрамына департаменттерден тұратын орталық
аппарат пен басқа бөлімшелер, филиалдар, өкілдіктер және ұйымдар кіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің Төрағасын Парламенттің келісімімен Қазақстан
Республикасының Президенті 6 жыл мерзімге тағайындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасының орынбасарларын Қазақстан Ұлттық
Банкі Төрағасының ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан
Ұлттық Банкі Төрағасының тағайындалу мерзіміне қарамай, 6 жыл мерзімге
тағайындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің ең жоғары органы Басқарма болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының негізгі функциялары:
Мемлекеттік ақша-кредит саясатын әзірлеу;
Қазақстан Ұлттық Банктің банк қызметіне қатысты нормативтік құқықтық
актілерін бекіту;
Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен тұжырымдама негізінде
банкноттар мен тиындардың көрсетілген құны мен дизайнын анықтау;
Қазақстан Ұлттық Банкінің банктермен жасалатын операциялар бойынша
қайта қаржыландырудың ресми ставкасын белгілеу;
Ломбардтарға, қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыруға уәкілетті ұйымдарға берілетін лицензияларды қоспағанда, банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүргізуге лицензиялар беру, олардың
қолданылуын тоқтата тұру және қайтарып алу, банк заңдарында көзделген өзге
де санкцияларды қолдану туралы шешімдер қабылдау;
Банк болып табылмайтын заңды тұлғалардың Қазақстан Ұлттық Банкінде
банк шоттарын ашу шарттарын белгілеуге;
Банктер мен басқа ұйымдардың Қазақстан Ұлттық Банкі берген кредиттері
бойынша Қазақстан Ұлттық Банкі алдындағы борыштарын қайта құрылымдау
шарттарын анықтауға;
Банктің және (немесе) банк холдингінің ірі қатысушысының акцияларын
Қазақстан Ұлттық Банкінің сенімгерлікпен басқаруына беру туралы, ал
Қазақстан Республикасы Үкіметінің келісімімен банктер кредиторларының
мүдделерін қорғау және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында және капитал мөлшері теріс екінші деңгейдегі
банктердің акцияларын жаңа инвесторларға кейін міндетті түрде тез арада
өткізу шарттарымен мәжбүрлеп сатып алу туралы шешімдер қабылдауға;
Банктерге резервтік талаптардың нормативін бекіту;
Алтын-валюта активтерін басқаруды негізгі принциптерін белгілеу;
Қазақстан Республикасы валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін
бекіту;
Қазақстан Ұлттық Банкінің жұмысы туралы жылдық есепті қарау, қабылдау
және Қазақстан Республикасы Президентінің бекітуіне ұсыну;
Қазақстан Ұлттық Банкінің құрылымын, жалпы штат санын және
Қазақстанның Ұлттық Банкі туралы ережені қарау, мақұлдау және Қазақстан
Республикасы Президентінің бекітуіне ұсыну;
Қазақстан Ұлттық Банкінің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері
туралы жылдық балансы мен есебін қарау және бекіту;
Қазақстан Ұлттық Банкінің өзінің жарғылық және резервтік капиталын
қалыптастыру, Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі қаражатын және өзге де
мүлкін, бюджетін (шығыстар сметасын) пайдалану тәртібі туралы, ақылы
қызметтер көрсету жөніндегі нормативтік құқықтық актілерін бекіту, сондай-
ақ Қазақстан Ұлттық Банкі департаментінің директорларын, филиалдарының,
өкілдіктерінің және ұйымдарының басшыларын бекіту;
Қазақстан Ұлттық Банкі оның филиалдары, өкілдіктері мен ұйымдары
қызметкерлерінің еңбек жағдайын, еңбекақы төлеу жүйесі мен мөлшерін,
әлеуметтік-тұрмыстық жағынан қамтамасыз етілуін анықтау және бекіту;
Қазақстан Ұлттық Банкінің халықаралық және осы Заңға сәйкес өзге
де ұйымдарға қатысуы туралы шешім қабылдау;
Қазақстан Ұлттық Банкі Директорлар кеңесінің (Директорат) құрамын
бекіту;
Бухгалтерлік есептің қазақстандық стандарттарын ескере отырып,
Қазақстан Ұлттық Банкі үшін бухгалтерлік есептің саясаты мен әдістерін
белгілеу;
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының инвестициялық операцияларын
жүзеге асыру ережесін бекіту, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Yкіметіне
табыс етілетін Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлікпен
басқарудың нәтижелері туралы есепті бекіту;
Қазақстан Республикасының Парламентіне Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорын сенімгерлікпен басқару нәтижелері туралы ақпарат табыс ету;
Өкілеттігіне Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлікпен
басқару (Өкілетті өкіл) жөніндегі шешімдерді шұғыл түрде қабылдау кіретін
лауазымды тұлғаны (Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Төрағасының
орынбасарынан төмен емес деңгейде) айқындау.
Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы өз құзырына жатқызылған мәселелер
бойынша қаулы қабылдайды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің Төрағасы немесе оның орынбасары банктердің
және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
лауазымды адамдарына әкімшілік айыппұл салу туралы мәселені Қазақстан
Ұлттық Банкі Басқармасының басқа мүшелерімен алдын ала келісіп алады және
осы мәселе бойынша тиісті қаулы нысанында шешім қабылдайды.
Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының мүшелері егер өздері оның
қабылдануы үшін дауыс бермесе, бірақ шешімнің қабылдануымен өзінің
келіспейтіндігі туралы дереу мәлімдеген болса, Басқарма қабылдаған шешімдер
үшін жауап береді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы 9 адамнан тұрады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының құрамына Қазақстан Ұлттық
Банкінің Төрағасы және Қазақстан Ұлттық Банкінің бес лауазымды адамы
Қазақстан Республикасының Президентінен бір өкіл және Қазақстан
Республикасының Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Қазақстан Республикасы Президентінен, Қазақстан Республикасының
Үкіметі мен Қазақстан Ұлттық Банкінен Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының
мүшелерін тиісінше Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан
Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Ұлттық Банкінің Төрағасы тағайындайды
және босатады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының құрамын тағайындаудың бұл
қағидалары өзінің өміршеңдігін дәлелдеп те шықты деуге болады. Өйткені
мұндай құрам ведомстволық тар шеңберді жоққа шығарып экономикалық тұрғыдан
теңгерілген шешімдер қабылдауға мүмкіндік туғызады. Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігімен (кездесулер және кеңестер негізінде)
ортаылған қарым-қатынастар жедел міндеттер мен стратегиялық мәселелер
бойынша үйлесімді шешімдерге арқау бола алады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің оралымды басқару органы Қазақстан Ұлттық
Банкінің Директорлар кеңесі (Директорат) болып табылады.
Директорлар кеңесінің құрамына Қазақстан Ұлттық Банкінің төрағасы,
оның орынбасарлары, Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасының ұсынуы бойынша
Қазақстан Ұлттық Банкі құрылымдық бөлімшелерінің басшылары кіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі Директорлар кеңесінің құрамын Қазақстан Ұлттық
Банкінің Басқармасы бекітеді.
Директорлар кеңесі Қазақстан Ұлттық Банкінің қарауындағы мәселелер
бойынша шешімдер қабылдайды, бұған Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы мен
Төрағасының құзырына енетін мәселелер ғана қосылмайды (немесе оның
орынбасарларының).
1.4. Қазақстан Ұлттық банкінің өкілеттілігі және құқықтары
Қазақстан Ұлттық Банкі заң актілерімен берілген өкілеттік шегінде өз
қызметін ешкімге тәуелсіз атқарады. Өкілді және атқарушы өкімет
органдарының Қазақстан Ұлттық Банкі оның филиалдары, өкілдіктері мен
ұйымдарының заңда бекітілген өкілеттігін жүзеге асыру жөніндегі қызметіне
араласуға құқы жоқ.
Қазақстан Ұлттық банкі өз қызметін Қазақстан Республикасының
Үкіметімен үйлестіріп отырады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банк, қаржы кеңесшісі және мемлекеттік
органдармен келісім бойынша олардың агенті ретінде іс-әрекет жасай алады.
Қазақстан Ұлттық Банкінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаржысы
орналастырылады. Қазақстан Ұлттық Банкі Үкімет шоттары бойынша төлем
жүргізеді, өзге де операцияларды жүзеге асырады, сондай-ақ оған басқа да
қызметтер көрсетеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік
қарыз алу саясатын жасау және іске асыру, мемлекеттің ақша-несие саясатымен
байланысты мәселелер жөнінде бюджет саясатын қалыптастыру кезінде қаржы
кеңесшісі ретінде қызмет етеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі Үкіметпен келісім бойынша Қазақстан
Республикасы Үкіметінің агенті ретінде оған мемлекеттік заемына қызмет
көрсетеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі
бойынша шығарылған мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуге
құқылы.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкімен мемлекеттік бағалы қағаздар шығарудың және Үкіметтің
мемлекеттік қарызын олардың банк жүйесіндегі өтімділігіне ықпал етуін
ескере отырып, өтеудің ай сайынғы көлемін және ақша-кредит саясатының
басымдығын, Үкіметтің шешімі бойынша шығарылған мемлекеттік бағалы
қағаздарды бастапқы орналастыруға қаржы ұйымдарына рұқсат ету шарттарын
келіседі.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігімен
келісім бойынша Үкіметтің шешімі бойынша шығарылған мемлекеттік бағалы
қағаздар айналысын реттеуге қатысуға құқылы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес бағалы қағаздар айналысын реттеуге
қатысуға құқылы.
2-бөлім. Экономиканы реттеудегі ақша-несие саясатының теориялық негіздері
1 2.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және негізгі құралдары
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын басты орган болып табылады. Ақша-несие саясатының
экономикалық маңызы бұл саясат нарықтық экономиканы реттеудегі өте тиімді
мемлекеттің реттеу және дамыту саясатты болуында.
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн,
сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-
қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:
• рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
• экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - коммерциялық банктердiң несиелiк
операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты – несие беру көлемiн кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы
мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады.
Жоғарыда атап өткеніміздей соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының
басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң тұрақтылығын
қамтамасыз етуді қолға алу. Бұл мақсатты орындауда Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі бүгінде қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының көмегімен реттеледі:
• Қайта қаржыландыру мөлшерлемесi: ресми мүдделендiру мөлшерлемесi
деңгейiн белгiлеу;
• Қазақстан Ұлттық банкi жинақталатын ең төменгi мiндеттi резервтер
нормасын белгiлеу, оның iшiнде сырттан тартылған қаражаттарды
мерзiмiне, көлемiне және түрлерiне байланысты жiктеу;
• Мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргiзу, осы операция негізінде
айналыстағы ақша жиынын реттеу;
• Банктерге және үкiметке, экономикалық құрылым салаларына несиелер
беруді тиімді жүргізу;
• Валюталық нарықтағы басқыншылық, яғни Ұлттық банктің шетел
валюталарын өзі ең бірінші сатып алуы және осы арқылы валюталық
бағам мен төлем балансын реттеп отыру;
• Кейбiр жағдайларды несиелiк операциялардың жекелеген түрлерiнiң
деңгейi мен көлемiне тiкелей сандық шектеулер енгiзу;
• Ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесi.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бiр бағыты
ретiнде қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тiкелей Орталық банктiң жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Ұлттық банкi операциялар
бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн, сол сияқты басқа да
мүдделендiру мөлшерiн белгiлейдi. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн
ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция
деңгейiне байланысты белгiлейдi. Қазақстан Ұлттық банкi мүдделендiру
мөлшерлемесi саясатын мемлекеттiк ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын
аумақтағы нарықтың мүдделендiру мөлшерлемесiне әрекет ету үшiн пайдаланады.
Қазақстан Ұлттық банкi пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы
теңге деңгейiн көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның
нәтижесiнде ақша жиыны және инфляцияның өсуiн төмендетудi қамтамасыз ету
болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесi, шын мәнiсiнде пайыз үшiн
төлемдер өз кезегiнде шығынның көлемiн құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты
алдағы уақытта немесе белгiлi бiр уақыт аралығында өзiнiң нәтижелерiне қол
жеткiзуi тиiс. Ұлттық банктiң мүдделендiру мөлшерлемесi ақша нарығындағы
қаржылық операциялардың барлық түрлерiне пайыз мөлшерлемесiнiң белгiлеу
базасы ретiнде қызмет етіп отырады.
Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы шетел
валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге оралатын
болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың
бағамдық айырмасы есебінен алып-сатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің
салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары ссудалық нарықтан валюталық
нарыққа ауысып кетті. Айырбас бағамы анықталатын сыртқы көрінісі мен ішкі
құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы, Ұлттық валютаның тұрақсыздығын
одан сайын арттыра түсті.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесiнiң шамасы ақшалай қаражаттарға деген
сұранысқа және инфляция деңгейiне байланысты келедi. Ұлттық банк
мүдделендiру мөлшерiн реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының
шамасына әсер етедi және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе
қысқартуға мүмкiндiк жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесiнiң деңгейi екiншi
деңгейдегi банктер үшiн, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау
шегiндегi негiзгi бағыттарын сипаттайтын басты бiр көрсеткiштi бiлдiредi.
Ұлттық банктiң ресми пайыздары, оның тiкелей бақылауына жатпайтын
несиелiк ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгiлейтiн
нарықтық пайыз мөлшерлемесiне жанама түрде ықпал етедi. Соның негiзiнде
сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгiленетiн Ұлттық банктiң қысқа
мерзiмдi шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттiк қысқа
мерзiмдi несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелерi жыл бойына Ұлттық банктiң
мүдделендiру мөлшерлемесiнiң өзгеруiне байланысты төмендеп отырған.
Пайыздың нақты бейнелерi, өз кезегiнде инвестициялау үшiн әлуеттiк ресурс
болып табылатын депозиттердiң несиелiк мекемелерге ағылуын арттыра түстi.
Ақша нарығындағы тепе-теңдiктi қамтамасыз етуде, банктерге берiлетiн
несие көлемiн реттеуде және олардың мiндеттемелерi бойынша төлемсiздiктi
төмендетуде, сол сияқты банктiң салым иелерi мен акционерлерiнiң мүдделерiн
қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгi резервтiк талаптар механизмiн
қолданады.
Резервтiк талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктердi жанама ақшалай-несиелiк реттеудiң негiзгi
құралдарының бiрiне жатады. Қазақстан банк жүйесiнiң бүгiнгi даму
жағдайында резервтiк коммерциялық банктердiң депозиттерiн сақтандыру
қызметiн, екiншi жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликатор үрдiсiн
реттеу қызметтерiн атқарады.
Әлемдiк тәжiрибеде мiндеттi резервтердiң өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесiнiң қаржы делдалы ретiндегi тиiмдiлiгiн нашарлатып, ал ең
төменгi резервтер нормасының артуы несиелiк ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетедi.
Ұлттық банк екiншi деңгейдегi банктер үшiн, олардың нормативтердi
орындауына байланысты ең төменгi резервтiк талаптарды орындау барысында
банктерге келесiдей екi тәсiлдi қолданады:
1) мiндеттi резервтеу;
2) резервтеудiң баламалы тәртiбi.
Орталық банк неғұрлым мiндеттi резервтердiң нормасын жоғары
тағайындаған сайын, коммерциялық банктердiң операцияларды жүзеге асыруға
пайдаланатын қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуi ( rr ) ақша
мультипликаторын төмендетiп, ақша жиынының азаюына алып келедi. Сонымен
Орталық банк мiндеттi резервтер нормасын өзгерте отырып , ақша ұсынысының
динамикасына әсер етедi.
Ақша-несие саясаты арқылы реттеудiң бiрi есеп мөлшерлемесiн өзгерту.
Мұндай тiркеу мөлшерлемесiн пайдаланатын Орталық банк коммерциялық
банктерге несие бередi. Егерде есеп мөлшерлемесi өсетiн болса, онда Орталық
банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктiң қарыз беру
операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң,
қарыз пайыз мөлшерлемесiн өсiредi.
Ақша мультипликаторы – ақша базасы бiр бiрлiкке өскенде, ақша
ұсынысының қалай өзгеретiндiгiн көрсетедi. Ақша мультипликаторының мөлшерi
мiндеттi резервтеу нормасына байланысты, өйткенi мiндеттi резерв банктер
мен несие ресурстарының көзi ретiнде пайдаланылмайды, сонымен қатар
айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшаның банктерден тыс орналасқан бөлiгiнiң
мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликаторының қарқындылығы
олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етедi, мультипликатордың
коэфиценттiк жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тiкелей
реттелмейдi, бiрақ оның мөлшерi инфляция деңгейiне әсер етедi және ақша-
несие саясаты үшiн үлкен мәнi бар. Экономикадағы ақша айналысы
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзiмдi депозиттердiң және ұзақ мерзiмдi
инвестициялық несие салымдарының өсуiн көрсетедi, бұл тек қана жалпы
экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенiм болғанда ғана
мүмкiн, керiсiнше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген
сенiмнiң көрсеткiшi болып, ақша жынындағы қолма-қол ақша үлесiнiң өсуiмен,
ұзақ мерзiмдi жинақтардың төменгi үлес салмағымен, шаруашылық
субъектiлерiнiң ұлттық валютасын сенiмдi активтерге аударумен бiрге жүредi.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық деңгейiне
байланысты болады, ол ақша жиынының жалпы iшкi өнiмге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетарлық деңгейi
жоғарылайды.
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған айналымдағы қолма-қол
ақша, мiндеттi және артық резервтер жатаы.
Мiндеттi резервтер – бекiтiлген нормативке сәйкес Ұлттық банктегi
арнайы шотта несие корреспонденттiк шотында сақталуға мiндеттi банк
депозиттерiнiң бөлiгi.
Артық резервтер – дегенiмiз банктердiң Ұлттық банктегi
корреспонденттiк шотта қаражатының барлығына байланысты болғандықтан,
Ұлттық банк ақша базасының мөлшерiн, екiншi деңгейдегi банктердiң Ұлттық
банктегi корреспонденттiк шоттағы қаражатының көлемiн, яғни банктер
өнiмiлiгiн реттеу арқылы реттейдi.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен iске асады. Бұл
құралдар ақша базасының кенеюi шегiн көрсететiн және ақша жиынының, ақша
базасы арқылы есептелетiн ақша мулбтипликаторының мөлшерiне әсер етедi.
Ақша ұсынысының үлгiсi және ақша мультипликаторы келесi формуламен
берiледi:
MS = C + D
Мұндағы:
МS – ақша ұсынысы;
С - банк жүйесiнен тыс қолда бар ақша;
D – депозиттер.
Қазiргi замандағы банк жүйесi – жеке резервтi жабумен байланысты
жүйе. Банк депозиттерiнiң бiр бөлiгiн ғана резерв түрiнде сақтайды, ал
қалған бөлiгiн қарыз беру үшiн және актив операциялар үшiн пайдаланады.
Басқа қаржылық институттармен салыстырғанда, банктiң ақша ұсынысын өсiру
мүмкiндiгi бар.
Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесi шеңберiндегi
төлем құралдарының эмиссиялық үрдiсi.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрi жаңа депозит пайда болуының
нәтижесiнде туындайды.
MS = 1 rr * D
Мұндағы:
rr – банк резервiнiң нормасы;
D – алғашқы салым;
1rr – банк мультипликаторы немесе депозиттiк
мультипликатор.
Ақша ұсынысының жалпы үлгiсi Орталық банк рөлiн ескере отырып
жасалады және банк жүйесiндегi депозиттiк ақшаның бiр бөлiгiнiң қолма-қол
ақшаға ауысуы.
Ақша базасы Орталық банкте сақталатын коммерциялық банктердiң
резервтерi мен банк жүйесiнен тыс қолма-қол ақша.
MB = C + R
Мұндағы:
MB – ақша базасы;
С – қолма-қол ақша;
R – резерв.
MS = C + D
Мұндағы:
MS – ақша ұсынысы;
С – қолма-қол ақша;
D – депозиттер.
Ақша мультипликаторы – ақша ұсынысының ақша базасына қатынасы:
m = MS MB = MS = m * MB
Мұндағы:
m – ақша мультипликаторы.
Ақша мультипликаторын қолма-қол ақша депозиттерiнiң (с * r) депозит
коэфиценттерiне және резерв депозитiне (rr) қатынасы түрiнде анықтауға
болады.
m = cr + 1 cr + rr * MB
Мұндағы:
с = C D – қолда бар ақша;
r = R D – резервтер.
Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша мультипликаторы
көлемдерiне тәуелдi.
2 2.2 Ақша-несие саясатының қызмететуінің іске асуының құқықтық негізі
Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының құқықтық негізі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңына сәйкес жүргізіледі.
Ақша-несие саясатын әзiрлеу және жүргiзу Қазақстан Ұлттық Банкi
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк ақша-несие саясатын айқындайтын және
жүзеге асыратын бiрден-бiр орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкi
ақша-несие саясатын бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында
жүзеге асырады.
Ақша-несие саясаты:
• қайта қаржыландырудың ресми ставкасын;
• ақша-несие саясатының негiзгi операциялары бойынша сыйақы
ставкаларының деңгейлерiн;
• ең төменгi резервтiк талаптардың нормативтерiн;
ерекше жағдайларда, операциялардың жекелеген түрлерiнiң деңгейi мен
көлемiне тiкелей сандық шектеулердi белгiлеу жолымен жүзеге асырылады.
Ақша-несие саясаты операцияларының түрлерi:
Ақша-несие саясатын iске асыру мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкi
мынадай операция түрлерiн жүзеге асырады:
1) Қарыздар беру;
2) Депозиттер қабылдау;
3) Валюталық интервенциялар;
4) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң қысқа мерзiмдi ноталарын шығару;
5) Мемлекеттiк және басқа да бағалы қағаздарды сатып алу және сату, оның
iшiнде керi сатып алу құқығымен;
6) Коммерциялық вексельдердi қайта есепке алу;
7) Қазақстан Ұлттық Банкi Басқармасының шешiмi бойынша басқа да
операциялар.
Қайта қаржыландырудың ресми ставкасы Қазақстан Ұлттық Банкi қайта
қаржыландырудың ресми ставкасын ақша рыногының жалпы жай-күйiне, қарыздар
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейiне және инфляциялық
болжалдарға қарай белгiлейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi қайта қаржыландырудың ресми ставкасына сәйкес
коммерциялық вексельдердi қайта есепке алуды жүргiзедi.
Қайта қаржыландырудың ресми ставкасы ақша-несие саясатының негiзгi
операциялары үшiн сыйақы ставкалары бойынша бағдар болып табылады.
Резервтiк талаптар Қазақстан Ұлттық Банкi банктердiң депозиттерi мен
заемдары бойынша сыйақы көлемдерi мен ставкаларын реттеу мақсатында ең
төменгi резервтiк талаптардың нормативтерiн пайдаланады.
Қазақстан Ұлттық Банкi ең төменгі резервтiк талаптардың нормативтерiн
банктер мiндеттемелерi сомасының процентi ретiнде есептейдi.
Банктердiң есеп айырысу үшiн қабылданатын мiндеттемелерiнiң құрылымын,
ең төменгі резервтiк талаптарды орындау шарттарын және оларды резервтеу
тәртiбiн, сондай-ақ ең төменгi резервтiк талаптардың нормативтерiн
Қазақстан Ұлттық Банкi белгiлейдi.
Ең төменгі резервтiк талаптардың нормативтерiн өзгерту осындай шешiм
қабылданған күннен бастап бiр айдан ерте қолданысқа енгiзiлмейдi.
Ең төменгi резервтiк талаптардың нормативтерi бұзылған кезде банктер
Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауаптылықта болады.
Қазақстан Ұлттық Банкi тарату комиссиясының төрағасы тағайындалған күннен
бастап банктің тарату комиссиясына өзiнде резервтелген қаражатты он күндiк
мерзiмде қайтарады.
Бағалы қағаздарды сатып алу және сату мемлекеттiк және басқа да бағалы
қағаздарды сатып алу мен сатуды Қазақстан Ұлттық Банкi жалпы ақша-несие
саясаты шеңберiнде жүзеге асырады.
Ақша-несие саясатының негiзгi операциялары бойынша сыйақы ставкалары
Қазақстан Ұлттық Банкi жүзеге асырылатын ақша-несие саясаты шеңберiнде
қаржы рыногындағы рыноктық сыйақы ставкаларына әсер ету мақсатында ақша-
несие саясатының негiзгi операциялары бойынша сыйақы ставкаларын
белгiлейдi.
Қарыздар Қазақстан Ұлттық Банкi ақша-несие саясатының қабылданған
бағдарларына сәйкес банктердiң қарыз алуының жалпы көлемiн реттейдi.
Банктерге берiлетiн қарыздарды беру мен өтеу тәртiбiн, талаптарын,
түрлерiн, мерзiмдерiн және лимиттерiн Қазақстан Ұлттық Банкi айқындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкi қарыздарды өтiмдiлiгі жоғары және қауiпсiз бағалы
қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз ете отырып та, қамтамасыз
етпей де бiр жылдан аспайтын мерзiмге бередi. Бұл мерзiмдi Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Басқармасы ұзартуы мүмкiн. Бұл орайда Қазақстан Ұлттық Банкi соңғы
инстанциядағы қарыз берушi ретiнде банктерге қарыздарды Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Басқармасы белгiлеген тәртiппен, шарттарда және мерзiмдерде беруге
құқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнде көзделген мүлiк
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң қарыздары бойынша мiндеттемелердiң орындалуын
қамтамасыз ету үшiн кепiл заты бола алады.
Валюталық интервенциялар Қазақстан Ұлттық Банкiнiң валюталық
интервенциялары Қазақстан теңгесiнiң бағамына әсер ету мақсатында
банкаралық немесе биржалық рыноктарда шетел валютасын сатып алу-сату және
валюталық мәмiлелердiң басқа да түрлерiн жүргiзу жолымен дербес жүзеге
асырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң валюталық интервенциялары жалпы ақша-несие
саясаты шеңберiнде жүргiзiледi.
Депозиттер депозиттердi тарту мен өтеу тәртiбiн, талаптарын,
мерзiмдерiн және тарту лимиттерiн Қазақстан Ұлттық Банкi айқындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкi ұлттық валютамен де, шетел валютасымен де
депозиттер тартуға құқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң қысқа мерзiмдi ноталары - Қазақстан Ұлттық
Банкi эмиссиялайтын мемлекеттiк бағалы қағаздар. Қысқа мерзiмдi ноталарды
шығару, орналастыру, айналысқа жiберу және өтеу тәртiбi мен талаптарын
Қазақстан Ұлттық Банкi айқындайды. Қазақстан Ұлттық Банкi ақша-несие
саясатының мақсаттарына сәйкес қысқа мерзiмдi ноталарды ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz