ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ
Мазмұны
КIРIСПЕ 5
1-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ БАНКТЕРДІҢ
ҚЫЗМЕТТЕРІ 7
1. 1 Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасу тарихы және дамуы 7
1. 2 Банкттің түрлері 11
1. 3 Банк қызметін жүзеге асыру 13
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН
ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 17
2. 1. Екінші деңгейдегі банктер жүйесіндегі ЦентрКредит Банкі және оның
мінездемесі 17
2. 2. Қазақстан Республикасы банктік жүйесінің даму тенденцияларына
талдау 33
2. 3 Банктік секторды реттеу және дамыту бойынша Қазақстан Ұлттық Банкінің
ұйымдық қызметін бағалау 48
3 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТІК ЖҮЙЕСІН РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ МЕН ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 58
3. 1 Қазақстан Республикасы банктік жүйесін жетілдірудің кейбір жолдары
58
3. 2 Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (ДСҰ) және Қазақстанның банктік жүйесі 62
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 69
КIРIСПЕ
Халыктың уақытша бос қаражатын жинау формалары әр түрлі: ең көп
тараған формасы - несие мекемелеріндегі (банктердегі, жинақ кассаларындағы)
шоттарға салған салымы; арнаулы несие мекемелеріне салған салымы;
сақтандыру компанияларындағы салымы; тұрақты процентті бағалы қагаздарға,
әсіресе, облигацияларға салған салымы; акция сатып алуға жұмсаған ақшасы.
Соңғы кезендерде ақпараттық құралдарда және экономикалық басылымдарда
Қазақстанның банктік секторының оңтайлы дамуы жайында көптеген мәлңметтер
кездеседі. Қазақстан Республикасының банктік секторы соңғы 10 жыл
аралығында қарқынды даму үстінде. Ол ТМД елдеріндегі ең жоғарғы
капиталдандырылған – бір банктін орташа капиталдандырылуы 25,1 млн. АҚШ
доллары көлемінде.
Осындай жағдайлардың орын алу барысында өте маңызды мәселелердің бірі
– жалпы банктік жүйенің тұрақтылығын күшейту. Банктік жүйе қаржылық
жүйенің дұрыс қызмет ету үшін қажетті қызметтерді атқарады. Оларға
банктердің уақытша қаражаттары бар тұлғалармен осы қаражаттарға деген
уақытша қажеттіліктері туған тұлғалар арасындағы делдалдық қызметтері,
тәуекелдерді бағалау, есеп айырысуларды жүзеге асыру және ақша-несиелік
саясатты жүзеге асыруы жатады. Алайда банктер қызмет етуі барысында
тәуекелге, өтімділігінің төмендеуіне және төлем қабілетсіздікке ұшырауы
мүмкін.
Коммерциялық банктердің қызметін, жеке клиенттерінің әлеуметтік,
психологиялық ерекшеліктерін, банктік қызметтерге деген сұраныс пен
ұсынысты талдау банктің қысқа және ұзақ мерзімдегі стратегиясының негізі
болып табылады. Міне сондықтан, банктің депозиттік саясаты оның қызметін
оңтайлы жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Қазіргі уақытта несие мекемелері халықтың ақша қаражатын тартудын жаңа
формаларын іздестіруде, себебі ақша жинақтаудың бұрынғы әдістері қаржы
ресурстарының қажетті мөлшерде құйылуын қамтамасыз ете алмауда. Мысалы, 90-
жылдары АҚШ-та жүргізілген зерттеу бойынша: жылдық табысы 10 мың долларға
дейінгі халықтың сұраныс жүргізілген топтарының 14%-нің ақша нарығындағы
депозиттерде, 34%-нін жинақ шоттарында, 5%-нің әр түрлі НАУ-шоттарында
салымдары болған. Сол уақытта жылдық табысы жылына 50 мың доллардан асатын
халықтың сұраныс жүргізілген топтарының 59%-нің ақша нарығындағы
депозиттерде, 68%-нің жинақ шоттарында, 45%-нің несие мекелемерінің НАУ-
шоттарында салымдары болған.
Капиталды жинау барлық кезде бірдей болатын тұрақты фактор емес. Ол
көптеген конъюнктуралық факторларға, әсересе, экономиканын дамуына, ақшаның
айналысқа қажеттілігі мен жетімділігіне байланысты өзгеріп тұрады.
Өзгерістерде мынадай бағыт байқалуда: экономика калыпты дамыса жинақ қоры
кемиді, себебі халықтың табысыньщ өсуі олардың сақтық сезімдерін
төмендетіп, ақшаны сақтап қоюдан гөрі күнбе-күнгі қажетіне жұмсауына әсер
етеді. Бұл кезде жинақтағы ақша өндірістің дамуынан нарыққа түскен
тауарларды сатып алуға жұмсалады. Тауарларды артық өндіру кезінде ақша
айналыстан шығып, жинаққа айналады. Тұрақсыз экономика жинаудың себептерін
шиеленістіріп, олардын өсуіне әкеп соқтырады.
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрамдарының бірі. Банктердің және тауарлы ақшалай қарым- қатынастардың
даму тарихы тұрғыдан қатарлас жүрдіжәне оларды бір бірімен өзара тығыз
байланысты нарықтық экономикада банктер монополистерге айналды және барлық
қаржылық капитал арқылы нақты басқарды. Банктік жүйенің мақсаттары мен
міндеттері негізінен экономиканы жалпы басқарудың мақсаттарымен міндеттері
бірдей, әйтседе банктер басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы
басқарудың жалпы мақсатына жетуді қамтамасыз ететін өзіне тән жеке
міндеттерін орындайды. Банктер басқарудың экономикалық әдістері мәселен
несиелеу арқылы, экономикалық әр түрлі буындарының қарыз қаражаттарындағы
қажеттіліктерін әр түрлі несиелермен немесе қолма-қолсыз есеп айрысу арқылы
экономиканың үздіксіз қажет етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады,
қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етеді. Банктер өз
қызыметін орындау кезінде функционалдық экономикалық салалық
(министерствовалық Компания фирмалар) және аумақтарды (жергілікті орган)
басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді. Банктік жүйеде
қоғамның барлық ақшалай қорларды шоғырландырған мемлекеттік шаруашылық
буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары, т. б. бар. Банктер осы
қорлардың қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша
бақылау жүргізуді, ақша айналымын реттейді және сол арқылы ұдайы өндірістік
үрдіске әсер етті. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада,
қоғамда банктердің экономикалық ролі күшеюде. Банктік жүйенің негізгі
мақсаты- несиелік механизмді жетілдіру, ақша массасын реттеудегі әдітерін
жетілдіру, есеп айрысуды тездету және төлем тәртібін сақтау болып табылады.
ҚР 1993 жылы 15 қараша айынан бастап өзіміздің ұлттық валютамыз- төл
тенгемізді енгізді. Бірақ инфляция тоқтамады оның шыңы 1994 жылы шілде
айында 46 пайызға жетті. Банктік жүйенің реформасы инвестициялық қорлардың
ролін жоғарлату және сауықтыру бантерін құру жолымен жекешеленген
кәсіпорындарды қайта құруға қолбағыс етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы банк жүйесінің қалыптасуын
сипаттап оның экономикалық жүйені жетілдірудегі орнын белгілеу.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ
БАНКТТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ
1. 1 Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасу тарихы және дамуы
Банк- өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтынзаңды тұлға. Ол ақша қаражатын
тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме. Қазақ
Кеңес Социалистік Республикасының территориясында жинақталған несие
ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншігі болып саналады.
Мемлекеттік банк республиканың меншігі және оның Орталық банкі болып
саналады. Қазақстан террриториясында біртектес ақшаны пайдалану және
біртектес ақша саясатын жүргізу мәселелері Одақтық шартта көрсетілген.
Оның айналымға монополиялы құқықпен ақша белгілерін эмиссиялауға, ақша
–несие қатынастарын реттеуге, мемлекеттік бюджеттің кассалық жұмысын
жүргізуге, республика террриториясында коммерциялық банктер ашуға рұқсат
беретін құқығы бар.
Мемлекеттік банк осы Заң бойынша қызмет атқарып, ҚазКСР-ның Жоғары
кеңесіне есеп береді, жер-жерлерде өз мекемелерін ашуға құқығы бар.
Мемлекеттік банктің басқару органы-оның Басқармасы. Басқарманың төрағасын
Республиканың Жоғары кеңесі 6 жыл мерзімге бекітеді. Банктің құрылымы мен
міндеттері оның Жарғысында белгіленеді.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен азаматтардың несие –есеп
жұмыстарын жүргізу үшін республика территориясында коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелері ұйымдастырылады. Коммерциялық банктер өз жұмысында
осы Заңды және Қазақстан Мемлекеттік банкісінің нұсқаулары мен ережелерін
басшылыққа алады. Клиенттерімен шарттасып қызмет көрсетеді. Коммерциялық
банктер мен басқа несие мекемелері мемлекеттік, ұжымдық, жеке және аралас
(шетел капиталы қосылған) меншікте болуы мүмкін. Қазақстан заңдарына сай
Мемлекеттік банк деп (Орталық-Ұлттық банктен басқа) капиталы толығынан
үкімет иелігінде, немесе акционерлік капиталдың басым бөлігі мемлекеттік
құрылтайшылардың (мысалы, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың) акциясы
болғанда есептеледі.
Кеңес үкiметi тұсында Қазақстан одақтас республикалардың бiрi болғандықтан
оның дербес банк-несие жүйесi болған жоқ. Қазақстан территориясында КСРО-
ның орталықтанған банк-несие жүйсiнiң филиалдары мен бөлiмшелерi қызмет
көрсеттi. Сондықтан Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуы қазан
төңкерiсiне дейiнгi патшалық Ресейдiң және КСРО-ның банк жүйесiнiң
тарихымен тығыз байланысты.
Ресейдiң банк жүйесi батыс елдердiң банк жүйесiне қарағанда әлдеқайда
кеш қалыптаса бастап, өз даму жолында бiрнеше кезеңдерден өттi. Алғашқы
банктер XVIII ғ. екiншi жартысында мемлекеттiк (қазыналық) банк түрiнде
пайда болып, XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында Ресейдiң банк жүйесi негiзiнен
мынадай банк-несие мекемелерiнен құрылды:
• мемлекеттiк банк (1860ж. құрылған);
• қоғамдық қалалық (252 банк) және жер банктерi;
• көп буынды жеке банктер: акционерлiк банктер (49 филиалдары бар
44 банк), өзара несиелейтiн қоғамдар (83), коммерциялық банктер
(32), несие-жинақтау серiктестiктерi (729) және т. с. с.
Бұлардан басқа банктiк операциялардың көпшiлiгiн жүргiзiп, сонымен қатар
жоғары қауiптi операциялар жүргiзу үшiн клиенттердiң қаражатын тартумен
шұғылданатын банктiк кеңселер, сауда үйлерi, айырбастау дүкендерi болды.
1917 ж. қазан төңкерiсiнен кейiн банк iсiн ұйымдастыруды мемлекет
монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесiнде жеке коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелерi Мемлекеттiк банкпен бiрiктiрiлдi. Сонымен қатар
Кеңес үкiметiнiң алғашқы жылдарында кооперативтiк, жеке, мемлекеттiк-
капиталистiк, шетел капиталының қатысуымен мемлекеттiк және басқа банктер
құрыла бастады. 1922 ж. Тұтыну кооперациясының банктерi және Өнеркәсiп
банкi құрылды.
1924 ж. акционерлiк қоғам үлгiсiндегi Сыртқы сауда банкi құрылып, оның
акционерлерi мемлекет, кооперативтiк және қоғамдық ұйымдар болды. Ол КСРО-
ның Мемлекеттiк бакнкiсiнiң құрамында болып, сыртқы сауда операцияларын
және халықаралық есеп айырысу жұмыстарын жүргiздi. Сөйтiп, 1925 ж. КСРО-
да Мемлекеттiк банк, Өнеркәсiп банкi, Сауда банкi және Ауыл шаруашылық
банкi болды. Сондай-ақ Орталық коммуналды банкi (Цекомбанк), Кооперативтiк
банк (Всекобанк) жзәне акционерлiк, салалық, аймақтық (Қиыр Шығыс, Орта
Азия) банктер құрылды. Ұсақ тауарды өндiрiстiң дамуына байланысты өзара
несиелеу қоғамдары, ауыл шаруашылығын несиелейтiн қоғамдар, жинақ
кассалары, несиелiк кооперативтер пайда болды.
1927 ж. КСРО Орталық атқару комитетi мен Халық комиссариаты Кеңесiнiң
“Несие жүйесiн құру принциптерi туралы” қаулына сәйкес бүкiл банк жүйесiн
тiкелей басқару Мемлекеттiк банкке тапсырылды. Сол қаулыға сай маманданған
банктер және банктердiң проценттiк саясат жүргiзудегi дербестiк құқығы
жойылды. Банктер қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несие түрлерi бойынша
да ажыратылады. 1928 ж. Өнеркәсiп банкi мен Электробанкi бiрыңғай
өнеркәсiп пен Электр шаруашылығын ұзақ мерзiмдi несиелеу Банкiне
бiрiктiрiлдi. Қысқа мерзiмдi несиенi басқа шаруашылық салаларының бәрiне
олардың тоқсандық жоспарларына сай Мемлекеттiк банк беруi тиiс болды.
Жалпы 1927-1929 жж. банктердiң өзiне тән ерекше қызметi – банктiк несие
беру жойылып, несие мемлекеттiк жоспарлары қаржыландырудың түрiне айналды.
1917 жылы Қазан революциясынан кейiн, банк iсiнде мемлекеттi монополиялық
ұйымдастыру қағидалары жүзеге асты. Бастапқыда мемлекеттiк банк құрылып,
жеке, коммерциялық және банктердi ұлтшылдандыру нәтижесiнде мемлекетке
тиселi салалық және аумақтық банктер етiп қайта құрылды. Банктiк жүйенiң
тағы бiр басты буындары ретiнде мемлекеттiк еңбек жинақ-кассалары қызмет
еттi. Мемлекеттiк банктермен бiрқатар кеңес үкiметiнiң бастапқы жылдарында
мемлекеттiк емес несиелiк мекемелер: кооперативтiк және жеке меншiкке
негiзделген, оның iшiнде шетел капиталының қатысуымен құрылған мемлекеттiк-
капиталистiк банктер қатары жұмыс iстейдi.
1922 жылы несиелiк және ссуда-жинақ серiктестiктерi және олардың одақтары
ұйымдасып, ауылды қалпына келтiру мақсатында қызмет көрсеттi.
1924 жылы ауыл шаруашылық кооперацияларына несиелiк операцияларды жүзеге
асыру барысында салымдар қабылдау, ссуда беру және есептеу барысында
делдалдық қызмет атқаруына рұқсат берiледi.
1922 жылдан бастап, жеке сауда өнеркәсiптi несиелеуге арналған өзара
несие беру қоғамдары, сол сияқты мемлекеттiк-капиталистiк акционерлiк
оңтүстiк-шығыс банкi және шетелдiк капиталдың қатынасуымен Ресейдiң
коммерциялық банкi құрылды.
Экономикалық социалистiк секторларының кеңiнен етек алуы барысында
кооперативтiк және жеке несиелiк ұйымдар өз мәнiн жоғалтып, қызметiн
тоқтатуға мәжбүр болды. Сөйтiп, ауыл шаруашылығын толығымен ұйымдастыру
бағдарламасы несиелiк кооперацияларды қажетсiз деп санағандықтан да, олар
1931 ж. жойылды. Сауда аймағынан және өнеркәсiптен жеке сектордың
қудалануы нәтижесiнде өзара несие беру қоғамдары қызметтерiн тоқтатты.
Басқа несие ұйымдарының қызметтерi 1922-1925 жж. құрылған мемлекеттiк
салалық банктерге: Өнеркәсiп банкiсiне, Цекомбанкке, Всекомбанкке және
Орталық ауыл шаруашылық банкiне өттi.
1930-1932 жж. КСРО-дағы жүргiзiлген несиелiк реформалар нәтижесiнде жаңа
қағидаға негiзделген салалық банктер қатары ұйымдастырылды. Сонымен,
күрделi капитал жұмсалымдарын қаржыландыру мақсатында төрт мамандандырылған
банктер құрылды.
Өнеркәсiп және электр шаруашылығы күрделi қаржыландыру банкi 1959 жылы
“Құрылыс банкi” болып құрылады.
Көптеген несиелiк сетiктестiктермен республикалық ауыл шаруашылық
банктерi негiзiнде құрылған “Ауыл шаруашылық банкi” 1959 ж. қысқарып, оның
қызметi Мемлекеттiк және Құрылыс банктерi арасында бөлiнiп берiледi.
Кооперациядағы күрделi құрылысты қаржыландырудың банкi (Всекобанк) 1936
ж. жойылып, оның активi мен пассивi 1959 ж. қысқарған Сауда банкiсiне
жүктеледi.
Коммуналдық және тұрмын-үй құрылысын қаржыландыру банкi (Цекомбанк) 1959
ж. қысқарып, оның қызметi де Құрылыс банкi мен Мемлекеттiк банк арасында
бөлiндi.
Бұл құрылған салалық банктер қызметтерiнiң басты бағыттары салаларды
қаржыландыру және ұзақ мерзiмдi несиелеудi көздедi.
Ал, КСРО-ның Мемлекеттiк банкiсiнде халық шаруашылығының барлық салаларын
қысқа мерзiмдi несиелеу қызметi шоғырланды. Сонымен қатар, Мемлекеттiк
банктiң рөлi орталық және барлық несиелiк жүйенiң жетекшiсi ретiнде одан
әрi арта түстi. Барлық кәсiпорындар мен ұйымдардың есеп-айырысу және
ағымдық шоттары Мемлекеттiк банкте жинақталады.
Барлық республикаларда, оның iшiнде Қазақстанда барлық банктердiң
республикалық мекемелерi жоғарғы тұған ұйымға бағынуы, банк iсiн
орталықтандыру қағидасына сай сақталады.
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн жариялағаннан бастап
нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетiн меншiктi банк жүйесiн құруға
бетбұрыс жасалды.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған “ҚазКРО-ғы банктер және банктiк
қызмет туралы” алғашқы заң Қазақстандағы банктiк реформаны жүргiзудiң
бастапқы кезеңдерiн қамтиды.
Қазiргi таңда Қазақстан Республикасында жұмыс жасап отырған банктiк
жүйенiң қалыптасуын үш кезеңге бөледi:
I кезең. 1988-1991 жж. (КСРО-ның тұсында) – мемлекеттiк салалық
мамандырылған банктер қызметiнiң бiр бөлiгiн республикалардағы сол
банктердiң тиiстi бөлiмшелерiне беру арқылы қайта түрлендiру; алғашқы
коммерциялық банктер құру; КСРО Мемлекеттiк банкiне орталық банктiң
жекелеген қызметтерiн беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңi.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола отырып,
ҚР Ұлттық банкiнiң орталық банктiң бiрқатар қызметтерiн орындауға бiртiндеп
кiрiсуi, коммерциялық банктердiң экстенсивтi (сандық) түрде қалыптасуы және
дамуы, ұлттық нормативтiк базаның қалыптасуының бастапқы кезеңi.
III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейiнгi, яғни айналысқа
Ұлттық валютаның енгiзiлуiне байланысты Ұлттық банкiнiң ақша-несие аясының
қызмет етуiне толық жауапкершiлiк алу, бюджет және банктермен қарым-қатынас
орнатудың классикалық қағидаларын енгiзу, банктердiң қызметiн реттеу
жүйесiн нығайту кезеңiн бiлдiредi.
1995 жылғы банктiк реформалауға дейiнгi жұмыс жасаған банктiк жүйенiң
басты кемшiлiктерiне мыналарды жатқызуға болады :
а) Ұлттық (орталық) банк қызметiне байланысты:
• мемлекеттiң қаржы саясатын жүргiзу барысындағы Ұлттық банк пен
Қаржы министрлiгi қызметтерiнiң жеткiлiксiз шоғырлануы;
• коммерциялық банктердiң өтiмдiлiгiн толық қолдау механизмiнiң
жеткiлiксiздiгi;
• екiншi деңгейдегi банктер қызметiн қадағалау және реттеу жүйесiнiң
баяу құрылуы;
• валюталық реттеу және бақылау жүйесiнiң қалыптасуындағы артта
қалушылық;
• макроэкономикалық процесстердi жедел түрде талдау, оларды болжау
және шешiм қабылдауды пайдалану деңгейiнiң төмендiгi;
• осы уақытқа дейiн пайдаланып келген Ұлттық банк пен екiншi
деңгейдегi банктердiң бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң халықаралық
стандартқа және нарықтық экономика талаптарына сай келмеуi;
• Ұлттық банк жүйесiндегi еңбек ақының төмендiгiнен кадрлардың кету
деңгейiнiң жоғарылығы.
б) Екiншi деңгейдегi банктерге байланысты:
• Ұлттық банктер тарапынан белгiленген экономикалық (қазiргi
пруденциалық) нормативтер мен банк клиенттерiнiң құқықтарын тiкелей
бұзған банктердiң нарықта қызмет ете беруi;
• қаржы ресурстарын жинақтаудың iс жүзiндегi механизмдерiнiң
әлсiздiгi;
• шаруашылық субъектiлерiн несиелеу барысында жобаларды бағалау
деңгейiнiң және банк үшiн несие беруден туындайтын тәуекелдi
бағалау дәрежесiнiң, сондай-ақ несиенiң қайтарылуына жасалатын
бақылаудың қанағаттанарлықсыз деңгейде болуы;
• орта және ұзақ мерзiмде iрi жобаларды дербес түрде қаржыландаруды
iске асыруға мүмкiндiк беретiн, банктердiң капиталдану деңгейiнiң
жеткiлiксiздiгi;
• прогрессивтi қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып,
игерудiң баяулығы;
• банк қызметкерлерiн кәсiби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде
болуы.
Сонымен бұрынғы салалық мамандандырылған банктердi қайта түрлендiруге
байланысты бiрқатар шаралар 1994 ж. орта кезiнен басталып, 1995 жылға
дейiн жалғасты.
1. 2 Банкттің түрлері
Мемлекеттiк банк - үкiмет қаулысымен құрылған екiншi деңгейлi банк,
оның жарғылық қорының иеленушiсi үкiмет.
Инвестициялық банк – негiзiнен тiкелей және портфельдiк инвестиция
тартумен шұғылданатын екiншi деңгейлi банк.
Шетелдiк қатысумен құрылған банк. Акциясының 50 пайызы астамы
төмендегi иеленушiлердiң қарамағында және басқаруында болатын 2 деңгейдегi
банк.
- ҚР резидентi емес.
- Акцияның 50 пайызының астамы ҚР резидентi еместiң меншiгiде немеес
басқаруында
- ҚР резиденттерi еместiң қаражатын басқаратын сенiмдi адамының
резидентi
Мемлекеттiк банк – халықаралық келiсiм негiзiнде құрылған банк, оның
жарғылық қорының иеленушiсi ҚР үкiметi және келiсiмге қол қойған
мемлекеттердiң үкiметi.
Банк емес несие-қаржы мекемелерi - Ұлттық банктiң лицензиясы негiзiнде
кейбiр банктiк операция жүргiзуге құқы бар банк емес заңды тұлғалар.
Коммерциялық банктер – кәсiпорындар мен ұйымдарға, сондай-ақ халыққа
тiкелей және жан-жақты кешендi қызмет кқрсететiн банктер.
Еншiлiк банктер – жарғылық қорының 50 пайызымен астамы еншi берушi бас
банкке қарайтын екiншi деңгейлi банк. Ол – дербес заңды тұлға.
Ұлттық банктен басқа банктер өзiнiң атауына кез келген тiлде толық
немес қысқартып ұлттық, орталық деген сөздердi келтiруге, дәл сол сияқты
мемлекеттiк банктен басқа банктер мемлекеттiк деген сөздi пайдалануына
болмайды.
Банктiң кеңесi:
- банк мүшелерiн қызметке бекiтiп және одан босатады.
- Жиналыста қаралатын мәселелер жөнiнде акционер жиналысына ұсыныс
жасайды
- Несие берудiң негiзгi жағдайларын анықтайды
- өз филиалдарының құқықтық мәселелерiн шешедi.
- Банктiң экономикалық нормативтерi мен дамыту үшiн қажет.
- Шығындар мөлшерiн бекiтедi.
- Басқарма жұмысын бақылайды.
Банктiң басқармасы
- Күнбе-күнгi оперативтi жұмсалады, ұйымдастырлып, акционерлер
жиналысының және банк Кеңесiiнң шешiмiнiң орындалуын қамтамасыз
етедi.
- Филиалдары мен өкiлдiктерi туралы ережелердi бекiтедi.
- Кадрларды таңдау, әзiрлеу және пайдалану мәселеллерн шешедi.
- Өзiнiң ережесiне сәйкес банк қызметiнiң басқа да мәселелелерiн
шешедi.
Әрқайсысы белгiлi бiр мiндеттер мен талаптарды атқаратын қызмет
тараулары мен бөлiмшелерден тұрады. Оның түрлерi:
1. Несеие басқармасы
2. Валюта басқармасы
3. Депозиттiк операциялар басқармасы
4. қор бөлiмi
5. есептеу-кассалық басқармасы
6. банктiң филиалы
7. банктiң өкiлдiгi
8. есеп айырысу – касса бөлiмi
9. талодау және статистика
10. кадрлар
11. әкiмшiлiк – шаруашылық бөлiмi
12. заң бөлiмi
13. тексеру бөлiмi
14. ЭЕМ енгiзу және қолдану
15. Маркетинг басқармасы
Банктiң iшкi ережелерiне төмендегiдей мәлiметтер болуы шарт:
бөлiмшелердiң құрылымы, мiндеттерi, қызметi мен өкiлеттiлiгi, iшкi аудит
қызметiнiң, немсие комитетi мен басқа да органндардың құрылымы, мiндерi,
қызметi, мен өкiлеттлiгi, құрылымдық бөлiмшелер басшыларының құқықтары мен
мiндеттерi.
1. 3 Банк қызметін жүзеге асыру
Банк операцияларын жүзеге асыру, сондай-ақ банкілердің осы бапта
белгіленген өзге де операцияларды жүргізуі банк қызметі болып табылады.
Банк операцияларына мыналар жатады:
а) заңды тұлғалардың депозиттерін, банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
ә) жеке тұлғалардың депозиттерін, банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
б) банкілер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспонденттік есепшоттарын ашу және жүргізу;
в)осы адамның иелігіндегі тазартылған бағалы металдардың нақгы саны
көрініс табатын жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және
жүргізу;
г) кассалық операциялар: банкноттар мен мәнеттерді қабылдау, беру,
қайта есептеу, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаттап буу және сақтау;
д) аудару операциялары: заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың ақшасын
аудару жөніндегі тапсырмаларын орындау;
е) есептеу операциялары: заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың
вексельдері мен өзге де қарыз міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
ж)заемоперациялары төлем мерзім, қайтарым талаптарына сәйкес: ақшалай
түрде несие беру;
з) жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың, оның ішінде корреспондент
банктердің тапсырмасымен олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысуларды
жүзеге асыру;
и) сенім (трасталық) операциялары: сенім білдірілген адамның мүддесі
үшін және соның тапсыруымен ақшаны, тазартылған бағалы металдарды және
құнды қағаздарды басқару;
к) клиринг операциялары:төлемдердіжинау, салыстыру, сорттау және
растау, сондай-ақолардың өзара төлемдер өтеуін жүзеге асыру және клирингке
қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
л) сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтар мен үй-жайларды жалға
беруді қоса клиенттердің құжаттамалық нысанда шығарылған бағалы қағаздарын,
құжаттары мен қазыналарын сақтау жөніндегі қызметтер;
м) ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетін бағалы қағаздарды
және қозғалатын мүлікті кепілге алып, қысқа мерзімді несиеберу;
н) төлем карточкаларын шығару;
о) банкноттарды, мәнеттер мен қазыналарды инкассациялау және басқа
жаққа салып жіберу;
п) шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
р) төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельдерді қоспағанда);
с) чек кітапшаларын шығару;
т) бағалы қағаздар рыногындағы клирингтік қызмет;
у) аккредитивті ашу (ұсыну) мен растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
ф) ақша түрінде орындалуды көздейтін банк кепілдіктерін беру;
х) үшінші тұлғалар үшін ақша түрінде орындауды көздейтін банктік кепіл
болушылықтар мен өзге де міндеттемелер беру[1].
Жоғарыда аталған операцияларды жүргізу үшін банкілерге және басқа
заңды тұлғаларға лицензияны Ұлттық Банк қана беруге құқылы.
Осы көзделген операциялар жүргізуге арналған лицензия уәкілетті
органның келісуі бойынша беріледі.
Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
микрокредиттік ұйымдар ретінде тіркелген заңды тұлғалардың микрокредиттер
беру жөніндегі қызметі банк операцияларына жатпайды.
Басқа банкілер және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдар Ұлтгық Банкінің лицензиясы болған жағдайда мына
операцияларды жүзеге асыруға құқылы:
а) қымбат тазартылған бағалы металдарды (алтын, күміс, платина,
платина тобына жататын металдар) құйма күйінде, қымбат тазартылған бағалы
металдардан жасалган мәнеттерді, дәрігерлік бұйымдарды сатып алу, кепілге
қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;
б) құрамында бағалы металдар мен асыл тастар бар зергерлік бұйымдарды
сатып алу, кепілге кабылдау, есепке алу, сақгау және сату;
в) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдерді инкассоға
қабылдау, төлемшілердің вексельдерді төлеуі жөнінде қызметтер көрсету,
сондай-ақ делдалдық тәртібімен ескертпелі вексельдерді, вексельдер акцентін
төлеу;
д) лизинг қызметін жүзеге асыру;
е) өз меншігіндегі бағалы қағаздарды (акцияларды қоспағанда)
эмиссиялау;
ж) факториинтік (сауда-саттық) төлем ету құқығына ие болу;
з) форфейжнггік операциялар (форфетанггеу): тауарларды (жұмыстарды,
қызметтерді) сатып алушының қарыз міңдеттемесін сатушыға айналым түспейтін
жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу[2].
Банктер бағалы қағаздар рыногында кәсіби қызметтің мынадай:
а) Қазақстан Республикасының және рейгтингтік агенттіктердіңбірінің
талап етілетін ең төменгі рейтингін алған елдердің мемлекеггік бағалы
қағаздарымен не мұндай рейтингі болмағаңда, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің шешімі бойынша—делдалдық
б) Қазақстан Реслубликасының және рейтинггік агентгіктердің бірінің
талап етілетін ең төменгі рейтингін алған елдердің мемлекетгік бағалы
қағаздарымен не мұндай рейтингі болмағанда, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің шешім бойынша, сондай-ақ АК Заңның 8-бабының 2-тармағында
белгіленген жағдайларда өзге де бағалы қағаздармен—дилерлік;
Рейтинггік агентгіктердің тізбесін және талап етілетін ең төменгі
рейтинггі Қазақстан Республикасыны Ұлттық Банкі белгілейді.
в) кастодиалдық;
г) клиринггік түрлерін жүзеге асыруға құқылы.
Банктердің клирингтік қызметті қоспағанда бағалы қағаздар нарығында
кәсіби қызметтің жоғарыда аталған бір немесе бірнеше бірлескен түрлерін
жүзеге асыруына лицензияларды Ұлттық Банктің келісімімен уәкілетті орган
береді.
5. Ұлттық Банктің нормативтік құқықгық актілерінде қызметтің
жекелеген түрлеріне банктердің лицензия алуымен байланысты олар үшін,
сондай-ақ осы Заңға сәйкес ұйымдардың жарғылық капиталына қатысушы банктер
үшін қосымша талаптар белгіленуі мүмкін.
Банкілер банк қызметін жүргізудің жалпы шараттарын белгілейтін
ережелер мен ішкі ережелер болған жағдайда ғана жүзеге асыруға құқылы.
Банк операцияларын жүргізудің жалпы шарттары тұралы ережелерін банк
директорларының кеңесі (жабық қоғамда мұндай орган болмаған жағдайда
акционерлердің жалпы жиналысы) бекітуге және оларда мынадай мәліметтер мен
рәсімдер болуға тиіс:
а) қабылданатын депозиттер мен берілетін несиелердің шекті сомасы мен
мерзімі;
б) депозиттер мен несиелер бойынша сыйақы (мүдде) ставкасының шектік
мөлшері;
в) депозитгер мен несиелер бойынша сыйақы (мүдде) төлеудің шарттары;
г) банк қабылдайтын қамтамасыз етуге қойылатын талаптар;
д) банк операцияларын жүргізу ставкалары мен тарифтері;
е) банк пен оның клиентінің құқықтары мен міндеттері, олардың
жауапкершілігі;
ж) банк директорларының кеңесі (жабық қоғамда мұндай орган болмаған
жағдайда акционерлердің жалпы жиналысы) банк операцияларын жүргізудің жалпы
шарттарына енгізу қажет деп есептейтін басқа шарттар, талаптар мен
шектеулер.
Банкінің ішкі ережелері:
а)банкбөлімшелерініңқұрылымын, міндеттерін, қызметі мен өкілеттігін;
б) ішкі аудит қызметінің, несие комитеті мен басқа да тұрақгы жұмыс
істейтін органдар қызметінің ыдрылымын, міндеттерін, қызметі мен
өкілетгігін;
в) құрылымдық бөлімшелер басшыларының құқықтары мен міндеттерін;
г) банкінің атынан және оның есебінен мәміле жасаған кездегі лауазымды
адамдар мен банк қызметкерлерінің өкілеттігін белгілеуге тиіс[3].
Банк операцияларын жургізудің жалпы шарттары ашық ақпарат болып
табылады және ол коммерциялық немесе банк құпиясының мәні бола алмайды.
Бұл қалып осы Заңға сәйкес банк құпиясынана қолданылып жүрген заңдарға
сәйкес коммерциялық құпия санатына жатқызылған нақгы банк операциясын
жүргізу шарттарына қолданылмайды.
Банкілер клиенттің бірінші талап етуі бойынша банк операцияларын
жүргізудің жалпы шарттар туралы ережесін беруге міндетгі.
Банкілердің клиентке банк операциясын жүргізуге байланысты ықгимал
тәуекелдер туралы ақпарат беруден бас тартуға құқығы жоқ.
Банкілер арасындағы, сондай-ақ банкілер мен олардың клиенттері
арасындағы қатынастар, егер Қазақстан Республикасының Заңдарында өзгеше
көзделмесе, шарттар негізінде жүзеге асырылады.
Банк клиенггері, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше
көзделмесе, кредитор-банкті хабардар ете отырып, басқа банктерде банктік
шоттар ашуға құқылы.
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
МЕН ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
2. 1. Екінші деңгейдегі банктер жүйесіндегі ЦентрКредит Банкі және оның
мінездемесі
ЦентрКредит Банкі ЦентрБанк Алматы облысы кооператорлары
кеңесінің Алматы Орталық Кооперативтік Банкі ретінде 1988 жылдың
қыркүйегінде құрылған. 1991 жылдың тамызында ЦентрБанк Қазақтың Орталық
Акционерлік Банкі деп қайта аталды.
1991 жылдың тамызында Центрбанк қосымша капитал тарту қажеттілігімен
байланысты ҚазКСР-ның мемлекеттік банкі болып қайта құрылған. 1991 жылдың
12-ші тамызында банк Қазақтың Орталық акционерлік Центрбанкі ретінде қайта
тіркелді. Оның кәсіпорындарды, ұйымдарды және кооперативтерді
несиелендіруге, клиенттерге есепті-кассалық қызметтер көрсетуге,
кәсіпорындардың, ұйымдардың және салымшыларының бос ақша қаражаттарын
айналымға түсіруге, кеңестік қызметтер көрсетуге құқы болды. Банктің
жарғысы 1991 жылдың 12-ші тамызында тіркелді.
1991 жылы негізгі екі бағыттағы жұмысы анықталды – тармақталған банктік
торапты құру және жарғылық қорларын жоғарлату мақсатымен акционерлерді
тарту, ол 1991 жылы 35 млн. сомға дейін өсті.
1991 жылдың 1-ші қаңтарында банктің пайшылары – 10,9 млн. сом жарғылық
қорына қосқан 27 кәсіпорындар мен ұйымдар болды. Жылдың аяғында олардың
саны 42-ге жетті, ал жарғылық қоры 82,9 млн. сомға дейін көтерілді. Мәнді
соманы Қазақстанның кооператорлар кеңесі, Чернобыль-4 шағын өндірістік
кәсіпорын, Москваның Кредо-банкі, Қазжинақбанк, Алма интерассоциациясы
және т. б. салды.
1991 жылы ЦентрКредит Банк Туран-Банкінің Алматы оьлыстық
басқармасының және кооперативтік Антбанктің құрылтайшысы болды. Өзара
тиімді шарттарда ол басқа банктерге банкаралық несиелер берді. Бір жылдың
ішінде басқа банктерге 43 млн. сомнан жоғары көлемге несиелер берген.
Осылай, 1991 жылдың соңында банк алғы ірі несиелік бөлімше ретінде
қалыптасып, 181 адамнан тұратын квалификациялық штатты басқарды.
1992 жылы банктің акционерлері болып 61 кәсіпорын кірді. Олар 437 млн.
сомға акциялар сатып алды. 1993 жылыдң 1-ші қаңтарында банктің жарғылық
қоры 535 млн. сомды құрады. 1992 жылы банктің 5 филиалы ашылды. Қазір
олардың саны Қазақстан бойынша 17 Алматыдағы бас банкімен. Сондай-ақ
қызмет көрсетуге банктің тораптарының кеңеюімен ЦентрКредит Банкі
жүйесіне 2300-ден астам клиент көшірілді. Бір жыл бұрын олардың саны 2087
болған.
1996 жылдың желтоқсанында екінші деңгейлі банктердің барлығы 2000 жылға
дейін халықаралық стандарттарға көшу Бағдарламасы қабылданды. Екінші
деңгейлі банктердің халықаралық стандартқа көшу жүйесінің мәні былай
қортындыланады: әрбір банк өздерінің құрған қайта капиталдандыру және
жекелеген коэффициенттеріне сәйкес барлық негізгі көрсеткіштер бойынша
адекватты деңгейге жетуі керек. Капиталдандыруды жоғарлату мен банктердің
ашылыу, лицензиялануы және ішкі бақылануы бойынша қатаң талаптардың
енгізілуі олардың жойылуы мен қосылу процестерін жылдамдатты. Бағдарламаны
іске асыру жылдарында қаржылық жағдайлары тұрақсыз шағын және орта
банктердің есебінен олардың саны 184-тен 130-ға дейін қысқартылды.
1996 жыл - барлық банктік жүйе үшін ең қиын болды. Инфляция қарқынын
тұрақтандыруға бағытталған Ұлттық банк пен үкіметтің қатаң саясаты қаржылық
нарықты қатты шектеді. Өндірістің құлдырауы жалғасты, ол несиелік
тәуекенлді одан әрі жоғарлатты. Осының барлығы банктік жүйенің
төлемқабілеттілігін төмендетіп, көптеген банктердің жабылуына алып келді.
Бұдан басқа, несиелік нарық батыстық менеджментті өндірістік қатынастар
жүйесіне енгізумен байланысты қарқынды өзгерістерді басынан кешірді. Бұл
банктер арасындағы бәсекені күшейтті.
Бірақ ЦентрКредит Банк (1996 жылдың 22-ші қарашасында ЦентрКредит
Банк ААҚ-на қайта тіркелді) банктік қызметтер нарығында өзінің
позицияларын нашарлатып қана қойған жоқ, сонымен бірге оларды нығайтты да.
Осылай, жылдың қортындысы бойынша банктің баланстық пайдасы 32,8 млн.
теңгені құрады. Таза операциялық кірістері резервтерге салынғанға дейін
1995 жылмен салыстырғанда 64 млн. теңгеге жоғарлатты немесе 38 пайызға.
1996 жылы ЦентрКредит Банк банкті қайта құруға және реформациялауға
кірісті, оның мақсаты – менеджменттің батыстық жүйесін құру және банктік
қызметтер нарығында банктің үлесін жоғарлату.
1997-1998 жылдарда банк экономиканың нақты секторын және клиенттерінің
сауда операцияларын қаржыландыруды жалғастырды. Қаржылық лизинг және
ипотекалық несиелерді, шағын және орта бизнесті дамытуға берілген
несиелерді берудегі үлесі біршама көтерілді.
Соңғы жылдардағы ссудалық портфель динамикасы мынадай: 2001 жылы – 2123
млн. теңге, 2002 жылы – 6721 млн. теңге, 2003 жлы – 4538 млн. теңге және
2004 жылы – 4802 млн. теңге, яғни өткен үш жылдың ішінде банктің несиелік
салымдары 6,7 есеге өскен.
1999 жылы екі ЦентрКредит Банкі мен Жилстройбанк учреждениелерінің
бірігуі бойынша үлкен жұмыс толығымен аяқталды. Біріккен банктердің
қаржылық жағдайларын жақсарту бойынша кешенді шараларды қолдану нәтижесінде
Thomson Bank Watch авториттеті агенттігі банкке В халықаралық несиелік
рейтингісін берді. Банктердің акциялары А листингісіне кіреді, бұл
эмитенттің сенімді және қаржылық тұрақтылығын дәлелдейді. Банктің жарғылық
капиталы 1 млн. теңгеге өсті. Оның клиенттерінің саны 80 мың жеке және
заңды тұлғаларға дейін көбейді. Соңғы үш жылда 2002-ден 2004 жылға дейін
жеке тұлғалардың депозиттік салымдары 408 млн. теңгеден 1382 млн. теңгеге,
заңды тұлғалардың салымы 396-дан 1944 млн. теңгеге дейін өсті.
2004 жылы елдің қаржылық нарығында ЦентрКредит Банктің бәсекелік
позициясының нығаю тенденциясы жалғасты. Банк акционерлерінің шешіміне
сәйкес ағымдағы жылы әрқайсысы 10 млн. экземпляр болатын жай акцияларының
екі қосымша шығарылуы іске асырылды, оның біреуі толығымен орналастырылды.
2005 жылдың 1-ші қаңтарындағы жағдайы бойынша төленген жарғылық капитал
7362 млн. теңгені құрады. Банктің жарғылық қорындағы жеке және заңды
тұлғалардың алатын үлесін келесі 1-ші суреттен көруге болады. Жарғылық
капиталдағы 10,5%-ды жеке тұлғалар, ал 89,5%-ын заңды тұлғалардың үлесі
алады.
Сурет 1. 2004-2005 жж. жеке және заңды тұлғалардың жарғылық капиталдағы
үлестері, %-бен
Банк Қазақстанның ішкі қор нарығында зейнеткерлік қорлар мен
компаниялардың ортасында 2 млрд. теңгеге 7 жылдық мерзіммен
субординацияланған облигацияларының төртінші шығылымын сәтті орналастырды.
Банктің бағалы қағаздары Қазақстанның қор биржасында А категориялы ресми
тізімге енгізілді. Өздерінің бағалы қағаздарын орналастыру банктің
капиалын өсіруге мүмкіндік берді.
Банктің өзіндік капиталы 17557 млн. теңгені құрады, немесе барлық
банктік сектор капиталының 49 пайыздық өсуімен салыстыру бойынша 62%-ға
өсті (кесте 1).
Кесте 1. Банктік сектордың және ЦентрКредит банкінің өзіндік
капиталының динамикасы, млн. теңге
2002 2003 2004
Банктік сектор, барлығы 161210 233510 347600
соның ішінде:
ЦентрКредит Банкі 6115 10800 17557
ЦентрКредит Банкінің үлесі,% 3. 8 4. 6 5. 1
ЦентрКредит Банкінің 2004 жылғы есебі
Кестеде көрсетілген деректерге сәйкес 2004 жылы екінші деңгейдегі
банктердің өзіндік капиталы 347600 млн. теңгені құраған, ал 2002 жылы оның
көлемі небары 161210 млн. Теңгені құраған. 2004 жылы банктік сектордағы
ЦентрКредит Банкінің үлесі 5,1 пайызды құрады немесе 17557 млн. теңге.
Өзіндік капиталының өсуі банктің сенімділігін арттырады, қаржылық
нарықта активті операцияларының көлемін кеңейтуге мүмкіндік береді, ішкі,
сондай-ақ сыртқы инвесторлардың сенімдерін құптайды.
Кесте 2. 2002-2004 жж. ЦентрКредит Банкінің өзіндік капиталы
құрылымының динамикасы, млн. теңге
2002 2003 2004 Өсу қарқыны
+- %
Жарғылық капитал 2587 5063 7362 2299 145,4
Субординациялық қарыз 1575 3088 4803 1715 155,5
Таза кіріс 662 1294 2472 1178 191,0
Бұрыңғы жылдардың резервтері
мен кірістері 744 1456 2921 1456 200,6
Барлығы 5568 10901 17558 6657 161,1
ЦентрКредит Банкінің 2004 жылғы есебі
ЦентрКредит Банкінің 2002-2004 жылдардағы өзіндік капиталының сомасы
34027 млн. теңгені құраған, оның ішінде негізгі үлесті жарғылық капитал
алады, яғни өзіндік капиталдың жалпы көлемінің 44,1 пайыздық үлесін алады.
Банктің жалпы өзіндік капиталының көлемі 2004 жылы 2003 жылмен
салыстырғанда 6657 млн теңгеге өскен, немесе 61,1 пайызға көтерңлген.
ЦентрКредит банкінің өзіндік капиталының құрылымындағы негізгі үлесті
жарғылық капитал – 7362 млн. теңге алады, одан кейін субординациялық қарыз
– 4803 млн. теңге, таза кіріс – 2472 млн. теңге, бұрыңғы жылдардың
резервтері мен кірістері – 2921 млн. теңге алады (сурет 2).
Сурет 2. 2002-2004 жж. ЦентрКредит Банкінің өзіндік капиталы
құрылымының динамикасы, млн. теңге
Былтырғы жыл ЦентрКредит Банкінің репутациясын елдің банктік
жүйесінің көшбасының бірі ретінде нығайтты. Банктің активтері 81 пайызға
көтерілді және 148483666 теңгені құрады. Банктік жүйенің өсу қарқынымен
салыстырғандағы активтердің тез өсуі толығыменен нарықтығы банктің рөлін
4,5 пайыздан 5 пайызға дейін көтерді (кесте 3).
Кесте 3. 2002-2004 жж. ЦентрКредит Банк ААҚ-ның активтері
құрылымының динамикасы, мың теңгемен
Өсу қарқыны
АКТИВТЕР 2002 2003 2004
+- %
ҚР-сы Ұлттық 3,174,061 5,648,630 8,739,070 3,090,440 154,7
Банкіндегі шоттары
мен ақшалай
қаражаттары
Банктерге берілген 4,262,566 9,494,053 9,745,108 251,055 102,6
ссудалар мен
қаражаттар
Ссудалар бойынша 35,107,163 52,068,761 91,456,228 39,387,467 175,6
мүмкін болатын
жоғалымдарға
резервтерді алып
тастағаннан кейінгі
клиенттерге берілген
ссудалар мен
қаражаттар
РЕПО операциялары 100,001 68,182 7,843,313 7,775,131 115
бойынша алынған есе
бағалы қағаздар
Мүмкін болатын 5,263,450 8,999,865 21,478,739 12,788,874 238,7
құнсыздануды алып
тастағаннан кейінгі
бағалы қағаздарға
салымдар
Сауда үшін 100,134 1,412,897 2,911,382 1,498,485 206,1
бағытталған бағалы
қағаздар
Жабылғанға дейінгі - - 54,973 54,973 -
ұсталатын бағалы
қағаздар
Жинақталған 1,984,594 2,688,497 3,887,790 1,199,293 144,6
амортизацияны алып
тастағанан кейінгі
негізгі құралдар мен
материалдық емес
активтер
Табыс салығы бойынша- - 38,289 38,289 -
талаптар
Мүмкін болатын 861,394 1,532,133 2,328,774 796,641 152,0
жоғалымдарға
резервтерді алып
тастағаннан кейінгі
басқа активтер
БАРЛЫҚ АКТИВТЕР: 50,853,363 81,913,018 148,483,666 56,570,648 181,3
ЦентрКредит Банкінің 2004 жылғы есебі
Активтердің өсуі өзіндік капиталдың жоғарлауымен адекватты нығайтылды.
Былтырғы жылы акционерлердің шешіміне сәйкес банк акцияларын шығарып, акция
эмиссиясының төрттен бір бөлігін орналастырып, соның арқасында өзінің
төленген жарғылық қорын 7465898 теңгеге жеткізді.
Елдегі жағымды экономикалық және қаржылық жағдай, заңданамалардың
жетілдірілуі банктік жүйенің дамуы мен әрі қарай нығаюына мүмкіндік береді.
Осылай, 2004 жыл ЦентрКредит Банкі үшін де дамудың сапалы жаңа деңгейін
қалыптастырған жыл болды.
ЦентрКредит жеке тұлғалар, шағын және орта бизнес субъектілері үшін
үздік банк болуға ұмтылуда. 23 мыңнан аса заңды және 106 мыңнан астам жеке
тұлғалар өз қаражаттарын банкке сеніп тапсырады. Банктегі депозиттердің
көлемі 90676 млн. теңгені құрайды, оның ішінде жеке тұлғалардың депозиттік
салымдарының көлемі 42840 млн. теңгені, ал заңды тұлғалардікі – 47836 млн.
теңгені құрайды (кесте 4, сурет 3).
Кесте 4. 2002-2004 жылдардағы ЦентрКредит Банкі депозиттерінің
құрылымы
Депозиттер 2002 2003 2004
түрлері
Млн. теңге% Млн. теңге% Млн. теңге%
Жеке тұлғалардың
депозиттері 14892 42,8 21402 45,2 42840 47,2
Заңды тұлғалардың
депозитері 19892 57,2 25994 54,8 47836 52,8
Барлық депозиттер 34784 100 47396 100 90676 100
ЦентрКредит Банкінің 2004 жылғы есебі
Өткен жылы клиенттерге қызмет көрсету сапасын жоғарлату сұрақтарына
үлкен көңіл бөлінді. Бизнес-ппроцестерді оптимизациялау бойынша жұмыстар
жүргізілді. Клиенттерге қызмет көрсету сапасын басқару бойынша кешенді
жұмыстар басталды.
Сурет 3. 2002-2004 жылдардағы ЦентрКредит Банкі депозиттерінің
құрылымы, млн. теңгемен
Жыл бойына клиенттерді тарту жүйесін оптимизациялау және неғұрлым
сапалы қызмет көрсету мақсатымен банктің ұйымдық құрылымында бірқатар
өзгертулер енгізілді (А қосымшасын қараңыз).
Банк бизнестің барлық сферасында халықаралық стандарттарды енгізу
бойынша жұмыстарын жалғастыруда.
Басқару жүйесін жетілдіру бойынша шаралар шегінде банк ішкі және сыртқы
қаржылық ортадағы өзгерістерді тез және оперативті әрекет етудің барлық
бастапқы бағыттары бойынша, Стратегиялық жоспарды өткізуге кешенді қарауға
мүмкіндік беретін, көрсеткіштердің сәйкестендірілген жүйесі негізінде
стратегиялық менеджмент жүйесін енгізуді жалғастыруда.
Жыл бойына тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру сұрақтарына көп көңіл
бөлінді. Жекелеп алғанда, бағалы қағаздармен операциялар бойынша және
банкаралық операциялар бойынша несиелік тәуекелді, валюталық тәуекелді,
ликвидтілеу тәуекелін басқару жүйесі күшейтілді.
2004 жылы Moody‘s Investors Service және Fitch Ratings халықаралық
рейтингтік агенттіктерімен жоғарылау жағына қарай банктің рейтингтері қайта
қаралды (кесте 5).
Кесте 5. 2005 жылдың 1-ші қаңтарындағы жағдайы бойынша банктің
рейтингісі
Көрсеткіштер Рейтинг
нәтижесі
Moody‘s Investors Service
Банктік депозиттер бойынша ұзақ мерзімді рейтинг Ba1
Банктік депозиттер бойынша қысқа мерзімді рейтинг NP
Қаржылық тұрақтылық D-
Болжам Позитивті
Fitch Ratings
Шетел валютасындағы ұзақ мерзімді рейтинг B+
Шетел валютасындағы қысқа мерзімді рейтинг B
Болжам тұрақты
Жекелеген рейтинг D
Қолдау рейтингісі 4
ЦентрКредит Банкінің 2004 жылғы есебі
ЦентрКредит Банкі жүргізген зерттеулерге сәйкес, операциялық кірістер
төлемдік және есептік операциялар мен кеңестік қызметпен, пластикалық
карталармен, кассалық қызмет көрсетумен байланысты негізгі бизнестен
комиссиялық кірістер алу мүмкіндігі мен жоғары нақты пайыздық ставкалардың
есебінен жоғары болып отыр. ЦентрКредит Банкі ортамерзімді перспективада
өз активтерін салыстырмалы жаман емес сапада сақтап қалатын болса, онда
оның жоғары рентабельді банк болуына мүмкіндігі бар.
Екінші деңгейлі банктердің арасында ЦентрКредит Банкі өз активтері
бойынша 4-ші орынды алады, және біз, соңғы уақыттары Банктің активтері
өскенін көреміз. Келесі кестеде Қазақстан Республикасының екінші
деңгейдегі банктерінің активтері көрсетілген.
Кесте 6. 2002-2004 жж. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктердің активтері
2002 2003 2004
Банктер
Мың долл.% Мың долл. % Мың долл. %
Казкоммерцбанк 1396894 23,9 1790597 24,3 2415371 25,9
Туран Алем 1163898 19,9 1470064 20,0 1975605 21,2
Халықтық банк 992077 17,5 1262844 17,2 1541371 16,6
ЦентрКредит 211224 5,4 354518 5,1 364062 3,9
АТФБ 193113 4,7 327563 4,5 354332 3,3
Ситибанк 120483 3,0 350491 4,8 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ 5
1-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ БАНКТЕРДІҢ
ҚЫЗМЕТТЕРІ 7
1. 1 Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасу тарихы және дамуы 7
1. 2 Банкттің түрлері 11
1. 3 Банк қызметін жүзеге асыру 13
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН
ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 17
2. 1. Екінші деңгейдегі банктер жүйесіндегі ЦентрКредит Банкі және оның
мінездемесі 17
2. 2. Қазақстан Республикасы банктік жүйесінің даму тенденцияларына
талдау 33
2. 3 Банктік секторды реттеу және дамыту бойынша Қазақстан Ұлттық Банкінің
ұйымдық қызметін бағалау 48
3 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНКТІК ЖҮЙЕСІН РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ МЕН ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 58
3. 1 Қазақстан Республикасы банктік жүйесін жетілдірудің кейбір жолдары
58
3. 2 Дүниежүзілік Сауда Ұйымы (ДСҰ) және Қазақстанның банктік жүйесі 62
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 69
КIРIСПЕ
Халыктың уақытша бос қаражатын жинау формалары әр түрлі: ең көп
тараған формасы - несие мекемелеріндегі (банктердегі, жинақ кассаларындағы)
шоттарға салған салымы; арнаулы несие мекемелеріне салған салымы;
сақтандыру компанияларындағы салымы; тұрақты процентті бағалы қагаздарға,
әсіресе, облигацияларға салған салымы; акция сатып алуға жұмсаған ақшасы.
Соңғы кезендерде ақпараттық құралдарда және экономикалық басылымдарда
Қазақстанның банктік секторының оңтайлы дамуы жайында көптеген мәлңметтер
кездеседі. Қазақстан Республикасының банктік секторы соңғы 10 жыл
аралығында қарқынды даму үстінде. Ол ТМД елдеріндегі ең жоғарғы
капиталдандырылған – бір банктін орташа капиталдандырылуы 25,1 млн. АҚШ
доллары көлемінде.
Осындай жағдайлардың орын алу барысында өте маңызды мәселелердің бірі
– жалпы банктік жүйенің тұрақтылығын күшейту. Банктік жүйе қаржылық
жүйенің дұрыс қызмет ету үшін қажетті қызметтерді атқарады. Оларға
банктердің уақытша қаражаттары бар тұлғалармен осы қаражаттарға деген
уақытша қажеттіліктері туған тұлғалар арасындағы делдалдық қызметтері,
тәуекелдерді бағалау, есеп айырысуларды жүзеге асыру және ақша-несиелік
саясатты жүзеге асыруы жатады. Алайда банктер қызмет етуі барысында
тәуекелге, өтімділігінің төмендеуіне және төлем қабілетсіздікке ұшырауы
мүмкін.
Коммерциялық банктердің қызметін, жеке клиенттерінің әлеуметтік,
психологиялық ерекшеліктерін, банктік қызметтерге деген сұраныс пен
ұсынысты талдау банктің қысқа және ұзақ мерзімдегі стратегиясының негізі
болып табылады. Міне сондықтан, банктің депозиттік саясаты оның қызметін
оңтайлы жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Қазіргі уақытта несие мекемелері халықтың ақша қаражатын тартудын жаңа
формаларын іздестіруде, себебі ақша жинақтаудың бұрынғы әдістері қаржы
ресурстарының қажетті мөлшерде құйылуын қамтамасыз ете алмауда. Мысалы, 90-
жылдары АҚШ-та жүргізілген зерттеу бойынша: жылдық табысы 10 мың долларға
дейінгі халықтың сұраныс жүргізілген топтарының 14%-нің ақша нарығындағы
депозиттерде, 34%-нін жинақ шоттарында, 5%-нің әр түрлі НАУ-шоттарында
салымдары болған. Сол уақытта жылдық табысы жылына 50 мың доллардан асатын
халықтың сұраныс жүргізілген топтарының 59%-нің ақша нарығындағы
депозиттерде, 68%-нің жинақ шоттарында, 45%-нің несие мекелемерінің НАУ-
шоттарында салымдары болған.
Капиталды жинау барлық кезде бірдей болатын тұрақты фактор емес. Ол
көптеген конъюнктуралық факторларға, әсересе, экономиканын дамуына, ақшаның
айналысқа қажеттілігі мен жетімділігіне байланысты өзгеріп тұрады.
Өзгерістерде мынадай бағыт байқалуда: экономика калыпты дамыса жинақ қоры
кемиді, себебі халықтың табысыньщ өсуі олардың сақтық сезімдерін
төмендетіп, ақшаны сақтап қоюдан гөрі күнбе-күнгі қажетіне жұмсауына әсер
етеді. Бұл кезде жинақтағы ақша өндірістің дамуынан нарыққа түскен
тауарларды сатып алуға жұмсалады. Тауарларды артық өндіру кезінде ақша
айналыстан шығып, жинаққа айналады. Тұрақсыз экономика жинаудың себептерін
шиеленістіріп, олардын өсуіне әкеп соқтырады.
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрамдарының бірі. Банктердің және тауарлы ақшалай қарым- қатынастардың
даму тарихы тұрғыдан қатарлас жүрдіжәне оларды бір бірімен өзара тығыз
байланысты нарықтық экономикада банктер монополистерге айналды және барлық
қаржылық капитал арқылы нақты басқарды. Банктік жүйенің мақсаттары мен
міндеттері негізінен экономиканы жалпы басқарудың мақсаттарымен міндеттері
бірдей, әйтседе банктер басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы
басқарудың жалпы мақсатына жетуді қамтамасыз ететін өзіне тән жеке
міндеттерін орындайды. Банктер басқарудың экономикалық әдістері мәселен
несиелеу арқылы, экономикалық әр түрлі буындарының қарыз қаражаттарындағы
қажеттіліктерін әр түрлі несиелермен немесе қолма-қолсыз есеп айрысу арқылы
экономиканың үздіксіз қажет етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады,
қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етеді. Банктер өз
қызыметін орындау кезінде функционалдық экономикалық салалық
(министерствовалық Компания фирмалар) және аумақтарды (жергілікті орган)
басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді. Банктік жүйеде
қоғамның барлық ақшалай қорларды шоғырландырған мемлекеттік шаруашылық
буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары, т. б. бар. Банктер осы
қорлардың қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша
бақылау жүргізуді, ақша айналымын реттейді және сол арқылы ұдайы өндірістік
үрдіске әсер етті. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада,
қоғамда банктердің экономикалық ролі күшеюде. Банктік жүйенің негізгі
мақсаты- несиелік механизмді жетілдіру, ақша массасын реттеудегі әдітерін
жетілдіру, есеп айрысуды тездету және төлем тәртібін сақтау болып табылады.
ҚР 1993 жылы 15 қараша айынан бастап өзіміздің ұлттық валютамыз- төл
тенгемізді енгізді. Бірақ инфляция тоқтамады оның шыңы 1994 жылы шілде
айында 46 пайызға жетті. Банктік жүйенің реформасы инвестициялық қорлардың
ролін жоғарлату және сауықтыру бантерін құру жолымен жекешеленген
кәсіпорындарды қайта құруға қолбағыс етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы банк жүйесінің қалыптасуын
сипаттап оның экономикалық жүйені жетілдірудегі орнын белгілеу.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ
БАНКТТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ
1. 1 Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасу тарихы және дамуы
Банк- өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтынзаңды тұлға. Ол ақша қаражатын
тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме. Қазақ
Кеңес Социалистік Республикасының территориясында жинақталған несие
ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншігі болып саналады.
Мемлекеттік банк республиканың меншігі және оның Орталық банкі болып
саналады. Қазақстан террриториясында біртектес ақшаны пайдалану және
біртектес ақша саясатын жүргізу мәселелері Одақтық шартта көрсетілген.
Оның айналымға монополиялы құқықпен ақша белгілерін эмиссиялауға, ақша
–несие қатынастарын реттеуге, мемлекеттік бюджеттің кассалық жұмысын
жүргізуге, республика террриториясында коммерциялық банктер ашуға рұқсат
беретін құқығы бар.
Мемлекеттік банк осы Заң бойынша қызмет атқарып, ҚазКСР-ның Жоғары
кеңесіне есеп береді, жер-жерлерде өз мекемелерін ашуға құқығы бар.
Мемлекеттік банктің басқару органы-оның Басқармасы. Басқарманың төрағасын
Республиканың Жоғары кеңесі 6 жыл мерзімге бекітеді. Банктің құрылымы мен
міндеттері оның Жарғысында белгіленеді.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен азаматтардың несие –есеп
жұмыстарын жүргізу үшін республика территориясында коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелері ұйымдастырылады. Коммерциялық банктер өз жұмысында
осы Заңды және Қазақстан Мемлекеттік банкісінің нұсқаулары мен ережелерін
басшылыққа алады. Клиенттерімен шарттасып қызмет көрсетеді. Коммерциялық
банктер мен басқа несие мекемелері мемлекеттік, ұжымдық, жеке және аралас
(шетел капиталы қосылған) меншікте болуы мүмкін. Қазақстан заңдарына сай
Мемлекеттік банк деп (Орталық-Ұлттық банктен басқа) капиталы толығынан
үкімет иелігінде, немесе акционерлік капиталдың басым бөлігі мемлекеттік
құрылтайшылардың (мысалы, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың) акциясы
болғанда есептеледі.
Кеңес үкiметi тұсында Қазақстан одақтас республикалардың бiрi болғандықтан
оның дербес банк-несие жүйесi болған жоқ. Қазақстан территориясында КСРО-
ның орталықтанған банк-несие жүйсiнiң филиалдары мен бөлiмшелерi қызмет
көрсеттi. Сондықтан Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуы қазан
төңкерiсiне дейiнгi патшалық Ресейдiң және КСРО-ның банк жүйесiнiң
тарихымен тығыз байланысты.
Ресейдiң банк жүйесi батыс елдердiң банк жүйесiне қарағанда әлдеқайда
кеш қалыптаса бастап, өз даму жолында бiрнеше кезеңдерден өттi. Алғашқы
банктер XVIII ғ. екiншi жартысында мемлекеттiк (қазыналық) банк түрiнде
пайда болып, XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында Ресейдiң банк жүйесi негiзiнен
мынадай банк-несие мекемелерiнен құрылды:
• мемлекеттiк банк (1860ж. құрылған);
• қоғамдық қалалық (252 банк) және жер банктерi;
• көп буынды жеке банктер: акционерлiк банктер (49 филиалдары бар
44 банк), өзара несиелейтiн қоғамдар (83), коммерциялық банктер
(32), несие-жинақтау серiктестiктерi (729) және т. с. с.
Бұлардан басқа банктiк операциялардың көпшiлiгiн жүргiзiп, сонымен қатар
жоғары қауiптi операциялар жүргiзу үшiн клиенттердiң қаражатын тартумен
шұғылданатын банктiк кеңселер, сауда үйлерi, айырбастау дүкендерi болды.
1917 ж. қазан төңкерiсiнен кейiн банк iсiн ұйымдастыруды мемлекет
монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесiнде жеке коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелерi Мемлекеттiк банкпен бiрiктiрiлдi. Сонымен қатар
Кеңес үкiметiнiң алғашқы жылдарында кооперативтiк, жеке, мемлекеттiк-
капиталистiк, шетел капиталының қатысуымен мемлекеттiк және басқа банктер
құрыла бастады. 1922 ж. Тұтыну кооперациясының банктерi және Өнеркәсiп
банкi құрылды.
1924 ж. акционерлiк қоғам үлгiсiндегi Сыртқы сауда банкi құрылып, оның
акционерлерi мемлекет, кооперативтiк және қоғамдық ұйымдар болды. Ол КСРО-
ның Мемлекеттiк бакнкiсiнiң құрамында болып, сыртқы сауда операцияларын
және халықаралық есеп айырысу жұмыстарын жүргiздi. Сөйтiп, 1925 ж. КСРО-
да Мемлекеттiк банк, Өнеркәсiп банкi, Сауда банкi және Ауыл шаруашылық
банкi болды. Сондай-ақ Орталық коммуналды банкi (Цекомбанк), Кооперативтiк
банк (Всекобанк) жзәне акционерлiк, салалық, аймақтық (Қиыр Шығыс, Орта
Азия) банктер құрылды. Ұсақ тауарды өндiрiстiң дамуына байланысты өзара
несиелеу қоғамдары, ауыл шаруашылығын несиелейтiн қоғамдар, жинақ
кассалары, несиелiк кооперативтер пайда болды.
1927 ж. КСРО Орталық атқару комитетi мен Халық комиссариаты Кеңесiнiң
“Несие жүйесiн құру принциптерi туралы” қаулына сәйкес бүкiл банк жүйесiн
тiкелей басқару Мемлекеттiк банкке тапсырылды. Сол қаулыға сай маманданған
банктер және банктердiң проценттiк саясат жүргiзудегi дербестiк құқығы
жойылды. Банктер қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несие түрлерi бойынша
да ажыратылады. 1928 ж. Өнеркәсiп банкi мен Электробанкi бiрыңғай
өнеркәсiп пен Электр шаруашылығын ұзақ мерзiмдi несиелеу Банкiне
бiрiктiрiлдi. Қысқа мерзiмдi несиенi басқа шаруашылық салаларының бәрiне
олардың тоқсандық жоспарларына сай Мемлекеттiк банк беруi тиiс болды.
Жалпы 1927-1929 жж. банктердiң өзiне тән ерекше қызметi – банктiк несие
беру жойылып, несие мемлекеттiк жоспарлары қаржыландырудың түрiне айналды.
1917 жылы Қазан революциясынан кейiн, банк iсiнде мемлекеттi монополиялық
ұйымдастыру қағидалары жүзеге асты. Бастапқыда мемлекеттiк банк құрылып,
жеке, коммерциялық және банктердi ұлтшылдандыру нәтижесiнде мемлекетке
тиселi салалық және аумақтық банктер етiп қайта құрылды. Банктiк жүйенiң
тағы бiр басты буындары ретiнде мемлекеттiк еңбек жинақ-кассалары қызмет
еттi. Мемлекеттiк банктермен бiрқатар кеңес үкiметiнiң бастапқы жылдарында
мемлекеттiк емес несиелiк мекемелер: кооперативтiк және жеке меншiкке
негiзделген, оның iшiнде шетел капиталының қатысуымен құрылған мемлекеттiк-
капиталистiк банктер қатары жұмыс iстейдi.
1922 жылы несиелiк және ссуда-жинақ серiктестiктерi және олардың одақтары
ұйымдасып, ауылды қалпына келтiру мақсатында қызмет көрсеттi.
1924 жылы ауыл шаруашылық кооперацияларына несиелiк операцияларды жүзеге
асыру барысында салымдар қабылдау, ссуда беру және есептеу барысында
делдалдық қызмет атқаруына рұқсат берiледi.
1922 жылдан бастап, жеке сауда өнеркәсiптi несиелеуге арналған өзара
несие беру қоғамдары, сол сияқты мемлекеттiк-капиталистiк акционерлiк
оңтүстiк-шығыс банкi және шетелдiк капиталдың қатынасуымен Ресейдiң
коммерциялық банкi құрылды.
Экономикалық социалистiк секторларының кеңiнен етек алуы барысында
кооперативтiк және жеке несиелiк ұйымдар өз мәнiн жоғалтып, қызметiн
тоқтатуға мәжбүр болды. Сөйтiп, ауыл шаруашылығын толығымен ұйымдастыру
бағдарламасы несиелiк кооперацияларды қажетсiз деп санағандықтан да, олар
1931 ж. жойылды. Сауда аймағынан және өнеркәсiптен жеке сектордың
қудалануы нәтижесiнде өзара несие беру қоғамдары қызметтерiн тоқтатты.
Басқа несие ұйымдарының қызметтерi 1922-1925 жж. құрылған мемлекеттiк
салалық банктерге: Өнеркәсiп банкiсiне, Цекомбанкке, Всекомбанкке және
Орталық ауыл шаруашылық банкiне өттi.
1930-1932 жж. КСРО-дағы жүргiзiлген несиелiк реформалар нәтижесiнде жаңа
қағидаға негiзделген салалық банктер қатары ұйымдастырылды. Сонымен,
күрделi капитал жұмсалымдарын қаржыландыру мақсатында төрт мамандандырылған
банктер құрылды.
Өнеркәсiп және электр шаруашылығы күрделi қаржыландыру банкi 1959 жылы
“Құрылыс банкi” болып құрылады.
Көптеген несиелiк сетiктестiктермен республикалық ауыл шаруашылық
банктерi негiзiнде құрылған “Ауыл шаруашылық банкi” 1959 ж. қысқарып, оның
қызметi Мемлекеттiк және Құрылыс банктерi арасында бөлiнiп берiледi.
Кооперациядағы күрделi құрылысты қаржыландырудың банкi (Всекобанк) 1936
ж. жойылып, оның активi мен пассивi 1959 ж. қысқарған Сауда банкiсiне
жүктеледi.
Коммуналдық және тұрмын-үй құрылысын қаржыландыру банкi (Цекомбанк) 1959
ж. қысқарып, оның қызметi де Құрылыс банкi мен Мемлекеттiк банк арасында
бөлiндi.
Бұл құрылған салалық банктер қызметтерiнiң басты бағыттары салаларды
қаржыландыру және ұзақ мерзiмдi несиелеудi көздедi.
Ал, КСРО-ның Мемлекеттiк банкiсiнде халық шаруашылығының барлық салаларын
қысқа мерзiмдi несиелеу қызметi шоғырланды. Сонымен қатар, Мемлекеттiк
банктiң рөлi орталық және барлық несиелiк жүйенiң жетекшiсi ретiнде одан
әрi арта түстi. Барлық кәсiпорындар мен ұйымдардың есеп-айырысу және
ағымдық шоттары Мемлекеттiк банкте жинақталады.
Барлық республикаларда, оның iшiнде Қазақстанда барлық банктердiң
республикалық мекемелерi жоғарғы тұған ұйымға бағынуы, банк iсiн
орталықтандыру қағидасына сай сақталады.
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн жариялағаннан бастап
нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетiн меншiктi банк жүйесiн құруға
бетбұрыс жасалды.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған “ҚазКРО-ғы банктер және банктiк
қызмет туралы” алғашқы заң Қазақстандағы банктiк реформаны жүргiзудiң
бастапқы кезеңдерiн қамтиды.
Қазiргi таңда Қазақстан Республикасында жұмыс жасап отырған банктiк
жүйенiң қалыптасуын үш кезеңге бөледi:
I кезең. 1988-1991 жж. (КСРО-ның тұсында) – мемлекеттiк салалық
мамандырылған банктер қызметiнiң бiр бөлiгiн республикалардағы сол
банктердiң тиiстi бөлiмшелерiне беру арқылы қайта түрлендiру; алғашқы
коммерциялық банктер құру; КСРО Мемлекеттiк банкiне орталық банктiң
жекелеген қызметтерiн беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңi.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола отырып,
ҚР Ұлттық банкiнiң орталық банктiң бiрқатар қызметтерiн орындауға бiртiндеп
кiрiсуi, коммерциялық банктердiң экстенсивтi (сандық) түрде қалыптасуы және
дамуы, ұлттық нормативтiк базаның қалыптасуының бастапқы кезеңi.
III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейiнгi, яғни айналысқа
Ұлттық валютаның енгiзiлуiне байланысты Ұлттық банкiнiң ақша-несие аясының
қызмет етуiне толық жауапкершiлiк алу, бюджет және банктермен қарым-қатынас
орнатудың классикалық қағидаларын енгiзу, банктердiң қызметiн реттеу
жүйесiн нығайту кезеңiн бiлдiредi.
1995 жылғы банктiк реформалауға дейiнгi жұмыс жасаған банктiк жүйенiң
басты кемшiлiктерiне мыналарды жатқызуға болады :
а) Ұлттық (орталық) банк қызметiне байланысты:
• мемлекеттiң қаржы саясатын жүргiзу барысындағы Ұлттық банк пен
Қаржы министрлiгi қызметтерiнiң жеткiлiксiз шоғырлануы;
• коммерциялық банктердiң өтiмдiлiгiн толық қолдау механизмiнiң
жеткiлiксiздiгi;
• екiншi деңгейдегi банктер қызметiн қадағалау және реттеу жүйесiнiң
баяу құрылуы;
• валюталық реттеу және бақылау жүйесiнiң қалыптасуындағы артта
қалушылық;
• макроэкономикалық процесстердi жедел түрде талдау, оларды болжау
және шешiм қабылдауды пайдалану деңгейiнiң төмендiгi;
• осы уақытқа дейiн пайдаланып келген Ұлттық банк пен екiншi
деңгейдегi банктердiң бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң халықаралық
стандартқа және нарықтық экономика талаптарына сай келмеуi;
• Ұлттық банк жүйесiндегi еңбек ақының төмендiгiнен кадрлардың кету
деңгейiнiң жоғарылығы.
б) Екiншi деңгейдегi банктерге байланысты:
• Ұлттық банктер тарапынан белгiленген экономикалық (қазiргi
пруденциалық) нормативтер мен банк клиенттерiнiң құқықтарын тiкелей
бұзған банктердiң нарықта қызмет ете беруi;
• қаржы ресурстарын жинақтаудың iс жүзiндегi механизмдерiнiң
әлсiздiгi;
• шаруашылық субъектiлерiн несиелеу барысында жобаларды бағалау
деңгейiнiң және банк үшiн несие беруден туындайтын тәуекелдi
бағалау дәрежесiнiң, сондай-ақ несиенiң қайтарылуына жасалатын
бақылаудың қанағаттанарлықсыз деңгейде болуы;
• орта және ұзақ мерзiмде iрi жобаларды дербес түрде қаржыландаруды
iске асыруға мүмкiндiк беретiн, банктердiң капиталдану деңгейiнiң
жеткiлiксiздiгi;
• прогрессивтi қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып,
игерудiң баяулығы;
• банк қызметкерлерiн кәсiби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде
болуы.
Сонымен бұрынғы салалық мамандандырылған банктердi қайта түрлендiруге
байланысты бiрқатар шаралар 1994 ж. орта кезiнен басталып, 1995 жылға
дейiн жалғасты.
1. 2 Банкттің түрлері
Мемлекеттiк банк - үкiмет қаулысымен құрылған екiншi деңгейлi банк,
оның жарғылық қорының иеленушiсi үкiмет.
Инвестициялық банк – негiзiнен тiкелей және портфельдiк инвестиция
тартумен шұғылданатын екiншi деңгейлi банк.
Шетелдiк қатысумен құрылған банк. Акциясының 50 пайызы астамы
төмендегi иеленушiлердiң қарамағында және басқаруында болатын 2 деңгейдегi
банк.
- ҚР резидентi емес.
- Акцияның 50 пайызының астамы ҚР резидентi еместiң меншiгiде немеес
басқаруында
- ҚР резиденттерi еместiң қаражатын басқаратын сенiмдi адамының
резидентi
Мемлекеттiк банк – халықаралық келiсiм негiзiнде құрылған банк, оның
жарғылық қорының иеленушiсi ҚР үкiметi және келiсiмге қол қойған
мемлекеттердiң үкiметi.
Банк емес несие-қаржы мекемелерi - Ұлттық банктiң лицензиясы негiзiнде
кейбiр банктiк операция жүргiзуге құқы бар банк емес заңды тұлғалар.
Коммерциялық банктер – кәсiпорындар мен ұйымдарға, сондай-ақ халыққа
тiкелей және жан-жақты кешендi қызмет кқрсететiн банктер.
Еншiлiк банктер – жарғылық қорының 50 пайызымен астамы еншi берушi бас
банкке қарайтын екiншi деңгейлi банк. Ол – дербес заңды тұлға.
Ұлттық банктен басқа банктер өзiнiң атауына кез келген тiлде толық
немес қысқартып ұлттық, орталық деген сөздердi келтiруге, дәл сол сияқты
мемлекеттiк банктен басқа банктер мемлекеттiк деген сөздi пайдалануына
болмайды.
Банктiң кеңесi:
- банк мүшелерiн қызметке бекiтiп және одан босатады.
- Жиналыста қаралатын мәселелер жөнiнде акционер жиналысына ұсыныс
жасайды
- Несие берудiң негiзгi жағдайларын анықтайды
- өз филиалдарының құқықтық мәселелерiн шешедi.
- Банктiң экономикалық нормативтерi мен дамыту үшiн қажет.
- Шығындар мөлшерiн бекiтедi.
- Басқарма жұмысын бақылайды.
Банктiң басқармасы
- Күнбе-күнгi оперативтi жұмсалады, ұйымдастырлып, акционерлер
жиналысының және банк Кеңесiiнң шешiмiнiң орындалуын қамтамасыз
етедi.
- Филиалдары мен өкiлдiктерi туралы ережелердi бекiтедi.
- Кадрларды таңдау, әзiрлеу және пайдалану мәселеллерн шешедi.
- Өзiнiң ережесiне сәйкес банк қызметiнiң басқа да мәселелелерiн
шешедi.
Әрқайсысы белгiлi бiр мiндеттер мен талаптарды атқаратын қызмет
тараулары мен бөлiмшелерден тұрады. Оның түрлерi:
1. Несеие басқармасы
2. Валюта басқармасы
3. Депозиттiк операциялар басқармасы
4. қор бөлiмi
5. есептеу-кассалық басқармасы
6. банктiң филиалы
7. банктiң өкiлдiгi
8. есеп айырысу – касса бөлiмi
9. талодау және статистика
10. кадрлар
11. әкiмшiлiк – шаруашылық бөлiмi
12. заң бөлiмi
13. тексеру бөлiмi
14. ЭЕМ енгiзу және қолдану
15. Маркетинг басқармасы
Банктiң iшкi ережелерiне төмендегiдей мәлiметтер болуы шарт:
бөлiмшелердiң құрылымы, мiндеттерi, қызметi мен өкiлеттiлiгi, iшкi аудит
қызметiнiң, немсие комитетi мен басқа да органндардың құрылымы, мiндерi,
қызметi, мен өкiлеттлiгi, құрылымдық бөлiмшелер басшыларының құқықтары мен
мiндеттерi.
1. 3 Банк қызметін жүзеге асыру
Банк операцияларын жүзеге асыру, сондай-ақ банкілердің осы бапта
белгіленген өзге де операцияларды жүргізуі банк қызметі болып табылады.
Банк операцияларына мыналар жатады:
а) заңды тұлғалардың депозиттерін, банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
ә) жеке тұлғалардың депозиттерін, банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
б) банкілер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспонденттік есепшоттарын ашу және жүргізу;
в)осы адамның иелігіндегі тазартылған бағалы металдардың нақгы саны
көрініс табатын жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және
жүргізу;
г) кассалық операциялар: банкноттар мен мәнеттерді қабылдау, беру,
қайта есептеу, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаттап буу және сақтау;
д) аудару операциялары: заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың ақшасын
аудару жөніндегі тапсырмаларын орындау;
е) есептеу операциялары: заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың
вексельдері мен өзге де қарыз міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
ж)заемоперациялары төлем мерзім, қайтарым талаптарына сәйкес: ақшалай
түрде несие беру;
з) жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың, оның ішінде корреспондент
банктердің тапсырмасымен олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысуларды
жүзеге асыру;
и) сенім (трасталық) операциялары: сенім білдірілген адамның мүддесі
үшін және соның тапсыруымен ақшаны, тазартылған бағалы металдарды және
құнды қағаздарды басқару;
к) клиринг операциялары:төлемдердіжинау, салыстыру, сорттау және
растау, сондай-ақолардың өзара төлемдер өтеуін жүзеге асыру және клирингке
қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
л) сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтар мен үй-жайларды жалға
беруді қоса клиенттердің құжаттамалық нысанда шығарылған бағалы қағаздарын,
құжаттары мен қазыналарын сақтау жөніндегі қызметтер;
м) ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетін бағалы қағаздарды
және қозғалатын мүлікті кепілге алып, қысқа мерзімді несиеберу;
н) төлем карточкаларын шығару;
о) банкноттарды, мәнеттер мен қазыналарды инкассациялау және басқа
жаққа салып жіберу;
п) шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
р) төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельдерді қоспағанда);
с) чек кітапшаларын шығару;
т) бағалы қағаздар рыногындағы клирингтік қызмет;
у) аккредитивті ашу (ұсыну) мен растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
ф) ақша түрінде орындалуды көздейтін банк кепілдіктерін беру;
х) үшінші тұлғалар үшін ақша түрінде орындауды көздейтін банктік кепіл
болушылықтар мен өзге де міндеттемелер беру[1].
Жоғарыда аталған операцияларды жүргізу үшін банкілерге және басқа
заңды тұлғаларға лицензияны Ұлттық Банк қана беруге құқылы.
Осы көзделген операциялар жүргізуге арналған лицензия уәкілетті
органның келісуі бойынша беріледі.
Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
микрокредиттік ұйымдар ретінде тіркелген заңды тұлғалардың микрокредиттер
беру жөніндегі қызметі банк операцияларына жатпайды.
Басқа банкілер және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдар Ұлтгық Банкінің лицензиясы болған жағдайда мына
операцияларды жүзеге асыруға құқылы:
а) қымбат тазартылған бағалы металдарды (алтын, күміс, платина,
платина тобына жататын металдар) құйма күйінде, қымбат тазартылған бағалы
металдардан жасалган мәнеттерді, дәрігерлік бұйымдарды сатып алу, кепілге
қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;
б) құрамында бағалы металдар мен асыл тастар бар зергерлік бұйымдарды
сатып алу, кепілге кабылдау, есепке алу, сақгау және сату;
в) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдерді инкассоға
қабылдау, төлемшілердің вексельдерді төлеуі жөнінде қызметтер көрсету,
сондай-ақ делдалдық тәртібімен ескертпелі вексельдерді, вексельдер акцентін
төлеу;
д) лизинг қызметін жүзеге асыру;
е) өз меншігіндегі бағалы қағаздарды (акцияларды қоспағанда)
эмиссиялау;
ж) факториинтік (сауда-саттық) төлем ету құқығына ие болу;
з) форфейжнггік операциялар (форфетанггеу): тауарларды (жұмыстарды,
қызметтерді) сатып алушының қарыз міңдеттемесін сатушыға айналым түспейтін
жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу[2].
Банктер бағалы қағаздар рыногында кәсіби қызметтің мынадай:
а) Қазақстан Республикасының және рейгтингтік агенттіктердіңбірінің
талап етілетін ең төменгі рейтингін алған елдердің мемлекеггік бағалы
қағаздарымен не мұндай рейтингі болмағаңда, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің шешімі бойынша—делдалдық
б) Қазақстан Реслубликасының және рейтинггік агентгіктердің бірінің
талап етілетін ең төменгі рейтингін алған елдердің мемлекетгік бағалы
қағаздарымен не мұндай рейтингі болмағанда, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің шешім бойынша, сондай-ақ АК Заңның 8-бабының 2-тармағында
белгіленген жағдайларда өзге де бағалы қағаздармен—дилерлік;
Рейтинггік агентгіктердің тізбесін және талап етілетін ең төменгі
рейтинггі Қазақстан Республикасыны Ұлттық Банкі белгілейді.
в) кастодиалдық;
г) клиринггік түрлерін жүзеге асыруға құқылы.
Банктердің клирингтік қызметті қоспағанда бағалы қағаздар нарығында
кәсіби қызметтің жоғарыда аталған бір немесе бірнеше бірлескен түрлерін
жүзеге асыруына лицензияларды Ұлттық Банктің келісімімен уәкілетті орган
береді.
5. Ұлттық Банктің нормативтік құқықгық актілерінде қызметтің
жекелеген түрлеріне банктердің лицензия алуымен байланысты олар үшін,
сондай-ақ осы Заңға сәйкес ұйымдардың жарғылық капиталына қатысушы банктер
үшін қосымша талаптар белгіленуі мүмкін.
Банкілер банк қызметін жүргізудің жалпы шараттарын белгілейтін
ережелер мен ішкі ережелер болған жағдайда ғана жүзеге асыруға құқылы.
Банк операцияларын жүргізудің жалпы шарттары тұралы ережелерін банк
директорларының кеңесі (жабық қоғамда мұндай орган болмаған жағдайда
акционерлердің жалпы жиналысы) бекітуге және оларда мынадай мәліметтер мен
рәсімдер болуға тиіс:
а) қабылданатын депозиттер мен берілетін несиелердің шекті сомасы мен
мерзімі;
б) депозиттер мен несиелер бойынша сыйақы (мүдде) ставкасының шектік
мөлшері;
в) депозитгер мен несиелер бойынша сыйақы (мүдде) төлеудің шарттары;
г) банк қабылдайтын қамтамасыз етуге қойылатын талаптар;
д) банк операцияларын жүргізу ставкалары мен тарифтері;
е) банк пен оның клиентінің құқықтары мен міндеттері, олардың
жауапкершілігі;
ж) банк директорларының кеңесі (жабық қоғамда мұндай орган болмаған
жағдайда акционерлердің жалпы жиналысы) банк операцияларын жүргізудің жалпы
шарттарына енгізу қажет деп есептейтін басқа шарттар, талаптар мен
шектеулер.
Банкінің ішкі ережелері:
а)банкбөлімшелерініңқұрылымын, міндеттерін, қызметі мен өкілеттігін;
б) ішкі аудит қызметінің, несие комитеті мен басқа да тұрақгы жұмыс
істейтін органдар қызметінің ыдрылымын, міндеттерін, қызметі мен
өкілетгігін;
в) құрылымдық бөлімшелер басшыларының құқықтары мен міндеттерін;
г) банкінің атынан және оның есебінен мәміле жасаған кездегі лауазымды
адамдар мен банк қызметкерлерінің өкілеттігін белгілеуге тиіс[3].
Банк операцияларын жургізудің жалпы шарттары ашық ақпарат болып
табылады және ол коммерциялық немесе банк құпиясының мәні бола алмайды.
Бұл қалып осы Заңға сәйкес банк құпиясынана қолданылып жүрген заңдарға
сәйкес коммерциялық құпия санатына жатқызылған нақгы банк операциясын
жүргізу шарттарына қолданылмайды.
Банкілер клиенттің бірінші талап етуі бойынша банк операцияларын
жүргізудің жалпы шарттар туралы ережесін беруге міндетгі.
Банкілердің клиентке банк операциясын жүргізуге байланысты ықгимал
тәуекелдер туралы ақпарат беруден бас тартуға құқығы жоқ.
Банкілер арасындағы, сондай-ақ банкілер мен олардың клиенттері
арасындағы қатынастар, егер Қазақстан Республикасының Заңдарында өзгеше
көзделмесе, шарттар негізінде жүзеге асырылады.
Банк клиенггері, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше
көзделмесе, кредитор-банкті хабардар ете отырып, басқа банктерде банктік
шоттар ашуға құқылы.
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
МЕН ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
2. 1. Екінші деңгейдегі банктер жүйесіндегі ЦентрКредит Банкі және оның
мінездемесі
ЦентрКредит Банкі ЦентрБанк Алматы облысы кооператорлары
кеңесінің Алматы Орталық Кооперативтік Банкі ретінде 1988 жылдың
қыркүйегінде құрылған. 1991 жылдың тамызында ЦентрБанк Қазақтың Орталық
Акционерлік Банкі деп қайта аталды.
1991 жылдың тамызында Центрбанк қосымша капитал тарту қажеттілігімен
байланысты ҚазКСР-ның мемлекеттік банкі болып қайта құрылған. 1991 жылдың
12-ші тамызында банк Қазақтың Орталық акционерлік Центрбанкі ретінде қайта
тіркелді. Оның кәсіпорындарды, ұйымдарды және кооперативтерді
несиелендіруге, клиенттерге есепті-кассалық қызметтер көрсетуге,
кәсіпорындардың, ұйымдардың және салымшыларының бос ақша қаражаттарын
айналымға түсіруге, кеңестік қызметтер көрсетуге құқы болды. Банктің
жарғысы 1991 жылдың 12-ші тамызында тіркелді.
1991 жылы негізгі екі бағыттағы жұмысы анықталды – тармақталған банктік
торапты құру және жарғылық қорларын жоғарлату мақсатымен акционерлерді
тарту, ол 1991 жылы 35 млн. сомға дейін өсті.
1991 жылдың 1-ші қаңтарында банктің пайшылары – 10,9 млн. сом жарғылық
қорына қосқан 27 кәсіпорындар мен ұйымдар болды. Жылдың аяғында олардың
саны 42-ге жетті, ал жарғылық қоры 82,9 млн. сомға дейін көтерілді. Мәнді
соманы Қазақстанның кооператорлар кеңесі, Чернобыль-4 шағын өндірістік
кәсіпорын, Москваның Кредо-банкі, Қазжинақбанк, Алма интерассоциациясы
және т. б. салды.
1991 жылы ЦентрКредит Банк Туран-Банкінің Алматы оьлыстық
басқармасының және кооперативтік Антбанктің құрылтайшысы болды. Өзара
тиімді шарттарда ол басқа банктерге банкаралық несиелер берді. Бір жылдың
ішінде басқа банктерге 43 млн. сомнан жоғары көлемге несиелер берген.
Осылай, 1991 жылдың соңында банк алғы ірі несиелік бөлімше ретінде
қалыптасып, 181 адамнан тұратын квалификациялық штатты басқарды.
1992 жылы банктің акционерлері болып 61 кәсіпорын кірді. Олар 437 млн.
сомға акциялар сатып алды. 1993 жылыдң 1-ші қаңтарында банктің жарғылық
қоры 535 млн. сомды құрады. 1992 жылы банктің 5 филиалы ашылды. Қазір
олардың саны Қазақстан бойынша 17 Алматыдағы бас банкімен. Сондай-ақ
қызмет көрсетуге банктің тораптарының кеңеюімен ЦентрКредит Банкі
жүйесіне 2300-ден астам клиент көшірілді. Бір жыл бұрын олардың саны 2087
болған.
1996 жылдың желтоқсанында екінші деңгейлі банктердің барлығы 2000 жылға
дейін халықаралық стандарттарға көшу Бағдарламасы қабылданды. Екінші
деңгейлі банктердің халықаралық стандартқа көшу жүйесінің мәні былай
қортындыланады: әрбір банк өздерінің құрған қайта капиталдандыру және
жекелеген коэффициенттеріне сәйкес барлық негізгі көрсеткіштер бойынша
адекватты деңгейге жетуі керек. Капиталдандыруды жоғарлату мен банктердің
ашылыу, лицензиялануы және ішкі бақылануы бойынша қатаң талаптардың
енгізілуі олардың жойылуы мен қосылу процестерін жылдамдатты. Бағдарламаны
іске асыру жылдарында қаржылық жағдайлары тұрақсыз шағын және орта
банктердің есебінен олардың саны 184-тен 130-ға дейін қысқартылды.
1996 жыл - барлық банктік жүйе үшін ең қиын болды. Инфляция қарқынын
тұрақтандыруға бағытталған Ұлттық банк пен үкіметтің қатаң саясаты қаржылық
нарықты қатты шектеді. Өндірістің құлдырауы жалғасты, ол несиелік
тәуекенлді одан әрі жоғарлатты. Осының барлығы банктік жүйенің
төлемқабілеттілігін төмендетіп, көптеген банктердің жабылуына алып келді.
Бұдан басқа, несиелік нарық батыстық менеджментті өндірістік қатынастар
жүйесіне енгізумен байланысты қарқынды өзгерістерді басынан кешірді. Бұл
банктер арасындағы бәсекені күшейтті.
Бірақ ЦентрКредит Банк (1996 жылдың 22-ші қарашасында ЦентрКредит
Банк ААҚ-на қайта тіркелді) банктік қызметтер нарығында өзінің
позицияларын нашарлатып қана қойған жоқ, сонымен бірге оларды нығайтты да.
Осылай, жылдың қортындысы бойынша банктің баланстық пайдасы 32,8 млн.
теңгені құрады. Таза операциялық кірістері резервтерге салынғанға дейін
1995 жылмен салыстырғанда 64 млн. теңгеге жоғарлатты немесе 38 пайызға.
1996 жылы ЦентрКредит Банк банкті қайта құруға және реформациялауға
кірісті, оның мақсаты – менеджменттің батыстық жүйесін құру және банктік
қызметтер нарығында банктің үлесін жоғарлату.
1997-1998 жылдарда банк экономиканың нақты секторын және клиенттерінің
сауда операцияларын қаржыландыруды жалғастырды. Қаржылық лизинг және
ипотекалық несиелерді, шағын және орта бизнесті дамытуға берілген
несиелерді берудегі үлесі біршама көтерілді.
Соңғы жылдардағы ссудалық портфель динамикасы мынадай: 2001 жылы – 2123
млн. теңге, 2002 жылы – 6721 млн. теңге, 2003 жлы – 4538 млн. теңге және
2004 жылы – 4802 млн. теңге, яғни өткен үш жылдың ішінде банктің несиелік
салымдары 6,7 есеге өскен.
1999 жылы екі ЦентрКредит Банкі мен Жилстройбанк учреждениелерінің
бірігуі бойынша үлкен жұмыс толығымен аяқталды. Біріккен банктердің
қаржылық жағдайларын жақсарту бойынша кешенді шараларды қолдану нәтижесінде
Thomson Bank Watch авториттеті агенттігі банкке В халықаралық несиелік
рейтингісін берді. Банктердің акциялары А листингісіне кіреді, бұл
эмитенттің сенімді және қаржылық тұрақтылығын дәлелдейді. Банктің жарғылық
капиталы 1 млн. теңгеге өсті. Оның клиенттерінің саны 80 мың жеке және
заңды тұлғаларға дейін көбейді. Соңғы үш жылда 2002-ден 2004 жылға дейін
жеке тұлғалардың депозиттік салымдары 408 млн. теңгеден 1382 млн. теңгеге,
заңды тұлғалардың салымы 396-дан 1944 млн. теңгеге дейін өсті.
2004 жылы елдің қаржылық нарығында ЦентрКредит Банктің бәсекелік
позициясының нығаю тенденциясы жалғасты. Банк акционерлерінің шешіміне
сәйкес ағымдағы жылы әрқайсысы 10 млн. экземпляр болатын жай акцияларының
екі қосымша шығарылуы іске асырылды, оның біреуі толығымен орналастырылды.
2005 жылдың 1-ші қаңтарындағы жағдайы бойынша төленген жарғылық капитал
7362 млн. теңгені құрады. Банктің жарғылық қорындағы жеке және заңды
тұлғалардың алатын үлесін келесі 1-ші суреттен көруге болады. Жарғылық
капиталдағы 10,5%-ды жеке тұлғалар, ал 89,5%-ын заңды тұлғалардың үлесі
алады.
Сурет 1. 2004-2005 жж. жеке және заңды тұлғалардың жарғылық капиталдағы
үлестері, %-бен
Банк Қазақстанның ішкі қор нарығында зейнеткерлік қорлар мен
компаниялардың ортасында 2 млрд. теңгеге 7 жылдық мерзіммен
субординацияланған облигацияларының төртінші шығылымын сәтті орналастырды.
Банктің бағалы қағаздары Қазақстанның қор биржасында А категориялы ресми
тізімге енгізілді. Өздерінің бағалы қағаздарын орналастыру банктің
капиалын өсіруге мүмкіндік берді.
Банктің өзіндік капиталы 17557 млн. теңгені құрады, немесе барлық
банктік сектор капиталының 49 пайыздық өсуімен салыстыру бойынша 62%-ға
өсті (кесте 1).
Кесте 1. Банктік сектордың және ЦентрКредит банкінің өзіндік
капиталының динамикасы, млн. теңге
2002 2003 2004
Банктік сектор, барлығы 161210 233510 347600
соның ішінде:
ЦентрКредит Банкі 6115 10800 17557
ЦентрКредит Банкінің үлесі,% 3. 8 4. 6 5. 1
ЦентрКредит Банкінің 2004 жылғы есебі
Кестеде көрсетілген деректерге сәйкес 2004 жылы екінші деңгейдегі
банктердің өзіндік капиталы 347600 млн. теңгені құраған, ал 2002 жылы оның
көлемі небары 161210 млн. Теңгені құраған. 2004 жылы банктік сектордағы
ЦентрКредит Банкінің үлесі 5,1 пайызды құрады немесе 17557 млн. теңге.
Өзіндік капиталының өсуі банктің сенімділігін арттырады, қаржылық
нарықта активті операцияларының көлемін кеңейтуге мүмкіндік береді, ішкі,
сондай-ақ сыртқы инвесторлардың сенімдерін құптайды.
Кесте 2. 2002-2004 жж. ЦентрКредит Банкінің өзіндік капиталы
құрылымының динамикасы, млн. теңге
2002 2003 2004 Өсу қарқыны
+- %
Жарғылық капитал 2587 5063 7362 2299 145,4
Субординациялық қарыз 1575 3088 4803 1715 155,5
Таза кіріс 662 1294 2472 1178 191,0
Бұрыңғы жылдардың резервтері
мен кірістері 744 1456 2921 1456 200,6
Барлығы 5568 10901 17558 6657 161,1
ЦентрКредит Банкінің 2004 жылғы есебі
ЦентрКредит Банкінің 2002-2004 жылдардағы өзіндік капиталының сомасы
34027 млн. теңгені құраған, оның ішінде негізгі үлесті жарғылық капитал
алады, яғни өзіндік капиталдың жалпы көлемінің 44,1 пайыздық үлесін алады.
Банктің жалпы өзіндік капиталының көлемі 2004 жылы 2003 жылмен
салыстырғанда 6657 млн теңгеге өскен, немесе 61,1 пайызға көтерңлген.
ЦентрКредит банкінің өзіндік капиталының құрылымындағы негізгі үлесті
жарғылық капитал – 7362 млн. теңге алады, одан кейін субординациялық қарыз
– 4803 млн. теңге, таза кіріс – 2472 млн. теңге, бұрыңғы жылдардың
резервтері мен кірістері – 2921 млн. теңге алады (сурет 2).
Сурет 2. 2002-2004 жж. ЦентрКредит Банкінің өзіндік капиталы
құрылымының динамикасы, млн. теңге
Былтырғы жыл ЦентрКредит Банкінің репутациясын елдің банктік
жүйесінің көшбасының бірі ретінде нығайтты. Банктің активтері 81 пайызға
көтерілді және 148483666 теңгені құрады. Банктік жүйенің өсу қарқынымен
салыстырғандағы активтердің тез өсуі толығыменен нарықтығы банктің рөлін
4,5 пайыздан 5 пайызға дейін көтерді (кесте 3).
Кесте 3. 2002-2004 жж. ЦентрКредит Банк ААҚ-ның активтері
құрылымының динамикасы, мың теңгемен
Өсу қарқыны
АКТИВТЕР 2002 2003 2004
+- %
ҚР-сы Ұлттық 3,174,061 5,648,630 8,739,070 3,090,440 154,7
Банкіндегі шоттары
мен ақшалай
қаражаттары
Банктерге берілген 4,262,566 9,494,053 9,745,108 251,055 102,6
ссудалар мен
қаражаттар
Ссудалар бойынша 35,107,163 52,068,761 91,456,228 39,387,467 175,6
мүмкін болатын
жоғалымдарға
резервтерді алып
тастағаннан кейінгі
клиенттерге берілген
ссудалар мен
қаражаттар
РЕПО операциялары 100,001 68,182 7,843,313 7,775,131 115
бойынша алынған есе
бағалы қағаздар
Мүмкін болатын 5,263,450 8,999,865 21,478,739 12,788,874 238,7
құнсыздануды алып
тастағаннан кейінгі
бағалы қағаздарға
салымдар
Сауда үшін 100,134 1,412,897 2,911,382 1,498,485 206,1
бағытталған бағалы
қағаздар
Жабылғанға дейінгі - - 54,973 54,973 -
ұсталатын бағалы
қағаздар
Жинақталған 1,984,594 2,688,497 3,887,790 1,199,293 144,6
амортизацияны алып
тастағанан кейінгі
негізгі құралдар мен
материалдық емес
активтер
Табыс салығы бойынша- - 38,289 38,289 -
талаптар
Мүмкін болатын 861,394 1,532,133 2,328,774 796,641 152,0
жоғалымдарға
резервтерді алып
тастағаннан кейінгі
басқа активтер
БАРЛЫҚ АКТИВТЕР: 50,853,363 81,913,018 148,483,666 56,570,648 181,3
ЦентрКредит Банкінің 2004 жылғы есебі
Активтердің өсуі өзіндік капиталдың жоғарлауымен адекватты нығайтылды.
Былтырғы жылы акционерлердің шешіміне сәйкес банк акцияларын шығарып, акция
эмиссиясының төрттен бір бөлігін орналастырып, соның арқасында өзінің
төленген жарғылық қорын 7465898 теңгеге жеткізді.
Елдегі жағымды экономикалық және қаржылық жағдай, заңданамалардың
жетілдірілуі банктік жүйенің дамуы мен әрі қарай нығаюына мүмкіндік береді.
Осылай, 2004 жыл ЦентрКредит Банкі үшін де дамудың сапалы жаңа деңгейін
қалыптастырған жыл болды.
ЦентрКредит жеке тұлғалар, шағын және орта бизнес субъектілері үшін
үздік банк болуға ұмтылуда. 23 мыңнан аса заңды және 106 мыңнан астам жеке
тұлғалар өз қаражаттарын банкке сеніп тапсырады. Банктегі депозиттердің
көлемі 90676 млн. теңгені құрайды, оның ішінде жеке тұлғалардың депозиттік
салымдарының көлемі 42840 млн. теңгені, ал заңды тұлғалардікі – 47836 млн.
теңгені құрайды (кесте 4, сурет 3).
Кесте 4. 2002-2004 жылдардағы ЦентрКредит Банкі депозиттерінің
құрылымы
Депозиттер 2002 2003 2004
түрлері
Млн. теңге% Млн. теңге% Млн. теңге%
Жеке тұлғалардың
депозиттері 14892 42,8 21402 45,2 42840 47,2
Заңды тұлғалардың
депозитері 19892 57,2 25994 54,8 47836 52,8
Барлық депозиттер 34784 100 47396 100 90676 100
ЦентрКредит Банкінің 2004 жылғы есебі
Өткен жылы клиенттерге қызмет көрсету сапасын жоғарлату сұрақтарына
үлкен көңіл бөлінді. Бизнес-ппроцестерді оптимизациялау бойынша жұмыстар
жүргізілді. Клиенттерге қызмет көрсету сапасын басқару бойынша кешенді
жұмыстар басталды.
Сурет 3. 2002-2004 жылдардағы ЦентрКредит Банкі депозиттерінің
құрылымы, млн. теңгемен
Жыл бойына клиенттерді тарту жүйесін оптимизациялау және неғұрлым
сапалы қызмет көрсету мақсатымен банктің ұйымдық құрылымында бірқатар
өзгертулер енгізілді (А қосымшасын қараңыз).
Банк бизнестің барлық сферасында халықаралық стандарттарды енгізу
бойынша жұмыстарын жалғастыруда.
Басқару жүйесін жетілдіру бойынша шаралар шегінде банк ішкі және сыртқы
қаржылық ортадағы өзгерістерді тез және оперативті әрекет етудің барлық
бастапқы бағыттары бойынша, Стратегиялық жоспарды өткізуге кешенді қарауға
мүмкіндік беретін, көрсеткіштердің сәйкестендірілген жүйесі негізінде
стратегиялық менеджмент жүйесін енгізуді жалғастыруда.
Жыл бойына тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру сұрақтарына көп көңіл
бөлінді. Жекелеп алғанда, бағалы қағаздармен операциялар бойынша және
банкаралық операциялар бойынша несиелік тәуекелді, валюталық тәуекелді,
ликвидтілеу тәуекелін басқару жүйесі күшейтілді.
2004 жылы Moody‘s Investors Service және Fitch Ratings халықаралық
рейтингтік агенттіктерімен жоғарылау жағына қарай банктің рейтингтері қайта
қаралды (кесте 5).
Кесте 5. 2005 жылдың 1-ші қаңтарындағы жағдайы бойынша банктің
рейтингісі
Көрсеткіштер Рейтинг
нәтижесі
Moody‘s Investors Service
Банктік депозиттер бойынша ұзақ мерзімді рейтинг Ba1
Банктік депозиттер бойынша қысқа мерзімді рейтинг NP
Қаржылық тұрақтылық D-
Болжам Позитивті
Fitch Ratings
Шетел валютасындағы ұзақ мерзімді рейтинг B+
Шетел валютасындағы қысқа мерзімді рейтинг B
Болжам тұрақты
Жекелеген рейтинг D
Қолдау рейтингісі 4
ЦентрКредит Банкінің 2004 жылғы есебі
ЦентрКредит Банкі жүргізген зерттеулерге сәйкес, операциялық кірістер
төлемдік және есептік операциялар мен кеңестік қызметпен, пластикалық
карталармен, кассалық қызмет көрсетумен байланысты негізгі бизнестен
комиссиялық кірістер алу мүмкіндігі мен жоғары нақты пайыздық ставкалардың
есебінен жоғары болып отыр. ЦентрКредит Банкі ортамерзімді перспективада
өз активтерін салыстырмалы жаман емес сапада сақтап қалатын болса, онда
оның жоғары рентабельді банк болуына мүмкіндігі бар.
Екінші деңгейлі банктердің арасында ЦентрКредит Банкі өз активтері
бойынша 4-ші орынды алады, және біз, соңғы уақыттары Банктің активтері
өскенін көреміз. Келесі кестеде Қазақстан Республикасының екінші
деңгейдегі банктерінің активтері көрсетілген.
Кесте 6. 2002-2004 жж. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктердің активтері
2002 2003 2004
Банктер
Мың долл.% Мың долл. % Мың долл. %
Казкоммерцбанк 1396894 23,9 1790597 24,3 2415371 25,9
Туран Алем 1163898 19,9 1470064 20,0 1975605 21,2
Халықтық банк 992077 17,5 1262844 17,2 1541371 16,6
ЦентрКредит 211224 5,4 354518 5,1 364062 3,9
АТФБ 193113 4,7 327563 4,5 354332 3,3
Ситибанк 120483 3,0 350491 4,8 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz