Шетел валютасымен операциялар
Мазмµны
КlРlСПЕ 3
1. Бөлiм. Банк қызметi түрлерiнiң мәнi мен мазмұны
1.1. Банк қызметтерi мен өнiмдерiнiң
жалпы сипаттамасы және ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмiнiң
және қызметiнiң қажеттiлiгi 15
1.3. Қазiргi кездегi банк өнiмдерiне баға берудiң
Көрсеткiштерiнiң белгiлерi 21
2 Бөлiм. Қазақстан банктерiндегi банктiк қызмет
түрлерiнiң дамуын талдау.
2.1. Қазақстан Республикасының банктерiнiң көрсететiн
қызмет нарығының дамуы (2001-2003) ... ... ... ... ... . 40
2.2. Оңтүстiк Қазақстан облысында жаңа банктiк
қызметтердi ендiру тәжiрибесiн талдау (2001-2003) ... . 50
3. Бөлiм.Қазақстанда жаңа банктiк қызметтердi дамыту
перспективалары және мәселелерi
3.1. Қазақстан Республикасында жаңа банктiк өнiмдер
мен қызметтердi қолдану механизмiнiң дамуы ... ... .. 59
3.2. Жаңа банктiк өнiмдер мен қызметтердi енгiзудiң
халықаралық тәжiрибесi және оларды Қазақстанда
қолдану мумкiндiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... .. 75
КlРlСПЕ
Зерттеу жүргiзудiң өзектiлiлiгi Қазақстан Республикасының банк жүйесi
Ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда нарық талабына сай
реформалық процесстердi жедел қабылдайтын және экономикалық базистегi
өндiрiстiк қатынастар мен өндiргiш күштердiң даму заңдылықтарын тез
сезетiн, салыстырмалы дербестегi бар банк секторы. Қазақстан
Республикасында екi деңгейлi банк жүйесiне өту кезеңi аяқталды. µлттық банк
орталық банк ретiнде құрылып,оның құқықтық мәртебесi заң жүзенде бекiтiлдi.
Банк жүйесiнiң инфляциялық процесстердi тежеуде есеп айырысуды
ұйымдастыруды, шаруашылық субъектiлердiң инвестицияның қызметтiн
ынталандыруда және ақша айналысын реттеуге атқаратын ролi арта түстi.
Қазiргi кезде банкттер клиенттерге әртүрлi қызметтер көрсететiн, яғни несие
беретiн, валюталық және депозиттiк операциялармен айналысатын, кассалық
және есеп айырысу қызметiн жүргiзетiн, жаңа банк өнiмдерi мен қызметтерiн
көрсететiн шаруашылық субъектiлерiмен үзенгiлес, әрi серiктес ерекше
кәсiпорын. Қазақстан Республикасындағы банктердiң халықаралық стандарттарға
көшуiне байланысты оларға қойылатын талаптар да күшейi түсуде. Нарықтық
экономика жағдайында коммерциялық банктер клиенттерiне әртүрлi қызмет
түрлерiн көрсететiн ерекше кәсiпорын. Қазiргi кездерде банктердiң
клиенттерге ақы негiзiнде көрсететiн негiздерiн жүзеге асырумен байланысты
жүргiзетiн операцияларының дәстүрлi және нарық талабына сай жанадан пайда
болған дәстүрлi емес жаңа формалары көбеюде. Осыған байланысты банк
қызметiнiң коммерция сипаты арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген
термин екiншi деңгейлi банктердiң қандай да болмасын меншiктiң формасына
жататындығымен емес, олардың ақы негiзiнде клиенттерге -көрсететiн
қызметтерiнiң сан алуандығымен байланысты. Осыған байланысты банктердiң
клиенттерге көрсететiн қызметтердi банктiң сенiмдiлiгiне, табыстығына,
тұрақтылығына, үлкен әсерiн тигiзетiн болғандықтан, бiз әлемдiк
тәжiрибедегi оларды бағалау әдiстемелерi оқып бiлуiнiздiң және осы алған
бiлiмдi елiмiздiң банк тәжiрибесiнде қолдануымыз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған жаңа банк
қызметi мен өнiмдерi, оны басқару әдiстерi Қазақстанның банк жүйесiн
дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты
болып табылады.
Факторлық талдау негiзiндi банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк
тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз жiне соның көмегi арқылы Қазақстан
Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк қызметiн түрлерiн анықтау,
оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялық банктердiң
iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандық банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi
барлық қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. Бұл проблема Қазақстанның
банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып табылады, сондықтан да жаңа банк өнiмдерi
мен қызметтерi саласында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген
жоқ. Осы орайда жаңа банк қызметi мен өнiмдерiн банк тәжiрибесiнде енгiзу
банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлық аталған
себептер осы диплом жүмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсатарын мен
негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстын мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты жаңа банк қызметi
мен өнiмдерi енгiзi саласындағы әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу және
оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк қызметтерi мен өнiмдерiн игерумен байланысты теориялық сұрақтарды
оқып бiлу, олардың құралы анықтау, маңызды нақтылау және оларға
анықтама беру;
2. Банк қызметтерi мен өнiмдерi талдау әдiстерiне талдау жүргiзу
және әртүрлi қызмет түрлерiне тиiмдiлiгiн нақты практикалық мысалдармен
дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банк мекемелерi үшiн қызмет түрлерiн жетiлдiру үшiн нақты
ұсыныстарды өңдеп шығады.
Жүмыстын пәнi мен объектiсi жұмыстын пәнi реттiнде банк қызметi мен
өнiмдерi бағалау құралдарымен және әдiстерiмен байланысты теориялық және
практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының
екiншi деңгейлi банктерiнiң қызметi болып табылады.
Диплом жүмысынын әдiстемелiк негiзi: Қазақстан Республикасының
заңдары, ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еңбектерi,
оқулықтар мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың
мәлеметтерi құрайды.
Диплом жүмысынын құрылымы: жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
I. БАНК ҚЫЗМЕТl ТРЛЕРlНlҚ М°Нl МЕН МАЗМµНЫ
1.1. Банк қызметтерi мен өнiмдерiнiң жалпы сипаттамасы және
ерекшелiктерi.
Банктiк қызметтi клиент қызығушылығындағы белгiлi бiр iс-әрекеттердi
банктiң орындауы деп айтуға болады.
Бiрақ соңғы кезде банктiк сфераның кеңеюiне байланысты, банктен
шығаралатын айналымдағы Қаржылық мiндеттемелердi сату-сатып алу сияқты
қызмет көрсетумен байланысты емес, жаңа банктiн өнiмдер шықты.
Кез-келген банктiң өнiм негiзiнде қандайда бiр қажеттiлiктi
қанағаттандыру жатыр.
Мысалы, клиент ақша қаражаттары талап еткенге дейiнгi депозитке салып
ғана қоймай, өзiнiң қажетiлiгiн инкассация қызметтерiнен, есептiк
қызметтерiнен, қаражаттарды электрондық аудару, инвестицияларды және
нақтылықты басқару бойынша, шетел валютасын айырбастау бойынша қызметтерден
қанағаттандыруға мүмкiндiгi бар. Басқаша сөзбен айтқанда банк үшiн өзiнiң
өнiмiн ұсыну және тарату емес, одан өзiнiң клиентi үшiн нақты пайда әкелу
маңызды.
Негiзгi банк қызметтерiне нақ осы уақытты баяғыдай салымдарды тарту
және ссудаларды беру жатады. Осы қызметтер бойынша банктер процент
айырмашылығынан көп мөлшерде пайда алады.
Қазiргi кезде көптеген әмбебап банктер тәжiрибелiк банк қызметiнiң
және Қаржылық қызметiнiң барлық аспекттерiн қамтитын өнiмнiң кең қатарьш
ұсынады. Сол уақытта басқа банктер бәсекелестiк жағдайын ұстап қалу және
жаулап алу мақсатында қатал анықталған қызмет түрлерiн көрсетуге
мамандануға тырысады. Бiр қызметтi әр түрлi банктер әрқайсысы басқаша
көрсетедi.
Көрсетiлетiн банк қызметiнiң қатарының тез өсу қарқыны бүгiнгi кунде
қызметшiлерден ЖАҚсы бiлiмдi және өнiмнiң барлық модификацияларын талап
етедi, тек ғана өзiнiң банкi ғана емес, сонымен қатар банк iсiнiң әлемдiк
тәжiрибесiндегi де.
Қызметтердiң жеке жеке түрлерiн қарастыру үшiн олардың
классификациясына келу қажет. Сонымен қатар классификация банктiн өнiм
жүйесiнде анықталып жатқан қызметтiң орнын анықтауда көмектеседi.
Осындай классификациялардың бiрнешеуi бар, бiрақ олардың анықталған
шарттылықтары бар. Мүмкiы болатын классификациясы көрсетейiн.
Сурет 1. Банктiк қызметтiң жiктелуi
Осы келтiрiлген топтар бойынша әрiқарай айтамыз.
А. Депозиттiк қызметтер.
Депозиттер-банктiц қаражаттарының маңызды көзi болып табылады.
Осыларды тартуда негiзгi маркетингтiк қиындықтар бағытталады. Сонымен қатар
банкпен алынған заемдар, банктiң қаражат көзi ретiнде үлкен маңызы бар.
Банктiк қаражат көзiн қүраушысы болып-акционерлiк капиталдың-көп мөлшерде
банктiң Қаржылық түрақтылығын жэне табыстылығын қамтамасыз ету табылады.
Б. несиелiк қызметтер.
Ссуда беру-бүл баиктiң ең маңызды функциясы жэне табысының негiзгi
көзi. Белгiлi бiр критерийлер IIегiзiнде қүрылған банк ссудаларын жiктеудiң
көптеген түрлерi бар. Оның кең тараған түрi мына суретте көрсетiлген.
Сурет 2. Банктiң несиелiк операцияларын жiктеудегi қолданылатын белгiлерi.
Коммерцияның банктер несиелiк қызметтердiң алуан түрiн көрсете отырып,
олармен шектеле қоймайды. Принцип бойынша банктiң несиелiк қызметтерiнiң
қатары шексiз. Сондықтан әрдайын оның жаңа түрлерi пайда болып отырады. Ол
клиенттердiң қажеттiлiктерiн максималды қанағаттандыру және банктiн
бәсекелестiк қабылеттерiн арттыру мақсатында жаңа қызмет түрлерiн өңдеу
бойынша жүмыс нәтижесi болып табылады. Ал ендi банктiң несие операциярын
жоғарыда кентiрiлген жекелеген белгiлерi бойынша топтарға сәйкес
қарастырамыз.
В. Инвестициялық операциялар.
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктердiң инвестициялық
қызметi орындаусыз активтi операцияларды сапалы етедi деу қиын. Банк барлық
тартылған қаражаттарда дүрыс қолдану мүмкiн емес, олар есебiнен ссуда беру
арқылы. Банкпен тек ссудалық операцияларды жүргiзу жеткiлiктi пайда алуға
мүмкiндiк бередi, бiрақ төмен деңгейi тәуекелдi қамтамасыз етпейдi. Банктер
ссуда берiп, олардың қайтарылмай тәуекенiң өзiне алады. Сондықтан активтi
операцияларды тек несиелiк қызметтерiмен ғана шектелiп қоймау қажет.
Банк өзiнде бас қаражаттарын сақтап, сәйкесiне пайда алып ғана қоймай,
өтiмдiлiгi және диверсификациясына да көңiл бөлуi қажет. Бұл талаптарға
банктiң инвестициялық операциялары толық жауап бередi.
Банкте бар және алынатын бағалы қағаздар үлкен 2 топқа бөлiнедi.
-бiрiншi резерв (несие инвестициялар)
-екiншi резерв
Бiрiшнi резервке жататын бағалы қағаздар, бапктiң табыстылық мақсатына
қызмет етедi.
Өз иелерiне жеткiлiктi табыс әкелетiн көптеген бағалы қағаздар бар.
Бұл ұзақ ақыт аралығына қаражат ағымын қамтамасыз ететiн, мемлекеттiк
облигация жөнiнде айтылып жатыр. Бағалы қағазың жогары табыстылығы., оның
өтiмдiлiгiне қайсы көрiнедi.
Екiншi резервке жататын бағалы қағаздар, банктiң өтiмдiлiгiн ұстау
үшiн арналған. Өтiмдi актавтер үлкен табыс әкелмейдi. Бiрақ бұл жоғары
табыс әкелетiн бағалы қағаздар автоматты түрде бiрiншi резервке жататығын
бiлдiрмейдi.
Көбiне бағалы қағаздардың өтiмдiлiгi олардың өтеу мерзiмiне тәуелдi
болып келедi. Неғүрлым мерзiмi аз болса, солғүрлым мiндеттеме өтiмдi. ґтеу
мерзiмi ұзақ бағалы қағаздар, үлкен табыс әкеледi, бiрақ ақша нарығында
ставкалардың өзгеру нәтижесiнде оның нарықтық құнымен төмендеуiмен
байланысты үлкен тәуекелмен байланысты.
Коммерциялық банктiң инвестициялық байланысты келесiдей бағдардан
қарастыруға болады.
-банктiң инвестициялық саясаты;
-бағалы қағаздар нарығындағы операциялар.
Г. Банктiң басқа да қызметтерi.
Коммерциялық банктер негiзгi пайда бөлiгiн несиелiк операциялар өткiзу
нәтижесiнде алады. Олардың орындалуына, депозиттердi қабылдауды ұйымдастыру
нәтижесiнде қаражат кездерiнен алады. Банктердiң инвестициялық қызметi
оларға қосымша табысты қамтамасыз етедi және тәуекелдi төмендетуге
мүмкiндiк бередi. Сондықтан банктердiң ұсынатын өнiм қатары қосымша
қызметтер есебiнен әрдайын ұзарып отырады.
Басқа банктiк өнiмдер, қызметтердiң қатарын бiрiктiредi, соның iшiнде
банктiк сферасына қатысты емесi де. Осы жерде келесi қызметтерге
тоқталамыз:
I есептiк кассалық қызметтi ұйымдастыру
II шетел валютасымен операциялар
трасттық операциялар
бағалымқытарды сақтау бойынша қызметтер.
V кеңес беру қызметi
VI ақпараттық қызмет
VII аудиторлық қызмет
VIII инженерлiк-экономикалық экспертиза бойынша қызмет
IX кепiлдеме беру (гарантия)
X басқа қызметтер
Бұл шетелдiк коммерциялық банкттердiң көрсететiң қызметтерiнiң толық
емес қатары. Ал отандық банктерде, бұл қатар қарапайым болып көрiнедi, ал
көп қызметтер тек теорияда бар.
I Есептiк-кассалық қызмет көрсетудi ұйымдастыру.
Отандық коммерциялық банктердiң есептiк операциялары әртүрлi болып
келедi, бiрақ мұндай әртүрлiгi несиелiк институттардың есептiк бөлiмдердiң
кейiнгi қалдырылған жұмысын дәлелдемейдi.
Нарықтық экономикаға көшу кезiнде бiздiң экономиканың жағдайы есеп
айырысу жағдайында қиындай түседi. Бүндай жағдайда клиенттердiң тәлемдлiк
тәртiптi сақтауы туралы сұрақ бiрiншi жоспарға шығады. Есептiк-кассалық
қызметтi ұйымдастырудағы, банк алдындағы барлық мәселелерге тоқталмайақ,
Қазiргi уақытқа дейiн бiзде қолданылатын тек негiзгi есеп айырысу түрлерiн
атап өтейiн:
• төлемдiк талаптарымен есеп айырысу;
• төлемдiк тапсырыспен есеп айырысу;
• акцентелген төлемдiк тапсырыспен есеп айырысу;
• талап-тапсырысмен есеп айырысу;
• чектермен есеп айырысу;
• аккредитивтi қолдаумен есеп айырысу;
• бiр-бiрiнiң талаптарының есебiне негiздiлген, есеп айырысу;
• жоспарлық төлемдер тәртiбiндегi есеп айырысу;
• транзиттiк операциялар бойынша есеп айырысу;
Банктердiң өзiнiң фукнциясын есеп айырысуда делдал ретiнде орындалумен
байланысты, әртүрлi операциялардың iшiнен, шетелдiк тәжiрибеде
қолданатындарын 3 негiзгi топқа көрсетуге болады:
1. инкассалық операциялар
2. аккредитив көмегiмен есеп айырысу
3. аударым операциялары
Есеп айырысу операциялары-бұл модификацияға өте жәй түсетiн, және бiр
немесе бiрнеше несиелiк институттардың қандайда болмасын реформаларды
жасағысы келетiнi жеткiлiксiз, бұл шаруашылық қызметтiң маңызды әлеуметтiк
реттейтiн заңдық-инструтивтi материалдарға тiрелгендiктен болатын, банк
қызметiнiң сферасы. Бөлек банктер өздерiнiң клиенттерiне тек сапа деңгейiн
ұсына отырып, бар есеп айырысу түрлерiмен тек дамуы мүмкiн
А) инкассалық операциялар
Инкассалық операцияларды жүргiзе отырып, банк өткiзiлген есеп айырысу
құжаттарынан алынған, ақша қаражаттарын клиенттiң шотына есептейдi. Есеп
айырысу құжаттарының iшiнен чектер мен вексельдер кең тараған.
Клиентпен инкассоға берiлген, есеп айырысу құжаттары бойынша төлемге
жататын сомаларды талап етуi бойынша операциялардың қарапайымдылығымен
ерекшеленедi, егер төлеушi ақшаны алушының банкiнде шоты болса. Бұл
жағдайда банктiң бар жұмысы қарызболушының шотындағы ақшаны есептен
шығарады және оны кредитор шотына есепке алады.
Б) Аккредитив көмегiмен есеп айырысу.
Нақтысыз есеп айырысудың аккредитивтi формасы шаруашылық етушi
субъектер арасындағы банкпен төлеушiлердiң өткiзiлетiн
товарларға (көрсетiлетiн қызмет) төлемдi кепiлдейдi. В) Аударым
операциялар.
Банктердiң аударым операциялары клиент тапсырысы бойынша банктiң
бөлiмiнен 2-шiсiне немесе корреспондент банкiне Қаржыларды аударумен
байланысты. Мүндай аударымдар ел iшiнде сонымен қатар шекарада да
орындалады. Аударымдар телеграфтық немесе пошталық болуы мүмкiн.
Кез-келген аударым банктiң клиентке аударым жасалып отырған сомаға
квитанция бередi. Сонымен қатар аударым жасалған банктен ақшаны алуға
болатын негiзде чек бередi. Чектермен қатар банк бөлiмдерi несие
корреспондент-банктерi аккредитив иелерiне жазып беретiн, барлық чектердi
төлеуi қажет, аккредитив негiзiнде қолданылуы мүмкiн (мысалы, туристiк).
Ақшаларды банкпен аудару операциясының мәнi телеграф несие алушы банк-
поштасы бойынша, қандай сапа, қай кезде және кiмге төленуi қажет екендiгiн
хабарлама жасауда.
II. Шетел валютасымен операциялар.
Сыртқы экономикалық қатынастардың дамуы, халықаралық нарықта әрекет
ететiн субъектiлердiң өздерiнiң арасында тығыз Қаржылық қатынасты ұстау
үшiн ерекше құралды талап етедi. Мұндай құрал болып шетел валютасын
ауыстыру бойынша банктiн операциялар табылады.
Жалпы, сыртқы валюталық нарықта, шетел валютасын ауыстыру маңызды операция
болып табылады. Бұл нарықтың субъектi ретiнде, коммерциялық банктер бiр
жағынан шетел валютасын бiр курс бойынша сатып алуы, содан кейiн оны басқа
курспен сатуы мүмкiн (мүндай операцияның жеке жағдайы өзiнiң клиенттерiне
валютаны айырбастау бойынша қызмет көрсету болып- табылады), ал 2-шi
жағынан сәйкес валютаны сатушылар мен сатып алушыларды кездестiре отырып,
делдал ретiнде шығуы мүмкiн. Бiрiншi жағдайда банк сатушының бағасы (яғни
банк валютаны сататын бағасы бойынша) мен сатып алушының бағасы арасындағы
айырмашылық түрiнде пайда алады (яғни банктiң валютаны сату бағасы
бойынша). Екiншi жағдайда банк делдалдық қызмет үшiн комиссиондық сиақымен
қанағаттамдырылады.
Шетел валютасымен банктiк операциялардың маңызды элементi болып
айырбас курс табылады. Валюталық (айырбас) курс деп-бiр елдiң валютасы
бойынша, басқа елдiң валютасына айырбасталып сатылуы мүмкiн курс (яғни бiр
ақша бiрлiгiнiң бағасы, басқа да көрсетiлген). Банктер және оны басқа да
сыртқы валюталық нарық алып және оны басқа курспен сату болғандықтан, бұл
валютаны сату курсы және сатып алу курсы болатындығын бiлдiредi.
Сыртқы валюталық нарықта банктерге атқарушы роль берiлген. Шетел
валютасын сату-сатып алу бойынша операциялардың 3 түрi бар:
▪ валютаны бiр клиенттерден алу және оларды басқа клиенттерге сату
(негiзiнен мұндай клиенттер экспорттық-импорттық компаниялар
болып табылады);
▪ валютаны басқармаға сату-сатып алу бойынша операциялар (ресми
резервтердi шығару және қолдану бойынша мереке шегiнде);
▪ валютаны банктер арасында сату-сатып алу.
Шетел валютасының курсы тiркелмегендiктен және әрдайын шартарға
байланысты өзгерiп отырады, барлық банктер өздерiнiң клиенттерiне шетел
валютасын, оның дилерi нарықтық жағдайды бағалауына байланысты әр түрлi
курспен ұсынады. Дилерлер компьютерлiк ақпалық курс туралы ақпараттарды
әрдайын алып отырады. Келiсiмдер телефон арқылы тез арада жасалады, ал
олардың жазбаша растауы кейiнерек жасалады. Мұндай сату- сатып алу әдiсi,
сұраныс пен ұсыныстағы өзгерiстерге әсер ете отырып, айырбас курсы әрдайын
өзгередi, бiрақ олардың қысқа мерзiмдi интервалда өзгеру амплитудасы көп
болса, айырбас курсы тез төмендейдi. Сондай-ақ көп сұраныс валюталық курсты
жағарылатуы мүмкiн. Жалпы айтқанда, шетел валютасын сатудың және сатып
алудың 2 әдiсi бар:
1. СПОТ, яғни тез жеткiзу;
2. Форвард, яғни болашақтағы белгiлi күнге байланысты жеткiзу
Мемлекет сыртқы валюталық- нарыққа келесi мақсаттармен шығуы
мүмкiн.
1. Ұлттық валютаның айрбас курсының жоғарылауына жеткiзбес үшiн,
Ұлттық валютаны шетелдiкiне айырбас ретiнде сатуы. Ағылшын шетел
валютасы арнайы резервтерге арналасуы мүмкiн.
2. ґзiнiң арнайы резервтерiнен Ұлттық валютаны сатып алуы және шетел
валютасында төлеуi. Бұл операция нарықтық күштер аш төмендеткен кезде,
Ұлттық валютаның айырбас курсы төмендеуiне жеткiзбеу мақсатымен орындалады.
Айырбас курсына әсер ететiн факторлар.
Екi валютаның айырбас курсы, яғни СПОТ жэне Форвард шартынғыдай сату
және сатып алу курсы сұраныс пен ұсыныспен анықталады. Сұраныс фирма және
басқарманың ЖАҚтарынан, валютаны алғысы келетiндерден шығады, ал ұсыныс-оны
сатып алғысы келетiндерден.
ґз кезегiнде сұраныс және ұсыныс келесiлерге әсер етедi:
1. инфляция деңгейiнiң басқа елдердегi инфляция деңгеiнiң салыстыруда;
2. Проценттiк ставкалардың басқа елдердегi проценттiк ставкалармен
салыстыруда
3. Төлем балансы;
4. Спекуляция;
5. Айырбас курсына әсер ету жағдайындағы мемлекет саясаты
III. Трасттық операциялар.
Уақыттың жетiспеушiлiгi, iрi байлықты дұрыс пайдалана алмау және
тәжiрибенiнiң жетiспеулiгiнен, қайданда болмасын операцияларды орндаудағы
тәуекел қорқыншы, және тағы басқа кәптеген басқа жағдайлар өмiрге трасттық
(сенiм) операцияларды тудырды. Банктер мұндай жағдайда тез ориентация
жасап, өзiнiң клиентерiне трасттық қызметтердiң бүкiл кешейiн ұсына
бастады. Бiрақ трастық қызметтердi нақты керсету тәжiрибе жүзiнде мүмкiн
болмағандықтан, олар келiсiм-шарттарда анықталады.
Коммерциялық банктердiң сенiм операциялармен үлкен топқа бөлуге
болады:
1. жеке тұлғаларға трасттық қызметтер;
2. ұйымдарға трасттық қызметтер;
Жеке операциялар трасттық қызметтер.
Бүл операциялар әр клиенттiң өзiндiң ерекшелiктедi және осымен
байланысты мәселелерi болғандықтан әртүрлi болып келедi. Жеке тұлғаларға
трасттық қызметтердiң келесi түрлерiн ашыратады:
А. мұрагерлiктi басқару
Б. меншiктi басқару
В. мүлiктiң сақталуын қамтамасыз ету және жәрдем беру.
Г. делдалдық қызмет көрсету
Осылардың әрқайсысына жеке қысқаша тоқталайық.
А. Мұрамен қолдану.
Мұраны қолдану бойынша операцияларда 2 негiзгi варианты болуы мүмкiн:
қайтыс болған жазбаша хат тастағанда (онда, хатты жазған көрсетiлген) және
жазбаша хат тасталмаса (онда сот мүмкiн келенетiндi тағайындалады). Екi
жағдайда да банктiк бөлiмдердiң трасттық операциялары әрекетте болады.
Мүлiктi қолдану бойынша функцияларға келесiлер кiруi мүмкiн: сот шешiмiн
алу; барлық мүлiктi тiркiлеу оның сақталуын қамтамасыз ету; әкiмшiлiк
шығындарды және салықтарды басқару.
Б. Меншiктi басқару.
Сенiм бiлдiрушiнiң меншiктi басқару құқығы банктiң трасттық
бөлiмдерiне өтуi мүмкiн, банк оған сенiп берiлген мүлiктi пайдалану құқығын
алады. Ол оны инвестициялауын мүмкiн, келiсiнде анықталған мөлшерде
мүлектен алынған табысты пайдалауы мүмкiн. Сенiм бiлдiрушi, онымен сенiм
тұлғасына араласуы мүмкiн.
В. Мүлiктiң сақталуыны қамтамасыз ету және жәрдем беру. Мүлiктi мұраға
қалдырушы тұлғаның кәнелетке жетпеген сегiп тапсырылган ЖАҚтың жәрдемдi
тапсыратын тұлғаның өзiнiң мүлiгiн басқаруда физикалық қабiлетiн жоғалтуда,
сот шешiмiмен жәрдем беру қажеттiлiгiне негiзделген. Көбiне жәрдемшiнiң
қызметiн банктiң трастық бөлiмдерi орындайды.
Г. Делдалдық қызмет көрсету.
Меншiктi басқару бойынша фукнцияға қарағанда делдалдық (немесе
агенттiк) қызмет сенiп тапсырылған ЖАҚқа меншiктi қолдануга берiлмейдi.
Сенiм жағы сенiмдiлiгiң активтерiн басқару және сақтау функцияларын
орындауы мүмкiн.
(2) ұйымдарға трасттық қызметтер.
ұйымдарға көрсетiлген трасттық қызметтер, әртүрлi және кәсiпорының
жойылуымен трасттық операциялардың, агенттiн қызметтiң активтерiн қолдану
түрiнде көрiнуi мүмкiн.
ұйымдарға сенiм операцияларын орындай отырып, коммерциялық банктердiң
трасттық бөлiмдерi зейнетақы қорларын басқаруды, қарыздарды өтеу қорларын
басқаруды орындайды, облигацияларды шығаруда қатысады, жұмысшыларды
сақтандыруды орындайды; сенiм туралы келiсiм шартта қаралған басқа да
функцияларды орындайды.
Банктер агенттiк қызмет отырып, өзiнiң клиенттерiнiң акция шығару
тәртiбiне қадағалау жүргiзуi мүмкiн.
Бантер трастық операцияларды орындай отырып, комиссиондық сыйақы
алады, оның мөлшерi орындалған жұмысқа тәуелдi және келiсiм-шартта
тiркеледi.
IV. Бағалықтарды сақтау бойынша қызметтер.
Бағалықтарды сақтау бойынша қызметтер клиентке сейфтi қолдану немесе
банкпен бағалылықтарды номерада сақтауға қабылдау түрiнде көрiнуi мүмкiн.
Клиентке сейф жал шартында берiледi, ал оған клиенттiң өзi ғана несие
оның ранайы куәлiгi бар сенiмдi жағы жете алады. Клиент сейфке кез-келген
уақытта жiберiледi. Сейфте әртүрлi заттар-бағалы қағаздардан жеке заттарға
дейiн сақталуы мүмкiн.
Банк бағалықтарды камераға қабылдай отырып, клиенттерге камераны
пайдалануға бостандық құқығын бермейдi. Бұл жағдайда банк агенттiк
функциясын орындайды. Камераға негiзiнен бағалы қағаздар сақталады.
V. Кеңестiк қызметтер.
Банктер өз клиенттерiне түрлi консультациялық қызметтер көресте алады,
олар банктiң мекеменiң ерек-шелiктерiн анықтаумен байланысты ғана емес,
сонымен қатар әртүрлi мамандандырылған Қаржы және экономика кәсiпорындары
жағдайында бiлiктiлiк қонсультацияларымен байланысты. Консультациялық
қызметтердiң маңызды түрi шетел валютасының айырбас курсын болжауда
клиенттерге көмек көрсету болып табылады. Сонымен қатар, банктерде сыртқы
экономика қызметiнде, маркетинг және құқық саласындағы мамандар әрқашан
жеткiлiктi.
Консультациялық қызметтер клиенттiң ұсынуы бойынша есептi жүргiзудi
дұрыстауға, есеп берудi құрауда, есеп айырысу құжаттарын толтыруға де
таралуы мүмкiн. Бұл қызметтер банктермен тек қосымша пайда алу үшiн ғана
емес, сонымен қатар банктiк iстiң түсiнбеушiлiктерiн айқындау үшiн
орындалуы қажет ол клиенттердiң салып кобатумен қатар, олардың банкке
қызметтер үшiн жирек баруын көбейтедi.
Консультациялық қызметтi көрсетумен бойынша менеджерлерi мен қатар
арнайы құрылған кеңестiк бөлiмнiң қызметкерлерi айналыса алады.
Консультациялық қызметке төлем, кеңестiң күрделiгiне, ұзақтығына және оны
көрсететiн жұмысшының бiлiктiгiне тәуелдi жасалады.
VI. Ақпараттық қызметтер
Компьютерлiк байланысы бар, Қазiргi заманғы телекоммуникация құралдары
бар банктерде әртүрлi коммерциялық және коммерциялық емес ақпарат
жеткiлiктi саны бар. Осымен қатар, банктер өздерiнiң клиенттерiне әртүрлi
қызмет көрсете отырып; осы арқылы бағалы ақпараттарды көрсететiн, әртүрлi
мәлiметтер алады (әсiресе несие берумен байланысты). Қосымша ақпаратты
алудың маңызды көзi болып iрi ақпараттық агентiктердiң қызметтерi және
онымен басқа банктермен айрбас табылады.
Негiзде дамыған берiлгендер базалары құрылуы мүмкiн, ол үшiн клиенттер
банкке белгiлi төлем асауы қажет.
Банктерде арнайы экономикалық ақпараттарды өңдеумен
және жинаумен айналысатын бөлiмдер құрылуы мүмкiн. Олардың қызметi ел
iшiндегi және шетелдегi экономикалық процесстердi талқылау
болып табылады. Бүл барлық ақпарат клиенттiң талабы бойынша ұсынылады.
VII. Аудиторлық қызметтер
Банктердегi бiлiктi мамандардьщ бар болуы, өздерiнiң клиенттерi үшiн
аудиторлық қызметтер кешенiнiң дамуы үшiн шарттар тудырады. Бiздiң
жағдайымызда аудиторлық әлi дамымаған, банктер ендi өсiп келе жатқан
аудиторлық фирмаларға бәсекелестiк әкелер едi.
Банктердiң аудиторлық қызметтердi орындауда тағы бiр ЖАҚсы жағы:
өзiнiң турақты клиенттердiң қызметiн тексере отырып, банк оның қызметiнiң
ерекшелiктерiн тереңiрек байқауға мүмкiндiк алады, қарыз алушы ретiнде оның
сенiмдiлiгiне қортынды жасай алады.
VIII. Инженерлiк-экономикалық экспертиза бойынша қызметтер.
Инженердiк-экономикалық экспертиза бойынша қызметтерге жөндеу-құрылыс
және орындалған көлемдерiне инвентаризация жүргiзу, объекттердi құрудағы
техникалық қадағалау, қойылатын-жiберiлетiн жүмыстардың сметасын тексеру
және осы жұмыстардың орындалуы кезiнде тексеру, жобалық-iздеушiлiк, құрылыс-
монтаждiнiң және қойылатын-жiберушiлiк жұмыстарға заказдарды орындаудағы
көлем көрсету, техникалық күрделi емес объектiлерге жобалық-сметалық
құжаттарға немесе басқа да құрылысқа және объектiлерге жобалардың сметалық
бөлiгiне экспертизаларды орындау кiредi. Сонымен қатар, банктер
клиенттердiң тапсырысы бойынша жобалауға тапсырыстрды құрады, жобалауға
берiлгендердi жинауға көмек көрсетедi.
IX. Кепiлдеме беру.
Банктермен (гарантия) кепiлдеме беру несиелiк сипатта болады. Бұл
банктер қызметiнiң маңызды аспектi, ол отандық банктермен тәжiрибеленедi.
X. Басқа да қызметтер
Көрсетiлген қызметтерден басқа банктер тауарлы-
материалдық құндылықтармен және жабдықтарды орналастырумен
байланысты делдалдық операцияларды орындауға болады, ягни клиентпен
коммерциялық және басқа да банк келiсiмдерiнiң жасауы, комиссиондық негiзде
клиентiң қорларын сату, сақтандыруды ұйымдастыру да жатады.
Банктiн қызметтердiң дамуының жеткiлiктi перспективтi бағдарламасы
өзiнiң клиенттерiне әртурлi нумизматикалық сипаттағы заттарды: әр елдiң
банкноттары мен монеталарынан оларға және басқа да нумизматикалық
аксессуарлар, альбомдарға дейiн, әртүрлi дүкендердi ұйымдастыру болып
табылады.
Жұмысты сәйкесiнше ұйымдастыру бойынша мұндай дүкендерде жеткiлiктi
үлкен айналым бар, сонымен қатар тағы бiр маңызды функцияны-қосымша
клиентураны тартуды орындайды. Сонымен қатар, көптеген банктер әртүрлi
көрмелердi ұйымдастырады, олар өздерiнiң клиенттерiнiң мәдениет деңгейiн
жоғарылататынын көрсететiн үйым ретiнде банктiң имиджiн құрады.
1.2. Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмнiң және қызметтiң
қажеттiлiгi және мәнi.
Бантер-нарықтық құрылым жүйесiнiң орталық звеносының бiрi. Олардың
қызметiнiң дамуы-нарықтық механизмдi нақты құрудың қажеттi шарты.
Экономикалық қайта бiлiм-беру процесi банктiк жүйенi реформалаудан
басталды. Бүл сфера бүгiнде динмикалық өсуде.
ұзақ уақыт банктер мемлекеттiк органдар болған және экономиканы
басқарудың әкiмшiлiк-бұйрықтық жүйесiнiң ңконструкция жүргiзушiлерiнiңң
бiрi болып көрiнген. Нәтижесiнде елдегi банк iсiн үйымдастыру дәстүрлерiн
және ресейлiк банктердiң тәжiрибесiн жоғалтты. Бүгiн, нарықтық экономиканы
құра отырып, бiз өтiп кеткендi қолға алуға мәжбүрлiмiз. Қысқа мерзiмде банк
iсiн үйымдастырудың Қазiргi заманғы әлемдiк деңгейiне шығу қажет.
Банк сепцификасы оның қызметiнiң ерекшелiктерiмен анықталады. Бұл
қызметтiң нәтижесi банктiк өнiм шығару болып табылады. Банктiк өнiм болып
мыналар табылады: төлем құралдарын шығару және қызмет көрсету.
Төлем құралдарын шығару өзiн жалпы экономика деңгейiнде көрсетедi
(немесе макродеңгейде дегендей). Еңбек өнiмiн айырбастау бастау, бiр өнiмдi
екiншi өнiмге айырбастау формасында емес, сату-сатып-алу формасында
жүргiзiлетiнi белгiлi. Товар өндiрушi нарыққа өз товарын ұсынады. Сатып
алушы өз кезегiнде, өзiне қажеттi тауарды тек өзiнiң меншiктi өнiмiн сатқан
жағдайда ғана ала алады. Нарықтық шаруашылықта сату-сатып-алу актiсi
орындалу үшiн жалпылама төлем құралы ретiнде ақша қажет. Олардың көмегiнсiз
еңбек өнiмiн айырбастау товар өндiрушiлер арасында болмай қалуы мүмкiн.
Орталық банк ретiндегi банк айналымға қажет, ақшаларды материалдық
игiлiктердi алу және тұтыну жалғастыру үшiн қажет ақшаларды шығарады.
Банк өнiмнiң екiншi құрылымдық бөлiмi олармен ұсынылатын қызметтер
болып табылады. Оларды келесiдей түрде жiктеуге болады:
Жiктелу белгiлерi ұсынылатын қызметтер түрлерi
Банктiк қызмет Спецификалық қызметтер
спецификасына сәйкес болуына спецификалық емес қызметтер
байланысты
Қызметтердi алу Заңды тұлғалар
субъектiлерiне тәуелдi Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын құру Активтi операциялар
және орналастыру әдiсiне байланысты Пассивтi операциялар
ұсынғаны үшiн байланысты төлемiне Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдық өнiмнiң байланысы Материалдық өнiм қозғалысымен
тәуелдi қозғалыс байланысты қызметтер
Таза қызметтер
Банктiк қызметтердi ең алдымен ä¸ñò¾ðëi және ä¸ñò¾ðëi емес қызметтер
деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-әрекетiнiң
спецификасынан шығатынның барлығы ä¸ñò¾ðëi қызметтерi болып табылады.
ĸñò¾ðëi қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш түрi жатады:
депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу операцияларû.
Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым
ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи
түрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын
банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн
қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға
өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы,
қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды
құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк
клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.
Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде
банктi iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын
мәнiнде салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк
операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың
ұжен бөлiгiн де алады. Бiрақ Қазiргi заманғы банктiк операциялар
құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция,
экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық
банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп
әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы,
валюталық операциялармен).
Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада
жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдық
құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды
аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр
түрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып
алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет
арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада
байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз
ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдықтарды қолдалады.
Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрiн дәстүрлi банктiк
операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде
ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп
айтуға да облады: оларды ңескiң банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы
үлкен және кiшi мүнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн
банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым
қабылдайтын, несие беретiн немесе әртүрлi жеке және заңды тұлғалар арасында
есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе
ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi
процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк
бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос
Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол
сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын)
сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол
жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала
бередi, банкке айналмайды.
Берiлген операциялар өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады.
Заңды банк-бүл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде
орындайтын кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн,
қандай да бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi,
басқа Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар ңбасқа
несиелiк мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының ңБанктер және
банктiк қызмет туралың заңында.
Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да
жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық
операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар
банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк,
несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды
жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар
арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына
валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын
операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар
кiредi. Бүл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.
Қазақстандық коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға
ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар
үшiн операция түрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде,
төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу
бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).
Банктер бос Қаржыларды жинақтайтын болғандықтан және оларды қайта
бөлiтiндiктен, қажет ететiн шарашылық ұйымдарға қайтару негiзiнде жiбередi,
банктiк қызметтер пассивтi және активтi операциялар түрiнде жүзеге асырылуы
мүмкiн. Пассивтi операциялар көмегiмен банктер өзiнiң ресурстарын құрады
(мысалы депозит, сертификаттарды сату, басқа банктерден алған, несиелер
есебiнен және т.б.).
Активтi операцияларды орындай отырып банктер өздерiнiң және тартылган
ресурстарын әртүрлi шаруашылық ұйымдардың және тұрғындардың
қажеттiлiктерiне орналастырады.
ұсынылғаны үшiн банктiк қызметтердiң төлемiне байланысы ақылы және
ақысыз қызметтер деп бөлiнедi. Бұл қандай да бiр анықталған қызметтер түрi
толығымен ақылы, не ақысыз дегендi бiлдiрмейдi. Банктiң қызметi, қандай
айырмашылыққа, мысалы, есеп айырысу операцияларға клишттерден төлем талап
ету қажет, қайсысына төлем сұрау қажет еместiгiн анықтауы керек. Есеп
айырысулық, несиелiк және депозиттiк операциялар қатары тегiн жүзеге
асырылуы мүмкiн.
Қызметтер үшiн төлем қатынасы бойынша, сонымен қатар банк табысы
бойынша басқа да маңызды белгiлер қолданылуы мүмкiн. Банктiк қызметтер
кейде банктiк табыс әкелетiн және әкелмейтiн қымбат және арзан қызметтер
деп бөлiнедi. Осылайша, көптеген активтi операциялар банкке табыс әкеледi,
алсолсалым түрлерi бойынша проценттердi төлеудi ұсынады. Кейбiр банктiк
қызметтер еңбектiң шығынын көп қажет етедi, сондықтан олардың бағасы қымбат
болады. Мысалы, клиенттiң төлем тапсырысы бойынша ақшаны аударуға
қарағанда, банкте аккредитивтi өңдеу қымбат турады.
Материалдық өнiмнiң қозгалысына байланысты банктiк қызметтер екi түрге
бөлiнедi: оның қозғалысымен байланысты қызметтер, таза қызметтер.
Негiзiнен банктер өзiнiң ақшалай операциялармен материалдық өнiмнiң
қозғалысына қызмет көрсететiн болғандықтан, олардың негiзгi бөлiгi алғашқы
қызметтер түрiне жатады. Берiлген банк қызметтерi тауарлардың қозғалысына
әсер ете отырып, жаңа қосымша құнды құрайды (мысалы, транспорт кәсiпорына,
байланыс, сауда кәсiпорындарына қызметтер).
Таза қызметтер материалдық өндiрiспен айналысатын ұйымдарға, сонымен
қатар жеке азаматтарға өздерiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн
ұсынылады.
Бұрын аталғандай, банк өнiмi болып, әртүрлi қызметтер табылады.
Мысалы, өнеркәсiптiк кәсiпорынның өнiмiне қарағанда, банктiк өнiм
материалдық, заттық болып көрiнбейдi. Несиелер және есеп айырысулар шаттар
бойынша жазулар тәртiбiнде, нақтысыз ақшалай формада жасалады. Сондықтан,
өнiм нақты товарлық түрде болатын, материалдық өндiрiс саласына қарағанда,
банктiк өнiмдi артығымен өндiруге, жинақтап қоюға болмайды.
Банктiк қызметтердiң маңызды белгiсi болып олардың өндiрiстiк сипаты
табылады. Тұрғындардан және кәсiпорындардан салымдар қабылдау сияқты,
қарапайым түрде, үлкен өндiрiстiк мағына жатыр. Банк тек ақша жинайды-ол
ңжүмыс iстемейтiнң, қолданылмайтын ақша ресурстарын жүмыс iстейтiн
активтерге айналдырады.
Тец дәрежеде бұл өзiнiң өндiрiстiк және Қаржылық қызметiнiң дамуына
берiлетiн кәсiпорындарға және ұйымдарға берiлетiн несиелерге қатысты.
Осылай бола тұра, банктiк операциялар өздерiнiң клиенттерiнiң шаруашылық
қызметiне қызмет көрсете отырып, өндiрiстiң тез дамуына әсер етедi.
Банктiк қызметтiң сипатты белгiлi болып мынау да табылады, олардың
объектiсi банктiк байланыс арналарының көмегiмен бiр шоттан екiншi шотқа,
бiр аймақтан екiншi аймаққа (кәсiпорыннан, экономика секторынан) үлкен
сомада орналастырылатын ақшалар ғана емес болын көрiнедi. Кәсiпорындардың
шоттары бойынша қозғалыс-бүл қосымша ақшалай түрдегi капиталдардық
қозғалысы.
Несиелеу сияқты, дәстүрлi банктiк операцияны мысалыға алып көрейiк.
Қарыз алушы-кәсiпорынға ұсынылған несие, банкке белгiлiбiр мерзiмде банкке
қайтарылуы керек және тек қайтарылып ғана қоймай, оны қолдағаны үшiн
процент төлеумен қайтарылуы керек екендiгi белгiлi.
Бүл несие алушы оны уақытында толық сомада қайтару үшiн және ссудалық
проценттi төлеуге минималды түрде жеткiлiктi болатын пайда алатындай түрде
қолдануы қажет екендiгiн бiлдiредi. Қарзы алушы несиелiк келiсiмнiң күшiне
сәйкес, банктен алған ақшалай қаражаттарды жеп қою үшiн емес (тұтыну
мақсаттарға) капитал ретiнде қолдануға мiндеттi. Егер несие базасында
ссудалық процент орын алса, онда бүл банкпен берiлетiн ақшалар капитал
ретiнде қолднылуы қажет, қарыз алушы қосымша табыс алуы қажет.
Банктiк операциялардың белгiсi мынадан тұрады, олар активтi және
пассивтi операцияларды жаулап алады. Салымдарды қабылдай отырып және осымен
пассивтi операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер өздерiнiң клиенттерiне
тек ақшаларды қауiпсiз жерде сақтаумен ғана емес, сонымен қатар депозпттер
бойынша процент түрiнде белгiлi табыс алуға мүмкiндiк бередi. Клиенттердiң
акцияларын орналастыра отырып, оларға ссуда бере отырып, валюталық және
басқа да активтi операцияларды орындай отырып, банктер шаруашылыққа
бiрталай қызметтер көрсетедi, тауарлық массаның қозғалысына, тауарды сату-
сатып алуға, қоғамдық шығындарды үнемдеуге әсер етедi.
Банктермен орындалатын операцияларды, басқа да кәсiпорындар мен
ұйымдар жүргiзе алады. Олар тек банктiң монополиясы ғана болып табылмайды.
Бүл тек банктiң дәстүрлi операцияларына ғана емес, сонымен қатар басқа да
қызметтерге қатысты. Мысалы, бухгалтерлiк көмектi, кеңестi, әр түрлi
делдалдық қызметтердi, сейфтердiң арендасын және басқа да қызметтердi
арнайы кәсiпорындар және агенттiктер көрсете алатыны белгiлi. Сондықтан
айта кететiн бiр жайт, банктер басқа шаруашылық субъектiлерi дәстүрлi
орындайтын операцияларды-банктiк емес операцияларды орындауы мүмкiн.
Мұндай жағдай нарықтық шаруашылық жағдайында, банктiк қызметтер
нарығында қатал бәсеке орнайтынымен байланысты. Нарықта банктiк
қызметтердi жаңа сатушылардың пайда болуы (сауда ұйымдары, қаржалақ-
өнеркәсiптiк және т.б.), көбiне көп пайда әкелетiн операциялардың кеңейюiне
мүмкiндiктi қысқартады, банктердi жаңа табыс көздерiн iздеуге итермелейдi.
Сондықтан, әсiресе соңғы жылдары таза банктiк операциялар емес, банкке
дәстүрлi емес қызметтер тез дами бастады.
Банктiк қызметтердiң қасиеттерi
запасқа өндiрiлуге мүмкiн емес
өндiрiстiк сипатта болады
банктiк қызметтердiң оюъектiсi капитал болады
активтi жэне пассивтi операцияларды үстайды
банктiң ғана монополиясы болып.табылмайды
банктiк емес операцияларга жатқызылуы мүмкiн
Банктiк қызметтердiң стандарттық наборының эволюциясы мынандай, көптеген
факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және
құрамының кеңеюi орын алады.
°сiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше
жыл бұрын отандық банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк
карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында
факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер
қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда,
банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандықтан. Нарық
жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банетер клиент
қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды.
Өкiнiшке орай, бүл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт
өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар
күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының
жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр.
Банктер әлi жаңа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерiжоқ екендiгiн
ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну
техникасын оқыту қажет.
Бiрақ, бiртiндеп жаңа технологиялар жаңа операциялар банктердiң
жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банктiк операциялардан бөлек олар
өздерiнiң қызметтерiнiң кең түрлерiн ұсына бастады.Жалпы айтқанда,
экономиканың банктiк секторында әмбебап қызметке, банктiк қызметтердi
әмбебаптандыруға тенденциясы ойластырылған.
Кешендi банктiк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн
банктерге жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер
нарықта өзiнiң орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы маңызды.
Кейде барлық қызметтiң түрлерiн ұсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-
келген банкке белгiлiбiр операция түрiне тоқталу өте рационалды болып шығуы
мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты
болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға
мүмкiндiк бередi, және соңында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк
бередi.
1.3. Қазiргi кездегi жаңа банк өнiмдерiне баға берудiң көрсеткiштерi
мен белгiлерi
Нарыққа өту жағдайындағы экономикалық механизмнiң дамуы, ақшалай
айналым жүйесiн құруда, клиенттерге кассалық, есеп айырысулық қызметте
ұйымдастыруда өте жоғары талаптарды көрсетедi. Төлемдiк айналымның өсуi
немесе айналым шығынның өсуi, төлем түрiндегi тез өсетiн қажеттiлiктi
қанағаттандыратын және айналым шығындарын бiр уақытта төмендетуде ақша
құралдарының айналымдымған тездететiн және еңбек шығындарының қысқаруын
қамтамасыз ететiн ақшалай айналымның жаңа механизмiн құрудың қажет
екендiгiн бiлдiредi. Осыған байланысты банктiк қызмет нарығында жаңа
банктiк өнiмдер және қызметтер түрлерi пайда болуда. Сонымен қатар, бұрын
ұмытылып кеткен ескi аккредитив, банктiк кепiлдемелер және инкассо сияқты
өнiмдердi активтендiру жағдайларын да айтуға болады. Мынандай жаңа банктiк
қызметтердi атап өтуге болады:
- төлем карточкалар
- форфейтинг
- банк-клиент жүйесi
- келiсiмдердi құрылымдау
- резервтiк аккредитивтер
Бұл банктiк қызмет түрлерi өздерiнiң қолдауларын тапты және ҚР-да
соңғы төрт жылда кең тарады. Жаңа банктiк өнiмдердi жеке-жеке қысқаша
қарастырайық (тәуекелдер, артықшылықтары, келiшiктерi).
Төлемдiк карточка-бұл карточканы қолданатын тұлғаға товар және
қызметке нақтысыз телем жасауға, сонымен қатар банк бөлiмшелерiнен және
банктiк автоматтардан (банкоматтан) нақты ақшаны алуга мүмкiндiк беретiн,
жекешелендiрiлген төлем құралы. Карточканы қабылдайтын сауда кәсiпорындары,
сервис кәсiпорындары және банк бөлiмшелерi карточканың қызмет көрсету
орнының желiсiн құрады (немесе қабылдау желiсiн).
Төлем карточка механикалық және сыртқы жерлерге шыдайтын, арнайы
пластмассадан жасалған бiлдiредi (85,6 мм, 53,9 мм, 0,76 мм). Алдыңғы
бөлiмдерде келтiрiлген қарастырулардан мынаны көруге болады, төлем
карточкасының негiзгi қызметiнiң бiрi-төлем жүйесiнiң субъектi ретiнде, оны
қолданушы тұлғаның жекелiгiн қамтамасыз ету. Ол үшiн төлем карточкасына
эмитент-банктiң және карточкаға қызмет көрсететiн төлемдiк жүйенiң
логотиитерi карточканы ұстаушының аты, оның шотының номерi, карточканың
қызмет көрсету мерзiмi және т.б. түсiрiледi. Сонымен қатар, карточкада
ұстаушының фотосүретi және оның қолы болуы мүмкiн. Алфавиттiк-сандық
берiлгендерi-аты, шот номерi және т.б. эмбоссирленуi мүмкiн, яғни рельефтi
шрифтпен жазылуы мүмкiн.
Бұл төлемге алынатын карточкаларды қолмен өңдеу кезiнде, арнайы
импринтер құралы көмегiмен берiлгендердi чекке тез түсiруге мүмкiндiк
бередi, ол карточканы, айналдыруды орындайды (көшiрме қағазын
пайдаланғандағы дәл соның екiншi данасындай болады).
Графикалық берiлгендерi карточканың визуалды идентификациясының
мүмнкiндiгiн қамтамасыз етедi. Мүндай принципке негiзделiк қызмет
көрмететiн карточкалар, кiшi локальдi жүйелерде-клубтық, дүкендiк және
г.с.с. карточкалар сияқты. Бiрақ, банктiк төлем жүйесiнде визуальдi өңдеудi
қолдану жеткiлiксiз болып шықты. Автоматты авторизация процедурасын
өткiзудi қамтамасыз ететiн түрде, берiлгендердi карточкада сақтау мақсатты
болып саналады. Бүл әртүрлi физикалық механизмдердi қолданумен шешiмiн таба
алады.
Штрих-коды бар карточкада жекешелендiрiлегн код ретiнде таукардарды
маркалау үшiн қолданылатын кодқа үқсайтын штрихтiк код қолданылады.
Негiзiнен кодтық сызықша көрiнбейтiн құраммен жабылған және кодты санау
инфрақызыл сәулелерде жүргiзiледi. Штрих-коды бар карточкалар өте арзан
ЖЭРIС басқа карта түрлерiмен салыстырғанда, оны жасап шығару да қарапайым.
Соңғы ерекшелiгi олардың жалғандықтан аз қорғалғандығын бiлдiредi және
сондықтан төлем жүйелерде қолдану үшiн жоғарамдылығының аз екендiгiн
байқатады.
Магниттiк сызығы бар карточкалар бүгiнгi күнде кең таралған болып
табылады-осындай карточкалардың түрлерiнiң екi миллиардтан астамы айпалымда
жүрiп жатыр. Магниттiк сызық картаның терiс жағында орналасқан және I8О
7811 стандартқа сәйкес, үш жолдан тұрады. Олардың алғашқы екеуi
идентификациондық белгiлдердi сақтау үшiн арналған, ол үшiншiсiне ақпаратты
жазып қоюға болады (мысалы, дебеттiк карточка лимитiнiң ағымдағы мағынасы).
Бiрақ санау (жазу процессiнiң көп рет қайталанымуының сенiмдiлiгi жоғары
болмағындықтан, ережеге сәйкес магнитiк сызыққа жазылу практикаланбайды
және мұндай карточкалар тек ақпаратты санау режимiнде қолданылады. Штрих-
коды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КlРlСПЕ 3
1. Бөлiм. Банк қызметi түрлерiнiң мәнi мен мазмұны
1.1. Банк қызметтерi мен өнiмдерiнiң
жалпы сипаттамасы және ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмiнiң
және қызметiнiң қажеттiлiгi 15
1.3. Қазiргi кездегi банк өнiмдерiне баға берудiң
Көрсеткiштерiнiң белгiлерi 21
2 Бөлiм. Қазақстан банктерiндегi банктiк қызмет
түрлерiнiң дамуын талдау.
2.1. Қазақстан Республикасының банктерiнiң көрсететiн
қызмет нарығының дамуы (2001-2003) ... ... ... ... ... . 40
2.2. Оңтүстiк Қазақстан облысында жаңа банктiк
қызметтердi ендiру тәжiрибесiн талдау (2001-2003) ... . 50
3. Бөлiм.Қазақстанда жаңа банктiк қызметтердi дамыту
перспективалары және мәселелерi
3.1. Қазақстан Республикасында жаңа банктiк өнiмдер
мен қызметтердi қолдану механизмiнiң дамуы ... ... .. 59
3.2. Жаңа банктiк өнiмдер мен қызметтердi енгiзудiң
халықаралық тәжiрибесi және оларды Қазақстанда
қолдану мумкiндiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... .. 75
КlРlСПЕ
Зерттеу жүргiзудiң өзектiлiлiгi Қазақстан Республикасының банк жүйесi
Ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда нарық талабына сай
реформалық процесстердi жедел қабылдайтын және экономикалық базистегi
өндiрiстiк қатынастар мен өндiргiш күштердiң даму заңдылықтарын тез
сезетiн, салыстырмалы дербестегi бар банк секторы. Қазақстан
Республикасында екi деңгейлi банк жүйесiне өту кезеңi аяқталды. µлттық банк
орталық банк ретiнде құрылып,оның құқықтық мәртебесi заң жүзенде бекiтiлдi.
Банк жүйесiнiң инфляциялық процесстердi тежеуде есеп айырысуды
ұйымдастыруды, шаруашылық субъектiлердiң инвестицияның қызметтiн
ынталандыруда және ақша айналысын реттеуге атқаратын ролi арта түстi.
Қазiргi кезде банкттер клиенттерге әртүрлi қызметтер көрсететiн, яғни несие
беретiн, валюталық және депозиттiк операциялармен айналысатын, кассалық
және есеп айырысу қызметiн жүргiзетiн, жаңа банк өнiмдерi мен қызметтерiн
көрсететiн шаруашылық субъектiлерiмен үзенгiлес, әрi серiктес ерекше
кәсiпорын. Қазақстан Республикасындағы банктердiң халықаралық стандарттарға
көшуiне байланысты оларға қойылатын талаптар да күшейi түсуде. Нарықтық
экономика жағдайында коммерциялық банктер клиенттерiне әртүрлi қызмет
түрлерiн көрсететiн ерекше кәсiпорын. Қазiргi кездерде банктердiң
клиенттерге ақы негiзiнде көрсететiн негiздерiн жүзеге асырумен байланысты
жүргiзетiн операцияларының дәстүрлi және нарық талабына сай жанадан пайда
болған дәстүрлi емес жаңа формалары көбеюде. Осыған байланысты банк
қызметiнiң коммерция сипаты арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген
термин екiншi деңгейлi банктердiң қандай да болмасын меншiктiң формасына
жататындығымен емес, олардың ақы негiзiнде клиенттерге -көрсететiн
қызметтерiнiң сан алуандығымен байланысты. Осыған байланысты банктердiң
клиенттерге көрсететiн қызметтердi банктiң сенiмдiлiгiне, табыстығына,
тұрақтылығына, үлкен әсерiн тигiзетiн болғандықтан, бiз әлемдiк
тәжiрибедегi оларды бағалау әдiстемелерi оқып бiлуiнiздiң және осы алған
бiлiмдi елiмiздiң банк тәжiрибесiнде қолдануымыз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған жаңа банк
қызметi мен өнiмдерi, оны басқару әдiстерi Қазақстанның банк жүйесiн
дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты
болып табылады.
Факторлық талдау негiзiндi банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк
тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз жiне соның көмегi арқылы Қазақстан
Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк қызметiн түрлерiн анықтау,
оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялық банктердiң
iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандық банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi
барлық қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. Бұл проблема Қазақстанның
банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып табылады, сондықтан да жаңа банк өнiмдерi
мен қызметтерi саласында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген
жоқ. Осы орайда жаңа банк қызметi мен өнiмдерiн банк тәжiрибесiнде енгiзу
банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлық аталған
себептер осы диплом жүмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсатарын мен
негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстын мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты жаңа банк қызметi
мен өнiмдерi енгiзi саласындағы әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу және
оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк қызметтерi мен өнiмдерiн игерумен байланысты теориялық сұрақтарды
оқып бiлу, олардың құралы анықтау, маңызды нақтылау және оларға
анықтама беру;
2. Банк қызметтерi мен өнiмдерi талдау әдiстерiне талдау жүргiзу
және әртүрлi қызмет түрлерiне тиiмдiлiгiн нақты практикалық мысалдармен
дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банк мекемелерi үшiн қызмет түрлерiн жетiлдiру үшiн нақты
ұсыныстарды өңдеп шығады.
Жүмыстын пәнi мен объектiсi жұмыстын пәнi реттiнде банк қызметi мен
өнiмдерi бағалау құралдарымен және әдiстерiмен байланысты теориялық және
практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының
екiншi деңгейлi банктерiнiң қызметi болып табылады.
Диплом жүмысынын әдiстемелiк негiзi: Қазақстан Республикасының
заңдары, ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еңбектерi,
оқулықтар мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың
мәлеметтерi құрайды.
Диплом жүмысынын құрылымы: жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
I. БАНК ҚЫЗМЕТl ТРЛЕРlНlҚ М°Нl МЕН МАЗМµНЫ
1.1. Банк қызметтерi мен өнiмдерiнiң жалпы сипаттамасы және
ерекшелiктерi.
Банктiк қызметтi клиент қызығушылығындағы белгiлi бiр iс-әрекеттердi
банктiң орындауы деп айтуға болады.
Бiрақ соңғы кезде банктiк сфераның кеңеюiне байланысты, банктен
шығаралатын айналымдағы Қаржылық мiндеттемелердi сату-сатып алу сияқты
қызмет көрсетумен байланысты емес, жаңа банктiн өнiмдер шықты.
Кез-келген банктiң өнiм негiзiнде қандайда бiр қажеттiлiктi
қанағаттандыру жатыр.
Мысалы, клиент ақша қаражаттары талап еткенге дейiнгi депозитке салып
ғана қоймай, өзiнiң қажетiлiгiн инкассация қызметтерiнен, есептiк
қызметтерiнен, қаражаттарды электрондық аудару, инвестицияларды және
нақтылықты басқару бойынша, шетел валютасын айырбастау бойынша қызметтерден
қанағаттандыруға мүмкiндiгi бар. Басқаша сөзбен айтқанда банк үшiн өзiнiң
өнiмiн ұсыну және тарату емес, одан өзiнiң клиентi үшiн нақты пайда әкелу
маңызды.
Негiзгi банк қызметтерiне нақ осы уақытты баяғыдай салымдарды тарту
және ссудаларды беру жатады. Осы қызметтер бойынша банктер процент
айырмашылығынан көп мөлшерде пайда алады.
Қазiргi кезде көптеген әмбебап банктер тәжiрибелiк банк қызметiнiң
және Қаржылық қызметiнiң барлық аспекттерiн қамтитын өнiмнiң кең қатарьш
ұсынады. Сол уақытта басқа банктер бәсекелестiк жағдайын ұстап қалу және
жаулап алу мақсатында қатал анықталған қызмет түрлерiн көрсетуге
мамандануға тырысады. Бiр қызметтi әр түрлi банктер әрқайсысы басқаша
көрсетедi.
Көрсетiлетiн банк қызметiнiң қатарының тез өсу қарқыны бүгiнгi кунде
қызметшiлерден ЖАҚсы бiлiмдi және өнiмнiң барлық модификацияларын талап
етедi, тек ғана өзiнiң банкi ғана емес, сонымен қатар банк iсiнiң әлемдiк
тәжiрибесiндегi де.
Қызметтердiң жеке жеке түрлерiн қарастыру үшiн олардың
классификациясына келу қажет. Сонымен қатар классификация банктiн өнiм
жүйесiнде анықталып жатқан қызметтiң орнын анықтауда көмектеседi.
Осындай классификациялардың бiрнешеуi бар, бiрақ олардың анықталған
шарттылықтары бар. Мүмкiы болатын классификациясы көрсетейiн.
Сурет 1. Банктiк қызметтiң жiктелуi
Осы келтiрiлген топтар бойынша әрiқарай айтамыз.
А. Депозиттiк қызметтер.
Депозиттер-банктiц қаражаттарының маңызды көзi болып табылады.
Осыларды тартуда негiзгi маркетингтiк қиындықтар бағытталады. Сонымен қатар
банкпен алынған заемдар, банктiң қаражат көзi ретiнде үлкен маңызы бар.
Банктiк қаражат көзiн қүраушысы болып-акционерлiк капиталдың-көп мөлшерде
банктiң Қаржылық түрақтылығын жэне табыстылығын қамтамасыз ету табылады.
Б. несиелiк қызметтер.
Ссуда беру-бүл баиктiң ең маңызды функциясы жэне табысының негiзгi
көзi. Белгiлi бiр критерийлер IIегiзiнде қүрылған банк ссудаларын жiктеудiң
көптеген түрлерi бар. Оның кең тараған түрi мына суретте көрсетiлген.
Сурет 2. Банктiң несиелiк операцияларын жiктеудегi қолданылатын белгiлерi.
Коммерцияның банктер несиелiк қызметтердiң алуан түрiн көрсете отырып,
олармен шектеле қоймайды. Принцип бойынша банктiң несиелiк қызметтерiнiң
қатары шексiз. Сондықтан әрдайын оның жаңа түрлерi пайда болып отырады. Ол
клиенттердiң қажеттiлiктерiн максималды қанағаттандыру және банктiн
бәсекелестiк қабылеттерiн арттыру мақсатында жаңа қызмет түрлерiн өңдеу
бойынша жүмыс нәтижесi болып табылады. Ал ендi банктiң несие операциярын
жоғарыда кентiрiлген жекелеген белгiлерi бойынша топтарға сәйкес
қарастырамыз.
В. Инвестициялық операциялар.
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктердiң инвестициялық
қызметi орындаусыз активтi операцияларды сапалы етедi деу қиын. Банк барлық
тартылған қаражаттарда дүрыс қолдану мүмкiн емес, олар есебiнен ссуда беру
арқылы. Банкпен тек ссудалық операцияларды жүргiзу жеткiлiктi пайда алуға
мүмкiндiк бередi, бiрақ төмен деңгейi тәуекелдi қамтамасыз етпейдi. Банктер
ссуда берiп, олардың қайтарылмай тәуекенiң өзiне алады. Сондықтан активтi
операцияларды тек несиелiк қызметтерiмен ғана шектелiп қоймау қажет.
Банк өзiнде бас қаражаттарын сақтап, сәйкесiне пайда алып ғана қоймай,
өтiмдiлiгi және диверсификациясына да көңiл бөлуi қажет. Бұл талаптарға
банктiң инвестициялық операциялары толық жауап бередi.
Банкте бар және алынатын бағалы қағаздар үлкен 2 топқа бөлiнедi.
-бiрiншi резерв (несие инвестициялар)
-екiншi резерв
Бiрiшнi резервке жататын бағалы қағаздар, бапктiң табыстылық мақсатына
қызмет етедi.
Өз иелерiне жеткiлiктi табыс әкелетiн көптеген бағалы қағаздар бар.
Бұл ұзақ ақыт аралығына қаражат ағымын қамтамасыз ететiн, мемлекеттiк
облигация жөнiнде айтылып жатыр. Бағалы қағазың жогары табыстылығы., оның
өтiмдiлiгiне қайсы көрiнедi.
Екiншi резервке жататын бағалы қағаздар, банктiң өтiмдiлiгiн ұстау
үшiн арналған. Өтiмдi актавтер үлкен табыс әкелмейдi. Бiрақ бұл жоғары
табыс әкелетiн бағалы қағаздар автоматты түрде бiрiншi резервке жататығын
бiлдiрмейдi.
Көбiне бағалы қағаздардың өтiмдiлiгi олардың өтеу мерзiмiне тәуелдi
болып келедi. Неғүрлым мерзiмi аз болса, солғүрлым мiндеттеме өтiмдi. ґтеу
мерзiмi ұзақ бағалы қағаздар, үлкен табыс әкеледi, бiрақ ақша нарығында
ставкалардың өзгеру нәтижесiнде оның нарықтық құнымен төмендеуiмен
байланысты үлкен тәуекелмен байланысты.
Коммерциялық банктiң инвестициялық байланысты келесiдей бағдардан
қарастыруға болады.
-банктiң инвестициялық саясаты;
-бағалы қағаздар нарығындағы операциялар.
Г. Банктiң басқа да қызметтерi.
Коммерциялық банктер негiзгi пайда бөлiгiн несиелiк операциялар өткiзу
нәтижесiнде алады. Олардың орындалуына, депозиттердi қабылдауды ұйымдастыру
нәтижесiнде қаражат кездерiнен алады. Банктердiң инвестициялық қызметi
оларға қосымша табысты қамтамасыз етедi және тәуекелдi төмендетуге
мүмкiндiк бередi. Сондықтан банктердiң ұсынатын өнiм қатары қосымша
қызметтер есебiнен әрдайын ұзарып отырады.
Басқа банктiк өнiмдер, қызметтердiң қатарын бiрiктiредi, соның iшiнде
банктiк сферасына қатысты емесi де. Осы жерде келесi қызметтерге
тоқталамыз:
I есептiк кассалық қызметтi ұйымдастыру
II шетел валютасымен операциялар
трасттық операциялар
бағалымқытарды сақтау бойынша қызметтер.
V кеңес беру қызметi
VI ақпараттық қызмет
VII аудиторлық қызмет
VIII инженерлiк-экономикалық экспертиза бойынша қызмет
IX кепiлдеме беру (гарантия)
X басқа қызметтер
Бұл шетелдiк коммерциялық банкттердiң көрсететiң қызметтерiнiң толық
емес қатары. Ал отандық банктерде, бұл қатар қарапайым болып көрiнедi, ал
көп қызметтер тек теорияда бар.
I Есептiк-кассалық қызмет көрсетудi ұйымдастыру.
Отандық коммерциялық банктердiң есептiк операциялары әртүрлi болып
келедi, бiрақ мұндай әртүрлiгi несиелiк институттардың есептiк бөлiмдердiң
кейiнгi қалдырылған жұмысын дәлелдемейдi.
Нарықтық экономикаға көшу кезiнде бiздiң экономиканың жағдайы есеп
айырысу жағдайында қиындай түседi. Бүндай жағдайда клиенттердiң тәлемдлiк
тәртiптi сақтауы туралы сұрақ бiрiншi жоспарға шығады. Есептiк-кассалық
қызметтi ұйымдастырудағы, банк алдындағы барлық мәселелерге тоқталмайақ,
Қазiргi уақытқа дейiн бiзде қолданылатын тек негiзгi есеп айырысу түрлерiн
атап өтейiн:
• төлемдiк талаптарымен есеп айырысу;
• төлемдiк тапсырыспен есеп айырысу;
• акцентелген төлемдiк тапсырыспен есеп айырысу;
• талап-тапсырысмен есеп айырысу;
• чектермен есеп айырысу;
• аккредитивтi қолдаумен есеп айырысу;
• бiр-бiрiнiң талаптарының есебiне негiздiлген, есеп айырысу;
• жоспарлық төлемдер тәртiбiндегi есеп айырысу;
• транзиттiк операциялар бойынша есеп айырысу;
Банктердiң өзiнiң фукнциясын есеп айырысуда делдал ретiнде орындалумен
байланысты, әртүрлi операциялардың iшiнен, шетелдiк тәжiрибеде
қолданатындарын 3 негiзгi топқа көрсетуге болады:
1. инкассалық операциялар
2. аккредитив көмегiмен есеп айырысу
3. аударым операциялары
Есеп айырысу операциялары-бұл модификацияға өте жәй түсетiн, және бiр
немесе бiрнеше несиелiк институттардың қандайда болмасын реформаларды
жасағысы келетiнi жеткiлiксiз, бұл шаруашылық қызметтiң маңызды әлеуметтiк
реттейтiн заңдық-инструтивтi материалдарға тiрелгендiктен болатын, банк
қызметiнiң сферасы. Бөлек банктер өздерiнiң клиенттерiне тек сапа деңгейiн
ұсына отырып, бар есеп айырысу түрлерiмен тек дамуы мүмкiн
А) инкассалық операциялар
Инкассалық операцияларды жүргiзе отырып, банк өткiзiлген есеп айырысу
құжаттарынан алынған, ақша қаражаттарын клиенттiң шотына есептейдi. Есеп
айырысу құжаттарының iшiнен чектер мен вексельдер кең тараған.
Клиентпен инкассоға берiлген, есеп айырысу құжаттары бойынша төлемге
жататын сомаларды талап етуi бойынша операциялардың қарапайымдылығымен
ерекшеленедi, егер төлеушi ақшаны алушының банкiнде шоты болса. Бұл
жағдайда банктiң бар жұмысы қарызболушының шотындағы ақшаны есептен
шығарады және оны кредитор шотына есепке алады.
Б) Аккредитив көмегiмен есеп айырысу.
Нақтысыз есеп айырысудың аккредитивтi формасы шаруашылық етушi
субъектер арасындағы банкпен төлеушiлердiң өткiзiлетiн
товарларға (көрсетiлетiн қызмет) төлемдi кепiлдейдi. В) Аударым
операциялар.
Банктердiң аударым операциялары клиент тапсырысы бойынша банктiң
бөлiмiнен 2-шiсiне немесе корреспондент банкiне Қаржыларды аударумен
байланысты. Мүндай аударымдар ел iшiнде сонымен қатар шекарада да
орындалады. Аударымдар телеграфтық немесе пошталық болуы мүмкiн.
Кез-келген аударым банктiң клиентке аударым жасалып отырған сомаға
квитанция бередi. Сонымен қатар аударым жасалған банктен ақшаны алуға
болатын негiзде чек бередi. Чектермен қатар банк бөлiмдерi несие
корреспондент-банктерi аккредитив иелерiне жазып беретiн, барлық чектердi
төлеуi қажет, аккредитив негiзiнде қолданылуы мүмкiн (мысалы, туристiк).
Ақшаларды банкпен аудару операциясының мәнi телеграф несие алушы банк-
поштасы бойынша, қандай сапа, қай кезде және кiмге төленуi қажет екендiгiн
хабарлама жасауда.
II. Шетел валютасымен операциялар.
Сыртқы экономикалық қатынастардың дамуы, халықаралық нарықта әрекет
ететiн субъектiлердiң өздерiнiң арасында тығыз Қаржылық қатынасты ұстау
үшiн ерекше құралды талап етедi. Мұндай құрал болып шетел валютасын
ауыстыру бойынша банктiн операциялар табылады.
Жалпы, сыртқы валюталық нарықта, шетел валютасын ауыстыру маңызды операция
болып табылады. Бұл нарықтың субъектi ретiнде, коммерциялық банктер бiр
жағынан шетел валютасын бiр курс бойынша сатып алуы, содан кейiн оны басқа
курспен сатуы мүмкiн (мүндай операцияның жеке жағдайы өзiнiң клиенттерiне
валютаны айырбастау бойынша қызмет көрсету болып- табылады), ал 2-шi
жағынан сәйкес валютаны сатушылар мен сатып алушыларды кездестiре отырып,
делдал ретiнде шығуы мүмкiн. Бiрiншi жағдайда банк сатушының бағасы (яғни
банк валютаны сататын бағасы бойынша) мен сатып алушының бағасы арасындағы
айырмашылық түрiнде пайда алады (яғни банктiң валютаны сату бағасы
бойынша). Екiншi жағдайда банк делдалдық қызмет үшiн комиссиондық сиақымен
қанағаттамдырылады.
Шетел валютасымен банктiк операциялардың маңызды элементi болып
айырбас курс табылады. Валюталық (айырбас) курс деп-бiр елдiң валютасы
бойынша, басқа елдiң валютасына айырбасталып сатылуы мүмкiн курс (яғни бiр
ақша бiрлiгiнiң бағасы, басқа да көрсетiлген). Банктер және оны басқа да
сыртқы валюталық нарық алып және оны басқа курспен сату болғандықтан, бұл
валютаны сату курсы және сатып алу курсы болатындығын бiлдiредi.
Сыртқы валюталық нарықта банктерге атқарушы роль берiлген. Шетел
валютасын сату-сатып алу бойынша операциялардың 3 түрi бар:
▪ валютаны бiр клиенттерден алу және оларды басқа клиенттерге сату
(негiзiнен мұндай клиенттер экспорттық-импорттық компаниялар
болып табылады);
▪ валютаны басқармаға сату-сатып алу бойынша операциялар (ресми
резервтердi шығару және қолдану бойынша мереке шегiнде);
▪ валютаны банктер арасында сату-сатып алу.
Шетел валютасының курсы тiркелмегендiктен және әрдайын шартарға
байланысты өзгерiп отырады, барлық банктер өздерiнiң клиенттерiне шетел
валютасын, оның дилерi нарықтық жағдайды бағалауына байланысты әр түрлi
курспен ұсынады. Дилерлер компьютерлiк ақпалық курс туралы ақпараттарды
әрдайын алып отырады. Келiсiмдер телефон арқылы тез арада жасалады, ал
олардың жазбаша растауы кейiнерек жасалады. Мұндай сату- сатып алу әдiсi,
сұраныс пен ұсыныстағы өзгерiстерге әсер ете отырып, айырбас курсы әрдайын
өзгередi, бiрақ олардың қысқа мерзiмдi интервалда өзгеру амплитудасы көп
болса, айырбас курсы тез төмендейдi. Сондай-ақ көп сұраныс валюталық курсты
жағарылатуы мүмкiн. Жалпы айтқанда, шетел валютасын сатудың және сатып
алудың 2 әдiсi бар:
1. СПОТ, яғни тез жеткiзу;
2. Форвард, яғни болашақтағы белгiлi күнге байланысты жеткiзу
Мемлекет сыртқы валюталық- нарыққа келесi мақсаттармен шығуы
мүмкiн.
1. Ұлттық валютаның айрбас курсының жоғарылауына жеткiзбес үшiн,
Ұлттық валютаны шетелдiкiне айырбас ретiнде сатуы. Ағылшын шетел
валютасы арнайы резервтерге арналасуы мүмкiн.
2. ґзiнiң арнайы резервтерiнен Ұлттық валютаны сатып алуы және шетел
валютасында төлеуi. Бұл операция нарықтық күштер аш төмендеткен кезде,
Ұлттық валютаның айырбас курсы төмендеуiне жеткiзбеу мақсатымен орындалады.
Айырбас курсына әсер ететiн факторлар.
Екi валютаның айырбас курсы, яғни СПОТ жэне Форвард шартынғыдай сату
және сатып алу курсы сұраныс пен ұсыныспен анықталады. Сұраныс фирма және
басқарманың ЖАҚтарынан, валютаны алғысы келетiндерден шығады, ал ұсыныс-оны
сатып алғысы келетiндерден.
ґз кезегiнде сұраныс және ұсыныс келесiлерге әсер етедi:
1. инфляция деңгейiнiң басқа елдердегi инфляция деңгеiнiң салыстыруда;
2. Проценттiк ставкалардың басқа елдердегi проценттiк ставкалармен
салыстыруда
3. Төлем балансы;
4. Спекуляция;
5. Айырбас курсына әсер ету жағдайындағы мемлекет саясаты
III. Трасттық операциялар.
Уақыттың жетiспеушiлiгi, iрi байлықты дұрыс пайдалана алмау және
тәжiрибенiнiң жетiспеулiгiнен, қайданда болмасын операцияларды орндаудағы
тәуекел қорқыншы, және тағы басқа кәптеген басқа жағдайлар өмiрге трасттық
(сенiм) операцияларды тудырды. Банктер мұндай жағдайда тез ориентация
жасап, өзiнiң клиентерiне трасттық қызметтердiң бүкiл кешейiн ұсына
бастады. Бiрақ трастық қызметтердi нақты керсету тәжiрибе жүзiнде мүмкiн
болмағандықтан, олар келiсiм-шарттарда анықталады.
Коммерциялық банктердiң сенiм операциялармен үлкен топқа бөлуге
болады:
1. жеке тұлғаларға трасттық қызметтер;
2. ұйымдарға трасттық қызметтер;
Жеке операциялар трасттық қызметтер.
Бүл операциялар әр клиенттiң өзiндiң ерекшелiктедi және осымен
байланысты мәселелерi болғандықтан әртүрлi болып келедi. Жеке тұлғаларға
трасттық қызметтердiң келесi түрлерiн ашыратады:
А. мұрагерлiктi басқару
Б. меншiктi басқару
В. мүлiктiң сақталуын қамтамасыз ету және жәрдем беру.
Г. делдалдық қызмет көрсету
Осылардың әрқайсысына жеке қысқаша тоқталайық.
А. Мұрамен қолдану.
Мұраны қолдану бойынша операцияларда 2 негiзгi варианты болуы мүмкiн:
қайтыс болған жазбаша хат тастағанда (онда, хатты жазған көрсетiлген) және
жазбаша хат тасталмаса (онда сот мүмкiн келенетiндi тағайындалады). Екi
жағдайда да банктiк бөлiмдердiң трасттық операциялары әрекетте болады.
Мүлiктi қолдану бойынша функцияларға келесiлер кiруi мүмкiн: сот шешiмiн
алу; барлық мүлiктi тiркiлеу оның сақталуын қамтамасыз ету; әкiмшiлiк
шығындарды және салықтарды басқару.
Б. Меншiктi басқару.
Сенiм бiлдiрушiнiң меншiктi басқару құқығы банктiң трасттық
бөлiмдерiне өтуi мүмкiн, банк оған сенiп берiлген мүлiктi пайдалану құқығын
алады. Ол оны инвестициялауын мүмкiн, келiсiнде анықталған мөлшерде
мүлектен алынған табысты пайдалауы мүмкiн. Сенiм бiлдiрушi, онымен сенiм
тұлғасына араласуы мүмкiн.
В. Мүлiктiң сақталуыны қамтамасыз ету және жәрдем беру. Мүлiктi мұраға
қалдырушы тұлғаның кәнелетке жетпеген сегiп тапсырылган ЖАҚтың жәрдемдi
тапсыратын тұлғаның өзiнiң мүлiгiн басқаруда физикалық қабiлетiн жоғалтуда,
сот шешiмiмен жәрдем беру қажеттiлiгiне негiзделген. Көбiне жәрдемшiнiң
қызметiн банктiң трастық бөлiмдерi орындайды.
Г. Делдалдық қызмет көрсету.
Меншiктi басқару бойынша фукнцияға қарағанда делдалдық (немесе
агенттiк) қызмет сенiп тапсырылған ЖАҚқа меншiктi қолдануга берiлмейдi.
Сенiм жағы сенiмдiлiгiң активтерiн басқару және сақтау функцияларын
орындауы мүмкiн.
(2) ұйымдарға трасттық қызметтер.
ұйымдарға көрсетiлген трасттық қызметтер, әртүрлi және кәсiпорының
жойылуымен трасттық операциялардың, агенттiн қызметтiң активтерiн қолдану
түрiнде көрiнуi мүмкiн.
ұйымдарға сенiм операцияларын орындай отырып, коммерциялық банктердiң
трасттық бөлiмдерi зейнетақы қорларын басқаруды, қарыздарды өтеу қорларын
басқаруды орындайды, облигацияларды шығаруда қатысады, жұмысшыларды
сақтандыруды орындайды; сенiм туралы келiсiм шартта қаралған басқа да
функцияларды орындайды.
Банктер агенттiк қызмет отырып, өзiнiң клиенттерiнiң акция шығару
тәртiбiне қадағалау жүргiзуi мүмкiн.
Бантер трастық операцияларды орындай отырып, комиссиондық сыйақы
алады, оның мөлшерi орындалған жұмысқа тәуелдi және келiсiм-шартта
тiркеледi.
IV. Бағалықтарды сақтау бойынша қызметтер.
Бағалықтарды сақтау бойынша қызметтер клиентке сейфтi қолдану немесе
банкпен бағалылықтарды номерада сақтауға қабылдау түрiнде көрiнуi мүмкiн.
Клиентке сейф жал шартында берiледi, ал оған клиенттiң өзi ғана несие
оның ранайы куәлiгi бар сенiмдi жағы жете алады. Клиент сейфке кез-келген
уақытта жiберiледi. Сейфте әртүрлi заттар-бағалы қағаздардан жеке заттарға
дейiн сақталуы мүмкiн.
Банк бағалықтарды камераға қабылдай отырып, клиенттерге камераны
пайдалануға бостандық құқығын бермейдi. Бұл жағдайда банк агенттiк
функциясын орындайды. Камераға негiзiнен бағалы қағаздар сақталады.
V. Кеңестiк қызметтер.
Банктер өз клиенттерiне түрлi консультациялық қызметтер көресте алады,
олар банктiң мекеменiң ерек-шелiктерiн анықтаумен байланысты ғана емес,
сонымен қатар әртүрлi мамандандырылған Қаржы және экономика кәсiпорындары
жағдайында бiлiктiлiк қонсультацияларымен байланысты. Консультациялық
қызметтердiң маңызды түрi шетел валютасының айырбас курсын болжауда
клиенттерге көмек көрсету болып табылады. Сонымен қатар, банктерде сыртқы
экономика қызметiнде, маркетинг және құқық саласындағы мамандар әрқашан
жеткiлiктi.
Консультациялық қызметтер клиенттiң ұсынуы бойынша есептi жүргiзудi
дұрыстауға, есеп берудi құрауда, есеп айырысу құжаттарын толтыруға де
таралуы мүмкiн. Бұл қызметтер банктермен тек қосымша пайда алу үшiн ғана
емес, сонымен қатар банктiк iстiң түсiнбеушiлiктерiн айқындау үшiн
орындалуы қажет ол клиенттердiң салып кобатумен қатар, олардың банкке
қызметтер үшiн жирек баруын көбейтедi.
Консультациялық қызметтi көрсетумен бойынша менеджерлерi мен қатар
арнайы құрылған кеңестiк бөлiмнiң қызметкерлерi айналыса алады.
Консультациялық қызметке төлем, кеңестiң күрделiгiне, ұзақтығына және оны
көрсететiн жұмысшының бiлiктiгiне тәуелдi жасалады.
VI. Ақпараттық қызметтер
Компьютерлiк байланысы бар, Қазiргi заманғы телекоммуникация құралдары
бар банктерде әртүрлi коммерциялық және коммерциялық емес ақпарат
жеткiлiктi саны бар. Осымен қатар, банктер өздерiнiң клиенттерiне әртүрлi
қызмет көрсете отырып; осы арқылы бағалы ақпараттарды көрсететiн, әртүрлi
мәлiметтер алады (әсiресе несие берумен байланысты). Қосымша ақпаратты
алудың маңызды көзi болып iрi ақпараттық агентiктердiң қызметтерi және
онымен басқа банктермен айрбас табылады.
Негiзде дамыған берiлгендер базалары құрылуы мүмкiн, ол үшiн клиенттер
банкке белгiлi төлем асауы қажет.
Банктерде арнайы экономикалық ақпараттарды өңдеумен
және жинаумен айналысатын бөлiмдер құрылуы мүмкiн. Олардың қызметi ел
iшiндегi және шетелдегi экономикалық процесстердi талқылау
болып табылады. Бүл барлық ақпарат клиенттiң талабы бойынша ұсынылады.
VII. Аудиторлық қызметтер
Банктердегi бiлiктi мамандардьщ бар болуы, өздерiнiң клиенттерi үшiн
аудиторлық қызметтер кешенiнiң дамуы үшiн шарттар тудырады. Бiздiң
жағдайымызда аудиторлық әлi дамымаған, банктер ендi өсiп келе жатқан
аудиторлық фирмаларға бәсекелестiк әкелер едi.
Банктердiң аудиторлық қызметтердi орындауда тағы бiр ЖАҚсы жағы:
өзiнiң турақты клиенттердiң қызметiн тексере отырып, банк оның қызметiнiң
ерекшелiктерiн тереңiрек байқауға мүмкiндiк алады, қарыз алушы ретiнде оның
сенiмдiлiгiне қортынды жасай алады.
VIII. Инженерлiк-экономикалық экспертиза бойынша қызметтер.
Инженердiк-экономикалық экспертиза бойынша қызметтерге жөндеу-құрылыс
және орындалған көлемдерiне инвентаризация жүргiзу, объекттердi құрудағы
техникалық қадағалау, қойылатын-жiберiлетiн жүмыстардың сметасын тексеру
және осы жұмыстардың орындалуы кезiнде тексеру, жобалық-iздеушiлiк, құрылыс-
монтаждiнiң және қойылатын-жiберушiлiк жұмыстарға заказдарды орындаудағы
көлем көрсету, техникалық күрделi емес объектiлерге жобалық-сметалық
құжаттарға немесе басқа да құрылысқа және объектiлерге жобалардың сметалық
бөлiгiне экспертизаларды орындау кiредi. Сонымен қатар, банктер
клиенттердiң тапсырысы бойынша жобалауға тапсырыстрды құрады, жобалауға
берiлгендердi жинауға көмек көрсетедi.
IX. Кепiлдеме беру.
Банктермен (гарантия) кепiлдеме беру несиелiк сипатта болады. Бұл
банктер қызметiнiң маңызды аспектi, ол отандық банктермен тәжiрибеленедi.
X. Басқа да қызметтер
Көрсетiлген қызметтерден басқа банктер тауарлы-
материалдық құндылықтармен және жабдықтарды орналастырумен
байланысты делдалдық операцияларды орындауға болады, ягни клиентпен
коммерциялық және басқа да банк келiсiмдерiнiң жасауы, комиссиондық негiзде
клиентiң қорларын сату, сақтандыруды ұйымдастыру да жатады.
Банктiн қызметтердiң дамуының жеткiлiктi перспективтi бағдарламасы
өзiнiң клиенттерiне әртурлi нумизматикалық сипаттағы заттарды: әр елдiң
банкноттары мен монеталарынан оларға және басқа да нумизматикалық
аксессуарлар, альбомдарға дейiн, әртүрлi дүкендердi ұйымдастыру болып
табылады.
Жұмысты сәйкесiнше ұйымдастыру бойынша мұндай дүкендерде жеткiлiктi
үлкен айналым бар, сонымен қатар тағы бiр маңызды функцияны-қосымша
клиентураны тартуды орындайды. Сонымен қатар, көптеген банктер әртүрлi
көрмелердi ұйымдастырады, олар өздерiнiң клиенттерiнiң мәдениет деңгейiн
жоғарылататынын көрсететiн үйым ретiнде банктiң имиджiн құрады.
1.2. Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмнiң және қызметтiң
қажеттiлiгi және мәнi.
Бантер-нарықтық құрылым жүйесiнiң орталық звеносының бiрi. Олардың
қызметiнiң дамуы-нарықтық механизмдi нақты құрудың қажеттi шарты.
Экономикалық қайта бiлiм-беру процесi банктiк жүйенi реформалаудан
басталды. Бүл сфера бүгiнде динмикалық өсуде.
ұзақ уақыт банктер мемлекеттiк органдар болған және экономиканы
басқарудың әкiмшiлiк-бұйрықтық жүйесiнiң ңконструкция жүргiзушiлерiнiңң
бiрi болып көрiнген. Нәтижесiнде елдегi банк iсiн үйымдастыру дәстүрлерiн
және ресейлiк банктердiң тәжiрибесiн жоғалтты. Бүгiн, нарықтық экономиканы
құра отырып, бiз өтiп кеткендi қолға алуға мәжбүрлiмiз. Қысқа мерзiмде банк
iсiн үйымдастырудың Қазiргi заманғы әлемдiк деңгейiне шығу қажет.
Банк сепцификасы оның қызметiнiң ерекшелiктерiмен анықталады. Бұл
қызметтiң нәтижесi банктiк өнiм шығару болып табылады. Банктiк өнiм болып
мыналар табылады: төлем құралдарын шығару және қызмет көрсету.
Төлем құралдарын шығару өзiн жалпы экономика деңгейiнде көрсетедi
(немесе макродеңгейде дегендей). Еңбек өнiмiн айырбастау бастау, бiр өнiмдi
екiншi өнiмге айырбастау формасында емес, сату-сатып-алу формасында
жүргiзiлетiнi белгiлi. Товар өндiрушi нарыққа өз товарын ұсынады. Сатып
алушы өз кезегiнде, өзiне қажеттi тауарды тек өзiнiң меншiктi өнiмiн сатқан
жағдайда ғана ала алады. Нарықтық шаруашылықта сату-сатып-алу актiсi
орындалу үшiн жалпылама төлем құралы ретiнде ақша қажет. Олардың көмегiнсiз
еңбек өнiмiн айырбастау товар өндiрушiлер арасында болмай қалуы мүмкiн.
Орталық банк ретiндегi банк айналымға қажет, ақшаларды материалдық
игiлiктердi алу және тұтыну жалғастыру үшiн қажет ақшаларды шығарады.
Банк өнiмнiң екiншi құрылымдық бөлiмi олармен ұсынылатын қызметтер
болып табылады. Оларды келесiдей түрде жiктеуге болады:
Жiктелу белгiлерi ұсынылатын қызметтер түрлерi
Банктiк қызмет Спецификалық қызметтер
спецификасына сәйкес болуына спецификалық емес қызметтер
байланысты
Қызметтердi алу Заңды тұлғалар
субъектiлерiне тәуелдi Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын құру Активтi операциялар
және орналастыру әдiсiне байланысты Пассивтi операциялар
ұсынғаны үшiн байланысты төлемiне Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдық өнiмнiң байланысы Материалдық өнiм қозғалысымен
тәуелдi қозғалыс байланысты қызметтер
Таза қызметтер
Банктiк қызметтердi ең алдымен ä¸ñò¾ðëi және ä¸ñò¾ðëi емес қызметтер
деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-әрекетiнiң
спецификасынан шығатынның барлығы ä¸ñò¾ðëi қызметтерi болып табылады.
ĸñò¾ðëi қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш түрi жатады:
депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу операцияларû.
Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым
ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи
түрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын
банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн
қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға
өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы,
қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды
құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк
клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.
Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде
банктi iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын
мәнiнде салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк
операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың
ұжен бөлiгiн де алады. Бiрақ Қазiргi заманғы банктiк операциялар
құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция,
экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық
банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп
әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы,
валюталық операциялармен).
Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада
жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдық
құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды
аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр
түрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып
алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет
арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада
байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз
ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдықтарды қолдалады.
Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрiн дәстүрлi банктiк
операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде
ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп
айтуға да облады: оларды ңескiң банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы
үлкен және кiшi мүнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн
банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым
қабылдайтын, несие беретiн немесе әртүрлi жеке және заңды тұлғалар арасында
есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе
ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi
процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк
бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос
Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол
сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын)
сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол
жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала
бередi, банкке айналмайды.
Берiлген операциялар өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады.
Заңды банк-бүл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде
орындайтын кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн,
қандай да бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi,
басқа Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар ңбасқа
несиелiк мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының ңБанктер және
банктiк қызмет туралың заңында.
Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да
жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық
операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар
банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк,
несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды
жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар
арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына
валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын
операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар
кiредi. Бүл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.
Қазақстандық коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға
ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар
үшiн операция түрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде,
төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу
бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).
Банктер бос Қаржыларды жинақтайтын болғандықтан және оларды қайта
бөлiтiндiктен, қажет ететiн шарашылық ұйымдарға қайтару негiзiнде жiбередi,
банктiк қызметтер пассивтi және активтi операциялар түрiнде жүзеге асырылуы
мүмкiн. Пассивтi операциялар көмегiмен банктер өзiнiң ресурстарын құрады
(мысалы депозит, сертификаттарды сату, басқа банктерден алған, несиелер
есебiнен және т.б.).
Активтi операцияларды орындай отырып банктер өздерiнiң және тартылган
ресурстарын әртүрлi шаруашылық ұйымдардың және тұрғындардың
қажеттiлiктерiне орналастырады.
ұсынылғаны үшiн банктiк қызметтердiң төлемiне байланысы ақылы және
ақысыз қызметтер деп бөлiнедi. Бұл қандай да бiр анықталған қызметтер түрi
толығымен ақылы, не ақысыз дегендi бiлдiрмейдi. Банктiң қызметi, қандай
айырмашылыққа, мысалы, есеп айырысу операцияларға клишттерден төлем талап
ету қажет, қайсысына төлем сұрау қажет еместiгiн анықтауы керек. Есеп
айырысулық, несиелiк және депозиттiк операциялар қатары тегiн жүзеге
асырылуы мүмкiн.
Қызметтер үшiн төлем қатынасы бойынша, сонымен қатар банк табысы
бойынша басқа да маңызды белгiлер қолданылуы мүмкiн. Банктiк қызметтер
кейде банктiк табыс әкелетiн және әкелмейтiн қымбат және арзан қызметтер
деп бөлiнедi. Осылайша, көптеген активтi операциялар банкке табыс әкеледi,
алсолсалым түрлерi бойынша проценттердi төлеудi ұсынады. Кейбiр банктiк
қызметтер еңбектiң шығынын көп қажет етедi, сондықтан олардың бағасы қымбат
болады. Мысалы, клиенттiң төлем тапсырысы бойынша ақшаны аударуға
қарағанда, банкте аккредитивтi өңдеу қымбат турады.
Материалдық өнiмнiң қозгалысына байланысты банктiк қызметтер екi түрге
бөлiнедi: оның қозғалысымен байланысты қызметтер, таза қызметтер.
Негiзiнен банктер өзiнiң ақшалай операциялармен материалдық өнiмнiң
қозғалысына қызмет көрсететiн болғандықтан, олардың негiзгi бөлiгi алғашқы
қызметтер түрiне жатады. Берiлген банк қызметтерi тауарлардың қозғалысына
әсер ете отырып, жаңа қосымша құнды құрайды (мысалы, транспорт кәсiпорына,
байланыс, сауда кәсiпорындарына қызметтер).
Таза қызметтер материалдық өндiрiспен айналысатын ұйымдарға, сонымен
қатар жеке азаматтарға өздерiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн
ұсынылады.
Бұрын аталғандай, банк өнiмi болып, әртүрлi қызметтер табылады.
Мысалы, өнеркәсiптiк кәсiпорынның өнiмiне қарағанда, банктiк өнiм
материалдық, заттық болып көрiнбейдi. Несиелер және есеп айырысулар шаттар
бойынша жазулар тәртiбiнде, нақтысыз ақшалай формада жасалады. Сондықтан,
өнiм нақты товарлық түрде болатын, материалдық өндiрiс саласына қарағанда,
банктiк өнiмдi артығымен өндiруге, жинақтап қоюға болмайды.
Банктiк қызметтердiң маңызды белгiсi болып олардың өндiрiстiк сипаты
табылады. Тұрғындардан және кәсiпорындардан салымдар қабылдау сияқты,
қарапайым түрде, үлкен өндiрiстiк мағына жатыр. Банк тек ақша жинайды-ол
ңжүмыс iстемейтiнң, қолданылмайтын ақша ресурстарын жүмыс iстейтiн
активтерге айналдырады.
Тец дәрежеде бұл өзiнiң өндiрiстiк және Қаржылық қызметiнiң дамуына
берiлетiн кәсiпорындарға және ұйымдарға берiлетiн несиелерге қатысты.
Осылай бола тұра, банктiк операциялар өздерiнiң клиенттерiнiң шаруашылық
қызметiне қызмет көрсете отырып, өндiрiстiң тез дамуына әсер етедi.
Банктiк қызметтiң сипатты белгiлi болып мынау да табылады, олардың
объектiсi банктiк байланыс арналарының көмегiмен бiр шоттан екiншi шотқа,
бiр аймақтан екiншi аймаққа (кәсiпорыннан, экономика секторынан) үлкен
сомада орналастырылатын ақшалар ғана емес болын көрiнедi. Кәсiпорындардың
шоттары бойынша қозғалыс-бүл қосымша ақшалай түрдегi капиталдардық
қозғалысы.
Несиелеу сияқты, дәстүрлi банктiк операцияны мысалыға алып көрейiк.
Қарыз алушы-кәсiпорынға ұсынылған несие, банкке белгiлiбiр мерзiмде банкке
қайтарылуы керек және тек қайтарылып ғана қоймай, оны қолдағаны үшiн
процент төлеумен қайтарылуы керек екендiгi белгiлi.
Бүл несие алушы оны уақытында толық сомада қайтару үшiн және ссудалық
проценттi төлеуге минималды түрде жеткiлiктi болатын пайда алатындай түрде
қолдануы қажет екендiгiн бiлдiредi. Қарзы алушы несиелiк келiсiмнiң күшiне
сәйкес, банктен алған ақшалай қаражаттарды жеп қою үшiн емес (тұтыну
мақсаттарға) капитал ретiнде қолдануға мiндеттi. Егер несие базасында
ссудалық процент орын алса, онда бүл банкпен берiлетiн ақшалар капитал
ретiнде қолднылуы қажет, қарыз алушы қосымша табыс алуы қажет.
Банктiк операциялардың белгiсi мынадан тұрады, олар активтi және
пассивтi операцияларды жаулап алады. Салымдарды қабылдай отырып және осымен
пассивтi операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер өздерiнiң клиенттерiне
тек ақшаларды қауiпсiз жерде сақтаумен ғана емес, сонымен қатар депозпттер
бойынша процент түрiнде белгiлi табыс алуға мүмкiндiк бередi. Клиенттердiң
акцияларын орналастыра отырып, оларға ссуда бере отырып, валюталық және
басқа да активтi операцияларды орындай отырып, банктер шаруашылыққа
бiрталай қызметтер көрсетедi, тауарлық массаның қозғалысына, тауарды сату-
сатып алуға, қоғамдық шығындарды үнемдеуге әсер етедi.
Банктермен орындалатын операцияларды, басқа да кәсiпорындар мен
ұйымдар жүргiзе алады. Олар тек банктiң монополиясы ғана болып табылмайды.
Бүл тек банктiң дәстүрлi операцияларына ғана емес, сонымен қатар басқа да
қызметтерге қатысты. Мысалы, бухгалтерлiк көмектi, кеңестi, әр түрлi
делдалдық қызметтердi, сейфтердiң арендасын және басқа да қызметтердi
арнайы кәсiпорындар және агенттiктер көрсете алатыны белгiлi. Сондықтан
айта кететiн бiр жайт, банктер басқа шаруашылық субъектiлерi дәстүрлi
орындайтын операцияларды-банктiк емес операцияларды орындауы мүмкiн.
Мұндай жағдай нарықтық шаруашылық жағдайында, банктiк қызметтер
нарығында қатал бәсеке орнайтынымен байланысты. Нарықта банктiк
қызметтердi жаңа сатушылардың пайда болуы (сауда ұйымдары, қаржалақ-
өнеркәсiптiк және т.б.), көбiне көп пайда әкелетiн операциялардың кеңейюiне
мүмкiндiктi қысқартады, банктердi жаңа табыс көздерiн iздеуге итермелейдi.
Сондықтан, әсiресе соңғы жылдары таза банктiк операциялар емес, банкке
дәстүрлi емес қызметтер тез дами бастады.
Банктiк қызметтердiң қасиеттерi
запасқа өндiрiлуге мүмкiн емес
өндiрiстiк сипатта болады
банктiк қызметтердiң оюъектiсi капитал болады
активтi жэне пассивтi операцияларды үстайды
банктiң ғана монополиясы болып.табылмайды
банктiк емес операцияларга жатқызылуы мүмкiн
Банктiк қызметтердiң стандарттық наборының эволюциясы мынандай, көптеген
факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және
құрамының кеңеюi орын алады.
°сiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше
жыл бұрын отандық банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк
карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында
факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер
қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда,
банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандықтан. Нарық
жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банетер клиент
қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды.
Өкiнiшке орай, бүл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт
өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар
күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының
жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр.
Банктер әлi жаңа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерiжоқ екендiгiн
ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну
техникасын оқыту қажет.
Бiрақ, бiртiндеп жаңа технологиялар жаңа операциялар банктердiң
жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банктiк операциялардан бөлек олар
өздерiнiң қызметтерiнiң кең түрлерiн ұсына бастады.Жалпы айтқанда,
экономиканың банктiк секторында әмбебап қызметке, банктiк қызметтердi
әмбебаптандыруға тенденциясы ойластырылған.
Кешендi банктiк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн
банктерге жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер
нарықта өзiнiң орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы маңызды.
Кейде барлық қызметтiң түрлерiн ұсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-
келген банкке белгiлiбiр операция түрiне тоқталу өте рационалды болып шығуы
мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты
болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға
мүмкiндiк бередi, және соңында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк
бередi.
1.3. Қазiргi кездегi жаңа банк өнiмдерiне баға берудiң көрсеткiштерi
мен белгiлерi
Нарыққа өту жағдайындағы экономикалық механизмнiң дамуы, ақшалай
айналым жүйесiн құруда, клиенттерге кассалық, есеп айырысулық қызметте
ұйымдастыруда өте жоғары талаптарды көрсетедi. Төлемдiк айналымның өсуi
немесе айналым шығынның өсуi, төлем түрiндегi тез өсетiн қажеттiлiктi
қанағаттандыратын және айналым шығындарын бiр уақытта төмендетуде ақша
құралдарының айналымдымған тездететiн және еңбек шығындарының қысқаруын
қамтамасыз ететiн ақшалай айналымның жаңа механизмiн құрудың қажет
екендiгiн бiлдiредi. Осыған байланысты банктiк қызмет нарығында жаңа
банктiк өнiмдер және қызметтер түрлерi пайда болуда. Сонымен қатар, бұрын
ұмытылып кеткен ескi аккредитив, банктiк кепiлдемелер және инкассо сияқты
өнiмдердi активтендiру жағдайларын да айтуға болады. Мынандай жаңа банктiк
қызметтердi атап өтуге болады:
- төлем карточкалар
- форфейтинг
- банк-клиент жүйесi
- келiсiмдердi құрылымдау
- резервтiк аккредитивтер
Бұл банктiк қызмет түрлерi өздерiнiң қолдауларын тапты және ҚР-да
соңғы төрт жылда кең тарады. Жаңа банктiк өнiмдердi жеке-жеке қысқаша
қарастырайық (тәуекелдер, артықшылықтары, келiшiктерi).
Төлемдiк карточка-бұл карточканы қолданатын тұлғаға товар және
қызметке нақтысыз телем жасауға, сонымен қатар банк бөлiмшелерiнен және
банктiк автоматтардан (банкоматтан) нақты ақшаны алуга мүмкiндiк беретiн,
жекешелендiрiлген төлем құралы. Карточканы қабылдайтын сауда кәсiпорындары,
сервис кәсiпорындары және банк бөлiмшелерi карточканың қызмет көрсету
орнының желiсiн құрады (немесе қабылдау желiсiн).
Төлем карточка механикалық және сыртқы жерлерге шыдайтын, арнайы
пластмассадан жасалған бiлдiредi (85,6 мм, 53,9 мм, 0,76 мм). Алдыңғы
бөлiмдерде келтiрiлген қарастырулардан мынаны көруге болады, төлем
карточкасының негiзгi қызметiнiң бiрi-төлем жүйесiнiң субъектi ретiнде, оны
қолданушы тұлғаның жекелiгiн қамтамасыз ету. Ол үшiн төлем карточкасына
эмитент-банктiң және карточкаға қызмет көрсететiн төлемдiк жүйенiң
логотиитерi карточканы ұстаушының аты, оның шотының номерi, карточканың
қызмет көрсету мерзiмi және т.б. түсiрiледi. Сонымен қатар, карточкада
ұстаушының фотосүретi және оның қолы болуы мүмкiн. Алфавиттiк-сандық
берiлгендерi-аты, шот номерi және т.б. эмбоссирленуi мүмкiн, яғни рельефтi
шрифтпен жазылуы мүмкiн.
Бұл төлемге алынатын карточкаларды қолмен өңдеу кезiнде, арнайы
импринтер құралы көмегiмен берiлгендердi чекке тез түсiруге мүмкiндiк
бередi, ол карточканы, айналдыруды орындайды (көшiрме қағазын
пайдаланғандағы дәл соның екiншi данасындай болады).
Графикалық берiлгендерi карточканың визуалды идентификациясының
мүмнкiндiгiн қамтамасыз етедi. Мүндай принципке негiзделiк қызмет
көрмететiн карточкалар, кiшi локальдi жүйелерде-клубтық, дүкендiк және
г.с.с. карточкалар сияқты. Бiрақ, банктiк төлем жүйесiнде визуальдi өңдеудi
қолдану жеткiлiксiз болып шықты. Автоматты авторизация процедурасын
өткiзудi қамтамасыз ететiн түрде, берiлгендердi карточкада сақтау мақсатты
болып саналады. Бүл әртүрлi физикалық механизмдердi қолданумен шешiмiн таба
алады.
Штрих-коды бар карточкада жекешелендiрiлегн код ретiнде таукардарды
маркалау үшiн қолданылатын кодқа үқсайтын штрихтiк код қолданылады.
Негiзiнен кодтық сызықша көрiнбейтiн құраммен жабылған және кодты санау
инфрақызыл сәулелерде жүргiзiледi. Штрих-коды бар карточкалар өте арзан
ЖЭРIС басқа карта түрлерiмен салыстырғанда, оны жасап шығару да қарапайым.
Соңғы ерекшелiгi олардың жалғандықтан аз қорғалғандығын бiлдiредi және
сондықтан төлем жүйелерде қолдану үшiн жоғарамдылығының аз екендiгiн
байқатады.
Магниттiк сызығы бар карточкалар бүгiнгi күнде кең таралған болып
табылады-осындай карточкалардың түрлерiнiң екi миллиардтан астамы айпалымда
жүрiп жатыр. Магниттiк сызық картаның терiс жағында орналасқан және I8О
7811 стандартқа сәйкес, үш жолдан тұрады. Олардың алғашқы екеуi
идентификациондық белгiлдердi сақтау үшiн арналған, ол үшiншiсiне ақпаратты
жазып қоюға болады (мысалы, дебеттiк карточка лимитiнiң ағымдағы мағынасы).
Бiрақ санау (жазу процессiнiң көп рет қайталанымуының сенiмдiлiгi жоғары
болмағындықтан, ережеге сәйкес магнитiк сызыққа жазылу практикаланбайды
және мұндай карточкалар тек ақпаратты санау режимiнде қолданылады. Штрих-
коды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz