Банк жүйесі басқарылатын жүйе
ҚР-нің қазіргі кезеңдегі коммерциялық банктердің құрылымы: жағдайы мен даму
келешегі
Жоспары
Кіріспе 3
1-тарау. Банк қызметінің мәні және экономикалық негізі 8
1.1. Банктердің және банк жүйесінің пайда болуы мен дамуы 8
1.2. Қазақстандағы банк реформасы және қазіргі банк жүйесінің
қалыптасуы 25
1.3. Банк жүйесінің шетелдік тәжірибесі (АҚШ-тың банк жүйесі бойынша) 29
2-тарау. Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің ұйымдастыру құрылымын
талдау 35
2.1. Коммерциялық банктердің түрлері, ұйымдастыру және басқару құрылымы
35
2.2. Темірбанктің функциялары, ұйымдастыру құрылымы және қызметі 45
3-тарау. Қазақстандағы банк жүйесін басқару құрылымын жетілдіру мәселелері
52
3.1. Банк құрылымын стратегиялық жоспарлау және жетілдіру 52
3.2. Банк құрылымын бейімдей отырып құру 62
ҚОРЫТЫНДЫ 66
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі 69
Кіріспе
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды және ажырамас
құрылымдарының бірі. Банктердің дамуы тауар өндірісімен және айналымымен
қатар өсіп өзара тығыз араласып кеткен. Мұндайда банктер ақша есеп
айырысуларын жүргізіп, шаруашылыққа кредит бере отырып, капиталдарды қайта
бөлуде арадағы делдал ролін атқарып өндірістің жалпы тиімділігін елеулі
түрде арттырып, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай туғызады.
Қазіргі банктік жүйе – бұл кез келген дамыған мемлекеттің ұлттық
шаруашылығының маңызды саласы. Оның практикалық ролі мемлекетте төлемдер
мен есеп айырысулар жүйесін басқаратындығымен, өзінің коммерциялық
мәмілелерінің көп бөлігін салымдар, инвестициялар және кредиттік
операциялар арқылы жүргізуімен анықталып, басқа да қаржы делдалдарымен
қатар банктер халықтың жинақ ақшасын фирмаларға және коммерциялық
құрылымдарға бағыттайды. Коммерциялық банктер мемлекеттің ақша-кредит
саясатына сәйкес әрекет ете отырып ақша ағындарының айналымына,
эмиссиясына, жалпы массасына, оған қоса айналымдағы қолма-қол ақша санына
әсер ету арқылы ақша қозғалысын реттейді.
Коммерциялық кәсіпорындардың бір түрі ретінде банктік мекемелер де
өз қаржы ресурстарын жеке меншік қаржыларынан емес, тартылған қаржы
ресурстарынан құрайды.
Қазіргі банктік жүйе – кез-келген дамыған мемлекеттің ұлттық
шаруашылығының маңызды саласы. Оның негізгі ролі мемлекеттегі төлем және
есеп айырысу жүйесін басқару; өздерінің коммерциялық мәмілелерінің
көпшілігін салымдар, инвестициялар және несиелік операциялар арқылы жүзеге
асыру; банктер, басқа да қаржылық делдалдармен қатар халықтың жинақ ақшасын
фирмаларға және өндірістік құрылымдарға бағыттайды. Мемлекеттің ақша-несие
саясатына сәйкес әрекет ете отырып коммерциялық банктер айналыстағы қолма-
қол ақшаның санын қосқанда олардың айналымына, эмиссиясына, жалпы массасына
әсер ете отырып ақша ағындарының қозғалыстарын реттейді. Ақша массасының
өсуін тұрақтандыру – инфляция қарқынын төмендетудің, бағалар деңгейінің
тұрақтылығын қамтамасыз етудің кепілі болып табылады. Мұндай жағдайға қол
жеткізген кезде нарықтық қатынастар халық шаруашылығының экономикасында
тиімді түрде жүреді.
Қазіргі банк жүйесі – бұл банк ісінің негізін айқындайтын дәстүрлі
депозитті-несиелік және есеп айырысу кассалық операциялардан бастап банк
құрылымдары пайдаланып жүрген қазіргі заман талабына сай ақша-несие және
қаржылық құралдарға (лизинг, факторинг, траст және т.б.) дейінгі өз
тұтынушыларына көрсететін сан-алуан қызметтер саласы.
Тұрақты, икемді және тиімді банк инфрақұрылымын құру – Қазақстандағы
экономикалық реформалардың маңызды және өте күрделі міндеттерінің бірі.
Әсіресе, шет елдердегі банк жүйесінің дамуын бақылаудың ерекше маңызы бар,
өйткені дамыған елдердегі банктердің тәжірибесі біздің отандық банк
жүйесінің қалыптасуына әсер етеді. Сөйтіп, оны халықаралық стандарттарға
жақындата түсіп, Қазақстан банктерінің әлемдік деңгейде шығуына ықпал
етеді. Демек, осыған орай шетелдік әріптестеріміздің біздің елге, оның
ішінде біздің банктік жүйеге деген сенімін арттырады. Қазіргі тауар және
қаржы рыноктарының дамыған жағдайында банк жүйесінің құрылымы күрт
күрделене түседі. Қаржы мекемелерінің жаңадан несие мекемелерінің
тұтынушыларға қызмет ету құралдары мен әдістерінің жаңа түрлері пайда
болды.
Отандық әдебиетте дамыған елдердің экономикасындағы банк құрылымы
жеткілікті түрде зерттелмеген, бұл түсінікті де, өйткені көпшілік
экономистеріміз негізінен Қазақстанның банктік жүйесін талдап және
зерттеуге тырысуда. Мұндайда дамыған елдердегі банктердің ұйымдастырылу
тәжірибесін зерттей түсу бізге орасан зор пайдалы болар еді.
Осы жұмысты жазу кезіндегі негізгі қиыншылық Қазақстан банктерінің
ұйымдастырылу құрылымына қатысты деректердің мүлде аз болуына байланысты
туындады. Дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға да осы мәселелер себеп
болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы банктердің ұйымдастырылу
құрылымы жөніндегі мәліметтерді жүйелеп, жинақтап және барынша нақты
жағдайын айқындап көрсету, сонымен қатар, әлемдік тәжірибелерді
республикамыздың банк жүйесіне қолданылу мүмкіншіліктерін қарастыру болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес мынадай негізгі міндеттер туындайды:
- банк жүйесіне қатысты теориялық сұрақтарды қарастыру;
- банктердің пайда болуы мен дамуына әсер ететін негізгі факторларды
қарастыру;
- шетелдердегі банк құрылымының өзгешеліктері мен артықшылықтарын
талдап, елдегі банктердің ұйымдастыру құрылымымен салыстыру;
- ҚР-ғы банктік жүйенің ұйымдастырылу құрылымына Темірбанк ААҚ-ның
мәліметтері бойынша талдау жасау;
- Қазақстандағы банктердің ұйымдастыру құрылымын жетілдіру жолдарын
қарастыру;
- банктің нақты экономикалық жағдайға бейімделу құрылымын
қалыптастыру тәсілдерін зерттеу.
Аталған міндеттерді тиімді ашып көрсету үшін дипломдық жұмыс үш
тарауға бөлініп жазылды.
Бірінші тарауда банк қызметінің мәні мен экономикалық негізі,
Қазақстандағы жүріп жатқан банк реформасының барысы және қазіргі заманға
сай банк жүйесінің екі деңгейлі жүйеде қалыптасуы, сонымен қатар банк
жүйесінің дамыған шетелдердегі озық тәжірибелері салыстырыла отырып
қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінің ұйымдастыру құрылымы, коммерциялық банктердің түрлері мен
қызметтері, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінің арасындағы ондыққа кіретін Темірбанк ААҚ-ның ұйымдастырылу
құрылымын деректерге сүйене отырып талдау жасалған. Мұнда банк жүйесінде
және Темірбанк ААҚ-ның ұйымдастыру құрылымында жүріп жатқан жаңа
өзгерістерге қатысты мәліметтер де кеңінен қолданылған.
Үшінші тарауда Қазақстандағы банк жүйесін басқару құрылымын
жетілдіру мәселелері, олардың құрылымын стратегиялық жоспарлау және
жетілдіру шаралары, сонымен қатар банк құрылымын нақты экономикалық
жағдайға бейімдей отырып құру мәселелері зерделенген. Осы талдаулардың
негізінде банктердің ұйымдастыру құрылымын басқару механизмін жетілдіру
жолдары көрсетілген және ондағы адам факторының ролі қарастырылған.
1-тарау. Банк қызметінің мәні және экономикалық негізі
1.1. Банктердің және банк жүйесінің пайда болуы мен дамуы
Банктің пайда болу тарихы, қоғамдық еңбек бөлінісінің пайда болуымен,
қолөнер мен кәсіпшілікті оқшауландырылуы, сонымен қатар, саудалық
мәмілелердің және төлемдердің өсуімен тығыз байланысты. Жоғарыда талай
қайталанып айтылғандай, адам қоғамы дамуының бастапқы кезеңінде ақша
орнында, маңызды тұтыну бұйымдары пайдаланылған (мал, астық, аңның және
малдың терілері т.б.) яғни, тауарлы ақша болған. Айырбастау операцияларының
өсуі осындай ақша баламасын жинау қажеттігін туғызды.
Ежелгі Шығыс елдерінде осындай тауарлы ақшаны сақтаудың сенімді жері,
діни ғимараттары-храмдар болды. Біріншіден храмдар, мемлекеттің,
қауымдардын сақтандыру қоры болды. Онда, елдің басқа елдер мен қауымдарымен
айырбастауға арналған барлық өнімдері жиналатын болған, екіншіден діни
ғимараттардан ешкім, ол тауарлы-ақшаны ұрлай алмайтын.
Храм шаруашылықтарының орнықтылығы оларға ғасырлар бойы орын алын
келген қауымдар мен мемлекеттің сенімділігіне негізделген. Храм
шаруашылығының салыстырмалы тұрақтылығы ақша айналымын қолдауда маңызды
жағдай болды. Осы тұрақтылық храмдарға ақша операцияларын жүргізуге,
тауарлы ақшаны сақтауға мүмкіншілік берді. Тауарлы ақшаның табиғи бұзылуы,
бағасының төмендеуі оларды жаңартып отырудың қажеттігі, храмдарға ақша
айналымын реттеу атқарымын жүктеді. Өз кезегінде, бұл атқарымды орындау
қосымша ақша операциясын жүргізуді талап етті: есептеу және есеп айырысу.
Сөйтіп, Шығыстың храмдық шаруашылықтарының тауарлы ақшаның сақталуын
қамтамасыз еткені, банк құрудың алғашқы қадамы болды.
Есептеу, есеп айырысу операциялары салмақ өлшемімен жүргізілетін
болғандықтан үлкен көлемді тауарлы-ақшаны жинақтау, сактау, есептеу,
сұрыптау қиынға түсетін болды. Сондықтан жалпыға бірдей балама етіп басқа,
көп шығынды, көп күшті керек етпейтін тауарды қолданудың қажеттілігі туды.
Осындай жалпыға бірдей балама болуға бәрінен де лайықты тауар металл болды
(мыс, қола, күміс, алтын). Бара-бара күміс пен алтын іріктеліп шықты.
Олардың басқа металдарға қарағанда қосымша сапасы: ықшамдылығы, яғни, құны
жоғары, ал, көлемі кішкентай.
Бұдан кейін храмдар үшін ақша операциясының, жаңа түрі — айырбастау
пайда болды.
Күміс пен алтын жетіспейтін жағдайда (олар көбінесе қазынаға кетіп
жатты) тек храмдар ғана тауарлы-ақшалы металл ақшаға айырбастай алатын
болды.
Сонымен қатар, храмдар метал және тауарлы ақшаны ақысыз сақтаудан бас
тартып, енді ақы алатын болды. Және де олар төлем мерзімін ұзартып,
тауарлық несие бере бастады.
Сөйтіп, храмдар іс жүзінде банкілерге тән барлық ақша операцияларын
жүргізетін болды. Осындай практика кейінірек Ежелгі Грецияға, Римге, содан
кейін орта ғасырларда Европа елдеріне тарады.
Қоғамның және мемлекеттің сенімінің арқасында храмдардың көптеген
байлық жинап алуға мүмкіншіліктері болды. Орта ғасырларда Европа елдерінде
әрбір шіркеудің алтарының арғы жағы ақша қоймасы болған.
Храмдардың ақша операциясын жүргізудегі үстемдігін жою үшін ежелгі
мемлекеттер, біздің жыл санауымызға дейінгі VІІ-ғасырдан бастап, дербес
металл ақшаларын соғуды бастады. Ақша айналымын стандарттау мен оны
монеталармен қамтамасыз ету тек мемлекеттің қолына көшті. Монеттерді соғу
елдер арасында сауда қатынасын өсірді. "Сауда үйлері" құрылды. Олар сауда
жүргізумен қатар ақша шаруашылығымен шұғылданды.
Вавилондық сауда үйлері Эгиби және Мурашу, біздің жыл санауымызға
дейінгі 6-ғасырда, тиісті процентін алып, салым операцияларын жүргізе
бастады. Сауда үйлерімен қатар мемлекеттік сауда агенттері "Тамкарлар"
жұмыс істеді.
Олар ел ішінде ғана емес, елдер арасында метал құймаларын алып-сатумен
шұғылданған.
Біздің жыл санауымызға дейінгі V-ғасырда, Грецияда "Трапезиттер" пайда
болды. Оларды стол басындағы адам деп атады. Олардың кейбіреулері салымдар
қабылдады, клиенттің шотынан төлемдер жүргізді, кейбіреулері ақша
айырбастаумен шұғылданды, ал, кейбіреулері кепілзатқа шағын несиелер
беретін болды.
Сонымен, банктің пайда болуына арқау болған Храм шаруашылықтары,
"Сауда үйлері", "трапезиттер" болатын.
1179 жылы Венециядағы бір жарналы серіктестік салым банкісіне айналды,
ал 1619 жылы басқа бір серіктестік "Жиробанк" деп аталды.
Европада, 1609 жылы, Амстердам (Нидерланда) қаласында бірінші
айырбастау банкі құрылды. Ол өзінің "Гульдень" деп аталған монетін соғып
шығарды. Ол 1681 жылы депозиттік және аудармалық (жиро - латын сөзінде
айналым) банк болып қайта құрылды.
Мамандардың айтуына қарағанда, Ресейде банк қызметінің басталуы 18
ғасырдың ортасына келеді. Оның негізін салған 1733 жылы Петербургте
құрылған монеттік кеңсе.
Қазақстанда банк мекемесі ХІХ-ғасырдың аяғында пайда болған. Олар
қазыналық палаталар түрінде, немесе 1860 жылы құрылған Ресейдің мемлекет
банкісінің бөлімшелері түрінде шықты.
Осындай бөлімше ең бірінші болып Орал қаласында ашылған (1876 жылы),
сосын Петропавл қаласында (1886 жылы), содан кейін Семейде (1887 жылы)
ашылған.
Қазан революциясына дейін Верныйда Петербург қаласындағы коммерциялық
банктердің бірнеше бөлімдері мен бөлімшелері болған. 1903 ж. Орыс-Қытай
банкісінің бөлімшесі ашылған. Ол кейін Орыс-Азия банкісіне қосылып кетті.
1908 жылы Сібір сауда банкісінің бөлімшесі ашылды. 1913 жылы өзара
несиелендіру қоғамы құрылды.
Кеңес үкіметі өз аумағындағы барлық банктерді мемлекет меншігіне
айналдырды. Оның ішінде, Қазақстан аумағындағы банктерді қосып, Ресейдің
Халық банкісіне бағынған бір бөлімше құрды (кейін КСРО мемлекеттік
банкісінің Орынбордағы кеңсесі).
193032 жылдары жүргізілген несие реформасының нәтижесінде тарату
тұрпатында несиелік жүйе құрылды.
КСРО-ның банк жүйесінің 1987-1990 жылдардағы реформаға дейінгі
құрылымы мынандай болды;
- КСРО мемлекеттік банкі, Мемлекеттік еңбек жинақ кассасын қосқанда,
Одақтың кез келген бұрышында орналасқан мыңдаған бөлімшелері бар, кең
атқарымды жүйе;
- Бүкілодақтық күрделі құрылысын қаржыландыру банкісі (КСРО-ның
құрылыс банкісі);
- Сыртқы сауда банкісі.
Сол кезде Қазақстанда жұмыс істеген банктер:
- КСРО мемлекеттік банкісінің Қазақ Республикалық кеңсесі. Оған 19
облыстық кеңселер мен олардың 325 бөлімшелері бағынған (барлық аудан
орталықтарында және облыстарға бағынған кішігірім қалаларда).
- КСРО-ның құрылыс банкісінің Қазақ республикалық кеңсесі. Оған 18
облыстық кеңселер мен өндірісі өскен ірі қалаларда, аудандарда орналаскан
он шақты бөлімшелері бағынған[1].
Олардан басқа республика аймағында, кең желілі еңбектік жинақ кассалар
істейтін. Бұл жүйенің бір ерекшелігі, олар төменгі сатыда (аудан
деңгейінде), бір жағынан жергілікті Үкімет органына бағынатын, екінші
жағынан өздерінің жоғарыдағы ведомстволарына (облыстық, республикалық
басқармаларына) бағынатын. Республика деңгейінде, кейбір ұйымдастыру
мәселелері жөнінде, КСРО мемлекеттік банктің Республикалық кеңсесіне, ал
басқа мәселелер жөнінде, КСРО мемлекеттік еңбектің жинақ кассасының,
басқармасына бағынатын. Ал, одақ көлемінде бұл жүйе түгелімен КСРО
мемлекеттік банктің құрамына кіретін.
Банк жүйесінің атқаратын қызметтерін жан-жақты талдау негізінде, осы
заманның белгілі экономисі, Ресей Академигі О.И. Лаврушин банк жөнінде
былай деп жазыпты: "Банк ақшалай, несиелік және қолма-қол немесе қолма-қол
ақшасыз, есеп айырысу операцияларының жиынтығын бір орталыққа
шоғырландырған ақша шаруашылығының даму сатысы. Банк, басқа материалдық
өндірістің өнімдерінен өзгеше өнім шығаратын айрықша кәсіпорын. Ол тек
тауар емес, ерекше тауар - ақша және есеп айырысудың құралдарын
шығарады"[2].
Қорытындылай келіп О.И. Лаврушин: "Сонымен, банк — ақша, несие
институты, барлық қолма-қол және қолма-қол ақшасыз нысанда жүзеге
асырылатын төлем айналымының реттеушісі - дейді. Біз осы анықтамамен
келісеміз.
Үлкейтілген ауқымда банктер - эмиссиялық және коммерциялық банктер
болып бөлінеді. Ақшаны айналымға шығарып және оны қайтарып алуға дара
құқығы бар, елдің Орталық (Ұлттық) банкі эмиссиялық банк болып табылады.
Басқа банктердің бәрі, Қазақстан жағдайында, екінші дәрежелі банктер болып
есептеледі, негізінде олардың бәрі де коммерциялық банктер.
Өз кезегінде, екінші дәрежелі банктер мамандандырылған және әмбебап
банктері болып бөлінеді.
Халық шаруашылығының тек белгілі бір саласының өкілдеріне, несие және
есеп айырысу қызметтерін көрсететін банк мамандандырынған банк болады, ал
егер банк, мұндай қызметтердің түрлі-түрлісін кез келген саланың өкілдеріне
көрсете алатын болса, ондай банк әмбебап банкі деп аталады. Бірақ қазіргі
жағдайда қызмет істеп жүрген банктерді жоғарыдағыдай етіп жіктеу өте қиын.
Өйткені, олардың бәрі өздерінің көрсететін қызметтерін ұлғайтып және
жетілдіруге тырысады. Әйтпесе басқа банктермен бәсекелесе алмайды. Тіпті,
ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге қызмет жасау үшін ұйымдастырылған
Агропромбанкте халық шаруашылығының көптеген салаларына өзінің қызметін
ұсынады. Халыққа жұмыс көрсетуге арналған халықтық жинақ банкісі де кең
мөлшерде түрлі-түрлі қызметтерін заңды және жеке тұлғаларға ұсынады. Осының
бәрі Қазақстанда банк жүйесінің әлі мамандандырылып болмағанын, банктердің
жетіліп, нығайып үлгермегендігін байқатады.
Меншіктің нысанына қарай банктер, мемлекеттік, акционерлік,
кооперативтік, жеке меншіктік және бірлескен банк болып бөлінеді.
Қазақстандық банктерге тән ерекшелік, олардың бәрі, мемлекеттік банктерден
басқалары, ашық не жабық түрдегі акционерлік қоғам болып қалыптасқан.
Әр түрлі белгілер мен банктер: аймақтық, аймақаралық, Ұлттық,
халықаралық, көп бөлімшелі, бөлімшесіз, ірі, орта және шағын болып та
бөлінеді.
Әр түрлі банктің жиынтығы, осы елге тән өзара байланыстылығы мен банк
жүйесін құрады. Банк жүйесі мынандай ерекшеліктермен сипаттандырылады:
1. Банк жүйесіне кейбір банк операцияларына қатынасы бар, бірақ "банк"
деген мәртебесі жоқ элементтер де кіреді. Мысалы, кейбір банк операцияларын
жүргізуге рұқсат алған арнаулы қаржы институттері, басқа да банктің
инфрақұралымын құратын және оның жұмыс істеуіне әсер ететін мекемелер;
2. Банк жүйесінің өзінше ерекшеліктері бар. Бұл жүйе тек өзіне тән
қасиеттерді көрсетеді. Оның ерекшелігі өзін құрайтын элементтермен және
олардың арасында қалыптасқан қарым-қатынастармен анықталады, әрине, банк
жүйесін зерттегенде алдымен осы жүйенің басты элементі банктер көзге
түседі. Өйткені, олар банк жүйесіне банктік мәнер береді.
Дегенмен, банк жүйесінің мазмұны оның элементтерінің мазмұндарының
қосындысы деп түсінбеу керек. Банк жүйесінің мазмұны, тек әр түрлі
элементтердің мазмұны ғана емес, олардың өзара байланыстарын қамтитын,
жаңа, кеңірек мазмұнға енуі. Сөйтіп, банк жүйесінің мазмұны, тек оның жеке
элементтерінің мазмұнына ғана емес, оны құрастыратын элементтердің өзара
байланыстарына да көңіл аударады;
3. Банк жүйесін бір тұтас жүйе деп ұғыну керек. Өйткені, жеке
бөліктерінің өзара байланыстары, керек болған күнде бірін-бірі ауыстыруға
бейімделген. Басқаша айтқанда, егер бір банк жұмысын тоқтатса, оның
клиеттері басқа банктерден бұрынғы қызметтерін, бұрынғы көлемде ала алады
(пайдалана алады);
4. Банк жүйесі әр уақьпта өсу және жетілу жолында. Олай деуге себеп,
ол күн сайын жаңа компоненттермен толықтырылады, банкаралық және Ұлттық
банк пен немесе шетелдік банктер араларында жаңа қатынастар пайда болады;
5. Банк жүйесі жабық жүйе. Өйткені, банктердің кейбір ақпараттары
банкілік құпия болып есептеледі. Мысалы, банкідегі шоттағы қаржының
қозғалысы, немесе қалдығы жөнінде деректерді банк тек сол шоттың иесіне,
болмаса оның сенім хаты бар өкіліне ғана береді. Қазақстанның заңдары
бойынша мұндай мәліметтерді тәртіп қорғау органдарының, салық органдарының
өкілдеріне беріле береді, тек олардың, сол органда істейтіндігін растайтын
құжаттары болса болды. Бірақ көп елдерде бұлай емес. Мысалы, Швейцарияда
клиенттің қаржысының қозғалысы жөніндегі мәлімет Үкімет органдарына, тек
шот иесінің қылмыстық іске қатысы барлығы дәлелденген болса беріледі. Және
де, ол елдің заңы бойынша, салық төлемеу, немесе валюталық реттеу тәртібін
бұзу сияқты істер, қылмыстық істің қатарына қосылмайды. Клиенттің құпиясын
сақтай алмаған банк, банкілік операцияларды жүргізуге алған лицензиясынан
айрылады, ал жеке қызметкерлер қатаң жазаға тартылады;
6. Банк жүйесі өзін-өзі басқара алады. Олай дейтініміз, егер елде
саяси ахуал, экономикалық жағдайлар, және басқа да ахуалдар өзгеріп жатса,
осыған қарай, банктер өздерінің саясатын өз бетінше, оралымдылықпен өзгерте
алады. Мысалы, Ұлттық банк, екінші дәрежелі банктер үшін қайта
қаржыландырудың мөлшерлемесін өзгертсе, екінші дәрежелі банктер өздерінің
проценттік саясатын өзгертеді. Немесе, Үкімет Ұлттық валютаның бағамын
анықтау тәртіптемесін өзгертсе, екінші дәрежелі банктер ауыстыру
бекеттеріндегі валюта бағамын қайта қарайды;
7. Банк жүйесі басқарылатын жүйе. Дербес заңды тұлға бола тұра банктер
өз қызметтерін жалпы мемлекеттік және арнайы банктік заңдардың шегінен
шығармайды. Олардың қызметтерін Ұлттық банк реттеп отырады. Ол үшін Ұлттық
банк екінші дәрежелі банктер үшін экономикалық (пруденциалдық) мөлшерліктер
белгілейді, оларды бұзғаны үшін банктер, банк операциясын жүргізуге
берілген рұқсат қағазынан (лицензия) айырылуы мүмкін.
8. Қазіргі ұрпаққа банк жүйесінің екі тұрпаты (үлгісі) белгілі. Олар:
- орталықтандырылған тарату жүйесі;
- нарық экономикасына лайықты банк жүйесі.
Жақында өткен Халық шаруашылығын басқарудың әкімші-әміршіл жүйесінде,
банк жүйесі мемлекеттің банктерге үстемдік жасауының барлығымен
сипаттандырылатын. Банктер, экономиканы басқарудың құралы бола тұра, өзінің
қызметін тек мемлекеттік мүддені қорғауға бағыттайтын. Барлық ақша-несие,
қаржы ресурстарын банкілер арқылы мемлекет тарататын. Банктерде ешқандай
дербестік болмайтын. Тіпті, олар пайда табуға да мүдделі болмайтын.
Өйткені, пайдаларының барлығы дерлік, мемлекеттік бюджетке алынатын, ал
оларға ең керектісі белгіленген мөлшерде ғана қалдырылатын.
Нарықтық экономикада керісінше. Мемлекеттің банктерге үстемдігі жоқ.
Банктерде әр түрлі меншік нысандары бар. Кез келген заңды немесе жеке
тұлғалар банк ашып алуға құқықты. Қолма-қол немесе қолма-қол емес ақшаны
айналымға шығару атқарымы бөлінген. Қолма-қол ақшаны айналымға Ұлттық банк
шығарады, қолма-қол емес ақшаны - екінші дәрежелі банктер шығарады. Қолма-
қол ақшамен немесе қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың арасында ешқандай шек
жоқ. Жалғыз мемлекеттік саясаттың орнында әрбір банктің өз саясаты бар.
Қазіргі банктер тек өзінің акционерлеріне, яғни солардың сайлаған
қадағалаушы кеңеске, басқармаларға бағынады.
Кейбір экономистердің қазіргі кезеңдегі ТМД елдерінің банк жүйесі
өтпелі кезеңнің банк жүйесіне сәйкес деген пікірлерімен келісуге болмайды.
Табиғатта өтпелі кезеңнің банк жүйесі жоқ. Қазіргі банк жүйесінің барлық
элементтері нарықтық тұрпатқа сәйкес келеді. Тек, олардың кейбір
жетілмегендіктері бар, ал, бұл уақытша жағдай. Бара-бара нарықтық қарым-
қатынастар жетілдірілген сайын банк жүйесі де жетілдіріледі. Сөйтіп, бәрі
де өз орнына келеді. Сондықтан банктің өтпелі кезеңге лайық, ерекше жүйесі
бар деген дұрыс болмайды.
Банктің атқарымдары жөнінде де, оның мазмұны жөніндегідей экономикалық
басылымдарда әр түрлі пікірлер айтылады. Көбінесе банктің атқарымы олардың
жүргізетін операцияларымен теңестіріледі. Олардың бәрін талдап, мынауы
дұрыс, мынау дұрыс емес деп жату бұл жұмыстың мақсатына жатпайды. Сондықтан
банктің барлық сыртқы орталық пен жасайтын қарым-қатынастарының банк
операцияларына тән ерекшеліктерін ескеріп, банктің үш атқарымы бар деп
түсіну керек. Оның біріншісі, кәсіпорындардың және жеке тұлғалардың уақытша
бос ақшаларын олардың банктегі шоттарына, депозитқа, әр түрлі салымдарға
шоғырлаңдыру болып табылады. Сөйтіп, банктер басқа кәсіпорындарына, жеке
тұлғаларға, несие беру үшін тиісті ресурстар жинайды. Бұл банктердің несие
қызметін жүргізуінің басты жағдайы.
Сонымен қатар, басқа субъектілер де, маңызды шараларын іске асыру үшін
қаржы жинаулары мүмкін. Бірақ мұндай ақша жинау мен банктің ақша
шоғырландыруының арасында, біраз айырмашылықтар бар. Біріншіден, банк өз
ақшасы емес басқалардың, уақытша бос ақшасын жинайды; екіншіден, банк
жинаған ақшасын өзінің тікелей қажетіне жұмсамайды, ал клиенттерге, олардың
керегіне жұмсауға береді: үшіншіден, шоғырландырылған ақша банктің меншігі
бола алмайды, оны банкіге салған субъектілердің меншігі болып қала береді;
төртіншіден, басқа заңды не жеке субъектілердің уақытша бос қаржыларын
шоғырландыру, банкке заңды түрде бекітілген құқық.
Банктің екінші атқарымы болып ақша айналымын реттеу болып табылады.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің, бүкіл елдің төлем айналымы
банктер арқылы өтеді. Ол үшін банктер әр түрлі төлем құралдарын шығарады,
несиелер береді. Осының нәтижесінде ақша айналымы жөнге салынып отырылады.
Бұл да банктің ақша-несие ретіндегі Заңмен бекітілген құқығы.
Банктің үшінші атқарымы делдалдық. Банктер өнімін немесе қызметін
сатушы мен оларды сатып алушының ортасында, олардың тапсырмасы мен әр түрлі
төлемдерді іске асырушы болғандықтан олардың жұмысы делдалдық болып
көрінеді. Банктің делдалдық жұмысы, несиелік ресурстарды шаруашылық
жүргізуші субъектілердің арасында, олар мен халық арасында, шаруашылықтың
әр түрлі салаларының арасында, ауысып жүруінен көрінеді және олардың тиімді
пайдаланылуы мен барлық шаруашылықтың қызметтерінің жақсартылуына үлкен
әсер етеді. Өйткені, олардың біреулері бос ақшасын банкіге салып, олардан
процент түрінде сый ақы алады, ал екіншілері, уақытша, қосымша қаржыға
қажеттігін банкіден алған несиемен жауып, өндіру мен өткізу процестерінің
үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Екі жағдайда да банктің клиенттері ұтыста
болады.
Банктің маңызы. Банктің мазмұны мен атқарымдары оның экономикадағы
маңызын көрсетеді. Банктің маңызы деген сөзді, оған жүктелген міндеттер деп
түсіну керек, яғни, ол не үшін керек, неге қолданылады, не үшін дамиды.
Банктің атқарымдары сияқты, оның маңызы да ерекше. Банктің айырбастау
саласында істейтіндігін ескерсек, оған жүктелген міндеттер мен оның
экономикаға тигізетін ықпалын осы сала арқылы қарау керек. Солай болса,
банкіге жүктелген міндеттер мыналарды қамтамасыз етеді:
- Өндірістің үздіксіздігін және оны жеделдетуін қамтамасыз етуге
керекті, бос капиталды, ресурстарды шоғырландыру;
- Ақша айналымын тәртіпке келтіріп оны рационализациялау.
Уақытша бос ресурстарды шоғырландыру атқарымынан көрінгендей, банктер,
бір жағынан уақытша бос ақша ресурстарын жинаушы, екінші жағынан оларды,
басқа уақытша қосымша қаражатқа мұқтаж, шаруашылық жүргізетін субъектілерге
беруші. Банктер, уақытша бос ақшаның тозаңдай ағымын жинастырып, ақша
ресурстарының орасан зор ағымына айналдырады. Оларды шоғырландыру және
өндіріс пен айналымның керегін қамтамасыз етуге бағыттау, банктердің
экономикалық орталықпен қарым-қатынасы, онымен әрекеттестігінің ең маңызды
атрибуты.
Банктердің ақша-қаражатын шоғырландыру, кейіннен оларды қайта бөлу,
өндіріс пен айналымның үздіксіздігін қамтамасыз етіп қана қоймай, бүкіл
ұдайы өндірістің процесін жеделдетеді.
Капиталдың, тауардың, ақша айналымының өсу негізінде пайда болған
банктер, ақша айналымын тәртіпке салу, оны рационализациялайтын басқа
ешкімде жоқ қасиеттерге ие. Банк ісінің ерте сатысының, өзінде банктер ақша
қаржысын сақтауды, оларды, ішкі және сыртқы экономикалық айналымдардағы
сауда операцияларына сәйкес аударуды, қамтамасыз еткен және олар, бір елдің
ақша белгісін екінші елдің валютасына айырбастаушы болып көрінген. Әрине,
одан бері банк ісішң технологиясы және көлемі айтарлықтай өзгерді.
Есеп айырысудың ежелгі, банкирлік үйлер қолданған қарапайым нысанынан
қазіргі электрондық тораптардың негізінде ұйымдастырылған есеп айырысу,
шаруашылықтарға айналым уақытын жеделдетіп, тауар өндірушілердің арасында,
шаруашылық байланыстарды кеңейтуге мүмкіншілік берді. Сондықтан, банктер
экономикалық өмірдің бөлінбейтін атрибутына айналды. Банкісіз ешбір
кәсіпорын ешқандай бірлестіктер, бөлек заңды және жеке тұлғалар өмір сүре
алмайды.
Сөйтіп, банктің мазмұнында, атқарымдарында қамтылған жағдайларға және
оның экономикадағы міидеттеріне сәйкестігі, банктің маңызын суреттейді.
Сонымен қатар, банктің маңызын анықтауға сан және сапа жағынан қарау керек.
Сан жағынан қарағанда, банктің көрсететін немесе нарықта сататын
қызметтерінің қанша түрде және қандай көлемде екендігімен бағаланылады.
Мысалы, шаруашылық жүргізуші субъектілерге, жеке тұлғаларға, оның, ішінде
экономиканың маңызды салаларына, қанша несие берілгендігі ескеріледі.
Қазақстан экономикасының қазіргі жағдайында, шағын және орта
бизнестердің, ауыл шаруашылық өндірістердің дамуы маңызды. Сондықтан
банктің маңызын сан жағынан бағалағанда, осы салаларға қанша несие
берілгендігіне көңіл аудару қажет. Бұл жөнінде қаншама Үкімет қаулылары
болса да, арнаулы мемлекеттік қорлар құрылып жатса да, шағын және орта
бизнесті дамытуға несие беру, бұрынғыға қарағанда көбейгенмен әлі де
ойдағыдай емес. Ресми деректерге сүйенсек, 2001 жылдың басында барлық
экономикаға салынған банк ресурстарының 26,8% осы мақсатқа берілген[3].
Кейде іс жүзінде мынандай да жағдайлар орын алуы мүмкін. Банктің берген
несиесі үлкен сомада. Бұл жөнінде банктің бедел көрсеткіші жоғары. Бірақ,
ол соманың басым көпшілігі сатып алу, қайта сату, (коммерция) үшін беріліп,
өнім өндірушілер қаржы жағынан тапшылық көріп жатса, банктің ел
экономикасын дамытудағы маңызын төмен болды деуге болады.
Егер банктің маңызын сапа жағынан қарау керек болса, оның
әрекеттерінің елдің және бөлек субъектілердің экономикасының өсуіне қандай
дәрежеде ықпал еткенін бағалау керек. Мысалы, банкіден алған несиені
пайдаланудың нәтижесінде Отандық өндірушілер қанша, қандай сапада өнім
шығарды, қанша жұмыс орнын құрды, халыққа және шаруашылықтарға керекті
өнімдер қаншаға өсті, банктің несиесін және басқа да банк қызметтерін
пайдалану нәтижесінде қанша пайда түсті деген мәселелерді қарау керек.
Мұның бәрі елдің кіші экономикадағы банктің маңызы болып табылады. Банкінің
үлкен экономикадағы маңызын елдің басқа да жалпы экономикалық
көрсеткіштерімен байланыстырып бағалау төтенше көңіл аударарлық мәселе.
Дөстүр бойынша, банктер ұдайы өндіріспен тікелей байланысты.
Сондықтан, олардың маңызын бүкіл экономиканың көрсеткіштерімен
байланыстырып бағалау, банктердің шаруашылықтарға, өздерінің қызметтерін
көрсете отырып, қандай нақты көмек көрсеткендіктерін суреттейді.
Мысалы, банктің төлем құралдарын шығаруы, сонымен бірге ақша
бірлігінің тұрақтылығына, өндірістің тиімділігіне әсер етеді. Сөйтіп,
банктің міндеттемесіне айналады. Банк айналымға ақша шығара отырып, оның
бүкіл өндіріске және айналымға қалай ықпал ететінімен байланыстыруы керек.
Өйткені, айналымға артық ақша шығып кетсе, Ұлттық ақша бірлігінің сатып алу
қабілеті кемиді, инфляциялық ахуал тууы мүмкін, капитал мен жиналған
құндылықтардың құны төмендейді, ал айналымдағы ақша жиынының
жеткіліксіздігі өндірілген өнімді өткізуді қиыңдыққа апарады, өйткені төлем
құралы жетіспегендіктен оны сатып алушылар уақытында төлей алмайды, соның
салдарынан өндірісті қысқартуға тура келеді, ал оның салдарынан жұмыссыздық
пайда болады. Сонымен, банктің жұмысынан көбінесе (басқа да себептермен
қатар), ақша бірлігінің тұрақтылығы тәуелді, ал мұның өзі банк жұмысының,
оның экономикадағы міндеттеріне қаншалықты сәйкес екендігін дәлелдейтін
маңызды компоненті.
Айырбастау саласында істейтін болғандықтан банктер қоғамдық өнімді
өндіру, бөлу, пайдалану процестерінен алшақ тұра алмайды. Сондықтан үлкен
экономика деңгейінде банктің маңызын бүкіл экономикаға қандай әсер еткені
арқылы ашу керек.
Жоғарыда, банктің мағынасын сан жағынан да бағалау керек дегенбіз.
Бірақ, тек несие көлемінің өскені жағдайды толық суреттей алмайды. Банк әр
уақытта да несиені көбірек беруге ұмтылмайды. Өндірістің даму бағытын,
нарықтың жағдайын ескермей есепсіз несие берілсе, өндірісте де, банктің өз
жұмысында да жағымсыз жағдайлар тууы мүмкін. Сондықтан несиенің қайтпай
қалу қаупі банкті сабырлы несие саясатын ұстауға мәжбүр етеді. Дегенмен,
қаншалықты қиын болса да, банк неге арналғандығын ұмытпауы керек, өзінің
жеке мүддесін бүкіл қоғамның мүддесімен байланыстыруы керек. Өйткені,
банктің өзі сол қоғамдық мүдделерден пайда болған.
Өкінішке орай, қазіргі банктердің осыны ұмытып кеткендері анық.
Олардың өз мүдделері қоғам мүддесінен жоғары, ол тек пайда табу үшін
істейді және де кез келген жолмен. Олардың бүгінгі күнгі экономикадағы
маңызы жоғары болып отыр.
1.2. Қазақстандағы банк реформасы және қазіргі банк жүйесінің
қалыптасуы
1987 жылғы банк реформасы, банк жүйесінің құрылымын, оның жұмысының
мазмұнын, іс әдістерін жетілдіру мақсатымен басталған. Бірақ, дұрыстап
ойланбаған, асығыс жүргізілген шаралар көзделген мақсатқа жеткізген жоқ.
Керісінше, көптеген жаңа, күрделі проблемалар туғызды. Мысалы, бұрын жұмыс
істеп жүрген банктердің негізінде мамандандырылған бес банк жүйесі құрылды:
КСРО-ның өнеркәсіптік құрылыс банкісі; КСРО-ның аграрлық өнеркәсіптік
банкісі: КСРО-ның тұрғын үй және әлеуметтік банкісі; КСРО-ның сыртқы
экономикалық банкісі және КСРО-ның жинақ банкісі. Ондағы мақсат, біріншіден
банктерді қызмет көрсететін шаруашылық салаларына, кәсіпорындарға мейлінше
жақындату, екіншіден банктерді, халық шаруашылығының бекітілген салаларына,
қызмет жасауға мамандандыру болатын. Яғни, банк өз жұмысын сол салалардың
жұмыс ерекшеліктерін ескеріп ұйымдастыруға тиісті болмақ еді. Нәтижесінде,
осындай мамандандырылған банктер кәсіпорындарының сенімді серіктесі болуға
тиіс еді. Іс жүзінде мамандандырылу да, серіктестік те шықпады.
Мамандандыру, тек жоғарғы эшелонда (одақ, республика, облыс деңгейінде)
ғана болды, ал жергілікті жердегі банктер тек өзінің маңдайшадағы жазуын
ғана өзгертіп іс жүзінде бұрынғы әмбебап банк болып қала берді. Олар
бұрынғы, сол аумақтың шаруашылықтарына, бұрынғы қызметтерін көрсете берді,
тек кейбіреулеріне "өзінің" клиенті ретінде, ал кейбіреулеріне "бөтен"
клиент ретінде. Мысалы, ауылдық аудан орталығындағы КСРО мемлекеттік
банктің бөлімшесін енді Агропромбанктің қарауына берді. Ол ауылшаруашылық
кәсіпорындарына өзінің клиенті деп қарады, ал өнеркәсіптік өндіріс
орындарына ол қызметі үшін Промстройбанктен тиісті ақы алатын болса да
бөтен клиент деп қарады.
Оның есесіне жоғарғы эшелонда банктердің саны бірнеше есе көбейіп,
Одақ бойынша банк жүйесінің әкімшілік аппараты 80%-тен артық көбейтілді.
Осының нәтижесінде банк жүйесі төңкерілген пирамиданың кейіпсіз нысанына
көшті.
Жоғарыда көрсетілген көптеген әкімшілік топтары төмендеп бір нүктеге -
банк бөлімшесіне салмағын салды. Әрине, мұндай жағдай банк жұмысының
мазмұнын жақсарта алмады. Керісінше, көптеген қосымша міндеттер, қосымша
қағаз жазысу пайда болды. Өйткені, жоғарыдағы төрт-бес банктің әрқайсысы
кейде бірін-бірі қайталайтын, кейде біріне-бірі қайшы келетін нұсқауларын
жіберетін болды. Бұрын банк бөлімшесі, жоғарыдағы бір банктің алдында есеп
беретін болса, енді ондай есепті төрт-бес банктің алдында беретін болды.
Осының бәрі банк қызметкерлерін бұрынғы, маңызды жұмысынан айырып пайдасы
аз, қағазбастылыққа ұшыратты. Осы сияқты қайшылықтарды жою үшін Үкімет
қосымша шаралар белгіледі. Ол шараларды, халық арасында банк реформасының
екінші кезеңі деп атады. Бірақ, бұл шараларды іске асыру кезі барлық
экономиканы басқаруды нарықтық үлгіге ауыстыру кезімен тоқайласып кетті.
Дегенмен, осы кезде Кеңес үкіметі банктің жұмысын нарық жағдайында
реттеу, оны нарықтың талаптарына икемдестіру жөнінде бірнеше заңдар шығарып
үлгерді[4]. Мысалы, банк жүйесін екі дәрежелікке көшірді. Оның ішінде
бірінші дәрежелі банк болып Орталық (Ұлттық) банктер аталды, барлық басқа
банктерді, екінші дәрежедегі банктер деп атады.
ТМД-ның басқа елдеріндегідей жаңа банк жүйесі Қазақстаңда да тәуелсіз
елдің қажетті құрамы, қажетті атрибуты ретінде 1991-1993 ж.ж. арасында
қалыптаса бастады.
Нарықтық қатынастарға ауысудың бастапқы кезеңінде банктер
кооперативтік, коммерциялық жеке меншіктік, бірлескен банк болып құрылды.
Оның үстіне жаңа құрылған нарықтық банктер бұрынғы мемлекеттік
мамандандырылған банктер жүйесімен қатар істеді. Кейіннен барлық екінші
дәрежелі банктер ашық, немесе жабық акционерлік банк болып қайта құрылды.
1999 жылдың басында Қазақстанда 76 екінші дәрежелі банк істеді. Оның
ішінде 1 мемлекетаралық 6-мемлекеттік 20 шетелдік капитал мен бірлескен
банктер болды. Бұл 1994 жылы істеген банктердің тек 33% ғана болды.
Басқалары түрлі-түрлі себептермен жабылды, бірімен бірі қосылды, әйтеуір
жұмыстарын тоқтатты. Ашығын айтсақ, бұл кездейсоқ жағдай болған жоқ, Үкімет
пен Ұлттық банктің жүргізген саясатының нәтижесі еді.
1997 жылдан бастап Ұлттық банк барлық екінші дәрежелі банктерден
халықаралық стандартқа сәйкес болуды талап ете бастады. Сол үшін көптеген
көрсеткіштер бекітілді. Оның ішіндегі ең қиыны, банктің негізгі қоры 1,0
млрд. теңгеден кем болмауы керек. Осы тұрғыдан қарай, Ұлттық банк жоғарыда
көрсетілген 76 банкті үш топқа бөлді. Бірінші топқа ең ірі, негізгі қорлары
1,0 млрд. теңгеге жеткен 29 банк енді, екінші топқа көрсеткіштері орташа,
бірақ 2000 жылдың басына дейін негізгі қорды 1 млрд. теңгеге жеткізуге
мүмкіншіліктері бар 31 банк, енді қалған 16 банк ешқандай келешегі жоқ,
жабылуға тиісті банктер болып танылды. Осы саясаттың нәтижесінде
Қазақстанда банктердің саны жылдан жылға кеміп келеді 2000 жылдың басында
56 банк, 2001 жылдың басында 47 банк, ал 2004 жылдың басында 35 банк
қалды)[5].
1.3. Банк жүйесінің шетелдік тәжірибесі (АҚШ-тың банк жүйесі бойынша)
Америка Құрама Штаттарының банк жүйесі көп рет айқындалған Федералды
резервтік жүйе туралы заңның және депозиттік мекемелерді қайта реттеу
туралы 1980 жылы қабылданған заңның негізінде құрылды. АҚШ-тың банктік
жүйесінің негізгі ұстыны федералды резервтік жүйенің Басқарушылар кеңесі
болып табылады. Кеңестің 7 мүшесін Конгрестің мақұлдауы бойынша Президент
тағайындайды. Оларға 14 жылға созылатын мерзім мен құқық беріледі. Бірақ
әрбір екі жыл сайын Кеңестің бір мүшесі ауысып отырады. Бұл Кеңес өзінің
қызметінде бір ізді және тәуелсіз болу үшін құрылған. Басқарушылар кеңесі
бүкіл елдің банк жүйесі мен ақша жүйесіне жалпы басшылық жасап, қадағалап
отырады. Кеңестің төрағасы әлемдегі орталық банктер арасындағы ең ықпалды
басшы болып табылады. Кеңестің іс-шараларының тиімділігі қоғамдық
мүдделермен жалпы экономикалық әлуетке сай келіп, әрі дамыта түсуі тиіс, ал
мұндай жағдай ақша ұсынысын басқарудың белгілі әдісі арқылы қол
жеткізіледі. Басқарушылар кеңесінің банктік саясатының негіздерін
қалыптастыруға екі маңызды орган көмек көрсетеді. Біреуі – ашық рынок
комитеті, ол Кеңес мүшелерінің жетеуінен және федералдық резервтік
банктердің бесеуінің президенттерінен тұрады. Олар федералдық резервтік
жүйенің ашық рыноктағы мемлекеттік облигацияларды сатып алу және сату
саласында саясатты анықтайды. Бұл операциялар ақша ұсынысына әсер ететін ең
маңызды құрал болып табылады. Екіншісі – федералдық консультативтік кеңес.
Жыл сайын сайланатын он екі федералдық резервтік банктердің көрнекті
басшыларынан тұрады. Кеңес кезең сайын басқарушылар кеңесімен кездесіп,
банк саясаты туралы өздерінің ойларын ортаға салады. Бірақ бұл
консультативтік орган болғандықтан, ол саясатты қалыптастыру құқығына
ешқандай қатысы жоқ.
Федералдық резервтік жүйе тәуелсіз ұйым болып табылады. Оны
Президенттің қалауы бойынша жоюға немесе оның ролі мен функцияларын
Конгрестің қалауынша заңнамалық актімен өзгертуге жатпайды. Кеңес
мүшелерінің ұзақ мерзімдік уақытқа сайлануы оларды саяси қысымнан қорғап
және оқшаулау мақсатымен жасалынған. Американдық банк жүйесінің басқа
маңызды бөлігі он екі федералдық резервтік банктер болып табылады. Олар:
а) орталық банктер;
ә) квази-қоғамдық банктер;
б) банкирлердің банктері болып табылады.
Осылайша, АҚШ-та 12 орталық банк бар. Бұл географиялық масштабты,
экономикалық әртүрлілікті және осы елдегі коммерциялық банктердің көп
екендігін көрсетеді. Орталық банктер арқылы Басқарушылар кеңесінің негізгі
саяси нұсқаулары жүзеге асырылады. Олардың арасындағы ең маңыздысы – Нью-
Йорк қаласының Федералдық резервтік банкі.
Он екі резервтік банк квази-қоғамдық болып табылады. Олар жеке меншік
пен қоғамдық бақылаудың ұштасуын көрсетеді. Олардың иелері тиісті округтың
коммерциялық банктері болып есептеледі. Федералдық резервтік жүйеге кіру
үшін коммерциялық банктер өз ауданындағы федералдық резервтік банктің
акционерлік капиталында қатысу үлесін сатып алуға міндетті. Бірақ
федералдық резервтік банктер жүргізіп отырған саясат қағидалары мемлекеттік
орган болып табылатын Басқару кеңесі белгілейді. Американдық капиталистік
экономиканың орталық банктері жеке меншік қолында болғанымен, оларды
мемлекет басқарады. Олар тек пайда табуға ғана ұмтылмай, Басқарушылар
кеңесінің көзқарасы мен жалпы экономика жағдайын жақсарту саясатын
ұстанады.
Федералдық резервтік банктер депозиттік мекемелер үшін депозиттік
мекемелер адамдарға не істесе, соны істейді. Олар банктерден және жинақ
мекемелерінің салымдапрын қабылдап, оларға несиелер береді. Осылайша,
федералдық резервтік банктер банкирлердің банктері болып табылады.
Сонымен қатар федералдық резервтік банктердің мынадай функциялары бар.
Олардың коммерциялық банктер мен жинақ мекемелері орындай алмайтын қолма-
қол ақша шығару функциясы бар. Конгресс оларды федералдық резервтік банктің
банкноттарын айналымға жіберу құқығына рұқсат берген.
Америка Құрама Штаттарының қаржы жүйесіндегі негізгі жұмысты
орындаушылар шамамен 13 800 коммерциялық банктер. Олардың 23 Штаттардың
банктері болып табылады, яғни штаттың чартеріне сәйкес қызмет ететін жеке
меншік банктер. Қалған 13 федералдық үкіметтің чартерлеріне ие болған
ұлттық банктер болып табылады[6].
Жоғарыда көрсетілген параметрлерге қарағанда мемлекеттен
тәуелсіздіктің ең жоғарғы дәрежесі АҚШ-тың орталық банкісінің атқарымын
орындайтын Федералдық Резервтік жүйесінде екен.
Оның өзінің дербес бюджеті бар. Өзінің қызметінің шығындарын өзінің
табысымен қаржыландырады. Барлық шығындарын жапқаннан кейін, мүшелеріне
дивиденд төлеп болғаннан кейін, Үкімет қазынасына жыл сайын 15-20 млрд.
долларға дейін ақша өткізеді. Оның міндеттері елдің заңдарында жалпылай
ғана тұжырымды айтылған. АҚШ-тың Федералдық Резервтік жүйесінің мемлекеттен
тәуелсіздігін ел Президентінің оған ешқандай бұйрық бере алмайтындығынан,
оның басқарушы қызметкерлерін орнынан алуға құқықсыз екендігінен де көруге
болады. Дәл осылай болмағанмен, жоғары дәрежелі тәуелсіздік Германия мен
Швейцарияның Орталық банктерінде де бар. Бұл елдердің Заңдарында
мемлекеттің ақша саясатына араласу құқығы көрсетілмеген. Ең төменгі
дәрежелі тәуелсіздік Франция мен Италияның Орталық банктерінде. Бұл елдерде
Орталық банктер Үкіметтің шешімдерін басшылыққа алып, оларды іске асырады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда, Францияның банкісі,
толығымен қаржы Министрлігінің әсерінде.
Сонымен қатар, дүние жүзілік практикадан белгілі, кейбір елдердің
банктерінің өз мүдделерін әдісін тауып, қоғам мүдделерімен байланыстырып,
елінің экономикасын өркендеуіне үлкен әсер еткені. Оған мысал ретінде,
дүниежүзілік соғыстан қирап шыққан Германия мен Жапонияның қысқа мерзімде,
ірі банктердің көмегімен экономикасы өркендеген елдердің қатарына
қосылғандықтарын келтіруге болады.
ФРЖ-ні құру туралы заңға сәйкес барлық американдық ұлттық банктер
ФРЖ-ның мүшесі болуға тиіс. Штаттардың банктері ФРЖ-ға мүшелікке ену
талаптарына сай келген жағдайларда ғана оның құрамына кіре алады; яғни ол
ФРЖ-ның мүшелері санының 15 % мөлшерін құрайды және шығу барысында алдын
ала 6 ай бұрын хабардар етеді. ФРЖ-ға мүше банктер өз резервтерін нақты
ақшада немесе өз округтеріндегі федералды резервтік банкте депозиттер
формасында ұсатуға міндетті. Сол сияқты олар паритеттері бойынша барлық
толық құнды чектерді сатып алуға да және ФРЖ-ның клирингтік операцияларына
қатынасуға міндетті.
ФРЖ-ға мүше болудың басты бір артықшылығы — ол банктің федералды
резервтік банктің клиенті болумен қатар оның қызметтерін пайдалану
мүмкіндігі болады. Егер де жеке банктен алатын несиелердің мөлшері сол
банктің ресурсының көлемімен шектелетін болса, ал ФРЖ-ға мүше банктер
федералды резервтік банкке несие жайлы сұраныс жасағанда, ондай шектеуге
кез болмайды. Себебі, федералды резервтік банктік ФРЖ-ның барлық қаржылық
ресурстарын пайдалану мүмкіндігі бар. Жеке банктер ФРЖ-ның мүшесі болып
табылмайды, бірақ олар ФРЖ-ға мүше банктермен іскерлік қарым-қатынаста
болған жағдайларда ФРЖ-ның несие, чек айналысы, клиринг және т.б.
қызметтерін жанама түрде пайдаланады.
Сонымен, ФРЖ-ның ұйымдастырылу және функционалдық жағынан ФРЖ
орталықтандыру элементтерін ескере отырып, жергілікті жерлерде өзіндік
дербестікті сақтайды.
1-сурет. ФРЖ-ның ұйымдастырылу құрылымы[7]
2-тарау. Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің ұйымдастыру құрылымын
талдау
2.1. Коммерциялық банктердің түрлері, ұйымдастыру және басқару
құрылымы
Қазақстанда жұмыс істеп жүрген банктердің, Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкісінен басқасының бәрі, екінші дәрежелі банктер болып
есептеледі. Олардың қызметтерінің заңды негізі Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылы 31 тамызда шыққан № 2443 заңдық күші бар "Қазақстан
Республикасыңдағы банктер және банк қызметтері туралы" Жарлығы[8].
Қазақстан Республикасында бұл банктер ашық және жабық акционерлік қоғам
болып қалыптасты.
Аталмыш заңға сәйкес, Қазақстандағы екінші дәрежелі банктер заңды
тұлға болып табылады. Олардың бәрі, меншік нысанына қарамастан коммерциялық
жұмыспен шұғылданады. Сөйтіп, олардың басты мақсаты – пайда табу.
Екінші дәрежелі банктерге, заңды түрде, басқа заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос қаржыларын жұмылдырып, оларды өз атынан өз
қаражатына, қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік талаптарымен
орналастыру және клиенттердің тапсыруымен есеп айырысу, тағы басқа да
операцияларды жүргізуге кұқық берілген.
Сөйтіп, басқа елдердегідей, Қазақстанда да екінші дәрежелі банктер,
бір жағынан, шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың уақытша
бос қаржыларын жұмылдырып, оларға пайда табуға мүмкіншілік жасайды, екінші
жағынан, жұмылдырылған қаржыны басқа шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
келешегі
Жоспары
Кіріспе 3
1-тарау. Банк қызметінің мәні және экономикалық негізі 8
1.1. Банктердің және банк жүйесінің пайда болуы мен дамуы 8
1.2. Қазақстандағы банк реформасы және қазіргі банк жүйесінің
қалыптасуы 25
1.3. Банк жүйесінің шетелдік тәжірибесі (АҚШ-тың банк жүйесі бойынша) 29
2-тарау. Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің ұйымдастыру құрылымын
талдау 35
2.1. Коммерциялық банктердің түрлері, ұйымдастыру және басқару құрылымы
35
2.2. Темірбанктің функциялары, ұйымдастыру құрылымы және қызметі 45
3-тарау. Қазақстандағы банк жүйесін басқару құрылымын жетілдіру мәселелері
52
3.1. Банк құрылымын стратегиялық жоспарлау және жетілдіру 52
3.2. Банк құрылымын бейімдей отырып құру 62
ҚОРЫТЫНДЫ 66
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі 69
Кіріспе
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды және ажырамас
құрылымдарының бірі. Банктердің дамуы тауар өндірісімен және айналымымен
қатар өсіп өзара тығыз араласып кеткен. Мұндайда банктер ақша есеп
айырысуларын жүргізіп, шаруашылыққа кредит бере отырып, капиталдарды қайта
бөлуде арадағы делдал ролін атқарып өндірістің жалпы тиімділігін елеулі
түрде арттырып, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай туғызады.
Қазіргі банктік жүйе – бұл кез келген дамыған мемлекеттің ұлттық
шаруашылығының маңызды саласы. Оның практикалық ролі мемлекетте төлемдер
мен есеп айырысулар жүйесін басқаратындығымен, өзінің коммерциялық
мәмілелерінің көп бөлігін салымдар, инвестициялар және кредиттік
операциялар арқылы жүргізуімен анықталып, басқа да қаржы делдалдарымен
қатар банктер халықтың жинақ ақшасын фирмаларға және коммерциялық
құрылымдарға бағыттайды. Коммерциялық банктер мемлекеттің ақша-кредит
саясатына сәйкес әрекет ете отырып ақша ағындарының айналымына,
эмиссиясына, жалпы массасына, оған қоса айналымдағы қолма-қол ақша санына
әсер ету арқылы ақша қозғалысын реттейді.
Коммерциялық кәсіпорындардың бір түрі ретінде банктік мекемелер де
өз қаржы ресурстарын жеке меншік қаржыларынан емес, тартылған қаржы
ресурстарынан құрайды.
Қазіргі банктік жүйе – кез-келген дамыған мемлекеттің ұлттық
шаруашылығының маңызды саласы. Оның негізгі ролі мемлекеттегі төлем және
есеп айырысу жүйесін басқару; өздерінің коммерциялық мәмілелерінің
көпшілігін салымдар, инвестициялар және несиелік операциялар арқылы жүзеге
асыру; банктер, басқа да қаржылық делдалдармен қатар халықтың жинақ ақшасын
фирмаларға және өндірістік құрылымдарға бағыттайды. Мемлекеттің ақша-несие
саясатына сәйкес әрекет ете отырып коммерциялық банктер айналыстағы қолма-
қол ақшаның санын қосқанда олардың айналымына, эмиссиясына, жалпы массасына
әсер ете отырып ақша ағындарының қозғалыстарын реттейді. Ақша массасының
өсуін тұрақтандыру – инфляция қарқынын төмендетудің, бағалар деңгейінің
тұрақтылығын қамтамасыз етудің кепілі болып табылады. Мұндай жағдайға қол
жеткізген кезде нарықтық қатынастар халық шаруашылығының экономикасында
тиімді түрде жүреді.
Қазіргі банк жүйесі – бұл банк ісінің негізін айқындайтын дәстүрлі
депозитті-несиелік және есеп айырысу кассалық операциялардан бастап банк
құрылымдары пайдаланып жүрген қазіргі заман талабына сай ақша-несие және
қаржылық құралдарға (лизинг, факторинг, траст және т.б.) дейінгі өз
тұтынушыларына көрсететін сан-алуан қызметтер саласы.
Тұрақты, икемді және тиімді банк инфрақұрылымын құру – Қазақстандағы
экономикалық реформалардың маңызды және өте күрделі міндеттерінің бірі.
Әсіресе, шет елдердегі банк жүйесінің дамуын бақылаудың ерекше маңызы бар,
өйткені дамыған елдердегі банктердің тәжірибесі біздің отандық банк
жүйесінің қалыптасуына әсер етеді. Сөйтіп, оны халықаралық стандарттарға
жақындата түсіп, Қазақстан банктерінің әлемдік деңгейде шығуына ықпал
етеді. Демек, осыған орай шетелдік әріптестеріміздің біздің елге, оның
ішінде біздің банктік жүйеге деген сенімін арттырады. Қазіргі тауар және
қаржы рыноктарының дамыған жағдайында банк жүйесінің құрылымы күрт
күрделене түседі. Қаржы мекемелерінің жаңадан несие мекемелерінің
тұтынушыларға қызмет ету құралдары мен әдістерінің жаңа түрлері пайда
болды.
Отандық әдебиетте дамыған елдердің экономикасындағы банк құрылымы
жеткілікті түрде зерттелмеген, бұл түсінікті де, өйткені көпшілік
экономистеріміз негізінен Қазақстанның банктік жүйесін талдап және
зерттеуге тырысуда. Мұндайда дамыған елдердегі банктердің ұйымдастырылу
тәжірибесін зерттей түсу бізге орасан зор пайдалы болар еді.
Осы жұмысты жазу кезіндегі негізгі қиыншылық Қазақстан банктерінің
ұйымдастырылу құрылымына қатысты деректердің мүлде аз болуына байланысты
туындады. Дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға да осы мәселелер себеп
болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы банктердің ұйымдастырылу
құрылымы жөніндегі мәліметтерді жүйелеп, жинақтап және барынша нақты
жағдайын айқындап көрсету, сонымен қатар, әлемдік тәжірибелерді
республикамыздың банк жүйесіне қолданылу мүмкіншіліктерін қарастыру болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес мынадай негізгі міндеттер туындайды:
- банк жүйесіне қатысты теориялық сұрақтарды қарастыру;
- банктердің пайда болуы мен дамуына әсер ететін негізгі факторларды
қарастыру;
- шетелдердегі банк құрылымының өзгешеліктері мен артықшылықтарын
талдап, елдегі банктердің ұйымдастыру құрылымымен салыстыру;
- ҚР-ғы банктік жүйенің ұйымдастырылу құрылымына Темірбанк ААҚ-ның
мәліметтері бойынша талдау жасау;
- Қазақстандағы банктердің ұйымдастыру құрылымын жетілдіру жолдарын
қарастыру;
- банктің нақты экономикалық жағдайға бейімделу құрылымын
қалыптастыру тәсілдерін зерттеу.
Аталған міндеттерді тиімді ашып көрсету үшін дипломдық жұмыс үш
тарауға бөлініп жазылды.
Бірінші тарауда банк қызметінің мәні мен экономикалық негізі,
Қазақстандағы жүріп жатқан банк реформасының барысы және қазіргі заманға
сай банк жүйесінің екі деңгейлі жүйеде қалыптасуы, сонымен қатар банк
жүйесінің дамыған шетелдердегі озық тәжірибелері салыстырыла отырып
қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінің ұйымдастыру құрылымы, коммерциялық банктердің түрлері мен
қызметтері, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінің арасындағы ондыққа кіретін Темірбанк ААҚ-ның ұйымдастырылу
құрылымын деректерге сүйене отырып талдау жасалған. Мұнда банк жүйесінде
және Темірбанк ААҚ-ның ұйымдастыру құрылымында жүріп жатқан жаңа
өзгерістерге қатысты мәліметтер де кеңінен қолданылған.
Үшінші тарауда Қазақстандағы банк жүйесін басқару құрылымын
жетілдіру мәселелері, олардың құрылымын стратегиялық жоспарлау және
жетілдіру шаралары, сонымен қатар банк құрылымын нақты экономикалық
жағдайға бейімдей отырып құру мәселелері зерделенген. Осы талдаулардың
негізінде банктердің ұйымдастыру құрылымын басқару механизмін жетілдіру
жолдары көрсетілген және ондағы адам факторының ролі қарастырылған.
1-тарау. Банк қызметінің мәні және экономикалық негізі
1.1. Банктердің және банк жүйесінің пайда болуы мен дамуы
Банктің пайда болу тарихы, қоғамдық еңбек бөлінісінің пайда болуымен,
қолөнер мен кәсіпшілікті оқшауландырылуы, сонымен қатар, саудалық
мәмілелердің және төлемдердің өсуімен тығыз байланысты. Жоғарыда талай
қайталанып айтылғандай, адам қоғамы дамуының бастапқы кезеңінде ақша
орнында, маңызды тұтыну бұйымдары пайдаланылған (мал, астық, аңның және
малдың терілері т.б.) яғни, тауарлы ақша болған. Айырбастау операцияларының
өсуі осындай ақша баламасын жинау қажеттігін туғызды.
Ежелгі Шығыс елдерінде осындай тауарлы ақшаны сақтаудың сенімді жері,
діни ғимараттары-храмдар болды. Біріншіден храмдар, мемлекеттің,
қауымдардын сақтандыру қоры болды. Онда, елдің басқа елдер мен қауымдарымен
айырбастауға арналған барлық өнімдері жиналатын болған, екіншіден діни
ғимараттардан ешкім, ол тауарлы-ақшаны ұрлай алмайтын.
Храм шаруашылықтарының орнықтылығы оларға ғасырлар бойы орын алын
келген қауымдар мен мемлекеттің сенімділігіне негізделген. Храм
шаруашылығының салыстырмалы тұрақтылығы ақша айналымын қолдауда маңызды
жағдай болды. Осы тұрақтылық храмдарға ақша операцияларын жүргізуге,
тауарлы ақшаны сақтауға мүмкіншілік берді. Тауарлы ақшаның табиғи бұзылуы,
бағасының төмендеуі оларды жаңартып отырудың қажеттігі, храмдарға ақша
айналымын реттеу атқарымын жүктеді. Өз кезегінде, бұл атқарымды орындау
қосымша ақша операциясын жүргізуді талап етті: есептеу және есеп айырысу.
Сөйтіп, Шығыстың храмдық шаруашылықтарының тауарлы ақшаның сақталуын
қамтамасыз еткені, банк құрудың алғашқы қадамы болды.
Есептеу, есеп айырысу операциялары салмақ өлшемімен жүргізілетін
болғандықтан үлкен көлемді тауарлы-ақшаны жинақтау, сактау, есептеу,
сұрыптау қиынға түсетін болды. Сондықтан жалпыға бірдей балама етіп басқа,
көп шығынды, көп күшті керек етпейтін тауарды қолданудың қажеттілігі туды.
Осындай жалпыға бірдей балама болуға бәрінен де лайықты тауар металл болды
(мыс, қола, күміс, алтын). Бара-бара күміс пен алтын іріктеліп шықты.
Олардың басқа металдарға қарағанда қосымша сапасы: ықшамдылығы, яғни, құны
жоғары, ал, көлемі кішкентай.
Бұдан кейін храмдар үшін ақша операциясының, жаңа түрі — айырбастау
пайда болды.
Күміс пен алтын жетіспейтін жағдайда (олар көбінесе қазынаға кетіп
жатты) тек храмдар ғана тауарлы-ақшалы металл ақшаға айырбастай алатын
болды.
Сонымен қатар, храмдар метал және тауарлы ақшаны ақысыз сақтаудан бас
тартып, енді ақы алатын болды. Және де олар төлем мерзімін ұзартып,
тауарлық несие бере бастады.
Сөйтіп, храмдар іс жүзінде банкілерге тән барлық ақша операцияларын
жүргізетін болды. Осындай практика кейінірек Ежелгі Грецияға, Римге, содан
кейін орта ғасырларда Европа елдеріне тарады.
Қоғамның және мемлекеттің сенімінің арқасында храмдардың көптеген
байлық жинап алуға мүмкіншіліктері болды. Орта ғасырларда Европа елдерінде
әрбір шіркеудің алтарының арғы жағы ақша қоймасы болған.
Храмдардың ақша операциясын жүргізудегі үстемдігін жою үшін ежелгі
мемлекеттер, біздің жыл санауымызға дейінгі VІІ-ғасырдан бастап, дербес
металл ақшаларын соғуды бастады. Ақша айналымын стандарттау мен оны
монеталармен қамтамасыз ету тек мемлекеттің қолына көшті. Монеттерді соғу
елдер арасында сауда қатынасын өсірді. "Сауда үйлері" құрылды. Олар сауда
жүргізумен қатар ақша шаруашылығымен шұғылданды.
Вавилондық сауда үйлері Эгиби және Мурашу, біздің жыл санауымызға
дейінгі 6-ғасырда, тиісті процентін алып, салым операцияларын жүргізе
бастады. Сауда үйлерімен қатар мемлекеттік сауда агенттері "Тамкарлар"
жұмыс істеді.
Олар ел ішінде ғана емес, елдер арасында метал құймаларын алып-сатумен
шұғылданған.
Біздің жыл санауымызға дейінгі V-ғасырда, Грецияда "Трапезиттер" пайда
болды. Оларды стол басындағы адам деп атады. Олардың кейбіреулері салымдар
қабылдады, клиенттің шотынан төлемдер жүргізді, кейбіреулері ақша
айырбастаумен шұғылданды, ал, кейбіреулері кепілзатқа шағын несиелер
беретін болды.
Сонымен, банктің пайда болуына арқау болған Храм шаруашылықтары,
"Сауда үйлері", "трапезиттер" болатын.
1179 жылы Венециядағы бір жарналы серіктестік салым банкісіне айналды,
ал 1619 жылы басқа бір серіктестік "Жиробанк" деп аталды.
Европада, 1609 жылы, Амстердам (Нидерланда) қаласында бірінші
айырбастау банкі құрылды. Ол өзінің "Гульдень" деп аталған монетін соғып
шығарды. Ол 1681 жылы депозиттік және аудармалық (жиро - латын сөзінде
айналым) банк болып қайта құрылды.
Мамандардың айтуына қарағанда, Ресейде банк қызметінің басталуы 18
ғасырдың ортасына келеді. Оның негізін салған 1733 жылы Петербургте
құрылған монеттік кеңсе.
Қазақстанда банк мекемесі ХІХ-ғасырдың аяғында пайда болған. Олар
қазыналық палаталар түрінде, немесе 1860 жылы құрылған Ресейдің мемлекет
банкісінің бөлімшелері түрінде шықты.
Осындай бөлімше ең бірінші болып Орал қаласында ашылған (1876 жылы),
сосын Петропавл қаласында (1886 жылы), содан кейін Семейде (1887 жылы)
ашылған.
Қазан революциясына дейін Верныйда Петербург қаласындағы коммерциялық
банктердің бірнеше бөлімдері мен бөлімшелері болған. 1903 ж. Орыс-Қытай
банкісінің бөлімшесі ашылған. Ол кейін Орыс-Азия банкісіне қосылып кетті.
1908 жылы Сібір сауда банкісінің бөлімшесі ашылды. 1913 жылы өзара
несиелендіру қоғамы құрылды.
Кеңес үкіметі өз аумағындағы барлық банктерді мемлекет меншігіне
айналдырды. Оның ішінде, Қазақстан аумағындағы банктерді қосып, Ресейдің
Халық банкісіне бағынған бір бөлімше құрды (кейін КСРО мемлекеттік
банкісінің Орынбордағы кеңсесі).
193032 жылдары жүргізілген несие реформасының нәтижесінде тарату
тұрпатында несиелік жүйе құрылды.
КСРО-ның банк жүйесінің 1987-1990 жылдардағы реформаға дейінгі
құрылымы мынандай болды;
- КСРО мемлекеттік банкі, Мемлекеттік еңбек жинақ кассасын қосқанда,
Одақтың кез келген бұрышында орналасқан мыңдаған бөлімшелері бар, кең
атқарымды жүйе;
- Бүкілодақтық күрделі құрылысын қаржыландыру банкісі (КСРО-ның
құрылыс банкісі);
- Сыртқы сауда банкісі.
Сол кезде Қазақстанда жұмыс істеген банктер:
- КСРО мемлекеттік банкісінің Қазақ Республикалық кеңсесі. Оған 19
облыстық кеңселер мен олардың 325 бөлімшелері бағынған (барлық аудан
орталықтарында және облыстарға бағынған кішігірім қалаларда).
- КСРО-ның құрылыс банкісінің Қазақ республикалық кеңсесі. Оған 18
облыстық кеңселер мен өндірісі өскен ірі қалаларда, аудандарда орналаскан
он шақты бөлімшелері бағынған[1].
Олардан басқа республика аймағында, кең желілі еңбектік жинақ кассалар
істейтін. Бұл жүйенің бір ерекшелігі, олар төменгі сатыда (аудан
деңгейінде), бір жағынан жергілікті Үкімет органына бағынатын, екінші
жағынан өздерінің жоғарыдағы ведомстволарына (облыстық, республикалық
басқармаларына) бағынатын. Республика деңгейінде, кейбір ұйымдастыру
мәселелері жөнінде, КСРО мемлекеттік банктің Республикалық кеңсесіне, ал
басқа мәселелер жөнінде, КСРО мемлекеттік еңбектің жинақ кассасының,
басқармасына бағынатын. Ал, одақ көлемінде бұл жүйе түгелімен КСРО
мемлекеттік банктің құрамына кіретін.
Банк жүйесінің атқаратын қызметтерін жан-жақты талдау негізінде, осы
заманның белгілі экономисі, Ресей Академигі О.И. Лаврушин банк жөнінде
былай деп жазыпты: "Банк ақшалай, несиелік және қолма-қол немесе қолма-қол
ақшасыз, есеп айырысу операцияларының жиынтығын бір орталыққа
шоғырландырған ақша шаруашылығының даму сатысы. Банк, басқа материалдық
өндірістің өнімдерінен өзгеше өнім шығаратын айрықша кәсіпорын. Ол тек
тауар емес, ерекше тауар - ақша және есеп айырысудың құралдарын
шығарады"[2].
Қорытындылай келіп О.И. Лаврушин: "Сонымен, банк — ақша, несие
институты, барлық қолма-қол және қолма-қол ақшасыз нысанда жүзеге
асырылатын төлем айналымының реттеушісі - дейді. Біз осы анықтамамен
келісеміз.
Үлкейтілген ауқымда банктер - эмиссиялық және коммерциялық банктер
болып бөлінеді. Ақшаны айналымға шығарып және оны қайтарып алуға дара
құқығы бар, елдің Орталық (Ұлттық) банкі эмиссиялық банк болып табылады.
Басқа банктердің бәрі, Қазақстан жағдайында, екінші дәрежелі банктер болып
есептеледі, негізінде олардың бәрі де коммерциялық банктер.
Өз кезегінде, екінші дәрежелі банктер мамандандырылған және әмбебап
банктері болып бөлінеді.
Халық шаруашылығының тек белгілі бір саласының өкілдеріне, несие және
есеп айырысу қызметтерін көрсететін банк мамандандырынған банк болады, ал
егер банк, мұндай қызметтердің түрлі-түрлісін кез келген саланың өкілдеріне
көрсете алатын болса, ондай банк әмбебап банкі деп аталады. Бірақ қазіргі
жағдайда қызмет істеп жүрген банктерді жоғарыдағыдай етіп жіктеу өте қиын.
Өйткені, олардың бәрі өздерінің көрсететін қызметтерін ұлғайтып және
жетілдіруге тырысады. Әйтпесе басқа банктермен бәсекелесе алмайды. Тіпті,
ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге қызмет жасау үшін ұйымдастырылған
Агропромбанкте халық шаруашылығының көптеген салаларына өзінің қызметін
ұсынады. Халыққа жұмыс көрсетуге арналған халықтық жинақ банкісі де кең
мөлшерде түрлі-түрлі қызметтерін заңды және жеке тұлғаларға ұсынады. Осының
бәрі Қазақстанда банк жүйесінің әлі мамандандырылып болмағанын, банктердің
жетіліп, нығайып үлгермегендігін байқатады.
Меншіктің нысанына қарай банктер, мемлекеттік, акционерлік,
кооперативтік, жеке меншіктік және бірлескен банк болып бөлінеді.
Қазақстандық банктерге тән ерекшелік, олардың бәрі, мемлекеттік банктерден
басқалары, ашық не жабық түрдегі акционерлік қоғам болып қалыптасқан.
Әр түрлі белгілер мен банктер: аймақтық, аймақаралық, Ұлттық,
халықаралық, көп бөлімшелі, бөлімшесіз, ірі, орта және шағын болып та
бөлінеді.
Әр түрлі банктің жиынтығы, осы елге тән өзара байланыстылығы мен банк
жүйесін құрады. Банк жүйесі мынандай ерекшеліктермен сипаттандырылады:
1. Банк жүйесіне кейбір банк операцияларына қатынасы бар, бірақ "банк"
деген мәртебесі жоқ элементтер де кіреді. Мысалы, кейбір банк операцияларын
жүргізуге рұқсат алған арнаулы қаржы институттері, басқа да банктің
инфрақұралымын құратын және оның жұмыс істеуіне әсер ететін мекемелер;
2. Банк жүйесінің өзінше ерекшеліктері бар. Бұл жүйе тек өзіне тән
қасиеттерді көрсетеді. Оның ерекшелігі өзін құрайтын элементтермен және
олардың арасында қалыптасқан қарым-қатынастармен анықталады, әрине, банк
жүйесін зерттегенде алдымен осы жүйенің басты элементі банктер көзге
түседі. Өйткені, олар банк жүйесіне банктік мәнер береді.
Дегенмен, банк жүйесінің мазмұны оның элементтерінің мазмұндарының
қосындысы деп түсінбеу керек. Банк жүйесінің мазмұны, тек әр түрлі
элементтердің мазмұны ғана емес, олардың өзара байланыстарын қамтитын,
жаңа, кеңірек мазмұнға енуі. Сөйтіп, банк жүйесінің мазмұны, тек оның жеке
элементтерінің мазмұнына ғана емес, оны құрастыратын элементтердің өзара
байланыстарына да көңіл аударады;
3. Банк жүйесін бір тұтас жүйе деп ұғыну керек. Өйткені, жеке
бөліктерінің өзара байланыстары, керек болған күнде бірін-бірі ауыстыруға
бейімделген. Басқаша айтқанда, егер бір банк жұмысын тоқтатса, оның
клиеттері басқа банктерден бұрынғы қызметтерін, бұрынғы көлемде ала алады
(пайдалана алады);
4. Банк жүйесі әр уақьпта өсу және жетілу жолында. Олай деуге себеп,
ол күн сайын жаңа компоненттермен толықтырылады, банкаралық және Ұлттық
банк пен немесе шетелдік банктер араларында жаңа қатынастар пайда болады;
5. Банк жүйесі жабық жүйе. Өйткені, банктердің кейбір ақпараттары
банкілік құпия болып есептеледі. Мысалы, банкідегі шоттағы қаржының
қозғалысы, немесе қалдығы жөнінде деректерді банк тек сол шоттың иесіне,
болмаса оның сенім хаты бар өкіліне ғана береді. Қазақстанның заңдары
бойынша мұндай мәліметтерді тәртіп қорғау органдарының, салық органдарының
өкілдеріне беріле береді, тек олардың, сол органда істейтіндігін растайтын
құжаттары болса болды. Бірақ көп елдерде бұлай емес. Мысалы, Швейцарияда
клиенттің қаржысының қозғалысы жөніндегі мәлімет Үкімет органдарына, тек
шот иесінің қылмыстық іске қатысы барлығы дәлелденген болса беріледі. Және
де, ол елдің заңы бойынша, салық төлемеу, немесе валюталық реттеу тәртібін
бұзу сияқты істер, қылмыстық істің қатарына қосылмайды. Клиенттің құпиясын
сақтай алмаған банк, банкілік операцияларды жүргізуге алған лицензиясынан
айрылады, ал жеке қызметкерлер қатаң жазаға тартылады;
6. Банк жүйесі өзін-өзі басқара алады. Олай дейтініміз, егер елде
саяси ахуал, экономикалық жағдайлар, және басқа да ахуалдар өзгеріп жатса,
осыған қарай, банктер өздерінің саясатын өз бетінше, оралымдылықпен өзгерте
алады. Мысалы, Ұлттық банк, екінші дәрежелі банктер үшін қайта
қаржыландырудың мөлшерлемесін өзгертсе, екінші дәрежелі банктер өздерінің
проценттік саясатын өзгертеді. Немесе, Үкімет Ұлттық валютаның бағамын
анықтау тәртіптемесін өзгертсе, екінші дәрежелі банктер ауыстыру
бекеттеріндегі валюта бағамын қайта қарайды;
7. Банк жүйесі басқарылатын жүйе. Дербес заңды тұлға бола тұра банктер
өз қызметтерін жалпы мемлекеттік және арнайы банктік заңдардың шегінен
шығармайды. Олардың қызметтерін Ұлттық банк реттеп отырады. Ол үшін Ұлттық
банк екінші дәрежелі банктер үшін экономикалық (пруденциалдық) мөлшерліктер
белгілейді, оларды бұзғаны үшін банктер, банк операциясын жүргізуге
берілген рұқсат қағазынан (лицензия) айырылуы мүмкін.
8. Қазіргі ұрпаққа банк жүйесінің екі тұрпаты (үлгісі) белгілі. Олар:
- орталықтандырылған тарату жүйесі;
- нарық экономикасына лайықты банк жүйесі.
Жақында өткен Халық шаруашылығын басқарудың әкімші-әміршіл жүйесінде,
банк жүйесі мемлекеттің банктерге үстемдік жасауының барлығымен
сипаттандырылатын. Банктер, экономиканы басқарудың құралы бола тұра, өзінің
қызметін тек мемлекеттік мүддені қорғауға бағыттайтын. Барлық ақша-несие,
қаржы ресурстарын банкілер арқылы мемлекет тарататын. Банктерде ешқандай
дербестік болмайтын. Тіпті, олар пайда табуға да мүдделі болмайтын.
Өйткені, пайдаларының барлығы дерлік, мемлекеттік бюджетке алынатын, ал
оларға ең керектісі белгіленген мөлшерде ғана қалдырылатын.
Нарықтық экономикада керісінше. Мемлекеттің банктерге үстемдігі жоқ.
Банктерде әр түрлі меншік нысандары бар. Кез келген заңды немесе жеке
тұлғалар банк ашып алуға құқықты. Қолма-қол немесе қолма-қол емес ақшаны
айналымға шығару атқарымы бөлінген. Қолма-қол ақшаны айналымға Ұлттық банк
шығарады, қолма-қол емес ақшаны - екінші дәрежелі банктер шығарады. Қолма-
қол ақшамен немесе қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың арасында ешқандай шек
жоқ. Жалғыз мемлекеттік саясаттың орнында әрбір банктің өз саясаты бар.
Қазіргі банктер тек өзінің акционерлеріне, яғни солардың сайлаған
қадағалаушы кеңеске, басқармаларға бағынады.
Кейбір экономистердің қазіргі кезеңдегі ТМД елдерінің банк жүйесі
өтпелі кезеңнің банк жүйесіне сәйкес деген пікірлерімен келісуге болмайды.
Табиғатта өтпелі кезеңнің банк жүйесі жоқ. Қазіргі банк жүйесінің барлық
элементтері нарықтық тұрпатқа сәйкес келеді. Тек, олардың кейбір
жетілмегендіктері бар, ал, бұл уақытша жағдай. Бара-бара нарықтық қарым-
қатынастар жетілдірілген сайын банк жүйесі де жетілдіріледі. Сөйтіп, бәрі
де өз орнына келеді. Сондықтан банктің өтпелі кезеңге лайық, ерекше жүйесі
бар деген дұрыс болмайды.
Банктің атқарымдары жөнінде де, оның мазмұны жөніндегідей экономикалық
басылымдарда әр түрлі пікірлер айтылады. Көбінесе банктің атқарымы олардың
жүргізетін операцияларымен теңестіріледі. Олардың бәрін талдап, мынауы
дұрыс, мынау дұрыс емес деп жату бұл жұмыстың мақсатына жатпайды. Сондықтан
банктің барлық сыртқы орталық пен жасайтын қарым-қатынастарының банк
операцияларына тән ерекшеліктерін ескеріп, банктің үш атқарымы бар деп
түсіну керек. Оның біріншісі, кәсіпорындардың және жеке тұлғалардың уақытша
бос ақшаларын олардың банктегі шоттарына, депозитқа, әр түрлі салымдарға
шоғырлаңдыру болып табылады. Сөйтіп, банктер басқа кәсіпорындарына, жеке
тұлғаларға, несие беру үшін тиісті ресурстар жинайды. Бұл банктердің несие
қызметін жүргізуінің басты жағдайы.
Сонымен қатар, басқа субъектілер де, маңызды шараларын іске асыру үшін
қаржы жинаулары мүмкін. Бірақ мұндай ақша жинау мен банктің ақша
шоғырландыруының арасында, біраз айырмашылықтар бар. Біріншіден, банк өз
ақшасы емес басқалардың, уақытша бос ақшасын жинайды; екіншіден, банк
жинаған ақшасын өзінің тікелей қажетіне жұмсамайды, ал клиенттерге, олардың
керегіне жұмсауға береді: үшіншіден, шоғырландырылған ақша банктің меншігі
бола алмайды, оны банкіге салған субъектілердің меншігі болып қала береді;
төртіншіден, басқа заңды не жеке субъектілердің уақытша бос қаржыларын
шоғырландыру, банкке заңды түрде бекітілген құқық.
Банктің екінші атқарымы болып ақша айналымын реттеу болып табылады.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің, бүкіл елдің төлем айналымы
банктер арқылы өтеді. Ол үшін банктер әр түрлі төлем құралдарын шығарады,
несиелер береді. Осының нәтижесінде ақша айналымы жөнге салынып отырылады.
Бұл да банктің ақша-несие ретіндегі Заңмен бекітілген құқығы.
Банктің үшінші атқарымы делдалдық. Банктер өнімін немесе қызметін
сатушы мен оларды сатып алушының ортасында, олардың тапсырмасы мен әр түрлі
төлемдерді іске асырушы болғандықтан олардың жұмысы делдалдық болып
көрінеді. Банктің делдалдық жұмысы, несиелік ресурстарды шаруашылық
жүргізуші субъектілердің арасында, олар мен халық арасында, шаруашылықтың
әр түрлі салаларының арасында, ауысып жүруінен көрінеді және олардың тиімді
пайдаланылуы мен барлық шаруашылықтың қызметтерінің жақсартылуына үлкен
әсер етеді. Өйткені, олардың біреулері бос ақшасын банкіге салып, олардан
процент түрінде сый ақы алады, ал екіншілері, уақытша, қосымша қаржыға
қажеттігін банкіден алған несиемен жауып, өндіру мен өткізу процестерінің
үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Екі жағдайда да банктің клиенттері ұтыста
болады.
Банктің маңызы. Банктің мазмұны мен атқарымдары оның экономикадағы
маңызын көрсетеді. Банктің маңызы деген сөзді, оған жүктелген міндеттер деп
түсіну керек, яғни, ол не үшін керек, неге қолданылады, не үшін дамиды.
Банктің атқарымдары сияқты, оның маңызы да ерекше. Банктің айырбастау
саласында істейтіндігін ескерсек, оған жүктелген міндеттер мен оның
экономикаға тигізетін ықпалын осы сала арқылы қарау керек. Солай болса,
банкіге жүктелген міндеттер мыналарды қамтамасыз етеді:
- Өндірістің үздіксіздігін және оны жеделдетуін қамтамасыз етуге
керекті, бос капиталды, ресурстарды шоғырландыру;
- Ақша айналымын тәртіпке келтіріп оны рационализациялау.
Уақытша бос ресурстарды шоғырландыру атқарымынан көрінгендей, банктер,
бір жағынан уақытша бос ақша ресурстарын жинаушы, екінші жағынан оларды,
басқа уақытша қосымша қаражатқа мұқтаж, шаруашылық жүргізетін субъектілерге
беруші. Банктер, уақытша бос ақшаның тозаңдай ағымын жинастырып, ақша
ресурстарының орасан зор ағымына айналдырады. Оларды шоғырландыру және
өндіріс пен айналымның керегін қамтамасыз етуге бағыттау, банктердің
экономикалық орталықпен қарым-қатынасы, онымен әрекеттестігінің ең маңызды
атрибуты.
Банктердің ақша-қаражатын шоғырландыру, кейіннен оларды қайта бөлу,
өндіріс пен айналымның үздіксіздігін қамтамасыз етіп қана қоймай, бүкіл
ұдайы өндірістің процесін жеделдетеді.
Капиталдың, тауардың, ақша айналымының өсу негізінде пайда болған
банктер, ақша айналымын тәртіпке салу, оны рационализациялайтын басқа
ешкімде жоқ қасиеттерге ие. Банк ісінің ерте сатысының, өзінде банктер ақша
қаржысын сақтауды, оларды, ішкі және сыртқы экономикалық айналымдардағы
сауда операцияларына сәйкес аударуды, қамтамасыз еткен және олар, бір елдің
ақша белгісін екінші елдің валютасына айырбастаушы болып көрінген. Әрине,
одан бері банк ісішң технологиясы және көлемі айтарлықтай өзгерді.
Есеп айырысудың ежелгі, банкирлік үйлер қолданған қарапайым нысанынан
қазіргі электрондық тораптардың негізінде ұйымдастырылған есеп айырысу,
шаруашылықтарға айналым уақытын жеделдетіп, тауар өндірушілердің арасында,
шаруашылық байланыстарды кеңейтуге мүмкіншілік берді. Сондықтан, банктер
экономикалық өмірдің бөлінбейтін атрибутына айналды. Банкісіз ешбір
кәсіпорын ешқандай бірлестіктер, бөлек заңды және жеке тұлғалар өмір сүре
алмайды.
Сөйтіп, банктің мазмұнында, атқарымдарында қамтылған жағдайларға және
оның экономикадағы міидеттеріне сәйкестігі, банктің маңызын суреттейді.
Сонымен қатар, банктің маңызын анықтауға сан және сапа жағынан қарау керек.
Сан жағынан қарағанда, банктің көрсететін немесе нарықта сататын
қызметтерінің қанша түрде және қандай көлемде екендігімен бағаланылады.
Мысалы, шаруашылық жүргізуші субъектілерге, жеке тұлғаларға, оның, ішінде
экономиканың маңызды салаларына, қанша несие берілгендігі ескеріледі.
Қазақстан экономикасының қазіргі жағдайында, шағын және орта
бизнестердің, ауыл шаруашылық өндірістердің дамуы маңызды. Сондықтан
банктің маңызын сан жағынан бағалағанда, осы салаларға қанша несие
берілгендігіне көңіл аудару қажет. Бұл жөнінде қаншама Үкімет қаулылары
болса да, арнаулы мемлекеттік қорлар құрылып жатса да, шағын және орта
бизнесті дамытуға несие беру, бұрынғыға қарағанда көбейгенмен әлі де
ойдағыдай емес. Ресми деректерге сүйенсек, 2001 жылдың басында барлық
экономикаға салынған банк ресурстарының 26,8% осы мақсатқа берілген[3].
Кейде іс жүзінде мынандай да жағдайлар орын алуы мүмкін. Банктің берген
несиесі үлкен сомада. Бұл жөнінде банктің бедел көрсеткіші жоғары. Бірақ,
ол соманың басым көпшілігі сатып алу, қайта сату, (коммерция) үшін беріліп,
өнім өндірушілер қаржы жағынан тапшылық көріп жатса, банктің ел
экономикасын дамытудағы маңызын төмен болды деуге болады.
Егер банктің маңызын сапа жағынан қарау керек болса, оның
әрекеттерінің елдің және бөлек субъектілердің экономикасының өсуіне қандай
дәрежеде ықпал еткенін бағалау керек. Мысалы, банкіден алған несиені
пайдаланудың нәтижесінде Отандық өндірушілер қанша, қандай сапада өнім
шығарды, қанша жұмыс орнын құрды, халыққа және шаруашылықтарға керекті
өнімдер қаншаға өсті, банктің несиесін және басқа да банк қызметтерін
пайдалану нәтижесінде қанша пайда түсті деген мәселелерді қарау керек.
Мұның бәрі елдің кіші экономикадағы банктің маңызы болып табылады. Банкінің
үлкен экономикадағы маңызын елдің басқа да жалпы экономикалық
көрсеткіштерімен байланыстырып бағалау төтенше көңіл аударарлық мәселе.
Дөстүр бойынша, банктер ұдайы өндіріспен тікелей байланысты.
Сондықтан, олардың маңызын бүкіл экономиканың көрсеткіштерімен
байланыстырып бағалау, банктердің шаруашылықтарға, өздерінің қызметтерін
көрсете отырып, қандай нақты көмек көрсеткендіктерін суреттейді.
Мысалы, банктің төлем құралдарын шығаруы, сонымен бірге ақша
бірлігінің тұрақтылығына, өндірістің тиімділігіне әсер етеді. Сөйтіп,
банктің міндеттемесіне айналады. Банк айналымға ақша шығара отырып, оның
бүкіл өндіріске және айналымға қалай ықпал ететінімен байланыстыруы керек.
Өйткені, айналымға артық ақша шығып кетсе, Ұлттық ақша бірлігінің сатып алу
қабілеті кемиді, инфляциялық ахуал тууы мүмкін, капитал мен жиналған
құндылықтардың құны төмендейді, ал айналымдағы ақша жиынының
жеткіліксіздігі өндірілген өнімді өткізуді қиыңдыққа апарады, өйткені төлем
құралы жетіспегендіктен оны сатып алушылар уақытында төлей алмайды, соның
салдарынан өндірісті қысқартуға тура келеді, ал оның салдарынан жұмыссыздық
пайда болады. Сонымен, банктің жұмысынан көбінесе (басқа да себептермен
қатар), ақша бірлігінің тұрақтылығы тәуелді, ал мұның өзі банк жұмысының,
оның экономикадағы міндеттеріне қаншалықты сәйкес екендігін дәлелдейтін
маңызды компоненті.
Айырбастау саласында істейтін болғандықтан банктер қоғамдық өнімді
өндіру, бөлу, пайдалану процестерінен алшақ тұра алмайды. Сондықтан үлкен
экономика деңгейінде банктің маңызын бүкіл экономикаға қандай әсер еткені
арқылы ашу керек.
Жоғарыда, банктің мағынасын сан жағынан да бағалау керек дегенбіз.
Бірақ, тек несие көлемінің өскені жағдайды толық суреттей алмайды. Банк әр
уақытта да несиені көбірек беруге ұмтылмайды. Өндірістің даму бағытын,
нарықтың жағдайын ескермей есепсіз несие берілсе, өндірісте де, банктің өз
жұмысында да жағымсыз жағдайлар тууы мүмкін. Сондықтан несиенің қайтпай
қалу қаупі банкті сабырлы несие саясатын ұстауға мәжбүр етеді. Дегенмен,
қаншалықты қиын болса да, банк неге арналғандығын ұмытпауы керек, өзінің
жеке мүддесін бүкіл қоғамның мүддесімен байланыстыруы керек. Өйткені,
банктің өзі сол қоғамдық мүдделерден пайда болған.
Өкінішке орай, қазіргі банктердің осыны ұмытып кеткендері анық.
Олардың өз мүдделері қоғам мүддесінен жоғары, ол тек пайда табу үшін
істейді және де кез келген жолмен. Олардың бүгінгі күнгі экономикадағы
маңызы жоғары болып отыр.
1.2. Қазақстандағы банк реформасы және қазіргі банк жүйесінің
қалыптасуы
1987 жылғы банк реформасы, банк жүйесінің құрылымын, оның жұмысының
мазмұнын, іс әдістерін жетілдіру мақсатымен басталған. Бірақ, дұрыстап
ойланбаған, асығыс жүргізілген шаралар көзделген мақсатқа жеткізген жоқ.
Керісінше, көптеген жаңа, күрделі проблемалар туғызды. Мысалы, бұрын жұмыс
істеп жүрген банктердің негізінде мамандандырылған бес банк жүйесі құрылды:
КСРО-ның өнеркәсіптік құрылыс банкісі; КСРО-ның аграрлық өнеркәсіптік
банкісі: КСРО-ның тұрғын үй және әлеуметтік банкісі; КСРО-ның сыртқы
экономикалық банкісі және КСРО-ның жинақ банкісі. Ондағы мақсат, біріншіден
банктерді қызмет көрсететін шаруашылық салаларына, кәсіпорындарға мейлінше
жақындату, екіншіден банктерді, халық шаруашылығының бекітілген салаларына,
қызмет жасауға мамандандыру болатын. Яғни, банк өз жұмысын сол салалардың
жұмыс ерекшеліктерін ескеріп ұйымдастыруға тиісті болмақ еді. Нәтижесінде,
осындай мамандандырылған банктер кәсіпорындарының сенімді серіктесі болуға
тиіс еді. Іс жүзінде мамандандырылу да, серіктестік те шықпады.
Мамандандыру, тек жоғарғы эшелонда (одақ, республика, облыс деңгейінде)
ғана болды, ал жергілікті жердегі банктер тек өзінің маңдайшадағы жазуын
ғана өзгертіп іс жүзінде бұрынғы әмбебап банк болып қала берді. Олар
бұрынғы, сол аумақтың шаруашылықтарына, бұрынғы қызметтерін көрсете берді,
тек кейбіреулеріне "өзінің" клиенті ретінде, ал кейбіреулеріне "бөтен"
клиент ретінде. Мысалы, ауылдық аудан орталығындағы КСРО мемлекеттік
банктің бөлімшесін енді Агропромбанктің қарауына берді. Ол ауылшаруашылық
кәсіпорындарына өзінің клиенті деп қарады, ал өнеркәсіптік өндіріс
орындарына ол қызметі үшін Промстройбанктен тиісті ақы алатын болса да
бөтен клиент деп қарады.
Оның есесіне жоғарғы эшелонда банктердің саны бірнеше есе көбейіп,
Одақ бойынша банк жүйесінің әкімшілік аппараты 80%-тен артық көбейтілді.
Осының нәтижесінде банк жүйесі төңкерілген пирамиданың кейіпсіз нысанына
көшті.
Жоғарыда көрсетілген көптеген әкімшілік топтары төмендеп бір нүктеге -
банк бөлімшесіне салмағын салды. Әрине, мұндай жағдай банк жұмысының
мазмұнын жақсарта алмады. Керісінше, көптеген қосымша міндеттер, қосымша
қағаз жазысу пайда болды. Өйткені, жоғарыдағы төрт-бес банктің әрқайсысы
кейде бірін-бірі қайталайтын, кейде біріне-бірі қайшы келетін нұсқауларын
жіберетін болды. Бұрын банк бөлімшесі, жоғарыдағы бір банктің алдында есеп
беретін болса, енді ондай есепті төрт-бес банктің алдында беретін болды.
Осының бәрі банк қызметкерлерін бұрынғы, маңызды жұмысынан айырып пайдасы
аз, қағазбастылыққа ұшыратты. Осы сияқты қайшылықтарды жою үшін Үкімет
қосымша шаралар белгіледі. Ол шараларды, халық арасында банк реформасының
екінші кезеңі деп атады. Бірақ, бұл шараларды іске асыру кезі барлық
экономиканы басқаруды нарықтық үлгіге ауыстыру кезімен тоқайласып кетті.
Дегенмен, осы кезде Кеңес үкіметі банктің жұмысын нарық жағдайында
реттеу, оны нарықтың талаптарына икемдестіру жөнінде бірнеше заңдар шығарып
үлгерді[4]. Мысалы, банк жүйесін екі дәрежелікке көшірді. Оның ішінде
бірінші дәрежелі банк болып Орталық (Ұлттық) банктер аталды, барлық басқа
банктерді, екінші дәрежедегі банктер деп атады.
ТМД-ның басқа елдеріндегідей жаңа банк жүйесі Қазақстаңда да тәуелсіз
елдің қажетті құрамы, қажетті атрибуты ретінде 1991-1993 ж.ж. арасында
қалыптаса бастады.
Нарықтық қатынастарға ауысудың бастапқы кезеңінде банктер
кооперативтік, коммерциялық жеке меншіктік, бірлескен банк болып құрылды.
Оның үстіне жаңа құрылған нарықтық банктер бұрынғы мемлекеттік
мамандандырылған банктер жүйесімен қатар істеді. Кейіннен барлық екінші
дәрежелі банктер ашық, немесе жабық акционерлік банк болып қайта құрылды.
1999 жылдың басында Қазақстанда 76 екінші дәрежелі банк істеді. Оның
ішінде 1 мемлекетаралық 6-мемлекеттік 20 шетелдік капитал мен бірлескен
банктер болды. Бұл 1994 жылы істеген банктердің тек 33% ғана болды.
Басқалары түрлі-түрлі себептермен жабылды, бірімен бірі қосылды, әйтеуір
жұмыстарын тоқтатты. Ашығын айтсақ, бұл кездейсоқ жағдай болған жоқ, Үкімет
пен Ұлттық банктің жүргізген саясатының нәтижесі еді.
1997 жылдан бастап Ұлттық банк барлық екінші дәрежелі банктерден
халықаралық стандартқа сәйкес болуды талап ете бастады. Сол үшін көптеген
көрсеткіштер бекітілді. Оның ішіндегі ең қиыны, банктің негізгі қоры 1,0
млрд. теңгеден кем болмауы керек. Осы тұрғыдан қарай, Ұлттық банк жоғарыда
көрсетілген 76 банкті үш топқа бөлді. Бірінші топқа ең ірі, негізгі қорлары
1,0 млрд. теңгеге жеткен 29 банк енді, екінші топқа көрсеткіштері орташа,
бірақ 2000 жылдың басына дейін негізгі қорды 1 млрд. теңгеге жеткізуге
мүмкіншіліктері бар 31 банк, енді қалған 16 банк ешқандай келешегі жоқ,
жабылуға тиісті банктер болып танылды. Осы саясаттың нәтижесінде
Қазақстанда банктердің саны жылдан жылға кеміп келеді 2000 жылдың басында
56 банк, 2001 жылдың басында 47 банк, ал 2004 жылдың басында 35 банк
қалды)[5].
1.3. Банк жүйесінің шетелдік тәжірибесі (АҚШ-тың банк жүйесі бойынша)
Америка Құрама Штаттарының банк жүйесі көп рет айқындалған Федералды
резервтік жүйе туралы заңның және депозиттік мекемелерді қайта реттеу
туралы 1980 жылы қабылданған заңның негізінде құрылды. АҚШ-тың банктік
жүйесінің негізгі ұстыны федералды резервтік жүйенің Басқарушылар кеңесі
болып табылады. Кеңестің 7 мүшесін Конгрестің мақұлдауы бойынша Президент
тағайындайды. Оларға 14 жылға созылатын мерзім мен құқық беріледі. Бірақ
әрбір екі жыл сайын Кеңестің бір мүшесі ауысып отырады. Бұл Кеңес өзінің
қызметінде бір ізді және тәуелсіз болу үшін құрылған. Басқарушылар кеңесі
бүкіл елдің банк жүйесі мен ақша жүйесіне жалпы басшылық жасап, қадағалап
отырады. Кеңестің төрағасы әлемдегі орталық банктер арасындағы ең ықпалды
басшы болып табылады. Кеңестің іс-шараларының тиімділігі қоғамдық
мүдделермен жалпы экономикалық әлуетке сай келіп, әрі дамыта түсуі тиіс, ал
мұндай жағдай ақша ұсынысын басқарудың белгілі әдісі арқылы қол
жеткізіледі. Басқарушылар кеңесінің банктік саясатының негіздерін
қалыптастыруға екі маңызды орган көмек көрсетеді. Біреуі – ашық рынок
комитеті, ол Кеңес мүшелерінің жетеуінен және федералдық резервтік
банктердің бесеуінің президенттерінен тұрады. Олар федералдық резервтік
жүйенің ашық рыноктағы мемлекеттік облигацияларды сатып алу және сату
саласында саясатты анықтайды. Бұл операциялар ақша ұсынысына әсер ететін ең
маңызды құрал болып табылады. Екіншісі – федералдық консультативтік кеңес.
Жыл сайын сайланатын он екі федералдық резервтік банктердің көрнекті
басшыларынан тұрады. Кеңес кезең сайын басқарушылар кеңесімен кездесіп,
банк саясаты туралы өздерінің ойларын ортаға салады. Бірақ бұл
консультативтік орган болғандықтан, ол саясатты қалыптастыру құқығына
ешқандай қатысы жоқ.
Федералдық резервтік жүйе тәуелсіз ұйым болып табылады. Оны
Президенттің қалауы бойынша жоюға немесе оның ролі мен функцияларын
Конгрестің қалауынша заңнамалық актімен өзгертуге жатпайды. Кеңес
мүшелерінің ұзақ мерзімдік уақытқа сайлануы оларды саяси қысымнан қорғап
және оқшаулау мақсатымен жасалынған. Американдық банк жүйесінің басқа
маңызды бөлігі он екі федералдық резервтік банктер болып табылады. Олар:
а) орталық банктер;
ә) квази-қоғамдық банктер;
б) банкирлердің банктері болып табылады.
Осылайша, АҚШ-та 12 орталық банк бар. Бұл географиялық масштабты,
экономикалық әртүрлілікті және осы елдегі коммерциялық банктердің көп
екендігін көрсетеді. Орталық банктер арқылы Басқарушылар кеңесінің негізгі
саяси нұсқаулары жүзеге асырылады. Олардың арасындағы ең маңыздысы – Нью-
Йорк қаласының Федералдық резервтік банкі.
Он екі резервтік банк квази-қоғамдық болып табылады. Олар жеке меншік
пен қоғамдық бақылаудың ұштасуын көрсетеді. Олардың иелері тиісті округтың
коммерциялық банктері болып есептеледі. Федералдық резервтік жүйеге кіру
үшін коммерциялық банктер өз ауданындағы федералдық резервтік банктің
акционерлік капиталында қатысу үлесін сатып алуға міндетті. Бірақ
федералдық резервтік банктер жүргізіп отырған саясат қағидалары мемлекеттік
орган болып табылатын Басқару кеңесі белгілейді. Американдық капиталистік
экономиканың орталық банктері жеке меншік қолында болғанымен, оларды
мемлекет басқарады. Олар тек пайда табуға ғана ұмтылмай, Басқарушылар
кеңесінің көзқарасы мен жалпы экономика жағдайын жақсарту саясатын
ұстанады.
Федералдық резервтік банктер депозиттік мекемелер үшін депозиттік
мекемелер адамдарға не істесе, соны істейді. Олар банктерден және жинақ
мекемелерінің салымдапрын қабылдап, оларға несиелер береді. Осылайша,
федералдық резервтік банктер банкирлердің банктері болып табылады.
Сонымен қатар федералдық резервтік банктердің мынадай функциялары бар.
Олардың коммерциялық банктер мен жинақ мекемелері орындай алмайтын қолма-
қол ақша шығару функциясы бар. Конгресс оларды федералдық резервтік банктің
банкноттарын айналымға жіберу құқығына рұқсат берген.
Америка Құрама Штаттарының қаржы жүйесіндегі негізгі жұмысты
орындаушылар шамамен 13 800 коммерциялық банктер. Олардың 23 Штаттардың
банктері болып табылады, яғни штаттың чартеріне сәйкес қызмет ететін жеке
меншік банктер. Қалған 13 федералдық үкіметтің чартерлеріне ие болған
ұлттық банктер болып табылады[6].
Жоғарыда көрсетілген параметрлерге қарағанда мемлекеттен
тәуелсіздіктің ең жоғарғы дәрежесі АҚШ-тың орталық банкісінің атқарымын
орындайтын Федералдық Резервтік жүйесінде екен.
Оның өзінің дербес бюджеті бар. Өзінің қызметінің шығындарын өзінің
табысымен қаржыландырады. Барлық шығындарын жапқаннан кейін, мүшелеріне
дивиденд төлеп болғаннан кейін, Үкімет қазынасына жыл сайын 15-20 млрд.
долларға дейін ақша өткізеді. Оның міндеттері елдің заңдарында жалпылай
ғана тұжырымды айтылған. АҚШ-тың Федералдық Резервтік жүйесінің мемлекеттен
тәуелсіздігін ел Президентінің оған ешқандай бұйрық бере алмайтындығынан,
оның басқарушы қызметкерлерін орнынан алуға құқықсыз екендігінен де көруге
болады. Дәл осылай болмағанмен, жоғары дәрежелі тәуелсіздік Германия мен
Швейцарияның Орталық банктерінде де бар. Бұл елдердің Заңдарында
мемлекеттің ақша саясатына араласу құқығы көрсетілмеген. Ең төменгі
дәрежелі тәуелсіздік Франция мен Италияның Орталық банктерінде. Бұл елдерде
Орталық банктер Үкіметтің шешімдерін басшылыққа алып, оларды іске асырады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда, Францияның банкісі,
толығымен қаржы Министрлігінің әсерінде.
Сонымен қатар, дүние жүзілік практикадан белгілі, кейбір елдердің
банктерінің өз мүдделерін әдісін тауып, қоғам мүдделерімен байланыстырып,
елінің экономикасын өркендеуіне үлкен әсер еткені. Оған мысал ретінде,
дүниежүзілік соғыстан қирап шыққан Германия мен Жапонияның қысқа мерзімде,
ірі банктердің көмегімен экономикасы өркендеген елдердің қатарына
қосылғандықтарын келтіруге болады.
ФРЖ-ні құру туралы заңға сәйкес барлық американдық ұлттық банктер
ФРЖ-ның мүшесі болуға тиіс. Штаттардың банктері ФРЖ-ға мүшелікке ену
талаптарына сай келген жағдайларда ғана оның құрамына кіре алады; яғни ол
ФРЖ-ның мүшелері санының 15 % мөлшерін құрайды және шығу барысында алдын
ала 6 ай бұрын хабардар етеді. ФРЖ-ға мүше банктер өз резервтерін нақты
ақшада немесе өз округтеріндегі федералды резервтік банкте депозиттер
формасында ұсатуға міндетті. Сол сияқты олар паритеттері бойынша барлық
толық құнды чектерді сатып алуға да және ФРЖ-ның клирингтік операцияларына
қатынасуға міндетті.
ФРЖ-ға мүше болудың басты бір артықшылығы — ол банктің федералды
резервтік банктің клиенті болумен қатар оның қызметтерін пайдалану
мүмкіндігі болады. Егер де жеке банктен алатын несиелердің мөлшері сол
банктің ресурсының көлемімен шектелетін болса, ал ФРЖ-ға мүше банктер
федералды резервтік банкке несие жайлы сұраныс жасағанда, ондай шектеуге
кез болмайды. Себебі, федералды резервтік банктік ФРЖ-ның барлық қаржылық
ресурстарын пайдалану мүмкіндігі бар. Жеке банктер ФРЖ-ның мүшесі болып
табылмайды, бірақ олар ФРЖ-ға мүше банктермен іскерлік қарым-қатынаста
болған жағдайларда ФРЖ-ның несие, чек айналысы, клиринг және т.б.
қызметтерін жанама түрде пайдаланады.
Сонымен, ФРЖ-ның ұйымдастырылу және функционалдық жағынан ФРЖ
орталықтандыру элементтерін ескере отырып, жергілікті жерлерде өзіндік
дербестікті сақтайды.
1-сурет. ФРЖ-ның ұйымдастырылу құрылымы[7]
2-тарау. Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің ұйымдастыру құрылымын
талдау
2.1. Коммерциялық банктердің түрлері, ұйымдастыру және басқару
құрылымы
Қазақстанда жұмыс істеп жүрген банктердің, Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкісінен басқасының бәрі, екінші дәрежелі банктер болып
есептеледі. Олардың қызметтерінің заңды негізі Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылы 31 тамызда шыққан № 2443 заңдық күші бар "Қазақстан
Республикасыңдағы банктер және банк қызметтері туралы" Жарлығы[8].
Қазақстан Республикасында бұл банктер ашық және жабық акционерлік қоғам
болып қалыптасты.
Аталмыш заңға сәйкес, Қазақстандағы екінші дәрежелі банктер заңды
тұлға болып табылады. Олардың бәрі, меншік нысанына қарамастан коммерциялық
жұмыспен шұғылданады. Сөйтіп, олардың басты мақсаты – пайда табу.
Екінші дәрежелі банктерге, заңды түрде, басқа заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос қаржыларын жұмылдырып, оларды өз атынан өз
қаражатына, қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік талаптарымен
орналастыру және клиенттердің тапсыруымен есеп айырысу, тағы басқа да
операцияларды жүргізуге кұқық берілген.
Сөйтіп, басқа елдердегідей, Қазақстанда да екінші дәрежелі банктер,
бір жағынан, шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың уақытша
бос қаржыларын жұмылдырып, оларға пайда табуға мүмкіншілік жасайды, екінші
жағынан, жұмылдырылған қаржыны басқа шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz