Құнды қағаз нарығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 1
1 Құнды қағаз нарығы 3
1.1 Құнды қағаз нарығының Қазақстандағы жағдайы 3
1.2 Құнды қағаздың түрлері мен сыныптамасы 8
1.3 Опциондар мен фьючерстер 17
1.4 Құнды қағаз портфелі және оны басқару жолдары. 18
2 ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДЫҢ ОПТИМАЛДЫ ПОРТФЕЛІН ТАҢДАУ МОДЕЛЬДЕРІ 25
2.1 Оптималды портфель теориясы 25
2.1 Шарптың құнды қағаздың оптималды портфелін құру моделі 28
2.3 Құнды қағаздың оптималды портфелін құрудың 32
статикалық моделі 32
2.4 Құнды қағаз нарығын ақпараттық және техникалық қамтамасыз ету 38
3. ҚҰНДЫ ҚАҒАЗ ПОРТФЕЛЬ АКЦИЯЛАРЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫН КОМПЬЮТЕРЛІК МОДЕЛЬДІҢ
КӨМЕГІМЕН ТАЛДАУ 41
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 47
ҚОСЫМША 48
КІРІСПЕ
Экономиканың барлық салаларының қызметтері және кез келген
кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметі кез келген түрде жаңа қорларды
құру немесе бар негізгі қорларды, өндірісті дамыту үшін инвестициялық
салымдарды жүзеге асырумен міндетті түрде байланысты. Осыған орай
менеджмент экономика және өндірістік пен басқа да кәсіпорындар мен
ұйымдарды басқару, экономика мен банктік қаржылық қызметтерді басқару
саласындағы мамандар экономика негіздері мен инвестициялық қызметтерді
(портфельді инвестицияларды) жақсы игеру қажет. Кәсіпкер немесе инвестор
құнды қағаз портфелін құру кезінде портфелдің құрылымын, қағаздардың тиімді
түрлерін және жалпы негізгі мақсаттарды анықтау қажет.
Бұл жұмыстың мақсаты құнды қағаздың оптималды портфелін құруды
экономика математикалық модельдерін тұрғызу және құнды қағаз портфелін
ақпарат жүйесі арқылы талдау жүргізу болып табылады. Таңдалған тақырыпты
толық сипаттау үшін келесі мәселелер қойылған:
1)Құнды қағаз портфелін құрудың теоретикалық негіздерін анықтау;
2) Оптималды портфельді құрудың моделдері мен методикасын ашу;
3) Портфельдің табыстылығы мен тәуекелін есептеу.
Алынған тақырып өзекті болып табылады, себебі экономикалық есептерді
шешу кезінде компьютерлік технологияларды қолдану кеңінен таратыла
басталды. Сөйтіп құнды қағаз портфелін оптимизациялау үшін экономикалық
модельдер арқылы түрлі бағдарламалық өнімдер құрылады.Сондықтан қазіргі
кезде құнды қағаз портфелін ақпарат жүйесі арқылы талдау өзекті болып
табылады.
Құнды қағаз нарығын дамыту үшін көптеген белгілі компаниялар мен
кәсіпорындар мен банкттер өз қаржылық қызметтерін тиімді жүргізумен қатар
құнды қағаз портфельдерін оптималды варианттарын таңдаулары қажет. Сол үшін
оптималды варианттарды математикалық модельдеу тұрғысынан қарастыруды жөн
көрдім.
Отандық әдебиеттерде көп көлемде экономика мен нақты
инвестицияларды басқаруға көп көңіл бөлінеді, яғни экономикалық тиімділікті
бағалау әдістері туралы жазылады. Бірақ құнды қағаз портфелін басқару
сұрақтарына аз көңіл бөлінеді. Енді соңғы жылдары экономика мен
инвестицияларды басқару саласында әдебиеттер көптеп шығуда, бірақ соның
ішінде инвестициялау экономикасын, құнды қағаз портфелін ақпарат жуйесі
тұрғысынан жүйеленген кітаптар жоқ деуге де болады.
1 Құнды қағаз нарығы
1.1 Құнды қағаз нарығының Қазақстандағы жағдайы
Бағалы қағаздар айналымы болатын нарықты құнды қағаз нарығы немесе қор
нарығы деп атайды. Басқаша айтқында құнды қағазды сату мен сатып алу және
эмиссияны жүзеге асыратын ссудалық капитал нарығының бөлігі. Ол қаржы
ресурстарды, капиталды қайта бөлудің тиімді механизмі. Осы нарықтың пайда
болуымен ерекше операцияларды тудырды. Олар: эмиссия, листинг,
котировка,сату –сатып алу келісімдерімен құнды қағаз портфелін басқару және
т.б.
Қазақстанда құнды қағаз нарығы 90 жылдардан бастап құрыла бастады және
соған қатысты нормативті және заңнамалық базаны құруды қажет етті. Құнды
қағаз нарығы номативті хұқық базасының құрылуы бірқатар қиыншылықтармен
сипаталды. Біздің нарығымызды сипаттай келе отырып, мамандардың айтуы
бойынша құнды қағаз нарығының құрылудың объективті және субъективті
алғышарттары 90 жылдары пайда бола бастады. Көптеген заң актілері шығарылды
және қажетті хұқықтық база болмады.Бұл заңдар: құнды қағаз нарығы туралы,
ҚР-ғы құнды қағазбен келісімдерді тіркеу туралы заңдар. Нормативті хұқықтық
базаның көмегімен құнды қағаз нарығын жетілдіру және құру процесін
басқаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар жалпы қор нарығы өзінің құрылымды
бөліктермен экономика жағдайынан бөлінбейді. Оның табысты жұмыс істеуі 3
негізгі шарттармен анықталады: толық заң базасының болуы, нормативті және
ұйымдастырушылық базасының болуымен.
Құнды қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір орталықтан
қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге,
нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға
және ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік
береді. Құнды қағаздар нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынадай
шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру,
монополиясыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелігінен алудың ең
басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда жеке
және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына
айналуда. Сондықтан да құнды қағаз нарығына қатысушылардың барлығының
алдында құнды қағаздармен жасалатын опреациялардың теориясы мен техникасын
игеру, биржалық істі регламенттеуді үйрену, мемлекеттік кәсіпорындарды
акционерлеу және жекешелендіруге байланысты іс-тәжірибелерді игеру
міндеттері тұрады.
Құнды қағаздар нарығының міндеті – құнды қағаздар сатушылар мен сатып
алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды
толық қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл міндеттерді шешу құнды қағаздар нарығында қызмет етуші
делдалдардың - брокерлер мен инвестициялық дилердің қатынасуынсыз мүмкін
емес. Тек қана солар құнды қағаздар нарығын қандай жағдайда, қашан қандай
шартпен және қандай бағалы қағазды шығару қажет екендігін біледі.
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілген құнды қағаздар нарығының
негізгі идеологиясы келесідей қағидалардан тұрады:
1. әрбір потенциалды инвестор үшін құнды қағаздарды эмиссиялаудың
барлық түрлері бойынша толық және тура ақпараттардың болуы;
2. құнды қағаздар нарығының қатынасушыларының (инвестициялық
формалардың, қор биржалары және тауар биржаларының қор
бөлімдері, брокерлік фирмалар және т.б ) біліктілігі.
Бұл аталған мекемелердің жұмысындағы кәсіби сапасы туралы қойылатын
талаптардың маңызы арта түседі. Инвестициялық қор ретінде құрылатын кез
келген заңды тұлғаның штабында құнды қағаздармен жұмыс жасай алатын
маманның болуы міндетті. Ол алғашқы және қайталама құнды қағаздар
нарығының дамуы туралы хабардар болуы тиіс.
Қазақстанда нарықты объективті түрде реттеу үшін мыналар қажет:
біріншіден, оның мемлекеттік сектордың кәсіпорындарымен қатар, жеке
кәсіпкерлер және қалыптасып келе жатқан шағын және орта бизнесті, сол
сияқты үкімет бюджетінің тапшылығын қаржыландыру үшін қажетті ресурстарды
іздестірумен тікелей байланысты болуы; екіншіден республика азаматтарына
құнды қағазды сатып алуға және сатуға мүмкіндік беретін үкіметтің
жекешелендіру стратегиясымен байланысты болуы; үшіншіден, ақша массасына
Ұлттық банк жағынан бақылау жасауда жаңа жанама механизмдерді
қалыптастыру үшін, мемлекет жағынан нарықты реттеудегі біліктілік
республикамыздағы нарыққа өтудегі жаңа көптеген мәселелерді шешуге
көмектеседі.
Бүгін Қазақстанның қор нарығында мағынасыз жағдай қалыптасып отыр.
Бір жағынан қор нарығындағы позитивті қозғалыс, ал екінші жағынан
корпоративті құнды қағаз нарығының дамудың баяу темптері байқалады. Құнды
қағаз нарығы саяси, әлеуметтік және қоғамның басқа да сфераларындағы болып
жатқан немесе болатын өзгерістерге өте сезімтал. Осыған байланысты нарықтың
жағдайын жалпылайтын көрсеткіштер (мысалы Доу –Джонс индексі, АҚШ-тағы
Стандарт энд Пур индексі) мемлекет экономикасының жағдайынын суреттейтін
негізгі индекатор болады. 1
Қор нарығының негізгі функцияларына:
1) Коммерциялық функциясы- нарықта жүргізілген операциялардан түскен
табысты алу;
2) Бағалық функция – бағаның жиналу процессін қамтамасыз етеді.
3) Ақпараттық функция – сауда объектілері мен қатысушылары туралы
нарықтық ақпарат береді.
4) Реттеуші функция.
Осы нарықта келесі құнды қағаздар айналысты болады:
1. Акция
2. Облигация
3. Мемлекеттік қазынашылық міндетемелер
4. Жинақтау және депозиттік сертификаттар
5. Вексель
6. Варант
7. Фьючерс
8. Жекешелендіру чегі.
Қазақстан Республикасының құнды қағаз нарығы туралы заңына сәйкес
келесі түсініктерге анықтама берілген:
Қор нарығы бұл заңнамаға және биржа бекіткен ережелерге сәйкес
құнды қағаздарды сатуды ұйымдастыратын заңды тұлға. Эмиссия - құнды
қағаздарды шығару және орналастыру. Сонымен қатар қор биржасында келесі
мамандар жұмыс жасайды.
Дилер - өз атынан және өз қаражатына, пайда табу мақсатында құнды
қағазбен келісім жасасатын және оны нәтижесінде қайта сатуды көздейтін
мамандандырылған қатысушы.
Инвестор – өз қаражатын құнды қағаздарға салуды жүзеге асыратын
заңды немесе жеке тұлға.
Кастодиан – сенімге берген клиенттердің құнды қағаздары мен
ақшаларын сақтау бойынша қызметті жүзеге асыратын мамандандырылған
қатысушы.
Негізгі бізге қажетті түсінік бұл құнды қағаз портфелі – құнды
қағаз нарығы субъектілерінің жеке меншігінде немесе басқаруында болатын
құнды қағаз түрлерінің жиынтығы.
Құнды қағаз портфелін басқарушы – құнды қағаз портфелін басқару
бойынша және құнды қағазды алуға берілген ақшаны басқаратын
мамандандырылған қызметті жүзеге асыратын тұлға.
Құнды қағаз нарығының субъектілері болып инвестор, эмитент құнды
қағаз нарығының маманды қатысушылары. Ал объектілері болып акция, облигация
және басқа да құнды қағаздар, туынды құнды қағаздар, шетел эмитенттерінің
құнды қағаздары, ипотекалық куәлік, коносамент.
Нарықтың қозғалысы әрқашан 3 уақыт интервалында зерттеледі. Ең ұзақ
интервалы алғашқы деп аталады және ол бірнеше жыл ішіндегі бағаның басты
қозғалысын анықтайды. Сонымен қатар қысқа қадам – екі немесе одан да көп
мерзім ішіндегі өзгерістерді қарастырады. Нарықтың анализі графикалық түрде
жүзеге асырылады.– сызықтық графиктер, гистограммалар, бағаналық
диаграммалар сызылады.
Біздің экономикалық жағдайымызда немесе әлемдік нарыққа енуіміздегі
ең өзектісі, бұл әлемдегі құнды қағаздар нарығына байланысты жинақталған
барлық құндылықтарды оқып үйрену және хабарлау болып табылады.
Қор нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттілігін әлемдік тәжірибе
көрсетіп берді. Ол әр елдегі өзіндік ерекшеліктерге қарай ескерілетін
жағдайда, мемлекеттік реттеудің формалары мен әдістерінің ортақ үлгісін
жасайды. Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз
жағдайда реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын
және құнды қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін заңдылықтарды
тез арады дайындау қажет.
Құнды қағаздар айналысы сферасындағы жеке бастаманы қолдауға
байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің қызметіне
мемлекеттік, әкімшілік және жанама (экономикалық) бақылау қою шараларының
жүйесін жасау, сол сиқты экономикалық қор секторындағы нарықтық ортаға
толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет. Экономикалық бақылау
шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде жүзеге
асуы тиіс.
Құнды қағаздар нарығына мемлекеттік ықпал етудің мақсаты мынадай:
- макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ету;
- нарықтық ортаның бәсекелестік қабілетін қамтамасыз
ету;
- құнды қағаздар нарығы агенттерінің мүделерін
құқықтық және экономикалық қорғау.
Құқықтық қорғау : құнды қағаздарды әкімшілік –мемлекетік тіркеу;
құнды қағаздар нарығына кәсіби қатынасушылардың қызметтеріне лицензиялар
және сертификаттар беру, құнды қағаздар нарығына жіберу ережелері, шетел
инвесторларын құнды қағаз нарығына жібері ережелері.
Экономикалық қорғау: құнды қағаздармен жасалатын операциялар бойыша
салықтық жеңілдіктер жүйесін жасау және қолдану; мемлекттік құнды
қағаздармен жасалатын операциялар жолымен нарықтағы сұраныс пен ұсынысты
реттеу.
Қаржы нарығының жұмыс жасауы үшін мемлекеттік реттеуді қажет етеді.
Қазақстанда бұндай функцияларды жүзеге асыратын орган Қазақстан
Республикасының құнды қағаздар бойынша комиссиясы. Ол эмитенттер
қызметрінің стандарты және талаптарды қояды; құнды қағазды шығару туралы
шешімдерді қабылдайды; құнды қағаз нарығының мамнды қатысушыларының
қызметін лицензиялайды.
Экономикадағы түрлендірулер жаңа экономикалық жағдайларға сәйкес
ресурстарды, оның ішінде қаржы ресурстарын үлестірудің формаларын
қолдануды міндеттейді.Қор биржасы – бұл құнды қағаздардың бірқалыпта
айналысы үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз ететін ұйым. Қор биржасының
толық мәні, оның экономикадағы мынадай қызметтерінен көрінеді:
– қор нарығында биржалық делдалдардың құнды қағаздарды сату жолымен
уақытша бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру және шоғырландыру;
– құнды қағаздармен жасалатын операцияларды
шоғырландыр, сұраныс пен ұсыныс деңгейін көрсететін
бағаларды белгілеу және жалған капиталды
қалыптастыру.
Қор биржасы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу
процесін ұйымдастырушысы экономиканың басты буыны болып табылады.Ол қаржы
және өндірістік капитал арасындағы делдал бола отырып, экономикалық дамудың
қозғаушы күштерінің бірі болып саналатын инвестициялық процеске ықпал
етеді.
Елімізде 1998 жылдан бастап тек қана 2 қор биржалары жұмыс істей
бастады. Олар орталық Азиялық қоры мен Қазақстанның қор биржасы .Елімізде
модельді биржаны таңдауда жүргізілген тендер нәтижесінде KASE қор биржасы
және осы құрылымнан шыққан АҚ – AFINEX ол шетел валюта бойынша сауданы
ұйымдастырушысы.
Құнды қағаз нарығы Қазақстан экономикасындағы ең аз дамыған нарықтан
бірі. Құнды қағаз Қазақстандағы нарығында негізгі секторы мемлекеттік және
корпоративті құнды қағаз секторы болып табылады.
Рәсімділенбегенділік (неоформленность) макроэкономикалық түсінігінде
қазақстанның құнды қағаз нарығына сай сипат. Оны салыстырудан көруге
болады. Мысалы АҚШ –та және Францияда бюджетті қаржыландырудың қайнар
көздері болып банк несиелері мен мемлекеттік құнды қағаздың эмиссиясы
болып табылады.
Қазақстан құнды қағаз нарығының дамымағандылығы оның басқа нарықтармен
салыстыруға мүкіндік бермейді. Біздің нарығымыз тәуекелдің барлық
деңгейлердің болуымен сипаталады:
(динамикалы,статистикалық,несиелік, пайыздық, валюталық, салық-тық,
инвестициялық және басқа да түрлері мен нысандары) Нарықтың тұрақтануына
экономикалық тұрақсыздық, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы,
мамандандырылған кадрлердің болмауы қатты әсерін тигізеді.Құнды қағаз
нарығын қаржы институттары арқылы дамушы жүйені құру – ол ұзақ процесс.
Құнды қағаз нарығының сапалық сипаттамаларға көңіл аударсақ:
– кішігірім көлемі;
– материалды базаның, сату технологиясының, ақпараттық инфрақұрылымның
дамымағандылығы;
– осы нарықты құру ұзақ мерзімді, ойластырылған мемлекеттік саясатының
болмауы; Сонымен қатар құнды қағаз нарығы өндіріспен байланысы жоқ.
Ал құнды қағаз нарығын реттейтін заңнамаларды жүзеге асыратын құнды
қағаз бойынша ҚР-ның Ұлттық комиссиясы, Қаржы министірлігі, Ұлттық банк.
1
1.2 Құнды қағаздың түрлері мен сыныптамасы
Құнды қағаздың экономикалық мәнін ашу үшін қосымша сапаларын
қарастырып өту маңызды болады, оларсыз құжат құнды қағаз мәртебесіне ие
бола алмайды.Біріншіден мүліктік хұқықты куәландыратын мүліктік титул
нысаны (корпорация акциясы, коносамент). Екіншіден, құнды қағаз қаражатты
инвестициялауды куәландыратын құжат ретінде болуы керек. Үшіншіден, құнды
қағаз бұл нақты активтерде талаптары көрсетілетін құжат (акция, чек,
жекешелендіру құжаты) Төртіншіден маңызды мезеттерінің бірі бұл құнды
қағаздың экономикалық мәнін түсіну үшін оның табыс әкелетіндігін ескеру.
Иемденуші үшін осы табыстардың жиынтығын капитал қылады. Бірақ бұндай
капиталдың іс жүзіндегі капиталдан айырмашылығы: ол өндіріс процессі
кезінде қызмет етпейді.Бұл жағдайда капиталдың бөлініп кетуін байқауға
болады. Яғни ол нақты капитал мен капиталдың құнды қағаз түрінде болуы.
Нақты капитал өндіріс кезінде жұмыс жасайды, ал құнды қағаздар нарықта
өздерінің қозғалысын бастайды. Нақты капитал өз айналымын әлі аяқтамаған
мезгілдің өзінде, құнды қағазды иемденуші, мысалы нарықта акцияны сатып,
ақшалай капиталды өзіне қайтадан қайтарады.
Дүние жүзілік практикада мемлекеттік құнды қағаздың қатарына
келесілерді жатқызады.
1) Қазынашылық вексель – қысқа мерзімді мемлекеттік міндетемелер;
2) Ортамерзімді қазынашылық вексель;
3) Ұзақ мерзімі қазынашылық міндетемелер - өтеу мерзімі 10жылдан және одан
да көп, ол бойынша купондық пайыздар төленеді.
4) Мемлекеттік облигациялар;
Шетел үкіметінің сериясы түрінде нарықтық емес мемлекеттік құнды
қағаздың ерекше түрлері.
Эмисиялық құнды қағазды шығару нысаны 2 түрге бөлінеді: құжаттық және
құжатсыз. Құнды қағазды шығарудың құжаттық нысаны – құнды қағазға мүліктік
хұқық реестрде тіркеледі және материалды тасығыштарда (қағаз және басқа да
материалда) шығарылады. Құжатсыз нысаны құнды қағазға мүліктік хұқық
құнды қағаз тасушылардың реестрінде тіркеледі.
Құнды қағаз – бұл нарыққа қатысушылар арасындағы нарықтық қатынасты
беркіту нысаны болып табылады, ол әдетте сол қатынастың объектісі болады.
Яғни қатысушылар арасындығы құнда қағазды сату және сатып алу, кейін оны
тауарға немесе ақшаға айырбастау арқылы кез келген шарт немесе келісім
жасасудан құралады. Бірақ құнды қағаз –бұл ақша және материалдық тауар да
емес. Иемденушіге беретін хұқығы оның құндылығы болып табылады. Соңғысы өз
тауарын немесе ақшасын құнды қағазға айырбастайды тек сол жағдайда егер де
тауардан, ақшадан әлдеқайда артықшылығы бар болғандығында сенімді болса.
Ақша және тауар капиталдың бар болуының әртүрлі нысандары болғандықтан,
құнды қағаздың экономикалық анықтамасын келесідей айтуға болады: құнды
қағаз - ақшалық, өндірістік,тауарлық нысандарынан ерекшелігі бар және
нарықта айналымға түсетін,табыс әкелетін капиталдың өмір сүру нысаны.
Құнды қағаз өз нарығында, яғни кұнды қағаз нарығында айналысқа түсетін
ерекше тауар, бірақ оның иә заттық, иә ақшалай тұтынушылық құны жоқ, қызмет
түрі бола алмайды.Кең мағынада құнды қағаз сәйкес бағаға сатылатын және
сатып алынатын құжат.Сөйтіп құнды қағаздар бірқатар функцияларды орындайды:
• Экономика сфералары мен салалары арасында, халық топтары арасында ақша
қаражаттарын қайта бөледі.
• Құнды қағазды иемденуші, капиталға хұқықтан басқа қосымша хұқықты
береді. Мысалы басқаруға қатысу хұқығы, ақпарат алу хұқығы.
• Капиталды қайтару немесе капиталға қатысты қосымша табыс алады.
Кез келген экономикалық категория ретінде құнды қағаздың өзіндік
сапаларына тоқталатын болсақ: өтімділік, айналымдылығы, уақытшалылығы,
нарықтық сипаты, стандарттылығы және сериялылығы.
Өтімділік – құнды қағазды сату арқылы нақты ақшаға айналдыру
жеңілділігімен сипаталады. Ол үшін құнды қағаз нарықта айналып отыруы
қажет. Құнды қағаз – ерекше товар, оның өз нарығы болуы керек. Бірақ құнды
қағаз нарығында сатылатын товарлар маңызды товар болып табылады. Себебі
құнды қағаз ол табысқа хұқық беретін құжат, бірақ нақты капитал емес. Бұл
нарықта құнды қағаз – сату сатып алу заты ретінде қолданылады және
комплекстік бағаларға ие. Олар номиналды эмиссилық және нарықтық бағалар.
Егер құнды қағаздың номиналды құны қор биржасындағы құнды қағаздың
курсымен теңдесетін болса ол альпари деп аталады.
Құнды қағаздың ақшамен байланыстыратын көптеген қасиеттері бар. Ең
негізгі қасиеті әр түрлі нысанда ақшаға айырбастау мүмкіншілігі.Құнды
қағаз кепіл заты бола алады және бірнеше жыл бойы сақтауға болады, кейде
мұра ретінде беріліп отырылады.
Алғашқы кезде барлық құнды қағаздар тек қағаз нысанында болған,
оның аты да содан щыққан, бұлар да өз кезегінде қағаз ақшалар сияқты құнды
. 3
Құнды қағаздың сыныптамасы: атаулы және ұсынылмалы болып бөлінеді.
Атаулы құнды қағаз – бұл қарапайым құжатты немесе электронды нысанда
жүргізілетін, иемденушінің аты меншіктенуші реестрінде иә бланкте
тіркелетін құнды қағаз.
Ұсынылмалы құнды қағаз – иемденушінің аты тіркелмейтін оның айналымы
тіркеуді қажет етпейтін құнды қағаз.
Қағазда көрсетілген хұқық бойыншақұнды қағаздың түрлері:
– ақшалы қағаздар(облигация, вексель,чек);
– иемдену хұқығын куәләндыратын товарлы қағаздар;(коносамент,
складтық куәліктер)
– белгілі бір компанияға қатысуға хұқық беретін қағаздар.(акция)
Дүние жүзілік практикада құнды қағаздар екі класқа бөлінеді.
1) негізгі құнды қағаздар.
2) өндірістік құнды қағаздар.
Негізгі – кез келген активке меншіктік хұқығы бар құнды қағаз.Әдетте
тауарға, ақшаға, капиталға және т.б.
Негізгі құнды қағаз
Бастапқы
Қайталама
Бастапқы құнды қағаз - активтерге негізделген.(оның құрамына
активтердің өздері кірмейді) Мысалы: акция, облигация, вексель.
Қайталама құнды құнды қағаздар қағаз - бастапқы құнды қағаз негізінде
шығарылған құнды қағаздар; мысалы құнды қағазға варрант.
Өндірістік құнды қағаздар - бұл фьючерстік контрактілер (тауарлық,
валюталық, пайыздық).
Сыныптамалық белгісі Құнды қағаз түрі
өмір сүру мерзімі мерзімді
мерзімсіз
пайда болуы бастапқы
қайталама
болу нысаны құжаттық
құжатсыз
пайдалану типі инвестициялық
инвестициялық емес
иемдену тәртібі атаулы
ұсынылмалы
меншіктеуші нысаны мемлекеттік
мелекеттік емес
Айналым сипаты нарықтық
бойынша
нарықтық емес
тәуекел деңгейі тәуекелсіз
тәуекелді
табыстың бар болуы табысты
табыссыз
экономикалық мағынасыакция
бойынша
облигация
Экономикалық мағынасы бойынша құнды қағаздардың түрлері:
Акция- акционерлік қоғамның жарғылық қорына жеке дара салымы. Акция
қоғам пайда болғаннан бері бар және ол құнды қағаздардың ең маңыздысы деуге
болады.Акцияда белгіленген ақша соммасы, яғни оның номиналды құны
болады.Бұл бірақ оның нақты құнын кепілдемейді, ол құнын нарық анықтайды.
Ал нарықтағы сатылатын және сатып алынатын баға ол акция курсы болады.
Акционерліклік қоғамды құрған кезде оның акциялары құрылтайшылары арасында
орналасады.Акцияларды акционерлік қоғам шығарады. Қарапайым акция – акция
иемденуші тұлға акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға хұқық береді және
дивидент алуға дауыс беретін хұқық. Дивидент ағымдағы жыл бойынша таза
табыстан ақшалай төленеді.
Акционерлік қоғамдардың акциялары. Акция акционерлік қоғамнаң
капиталына қаражат қосқандығын куәләндыратын жазбаша куәләндіратын жазбаша
куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаздар. Акция өз кезегінде,
оның иесіне тиісті акция сомасына сәйкес салынған капиталына белгілі бір
девидент алуға құқық береді. Акцияны иеленуші акционер деп аталады. Оның
тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен айырмашылығы, акцияны сатып алу
барысында қоғам капиталына қатынасады, ал өнеркәсіптік облигацияны сатып
алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты пайыз төлеуге келісім шарт
жасайтын кредитор болып табылады. Акционер АҚ-ның несие берушісі болып
саналмайды. Сондықтан да ол қоғамнан өз акциясына тұрақты девидент төлеуді
және акция бағамы түскен жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы
болмайды.
Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор биржасында бір
кәсіпорынның акциялары бір уақыт ішінде компанияның нақты қорларында
ешқандайда өзгерісіз қалуына қарамай–ақ әртүрлі бағамға ие болуы мүмкін. АҚ
әдетте резервтер немесе заемдық резевтер деп аталытын қорды құру саясатын
жүргізеді.Сөйтіп жинақталған қор таусыоғанда ғана акционерлік компанияның
девиденттерді қысқартады. Акцияны иеленушілер аз девидент әкелетін
акциялардан құтылуға тырысады.Сөйтіп барлығының сол қоғамның акцияларына
құтылуға тырысуы акция бағамының төмендеуіне жол береді.
Акцияонерлік қоғамның бірқалыпты жұмыс жасауы барысында акцияның
иелері өздерінің акцияларына тиісті девиденттерді алады. Мысалға 50
теңгелік акцияның табысы 6 тенгені құрасын делік.1 акцияға келетін 6 тенге
дивидент бұл акционердің акциясы бойынша 12% жылдық табысын
білдіреді.Табыстың нақты деңгейі (рендит ) мына формула бойынша
есептеледі:
Рендит = (Дивиденд Сатып алу бағасы )*100
Егер де 50 тенгелік номиналдық құны бар акция 250 тенге бағамы бойынша
сатып алынса және ол бойынша 10 тенге дивидент төленетін болса, онда
жылдық табыс көрсеткіші келесідей болады:
10*(100250) = 4 %
Бірақ бұл көрсетілген акция табысын салым иесі үшін тартымды деп
айту қиын. Ол үшін акция бағасының өсуін күту бұл маңызды себебі, ондай
акцияны сату, ол акция бойынша біршама табысты қамтамасыз етуі мүмкін.
Демек акция бағамының өсуін күту, салымшыға ең күшті ықпал етеді.
Қор биржасында және банктердегі акцияның сатылу және стып алу бағасы
акцияның бағамы деп аталады. ОЛ негізінен екі факторға: дивидент мөлшеріне
және қарыздық пайыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін
девидент қаншалықты жоғары болса, соғұрлым акция қымбат немесе оның бағамы
жоғары келеді.
Акцияны сатып ала отырып, қаражат иесі одан алатын дивидент бойынша
табысты, өз капиталын банк немесе өнеркәсіп компаниясының тұрақты табысы
кепілдендірілген облигацияны сатып алу барысымен салыстырады.
Акция бағамы әр түрлі бағыттардан туындайды көптеген факторлардың
әсер етуінен құралады. Бір жағынан, ол қарыздық пайыз шамасына тәуелді,
себебі акционерлік қоғамның акциясын сатып аоуға жұмсалған қаражаттың
несиеге берілген ақшалай қаражатпен өзара ұқсастығы бар. Сондықтан да пайыз
нысанындағы сыйақы экономикалық негізделген болып саналады. Екінші
жағынан, дивидент шамасына сол акционерлік қоғамның кәсіпкерлік
қызметтінің жетістіктері де ықпал етеді. Акция бағамының деңгейіне, тондай-
ақ құнды қағаздарға сұраныс пен ұсыныс сияқты қуатты факторлар да ықпал
етеді.
Акционерлік қоғам акционерлерге түрлі артықшылықтар беретін акцияларды
айналысқа шығарады. Акцияның мәлімдеуші және атаулы түрлері болады.
Мәлімдеуші акция – бұл оның иесіне компанияның акционері екендігін заңды
түрде куәләндіруды білдіреді. Атаулы акцияларды шығару барысында
акционерлік қоғамды иеленушілер ретінде тек компанияның акционерлік
кітабына енген акцияны ұстаушылар бола алады. Мәлімдеушу акциялар біршама
қарапайым және сауда операцияларына өте қолайлы. Мұндай жағдайда компания
оларды иеленушілердің аттарын білмейді. 4
Сондай-ақ акциялар жай және артықшылығы бар акцияларға бөлінеді. Жай
акциялар оны иеленушілерге қарастырылған акционерлік құқық негізінде
акционерлік қоғамның табысына сәйкес дивидент алып отыруға құқық
береді.Артықшылығы бар акциялар жай акциялармен салыстырғанда оның
иеленушілері үшін әртүрлі нысанда болатын белгілі бір артықшылықтарды
қарастырады. Артықшылығы бар акциялар үшін компаниялар оларды сатып алуда
тұрақты баға қоядыБұл жағдайда олардың бұрынғвы иелерібиржадағы бағам
бойынша акцияларды сату арқылы пайданы бөлуге қатынаса алмайды.
Жартылай бағалы құнды қағаздар (квази қағаздар ) –класикалық немесе
аралық құнды қағаздан туындайтын және нақты құнды қағазға аударуға хұқығы
бар қағаз.
Облигация- белгіленген мерізімнен соң салынған ақшаны қайтарудың
борыштық міндеттемесі.Латын тілінен аударғанда облигация “міндеттеме” деген
мағынаны береді.Облигацияны шығарған кәсіпорын (эмитент) ақшаны қарызға
алушы ролінде, ал облигацияны сатып алушы (инвестор) кретитор ролінде
атқарады.Тікелей айтқанда облигация – иемденушінің ақшалый қаражаты салуды
куәландыратын және нақты пайызымен көрсетілген мерзімде номиналды құнын
өтеу міндетін растайтын құнды қағаз.
Облигациялардың экономикалық жаратылысы келесідей үш ерекшелігімен
сипаталады:
1. облигация – шаруашылық қызметті несиелеу үшін пайдаланылатын капитал
шоғырландыру құралы;
2. облигация – онша қымбат емес және оңай қол жеткізуге болатын борыштық
құрал;
3. облигация ұзақ мерзімді борыштық міндеттеме.
Шаруашылық жүйенің дамуы мен қоғамның және шаруашылық міндеттердің
біртіндеп қиындай түсуі ұзақ мерзімді несиеге деген қажеттіліктің маңызын
артыра отырып, әр алуан шаруашылық ұйымдарда шығындарды қаржыландыру үшін
және займдарды сату жолымен жүзеге асырылуы акциялар шығаруға қарағанда
біршама тиімді.
Облигация өзінің заңды және қаржылық сипаты жағынан алғанды ұзақ
мерзімді несие құралы ретінде қызмет етеді. Оны шығару және сатудағы
дербестігі, сондай-ақ қор биржасы арқылы кеңірек айналысы, облигацияны ұзақ
мерзімді несиеге дегн қажеттілікті қанағаттандыру және капитал жинақтаудың
тартымды құралдарының біріне айналдырады.Облигация мынадай басты
элементерден тұрады: облигация деген жаз, облигацияна шығарушы фирманың аты
және орналасқан жері; фирма немесесатып алушының аты немесе мәлімдеушілігі
туралы жазу, номиналдық құны пайыздық мөлшері, қайтару және пайыз төлеу
уақыты; шығарылған жері және күні; сол облигацияның сериясы номері.
Мақсатты облигациялардыңміндетті түрдегі реквизиті – бұл олардың
шығарылуын қамтамасыз ететін товардың көрсетілуі. Негізгі бқлігінен басқа
облигацияға пайыз төлеуде өолданатын купон қосылады. Пайыз төлеуге арналған
купон мынадай негізгі элементтерді қамтиды: пайыз төлейтін купонның реттік
нөмері, пайыз төлеуге тиісті облигацияның номері, эмитент аты.
Қамтамасыз етілуіне байланысты облигацияларды қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген деп екіге бөлінеді.Қамтамасыз етілген облигациялар
заңды құжаттармен қамтамасыз етіледі.Ол құжаттар есеп айырысқанға дейін
несие берушінің қолында болады. Қамтамасыз етілмеген облигацилар – қоғам
мүлкімен қамтамасыз етілмеген жай ғана қайтару туралы уәдені
білдіреді.Облигацияны эмитенттері мен ұстаушыларына берілген құқықтарына
байланысты оьлигацияны көптеген категорияларға бөледі.
Қайтарып алынған облигациялар – эмитенттеріне номиналдық құнынан
алатын бағада ертерек төлеуге құқық береді. Арнайы өтелу мерзіміне дейін
аз уақыт қалса, соғұрлым қайтару бағасы төмен болып келеді.
Жинақталған қор облигациялары- бұл пайдадан алынатын қаражаттарға
сәйкес шығарылатын облигацияларды білдіреді.Мұндай құнды қағаздарды сатып
алу теің партиялармен сатылап жүргізілуімен қатар, олардың жоғарғы
сапалылығын қамтамасыз етеді. Жинақталған қор бойынша жылдық төлемдерді
аннуитет деп атайды.Аннуитет құрамына номиналдық құнның бір бөлігі және
жылдық пайыз кіреді.
Ұлғаймалы облигациялар оны ұстаушыларына жоғары пайызбен өтелу
мерзімін созуға құқық береді.
Сериалды облигациялар негізгі қарызды жыл сайын төлеумен қатар,
төленетін пайызды жылдан жылдан жылға жоғарлатуды қамтамасыз етеді.
Айырбасталатын облигациялар – инвесторды акционерлік қоғамға бекіту
мақсатында шығарылатын және жай немесе артықшылы бар акцияларға айналдыруға
құқық беретін облигацияны шығаруды білдіреді.
Ордерлі облигациялар – жаңа облигацияларды немесе акцияларды тұрақты
бағада сатып алуға құқық береді.Сондай-ақ облигациялар акциямен байланысты
сатылуы мүмкін, мұнда сауданың танымал қағидасы “жүктеме“ қолданылады.Пайыз
тұрақты болып табылмайды, яғни белгілі бір ірі банктердің пайыз мөлшеріне
байланысты, бірақ алдын ала белгіленген минимумнан төмендемейтін
облтгацияларды сатып алуға болады.
Тұрақты табысты өнеркәсіптік облигациялардың акциялардан айырмашылығы,
олар номиналды бағасымен төменгі бағамда сатылуы мүмкін, мысалға 100
тенгенің орнына 97 тенгеге.Облигация бағасының мұндай мөлшерде төмендеуін
дизажио деп атайды.Оған қоса , облигацияның өтелуі кейде келісім бойынша
номиналдық құнынан жоғары бағамда сатылуын, яғни 100 тенгенің орнына 104
тенгеге сатылуын айтуға болады. Мұндай үстеме ақыны ажио деп атайды.
Іскерлік әлемде құнды қағаздармен түсетін табысты рендит сөзімен
бейнеленеді. Тұрақты пайыз әкелетін құнды қағаздар рендиті мынадай
формуламамен есептелінеді:
Рендит = (Номиналдық пайыз Эмиссиялық бағам)*100
Мысалға, 5%-дық облигация номиналдық бағамынан төмен, 100-дің орнына
95-ке сатылса, онда оның рендиті 5,26% (5* 10095) құрайды.
Өнеркәсіптік облигацияның көптеген түрлері болады. Иелеріне қарыздарын
қайтармай өмірлік пайыз төлеп отыратын облигациялар, сондай-ақ шартты
облигациялар және т.с.с түрлері болады.
Тұрақты табысты құнды қағаздың бағамы әр түрлі болады. Сондықтан да
олар қор биржасында мүдделендіру құралы болып табылады. Мұндай бағалы
қағаздардың бағамының өзгеру себебі әр уақыт кезеңіндегі ұлттық өндірісте
жаң облигациялардың шығуына, тұрақты табысы ұлғайған мөлшерде басқа да
құнды қағаздардың шығуына байланысты, соның нәтижесінде бұрын шығарылған
құнды қағаздардың бағамы өзгереді Төменгі пайыз мөлшеріндегі
облигациялардан, олардың иелері тезірек құтылуға ұмтылып, олардың орнына
тұрақты пайыз әкелетін құнды қағаздырды сатып алады. Мұндай құнды
қағаздардың бағамындағы өзгерістердің себебі осында. Тұрақты пайыздық
облигациялар немесе басқа да құнды қағаздары бар әрбір иеленуші мынадай
міндеттерді шешеді: ескі үлгідегі облигацияны біршама төменгі бағада сатып
алу барысында немесе ескі үлгідегі облигацияны сатып алудан, сондай-ақ
жаңа үлгідегі біршама жоғары тұрақты табысы бар облигацияларды сатып
алғаннан , ол не зиян шегеді немес ұтады. 4
Облигациядан алынған табыс әдетте акциядан алынған табыстан аз, бірақ
өте сенімді себебі ол нарықтық жағдайларға байланысты емес. Атаулы
облигациялар – иеленушілер ерекше кітапта тіркеледі, сондықтан бұндай
облигациялар купонсыз. Облигация курсы – бұл номиналға қатысты пайызда
көрсетілетін нарықтық құнның мәні.
Банктік сертификат-еркін айналымдағы банкке төлеуге қажетті депозиттік
салым туралы куәлік (белгіленген мерізімнен кейін банкке проценттер мен
депозиттік салымдарды төлеу туралы куәлік).
Вексель- борышкердің борышты қайтару туралы жазбаша акциялық
міндеттемесі; оның айналысы арнайы заңнамамен реттеледі – векселді хұқық.
Вексель— халықаралық саудадағы төлем міндетемесінің кең тараған нысаны. Ең
көп тараған түрі – аударыллатын вексель немесе тратта. Ол бір адамның
(трасанттың )екінші адамға (трасатқа белгіленген мерзімде белгілі бір
соманы үшінші адамға ремитентке төлеу жөніндегі сөзсіз орындалуға тиісті
ұсынысы болып табылады.
Чек - чек берушінің банкке көрсетілген ақша соммасын, чек алушыға
төлеу туралы жазбаша тапсырмасы. Чек арнаулы құжат онда чекке қол қойған
адамның ағымдағы шот есебінен белгілі бір соманы беру немесе аудару
туралы банкіге берілген жазбаша өкім.
Коносамент- жүкті жеткізуге бағытталған, яғни жүкті алуға, жеткізуге
хұқық беретін стандартты құжат немесе шарт.
Варрант- а) тауарды иемденуге склад хұқық беретін құжат; б)
акция, облигацияны сатып алуға, оның иемденушіге артықшылықты хұқық беретін
құжат.
Опцион - жүкті бірінші жақтың екінші жақтан белгілі мерзім ішінде
сәйкес активті сатып алу немесе сатуға хұқық беретін шарт.
Инвестициялық құнды қағаз – капитал салымы үшін объект болатын кұнды
қағаз.
Инвестициялық емес жүкті тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп
айырысу қызметін көрсететін құнды қағаз.
Мемлекеттік құнды қағаз оған әртүрлі облигациялар жатады. Мемлекеттік
құнды қағаздардың қор нарығындағы ролі қазіргі күні ол құнды қағаздардың
арасындағы ең сенімді және берік болып табылады. Және маңызды ролінің бірі
ол мемлекеттік бюджеттің шығыстар бөлігін жабу үшін қосымша ресурстарды
іздестірумен белсенді жұмыс істейді. Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару
арқылы үкімет ақпараттық емес әдіспен бюджет тапшылығын жабады.
Мемлекеттік емес құнды қағаз – корпорация, банк,ұйым жеке тұлғалардың
айналымына шығарылатын құнды қағаздар.
Нарықтық – нарықта еркін сатылатын, сатып алынатын құнды қағаз.
Нарықтық емес – құнды қағаз айналымы шектелген болуы мүмкін, яғни белгілі
бір уақыттан соң құнды қағазды шығарушы тұлғаға ғана сата аласыз.
Құнды қағаздың мағынасына жалпы баға бере отырып, келесі маңызды
моменттерді бөлуге болады. 1) құнды қағаздар заңды және жеке тұлғалардың
еркін ақша қаражатын инвестициялаудың иілгіш инструменті 2)құнды
қағазды орналастыру – қоғамдық қажетіліктерді қанағатандыру және өндіріс
процесін дамыту үшін ресурстарды мобилизациялаудың тиімді әдісі.
3) құнды қағаз – товар және ақша айналымында қызмет көрсету
белсенді қатысады.
4) құнды қағаз нарығында, әсіресе қор биржаларында құнды қағаздың
курсы бекітіледі. Бұл курс кез келген мемлекеттің саяси және экономикалық
өмірінің өзгеру барометрі болады.
Тәуекел деңгейі бойынша құнды қағаз келесі принциппен орналасады.
Табысы жоғары болған сайын тәуекелі де соғұрлым жоғары болады;ал құнды
қағаздың кепілділігі жоғары болған сайын тәуекелі төмен болады.(суретте
көрсетілгендей).
График 1
Тәуекел
Өндірістік құнды қағаз
Акция
компания
облигациялары
мемлекеттік құнды қағаз
табыс
Корпоративті құнды қағаз – бұл эмитент ретінде акционерлік қоғам,
кәсіпорын басқа да ұйымдар болатын және банктер, қорлар, инвестициялық
компаниялар.Корпоративті құнды қағаз түрлері: қарыздық, үлестік,
өндірістікқұнды қағаздар.
Үлестік құнды қағаз – иемденуші кәсіпорынның үлестік меншік иесі
болады.Бұндай құнды қағаздар акция ұстаушыға акционерлі қоғамның нақты
мүлігінің үлесіне иемденуге хұқық береді. 5
Корпоративті құнды қағаз келесі мезгілдерде шығарылады:
– акционерлік қоғамды құру және құрылтайшылар арасында акцияларды
орналастыру ;
– қоғамдық жарғылық капиталы көлемінің өсуі кезінде;
– облигация шығару арқылы қарыздық капиталын тарту;
1.3 Опциондар мен фьючерстер
Қазақстан қор нарығының қалыптасу жағдайындағы құнды қағаздармен
жасалатын операциялардың жоғары тәуекелділігі өз кезегінде оларды
төмендетуге қолайлы құралдарды іздестіру қажет ететді. Олардың біріне -
опциондық сауданың дамуы жатады. Өнеркәсіптік кәсіпорындарды акционерлеу
барыснда опциондар кеңірек дамыды. Осыған байланысты акционерленетін
кәсіпорындардың акцияларын жеңілдікпен сатып алу құқығы қамтамасыз
етіледі. Қолайсыз жағдай туған кездері опционды иеленуші тиісті
контрактіге сәйкес тез арада қайта сата отырып , зиянды төмендетеді.
Сөйтіп опцион деп контрактіде көрсетілген мерзім ішінде ғана әрекет
ететін , тұрақты бағада белгілі бір акциялар санын сатып алу немес сатуға
құқық беретін контркатіні айтады. Контрактыны (келісім) сатып алушы оны
сатуға опциондық сыйақы төлейді, оны опцион бағасы ретінде қарайды.
Опционды сатып алушы мен сатушының өздеріне алған міндетемелері
бірдей емес: егер сатып алушы уақтылы сыйақы төлеуді міндетемесі ретінде
санаса, ал сатушы ақшалай қаражаттары немесе құнды қағаздарының кепілі
түрінде , өз міндеттемелерін орындауға белгілі бір кепілдеме беруге тиіс
Ондай кепілді салу және оның мөлшері нарық экономикасы дамыған барлық елдер
үшін іс жүзінде ортақ жүйемен реттеледі.
Опциондармен сауда еркін айқай әдісімен жүзеге асырылады.Іс жүзінде
бұл келесідей түрде жүргізіледі. Сауда әрекетімен ретеуші жетекшілік
етеді. Оның жан жағына брокерлер мен дилерлер жиналады. Реттеуші әдетте
бір акция түрімен жұмыс істейді. Ол сауда күнінің ашылуна баға белгілей
отырып, саудыа күнінің жабылуына қарай бағаны нақтылайды., топ арасынан
сатып алу және сату бұйрықтарын тіркейді, нарық жағдайы туралы ақпаратар
береді және т.ю. Брокерлер мен дилерлер биржаның мүшесі арнайы фирма
өкілдері болып табылады.
Фьючерс – тұрақты табысты құнды қағаздарды тұрақты бағада алдағы
уақытта жабдықтау контрактісін айтады.
Еркін нарықта нақты сатушылар мен сатып алушылар арасында контрактілер
жасауға ешкім тыйым салмаса да фьючерстік мәмілелер негізінен биржада
жасалады. Ұйымдастыру қатынасындағы жүйе опционға ұқсас : клиент брокерлік
кеңсе арқылы бұйрығын береді, ол бұйрық залдағы тұрақты жұмыс жасайтын
өкілге жетеді, кейінгі оның орындалуы немесе орындалмауы нарықтағы нақты
жағдайға байланысты анықталады. Негізгілері ретінде мынадай бұйрықтар
қолданылады.: нарықтық, тоқта, шектеулі.
Сауда “еркін айқай” тәсілімен жүзеге асады. Опциондық мәмілелерден
басты айырмашылығы, мұнда арнайы бекітілген дилер жоқ.Олардың орнында
“еденде сауда жасаушылар” деп аталатындар жұмыс жасайды. Олар фьючерсті өз
аттарынан сатып алып және сатқанымен опциондық саудадағыдай міндетемелерді
орындамайды. Фьючерстермен мәмілені жүзеге асырушы клиенттер екі
категорияға бөлінеді.: алыпсатарлар және сақтанушылар. Бірінші категория –
бұл фьючерсті кейіннен қайта сатып алу мақсатында сатып алушылар, яғни
алыпсатарды контракт заты қызықтырмайды. Сақтанушылар керісінше , өз
қызметінің түріне байланысты берілетін тауарлармен контракты бойынша
тікелей байланысты. Мұндағы сатушы жақ құнды қағаздардың эмитентін
білдірсе, ал сатып алушы жақ инвестор болып саналады.
Әрбір құнды қағаздың өзіндік номиналдық құны болады.және соған сәйкес
қайтару мерзімі өткенде оны өтейді. Фьючерстік контрактілер : қысқа, орта
және ұзақ мерзімді құнды қағаздарға пайдаланылады. Облигация үшін
фьючерстік баға номиналдық құнынан төмен және жоғары болуы да мүмкін.
1.4 Құнды қағаз портфелі және оны басқару жолдары.
Дүние жүзілік практикада қор нарығында инвестициялық портфель
түсінігіне жеке және заңды тұлғалар иемденетін құнды қағаздар жиынтығы
кіреді.Оның мағынасы портфельді құру кезінде және келешекте оның құрамы мен
құрылымын өзгерте отырып басқарушы менеджер тәуекелтабыс қатынасымен жаңа
инвестициялық сапалылықты құрайды.Бірақ жаңа портфельдің өзі корпоративті
акциялар мен облигациялардың жиынын көрсетеді.Портфель бір түрлі құнды
қағаздардан тұра алады, сонымен қатар бір құнды қағазды басқа құнды қағазға
ауыстыру арқылы портфельдің құрылымын өзгерте алады.
Портфельдің мағынасы – құнды қағаздардың әрқайсысы бөлек қажетті
инвестициялық сипаттамаға жете алмайды, тек құнды қағаз жиынтығының
комбинациясы арқылы инвестициялау шарттарын жақсарту болып табылады.
Құнды қағаздың инвестициялық сапалылық есебімен, құнды қағаздың
әртүрлі портфельдерін құруға болады; олардың әрқайсысында тәуекелдердің
арасында өзіндік балансы бар және белгілі уақыт мерзімінде күтілетін
табыс портфельді иемденуші үшін қолайлы.Осы фактордың қатынасы құнды
қағаздың портфель типін анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен, портфель типі – табыс пен тәуекелдің қатынасына негізделген
портфельдің инвестициялық сипаттамасы.Портфель типін сыныптамалау кезінде
маңызды белгі – табыс қандай қайнар көздерден және қандай әдіспен
алынды: курс құнының өсуінен немесе ағымдағы төлемдерден (девидент,
процент).
Енді табыстың қайнар көздеріне қатысты портфельдің класификациясын
қарастырайық.
Өсу портфелі – курстық құны өсетін, компания акцияларынан құрылады.Бұл
типті портфельдің мақсаты – дивиденттерді алумен бірге жүретін портфельдің
капиталды құнының өсуі. Бірақ дивиденттік төлемдер үлкен емес көлемде
жүргізіледі.Потрфельге кіретін акция жиынтығының курстық құнының өсу темпі
осы топты құрайтын портфель түрін анықтайды.
Агрессивті өсу портфелі – капиталдың максималды өсуіне бағытталған.Бұл
типті портфельдің құрамына жас және тез өсетін компанияның акциялары
кіреді.Портфельдегі инвестициялар тәуекелді болады, сонымен қатар жоғары
табыс әкеледі.
Консервативті өсу портфелі – аз тәуекелді болады.Курстық құнының өсу
темпі жоғары болмаса да, тұрақты өсу темпімен сипатталатын ірі компанияның
акцияларынан құрылады.Портфель құрамы, ұзақ уақыт бойы тұрақты болып
қалады.Консервативті өсу портфельдің инвестициялары капиталды сақтауға
бағытталған.Бұл портфель түрі ең таратылғын моделі, инвесторлардың арасында
ең танымал.
Орташа өсу портфелі – агрессияшыл және консервативті өсу
портфельдің инвестициялық қасиеттерінің ұщтастырылуынн көрсетеді. Бұл типті
портфельге ұзақ мерзімге алынған сенімді құнды қағаздармен қатар, құрамы
жиі ауыстырылатын тәуекелді қор инструменттері де кіреді. Орташа
капиталдың өсуі мен салымдардың тәуекел деңгейі қалыпты болуын
кепілдетеді. Сенімділік консервативті өсудің құнды қағаздармен,ал
табыстылық агрессивті өсудің құнды қағаздармен қамтамасыз етіледі.Орташа
өсу портфелі ең көп таралған портфель моделі және инвесторлар арасында
үлкен атақтылықпен қолданылады.
Табыс портфелі ағымдағы жоғарғы табысты алуға бағыталған – пайыздық
және дивиденттік төлемдер.Табыс портфелі көбінесе табыс акцияларынан
құрастырылады, яғни курстық құнының қалыпты өсуі және жоғарғы
дивиденттер, облигация мен тағы басқа құнды қағаздармен сипаталынатын
акциялар.Бұндай типті портфельдің ерекшелігі бұл оның құру мақсатында
–минималды тәуекел дәрежесінің көлеміне сәйкес белгілі бір деңгейдегі
табысты алу.
Инвестициялық портфель – қор нарығында құнды қағаз портфелі бұл
өзіндік өнім және қор нарығында қаражатты салуды жүзеге асыратын
инвестордың осы өнімді сату қажеттілігін түгелдей немесе бөлшектеп
қанағатандыратын товар.Инвестициялық портфель – заңды немесе жеке тұлғаға
тиесілі құнды қағаздың жиынтығы. Әдетте нарықта белгілі бір инвестициялық
сапалылық сатылады, ол келесі қатынаспен беріледі: “тәуекел табыс”
Табысты қағаздар портфелі – корпорацияның жоғарғы табыстылықты
облигациялардан, тәуекелдің орташа деңгейдегі жоғарғы табыс әкелетін құнды
қағаздардан құрылады.
Өсу және табыс портфелі – қор нарығында курс құнының түсуінен және
төменгі дивиденттік, пайыздық төлемдерде мүмкін болатын жоғалтулардан
құтылу үшін құрылады. Бұл портфельдің құрамына кіретін қаржы активтерінің
бір бөлігі - оның иемденушісіне капитал құнының өсуін, ал екінші бөлігі –
табысты береді.Бір бөлігі жоғалтылса, екінщі бөлігі орнын толтырады.
Әртүрлі өндіріс саласынан құрылған құнды қағаз портфелі– мұнда
кәсіпорын әртүрлі өндіріс саласында жұмыс жасай отырып, құнды қағаз
шығарады.Құнды қағаздармен жұмыс жасау кезңіндегі алтын ережелердің бірі:
“барлық қаражатты құнды қағазға салуға болмайды, күтпеген жағдайда пайда
болатын инвестициялық мәселелерді шешу үшін еркін қолма қол ақшаны
резервте қалдыру керек. 5
Егер инвестициялаудың мақсаты мен портфель типін салыстыратын болсақ:
ИнвестициялаТәуекел деңгейіҚұнды қағаз типі Портфель
у мақсаты типі
ИннфляцияданТөменгі Мемлекеттік, ірі Жоғарғы
қорғау эмитенттердің акция мен сенімді,
облигациялары бірақ төмен
табысты
Капитал ұзақорташа Мемлекет. құнды қағаздың аз диверсифици
уақытқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 1
1 Құнды қағаз нарығы 3
1.1 Құнды қағаз нарығының Қазақстандағы жағдайы 3
1.2 Құнды қағаздың түрлері мен сыныптамасы 8
1.3 Опциондар мен фьючерстер 17
1.4 Құнды қағаз портфелі және оны басқару жолдары. 18
2 ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДЫҢ ОПТИМАЛДЫ ПОРТФЕЛІН ТАҢДАУ МОДЕЛЬДЕРІ 25
2.1 Оптималды портфель теориясы 25
2.1 Шарптың құнды қағаздың оптималды портфелін құру моделі 28
2.3 Құнды қағаздың оптималды портфелін құрудың 32
статикалық моделі 32
2.4 Құнды қағаз нарығын ақпараттық және техникалық қамтамасыз ету 38
3. ҚҰНДЫ ҚАҒАЗ ПОРТФЕЛЬ АКЦИЯЛАРЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫН КОМПЬЮТЕРЛІК МОДЕЛЬДІҢ
КӨМЕГІМЕН ТАЛДАУ 41
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 47
ҚОСЫМША 48
КІРІСПЕ
Экономиканың барлық салаларының қызметтері және кез келген
кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметі кез келген түрде жаңа қорларды
құру немесе бар негізгі қорларды, өндірісті дамыту үшін инвестициялық
салымдарды жүзеге асырумен міндетті түрде байланысты. Осыған орай
менеджмент экономика және өндірістік пен басқа да кәсіпорындар мен
ұйымдарды басқару, экономика мен банктік қаржылық қызметтерді басқару
саласындағы мамандар экономика негіздері мен инвестициялық қызметтерді
(портфельді инвестицияларды) жақсы игеру қажет. Кәсіпкер немесе инвестор
құнды қағаз портфелін құру кезінде портфелдің құрылымын, қағаздардың тиімді
түрлерін және жалпы негізгі мақсаттарды анықтау қажет.
Бұл жұмыстың мақсаты құнды қағаздың оптималды портфелін құруды
экономика математикалық модельдерін тұрғызу және құнды қағаз портфелін
ақпарат жүйесі арқылы талдау жүргізу болып табылады. Таңдалған тақырыпты
толық сипаттау үшін келесі мәселелер қойылған:
1)Құнды қағаз портфелін құрудың теоретикалық негіздерін анықтау;
2) Оптималды портфельді құрудың моделдері мен методикасын ашу;
3) Портфельдің табыстылығы мен тәуекелін есептеу.
Алынған тақырып өзекті болып табылады, себебі экономикалық есептерді
шешу кезінде компьютерлік технологияларды қолдану кеңінен таратыла
басталды. Сөйтіп құнды қағаз портфелін оптимизациялау үшін экономикалық
модельдер арқылы түрлі бағдарламалық өнімдер құрылады.Сондықтан қазіргі
кезде құнды қағаз портфелін ақпарат жүйесі арқылы талдау өзекті болып
табылады.
Құнды қағаз нарығын дамыту үшін көптеген белгілі компаниялар мен
кәсіпорындар мен банкттер өз қаржылық қызметтерін тиімді жүргізумен қатар
құнды қағаз портфельдерін оптималды варианттарын таңдаулары қажет. Сол үшін
оптималды варианттарды математикалық модельдеу тұрғысынан қарастыруды жөн
көрдім.
Отандық әдебиеттерде көп көлемде экономика мен нақты
инвестицияларды басқаруға көп көңіл бөлінеді, яғни экономикалық тиімділікті
бағалау әдістері туралы жазылады. Бірақ құнды қағаз портфелін басқару
сұрақтарына аз көңіл бөлінеді. Енді соңғы жылдары экономика мен
инвестицияларды басқару саласында әдебиеттер көптеп шығуда, бірақ соның
ішінде инвестициялау экономикасын, құнды қағаз портфелін ақпарат жуйесі
тұрғысынан жүйеленген кітаптар жоқ деуге де болады.
1 Құнды қағаз нарығы
1.1 Құнды қағаз нарығының Қазақстандағы жағдайы
Бағалы қағаздар айналымы болатын нарықты құнды қағаз нарығы немесе қор
нарығы деп атайды. Басқаша айтқында құнды қағазды сату мен сатып алу және
эмиссияны жүзеге асыратын ссудалық капитал нарығының бөлігі. Ол қаржы
ресурстарды, капиталды қайта бөлудің тиімді механизмі. Осы нарықтың пайда
болуымен ерекше операцияларды тудырды. Олар: эмиссия, листинг,
котировка,сату –сатып алу келісімдерімен құнды қағаз портфелін басқару және
т.б.
Қазақстанда құнды қағаз нарығы 90 жылдардан бастап құрыла бастады және
соған қатысты нормативті және заңнамалық базаны құруды қажет етті. Құнды
қағаз нарығы номативті хұқық базасының құрылуы бірқатар қиыншылықтармен
сипаталды. Біздің нарығымызды сипаттай келе отырып, мамандардың айтуы
бойынша құнды қағаз нарығының құрылудың объективті және субъективті
алғышарттары 90 жылдары пайда бола бастады. Көптеген заң актілері шығарылды
және қажетті хұқықтық база болмады.Бұл заңдар: құнды қағаз нарығы туралы,
ҚР-ғы құнды қағазбен келісімдерді тіркеу туралы заңдар. Нормативті хұқықтық
базаның көмегімен құнды қағаз нарығын жетілдіру және құру процесін
басқаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар жалпы қор нарығы өзінің құрылымды
бөліктермен экономика жағдайынан бөлінбейді. Оның табысты жұмыс істеуі 3
негізгі шарттармен анықталады: толық заң базасының болуы, нормативті және
ұйымдастырушылық базасының болуымен.
Құнды қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір орталықтан
қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге,
нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға
және ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік
береді. Құнды қағаздар нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынадай
шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру,
монополиясыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелігінен алудың ең
басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда жеке
және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына
айналуда. Сондықтан да құнды қағаз нарығына қатысушылардың барлығының
алдында құнды қағаздармен жасалатын опреациялардың теориясы мен техникасын
игеру, биржалық істі регламенттеуді үйрену, мемлекеттік кәсіпорындарды
акционерлеу және жекешелендіруге байланысты іс-тәжірибелерді игеру
міндеттері тұрады.
Құнды қағаздар нарығының міндеті – құнды қағаздар сатушылар мен сатып
алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды
толық қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл міндеттерді шешу құнды қағаздар нарығында қызмет етуші
делдалдардың - брокерлер мен инвестициялық дилердің қатынасуынсыз мүмкін
емес. Тек қана солар құнды қағаздар нарығын қандай жағдайда, қашан қандай
шартпен және қандай бағалы қағазды шығару қажет екендігін біледі.
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілген құнды қағаздар нарығының
негізгі идеологиясы келесідей қағидалардан тұрады:
1. әрбір потенциалды инвестор үшін құнды қағаздарды эмиссиялаудың
барлық түрлері бойынша толық және тура ақпараттардың болуы;
2. құнды қағаздар нарығының қатынасушыларының (инвестициялық
формалардың, қор биржалары және тауар биржаларының қор
бөлімдері, брокерлік фирмалар және т.б ) біліктілігі.
Бұл аталған мекемелердің жұмысындағы кәсіби сапасы туралы қойылатын
талаптардың маңызы арта түседі. Инвестициялық қор ретінде құрылатын кез
келген заңды тұлғаның штабында құнды қағаздармен жұмыс жасай алатын
маманның болуы міндетті. Ол алғашқы және қайталама құнды қағаздар
нарығының дамуы туралы хабардар болуы тиіс.
Қазақстанда нарықты объективті түрде реттеу үшін мыналар қажет:
біріншіден, оның мемлекеттік сектордың кәсіпорындарымен қатар, жеке
кәсіпкерлер және қалыптасып келе жатқан шағын және орта бизнесті, сол
сияқты үкімет бюджетінің тапшылығын қаржыландыру үшін қажетті ресурстарды
іздестірумен тікелей байланысты болуы; екіншіден республика азаматтарына
құнды қағазды сатып алуға және сатуға мүмкіндік беретін үкіметтің
жекешелендіру стратегиясымен байланысты болуы; үшіншіден, ақша массасына
Ұлттық банк жағынан бақылау жасауда жаңа жанама механизмдерді
қалыптастыру үшін, мемлекет жағынан нарықты реттеудегі біліктілік
республикамыздағы нарыққа өтудегі жаңа көптеген мәселелерді шешуге
көмектеседі.
Бүгін Қазақстанның қор нарығында мағынасыз жағдай қалыптасып отыр.
Бір жағынан қор нарығындағы позитивті қозғалыс, ал екінші жағынан
корпоративті құнды қағаз нарығының дамудың баяу темптері байқалады. Құнды
қағаз нарығы саяси, әлеуметтік және қоғамның басқа да сфераларындағы болып
жатқан немесе болатын өзгерістерге өте сезімтал. Осыған байланысты нарықтың
жағдайын жалпылайтын көрсеткіштер (мысалы Доу –Джонс индексі, АҚШ-тағы
Стандарт энд Пур индексі) мемлекет экономикасының жағдайынын суреттейтін
негізгі индекатор болады. 1
Қор нарығының негізгі функцияларына:
1) Коммерциялық функциясы- нарықта жүргізілген операциялардан түскен
табысты алу;
2) Бағалық функция – бағаның жиналу процессін қамтамасыз етеді.
3) Ақпараттық функция – сауда объектілері мен қатысушылары туралы
нарықтық ақпарат береді.
4) Реттеуші функция.
Осы нарықта келесі құнды қағаздар айналысты болады:
1. Акция
2. Облигация
3. Мемлекеттік қазынашылық міндетемелер
4. Жинақтау және депозиттік сертификаттар
5. Вексель
6. Варант
7. Фьючерс
8. Жекешелендіру чегі.
Қазақстан Республикасының құнды қағаз нарығы туралы заңына сәйкес
келесі түсініктерге анықтама берілген:
Қор нарығы бұл заңнамаға және биржа бекіткен ережелерге сәйкес
құнды қағаздарды сатуды ұйымдастыратын заңды тұлға. Эмиссия - құнды
қағаздарды шығару және орналастыру. Сонымен қатар қор биржасында келесі
мамандар жұмыс жасайды.
Дилер - өз атынан және өз қаражатына, пайда табу мақсатында құнды
қағазбен келісім жасасатын және оны нәтижесінде қайта сатуды көздейтін
мамандандырылған қатысушы.
Инвестор – өз қаражатын құнды қағаздарға салуды жүзеге асыратын
заңды немесе жеке тұлға.
Кастодиан – сенімге берген клиенттердің құнды қағаздары мен
ақшаларын сақтау бойынша қызметті жүзеге асыратын мамандандырылған
қатысушы.
Негізгі бізге қажетті түсінік бұл құнды қағаз портфелі – құнды
қағаз нарығы субъектілерінің жеке меншігінде немесе басқаруында болатын
құнды қағаз түрлерінің жиынтығы.
Құнды қағаз портфелін басқарушы – құнды қағаз портфелін басқару
бойынша және құнды қағазды алуға берілген ақшаны басқаратын
мамандандырылған қызметті жүзеге асыратын тұлға.
Құнды қағаз нарығының субъектілері болып инвестор, эмитент құнды
қағаз нарығының маманды қатысушылары. Ал объектілері болып акция, облигация
және басқа да құнды қағаздар, туынды құнды қағаздар, шетел эмитенттерінің
құнды қағаздары, ипотекалық куәлік, коносамент.
Нарықтың қозғалысы әрқашан 3 уақыт интервалында зерттеледі. Ең ұзақ
интервалы алғашқы деп аталады және ол бірнеше жыл ішіндегі бағаның басты
қозғалысын анықтайды. Сонымен қатар қысқа қадам – екі немесе одан да көп
мерзім ішіндегі өзгерістерді қарастырады. Нарықтың анализі графикалық түрде
жүзеге асырылады.– сызықтық графиктер, гистограммалар, бағаналық
диаграммалар сызылады.
Біздің экономикалық жағдайымызда немесе әлемдік нарыққа енуіміздегі
ең өзектісі, бұл әлемдегі құнды қағаздар нарығына байланысты жинақталған
барлық құндылықтарды оқып үйрену және хабарлау болып табылады.
Қор нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттілігін әлемдік тәжірибе
көрсетіп берді. Ол әр елдегі өзіндік ерекшеліктерге қарай ескерілетін
жағдайда, мемлекеттік реттеудің формалары мен әдістерінің ортақ үлгісін
жасайды. Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз
жағдайда реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын
және құнды қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін заңдылықтарды
тез арады дайындау қажет.
Құнды қағаздар айналысы сферасындағы жеке бастаманы қолдауға
байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің қызметіне
мемлекеттік, әкімшілік және жанама (экономикалық) бақылау қою шараларының
жүйесін жасау, сол сиқты экономикалық қор секторындағы нарықтық ортаға
толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет. Экономикалық бақылау
шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде жүзеге
асуы тиіс.
Құнды қағаздар нарығына мемлекеттік ықпал етудің мақсаты мынадай:
- макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ету;
- нарықтық ортаның бәсекелестік қабілетін қамтамасыз
ету;
- құнды қағаздар нарығы агенттерінің мүделерін
құқықтық және экономикалық қорғау.
Құқықтық қорғау : құнды қағаздарды әкімшілік –мемлекетік тіркеу;
құнды қағаздар нарығына кәсіби қатынасушылардың қызметтеріне лицензиялар
және сертификаттар беру, құнды қағаздар нарығына жіберу ережелері, шетел
инвесторларын құнды қағаз нарығына жібері ережелері.
Экономикалық қорғау: құнды қағаздармен жасалатын операциялар бойыша
салықтық жеңілдіктер жүйесін жасау және қолдану; мемлекттік құнды
қағаздармен жасалатын операциялар жолымен нарықтағы сұраныс пен ұсынысты
реттеу.
Қаржы нарығының жұмыс жасауы үшін мемлекеттік реттеуді қажет етеді.
Қазақстанда бұндай функцияларды жүзеге асыратын орган Қазақстан
Республикасының құнды қағаздар бойынша комиссиясы. Ол эмитенттер
қызметрінің стандарты және талаптарды қояды; құнды қағазды шығару туралы
шешімдерді қабылдайды; құнды қағаз нарығының мамнды қатысушыларының
қызметін лицензиялайды.
Экономикадағы түрлендірулер жаңа экономикалық жағдайларға сәйкес
ресурстарды, оның ішінде қаржы ресурстарын үлестірудің формаларын
қолдануды міндеттейді.Қор биржасы – бұл құнды қағаздардың бірқалыпта
айналысы үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз ететін ұйым. Қор биржасының
толық мәні, оның экономикадағы мынадай қызметтерінен көрінеді:
– қор нарығында биржалық делдалдардың құнды қағаздарды сату жолымен
уақытша бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру және шоғырландыру;
– құнды қағаздармен жасалатын операцияларды
шоғырландыр, сұраныс пен ұсыныс деңгейін көрсететін
бағаларды белгілеу және жалған капиталды
қалыптастыру.
Қор биржасы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу
процесін ұйымдастырушысы экономиканың басты буыны болып табылады.Ол қаржы
және өндірістік капитал арасындағы делдал бола отырып, экономикалық дамудың
қозғаушы күштерінің бірі болып саналатын инвестициялық процеске ықпал
етеді.
Елімізде 1998 жылдан бастап тек қана 2 қор биржалары жұмыс істей
бастады. Олар орталық Азиялық қоры мен Қазақстанның қор биржасы .Елімізде
модельді биржаны таңдауда жүргізілген тендер нәтижесінде KASE қор биржасы
және осы құрылымнан шыққан АҚ – AFINEX ол шетел валюта бойынша сауданы
ұйымдастырушысы.
Құнды қағаз нарығы Қазақстан экономикасындағы ең аз дамыған нарықтан
бірі. Құнды қағаз Қазақстандағы нарығында негізгі секторы мемлекеттік және
корпоративті құнды қағаз секторы болып табылады.
Рәсімділенбегенділік (неоформленность) макроэкономикалық түсінігінде
қазақстанның құнды қағаз нарығына сай сипат. Оны салыстырудан көруге
болады. Мысалы АҚШ –та және Францияда бюджетті қаржыландырудың қайнар
көздері болып банк несиелері мен мемлекеттік құнды қағаздың эмиссиясы
болып табылады.
Қазақстан құнды қағаз нарығының дамымағандылығы оның басқа нарықтармен
салыстыруға мүкіндік бермейді. Біздің нарығымыз тәуекелдің барлық
деңгейлердің болуымен сипаталады:
(динамикалы,статистикалық,несиелік, пайыздық, валюталық, салық-тық,
инвестициялық және басқа да түрлері мен нысандары) Нарықтың тұрақтануына
экономикалық тұрақсыздық, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы,
мамандандырылған кадрлердің болмауы қатты әсерін тигізеді.Құнды қағаз
нарығын қаржы институттары арқылы дамушы жүйені құру – ол ұзақ процесс.
Құнды қағаз нарығының сапалық сипаттамаларға көңіл аударсақ:
– кішігірім көлемі;
– материалды базаның, сату технологиясының, ақпараттық инфрақұрылымның
дамымағандылығы;
– осы нарықты құру ұзақ мерзімді, ойластырылған мемлекеттік саясатының
болмауы; Сонымен қатар құнды қағаз нарығы өндіріспен байланысы жоқ.
Ал құнды қағаз нарығын реттейтін заңнамаларды жүзеге асыратын құнды
қағаз бойынша ҚР-ның Ұлттық комиссиясы, Қаржы министірлігі, Ұлттық банк.
1
1.2 Құнды қағаздың түрлері мен сыныптамасы
Құнды қағаздың экономикалық мәнін ашу үшін қосымша сапаларын
қарастырып өту маңызды болады, оларсыз құжат құнды қағаз мәртебесіне ие
бола алмайды.Біріншіден мүліктік хұқықты куәландыратын мүліктік титул
нысаны (корпорация акциясы, коносамент). Екіншіден, құнды қағаз қаражатты
инвестициялауды куәландыратын құжат ретінде болуы керек. Үшіншіден, құнды
қағаз бұл нақты активтерде талаптары көрсетілетін құжат (акция, чек,
жекешелендіру құжаты) Төртіншіден маңызды мезеттерінің бірі бұл құнды
қағаздың экономикалық мәнін түсіну үшін оның табыс әкелетіндігін ескеру.
Иемденуші үшін осы табыстардың жиынтығын капитал қылады. Бірақ бұндай
капиталдың іс жүзіндегі капиталдан айырмашылығы: ол өндіріс процессі
кезінде қызмет етпейді.Бұл жағдайда капиталдың бөлініп кетуін байқауға
болады. Яғни ол нақты капитал мен капиталдың құнды қағаз түрінде болуы.
Нақты капитал өндіріс кезінде жұмыс жасайды, ал құнды қағаздар нарықта
өздерінің қозғалысын бастайды. Нақты капитал өз айналымын әлі аяқтамаған
мезгілдің өзінде, құнды қағазды иемденуші, мысалы нарықта акцияны сатып,
ақшалай капиталды өзіне қайтадан қайтарады.
Дүние жүзілік практикада мемлекеттік құнды қағаздың қатарына
келесілерді жатқызады.
1) Қазынашылық вексель – қысқа мерзімді мемлекеттік міндетемелер;
2) Ортамерзімді қазынашылық вексель;
3) Ұзақ мерзімі қазынашылық міндетемелер - өтеу мерзімі 10жылдан және одан
да көп, ол бойынша купондық пайыздар төленеді.
4) Мемлекеттік облигациялар;
Шетел үкіметінің сериясы түрінде нарықтық емес мемлекеттік құнды
қағаздың ерекше түрлері.
Эмисиялық құнды қағазды шығару нысаны 2 түрге бөлінеді: құжаттық және
құжатсыз. Құнды қағазды шығарудың құжаттық нысаны – құнды қағазға мүліктік
хұқық реестрде тіркеледі және материалды тасығыштарда (қағаз және басқа да
материалда) шығарылады. Құжатсыз нысаны құнды қағазға мүліктік хұқық
құнды қағаз тасушылардың реестрінде тіркеледі.
Құнды қағаз – бұл нарыққа қатысушылар арасындағы нарықтық қатынасты
беркіту нысаны болып табылады, ол әдетте сол қатынастың объектісі болады.
Яғни қатысушылар арасындығы құнда қағазды сату және сатып алу, кейін оны
тауарға немесе ақшаға айырбастау арқылы кез келген шарт немесе келісім
жасасудан құралады. Бірақ құнды қағаз –бұл ақша және материалдық тауар да
емес. Иемденушіге беретін хұқығы оның құндылығы болып табылады. Соңғысы өз
тауарын немесе ақшасын құнды қағазға айырбастайды тек сол жағдайда егер де
тауардан, ақшадан әлдеқайда артықшылығы бар болғандығында сенімді болса.
Ақша және тауар капиталдың бар болуының әртүрлі нысандары болғандықтан,
құнды қағаздың экономикалық анықтамасын келесідей айтуға болады: құнды
қағаз - ақшалық, өндірістік,тауарлық нысандарынан ерекшелігі бар және
нарықта айналымға түсетін,табыс әкелетін капиталдың өмір сүру нысаны.
Құнды қағаз өз нарығында, яғни кұнды қағаз нарығында айналысқа түсетін
ерекше тауар, бірақ оның иә заттық, иә ақшалай тұтынушылық құны жоқ, қызмет
түрі бола алмайды.Кең мағынада құнды қағаз сәйкес бағаға сатылатын және
сатып алынатын құжат.Сөйтіп құнды қағаздар бірқатар функцияларды орындайды:
• Экономика сфералары мен салалары арасында, халық топтары арасында ақша
қаражаттарын қайта бөледі.
• Құнды қағазды иемденуші, капиталға хұқықтан басқа қосымша хұқықты
береді. Мысалы басқаруға қатысу хұқығы, ақпарат алу хұқығы.
• Капиталды қайтару немесе капиталға қатысты қосымша табыс алады.
Кез келген экономикалық категория ретінде құнды қағаздың өзіндік
сапаларына тоқталатын болсақ: өтімділік, айналымдылығы, уақытшалылығы,
нарықтық сипаты, стандарттылығы және сериялылығы.
Өтімділік – құнды қағазды сату арқылы нақты ақшаға айналдыру
жеңілділігімен сипаталады. Ол үшін құнды қағаз нарықта айналып отыруы
қажет. Құнды қағаз – ерекше товар, оның өз нарығы болуы керек. Бірақ құнды
қағаз нарығында сатылатын товарлар маңызды товар болып табылады. Себебі
құнды қағаз ол табысқа хұқық беретін құжат, бірақ нақты капитал емес. Бұл
нарықта құнды қағаз – сату сатып алу заты ретінде қолданылады және
комплекстік бағаларға ие. Олар номиналды эмиссилық және нарықтық бағалар.
Егер құнды қағаздың номиналды құны қор биржасындағы құнды қағаздың
курсымен теңдесетін болса ол альпари деп аталады.
Құнды қағаздың ақшамен байланыстыратын көптеген қасиеттері бар. Ең
негізгі қасиеті әр түрлі нысанда ақшаға айырбастау мүмкіншілігі.Құнды
қағаз кепіл заты бола алады және бірнеше жыл бойы сақтауға болады, кейде
мұра ретінде беріліп отырылады.
Алғашқы кезде барлық құнды қағаздар тек қағаз нысанында болған,
оның аты да содан щыққан, бұлар да өз кезегінде қағаз ақшалар сияқты құнды
. 3
Құнды қағаздың сыныптамасы: атаулы және ұсынылмалы болып бөлінеді.
Атаулы құнды қағаз – бұл қарапайым құжатты немесе электронды нысанда
жүргізілетін, иемденушінің аты меншіктенуші реестрінде иә бланкте
тіркелетін құнды қағаз.
Ұсынылмалы құнды қағаз – иемденушінің аты тіркелмейтін оның айналымы
тіркеуді қажет етпейтін құнды қағаз.
Қағазда көрсетілген хұқық бойыншақұнды қағаздың түрлері:
– ақшалы қағаздар(облигация, вексель,чек);
– иемдену хұқығын куәләндыратын товарлы қағаздар;(коносамент,
складтық куәліктер)
– белгілі бір компанияға қатысуға хұқық беретін қағаздар.(акция)
Дүние жүзілік практикада құнды қағаздар екі класқа бөлінеді.
1) негізгі құнды қағаздар.
2) өндірістік құнды қағаздар.
Негізгі – кез келген активке меншіктік хұқығы бар құнды қағаз.Әдетте
тауарға, ақшаға, капиталға және т.б.
Негізгі құнды қағаз
Бастапқы
Қайталама
Бастапқы құнды қағаз - активтерге негізделген.(оның құрамына
активтердің өздері кірмейді) Мысалы: акция, облигация, вексель.
Қайталама құнды құнды қағаздар қағаз - бастапқы құнды қағаз негізінде
шығарылған құнды қағаздар; мысалы құнды қағазға варрант.
Өндірістік құнды қағаздар - бұл фьючерстік контрактілер (тауарлық,
валюталық, пайыздық).
Сыныптамалық белгісі Құнды қағаз түрі
өмір сүру мерзімі мерзімді
мерзімсіз
пайда болуы бастапқы
қайталама
болу нысаны құжаттық
құжатсыз
пайдалану типі инвестициялық
инвестициялық емес
иемдену тәртібі атаулы
ұсынылмалы
меншіктеуші нысаны мемлекеттік
мелекеттік емес
Айналым сипаты нарықтық
бойынша
нарықтық емес
тәуекел деңгейі тәуекелсіз
тәуекелді
табыстың бар болуы табысты
табыссыз
экономикалық мағынасыакция
бойынша
облигация
Экономикалық мағынасы бойынша құнды қағаздардың түрлері:
Акция- акционерлік қоғамның жарғылық қорына жеке дара салымы. Акция
қоғам пайда болғаннан бері бар және ол құнды қағаздардың ең маңыздысы деуге
болады.Акцияда белгіленген ақша соммасы, яғни оның номиналды құны
болады.Бұл бірақ оның нақты құнын кепілдемейді, ол құнын нарық анықтайды.
Ал нарықтағы сатылатын және сатып алынатын баға ол акция курсы болады.
Акционерліклік қоғамды құрған кезде оның акциялары құрылтайшылары арасында
орналасады.Акцияларды акционерлік қоғам шығарады. Қарапайым акция – акция
иемденуші тұлға акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға хұқық береді және
дивидент алуға дауыс беретін хұқық. Дивидент ағымдағы жыл бойынша таза
табыстан ақшалай төленеді.
Акционерлік қоғамдардың акциялары. Акция акционерлік қоғамнаң
капиталына қаражат қосқандығын куәләндыратын жазбаша куәләндіратын жазбаша
куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаздар. Акция өз кезегінде,
оның иесіне тиісті акция сомасына сәйкес салынған капиталына белгілі бір
девидент алуға құқық береді. Акцияны иеленуші акционер деп аталады. Оның
тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен айырмашылығы, акцияны сатып алу
барысында қоғам капиталына қатынасады, ал өнеркәсіптік облигацияны сатып
алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты пайыз төлеуге келісім шарт
жасайтын кредитор болып табылады. Акционер АҚ-ның несие берушісі болып
саналмайды. Сондықтан да ол қоғамнан өз акциясына тұрақты девидент төлеуді
және акция бағамы түскен жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы
болмайды.
Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор биржасында бір
кәсіпорынның акциялары бір уақыт ішінде компанияның нақты қорларында
ешқандайда өзгерісіз қалуына қарамай–ақ әртүрлі бағамға ие болуы мүмкін. АҚ
әдетте резервтер немесе заемдық резевтер деп аталытын қорды құру саясатын
жүргізеді.Сөйтіп жинақталған қор таусыоғанда ғана акционерлік компанияның
девиденттерді қысқартады. Акцияны иеленушілер аз девидент әкелетін
акциялардан құтылуға тырысады.Сөйтіп барлығының сол қоғамның акцияларына
құтылуға тырысуы акция бағамының төмендеуіне жол береді.
Акцияонерлік қоғамның бірқалыпты жұмыс жасауы барысында акцияның
иелері өздерінің акцияларына тиісті девиденттерді алады. Мысалға 50
теңгелік акцияның табысы 6 тенгені құрасын делік.1 акцияға келетін 6 тенге
дивидент бұл акционердің акциясы бойынша 12% жылдық табысын
білдіреді.Табыстың нақты деңгейі (рендит ) мына формула бойынша
есептеледі:
Рендит = (Дивиденд Сатып алу бағасы )*100
Егер де 50 тенгелік номиналдық құны бар акция 250 тенге бағамы бойынша
сатып алынса және ол бойынша 10 тенге дивидент төленетін болса, онда
жылдық табыс көрсеткіші келесідей болады:
10*(100250) = 4 %
Бірақ бұл көрсетілген акция табысын салым иесі үшін тартымды деп
айту қиын. Ол үшін акция бағасының өсуін күту бұл маңызды себебі, ондай
акцияны сату, ол акция бойынша біршама табысты қамтамасыз етуі мүмкін.
Демек акция бағамының өсуін күту, салымшыға ең күшті ықпал етеді.
Қор биржасында және банктердегі акцияның сатылу және стып алу бағасы
акцияның бағамы деп аталады. ОЛ негізінен екі факторға: дивидент мөлшеріне
және қарыздық пайыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін
девидент қаншалықты жоғары болса, соғұрлым акция қымбат немесе оның бағамы
жоғары келеді.
Акцияны сатып ала отырып, қаражат иесі одан алатын дивидент бойынша
табысты, өз капиталын банк немесе өнеркәсіп компаниясының тұрақты табысы
кепілдендірілген облигацияны сатып алу барысымен салыстырады.
Акция бағамы әр түрлі бағыттардан туындайды көптеген факторлардың
әсер етуінен құралады. Бір жағынан, ол қарыздық пайыз шамасына тәуелді,
себебі акционерлік қоғамның акциясын сатып аоуға жұмсалған қаражаттың
несиеге берілген ақшалай қаражатпен өзара ұқсастығы бар. Сондықтан да пайыз
нысанындағы сыйақы экономикалық негізделген болып саналады. Екінші
жағынан, дивидент шамасына сол акционерлік қоғамның кәсіпкерлік
қызметтінің жетістіктері де ықпал етеді. Акция бағамының деңгейіне, тондай-
ақ құнды қағаздарға сұраныс пен ұсыныс сияқты қуатты факторлар да ықпал
етеді.
Акционерлік қоғам акционерлерге түрлі артықшылықтар беретін акцияларды
айналысқа шығарады. Акцияның мәлімдеуші және атаулы түрлері болады.
Мәлімдеуші акция – бұл оның иесіне компанияның акционері екендігін заңды
түрде куәләндіруды білдіреді. Атаулы акцияларды шығару барысында
акционерлік қоғамды иеленушілер ретінде тек компанияның акционерлік
кітабына енген акцияны ұстаушылар бола алады. Мәлімдеушу акциялар біршама
қарапайым және сауда операцияларына өте қолайлы. Мұндай жағдайда компания
оларды иеленушілердің аттарын білмейді. 4
Сондай-ақ акциялар жай және артықшылығы бар акцияларға бөлінеді. Жай
акциялар оны иеленушілерге қарастырылған акционерлік құқық негізінде
акционерлік қоғамның табысына сәйкес дивидент алып отыруға құқық
береді.Артықшылығы бар акциялар жай акциялармен салыстырғанда оның
иеленушілері үшін әртүрлі нысанда болатын белгілі бір артықшылықтарды
қарастырады. Артықшылығы бар акциялар үшін компаниялар оларды сатып алуда
тұрақты баға қоядыБұл жағдайда олардың бұрынғвы иелерібиржадағы бағам
бойынша акцияларды сату арқылы пайданы бөлуге қатынаса алмайды.
Жартылай бағалы құнды қағаздар (квази қағаздар ) –класикалық немесе
аралық құнды қағаздан туындайтын және нақты құнды қағазға аударуға хұқығы
бар қағаз.
Облигация- белгіленген мерізімнен соң салынған ақшаны қайтарудың
борыштық міндеттемесі.Латын тілінен аударғанда облигация “міндеттеме” деген
мағынаны береді.Облигацияны шығарған кәсіпорын (эмитент) ақшаны қарызға
алушы ролінде, ал облигацияны сатып алушы (инвестор) кретитор ролінде
атқарады.Тікелей айтқанда облигация – иемденушінің ақшалый қаражаты салуды
куәландыратын және нақты пайызымен көрсетілген мерзімде номиналды құнын
өтеу міндетін растайтын құнды қағаз.
Облигациялардың экономикалық жаратылысы келесідей үш ерекшелігімен
сипаталады:
1. облигация – шаруашылық қызметті несиелеу үшін пайдаланылатын капитал
шоғырландыру құралы;
2. облигация – онша қымбат емес және оңай қол жеткізуге болатын борыштық
құрал;
3. облигация ұзақ мерзімді борыштық міндеттеме.
Шаруашылық жүйенің дамуы мен қоғамның және шаруашылық міндеттердің
біртіндеп қиындай түсуі ұзақ мерзімді несиеге деген қажеттіліктің маңызын
артыра отырып, әр алуан шаруашылық ұйымдарда шығындарды қаржыландыру үшін
және займдарды сату жолымен жүзеге асырылуы акциялар шығаруға қарағанда
біршама тиімді.
Облигация өзінің заңды және қаржылық сипаты жағынан алғанды ұзақ
мерзімді несие құралы ретінде қызмет етеді. Оны шығару және сатудағы
дербестігі, сондай-ақ қор биржасы арқылы кеңірек айналысы, облигацияны ұзақ
мерзімді несиеге дегн қажеттілікті қанағаттандыру және капитал жинақтаудың
тартымды құралдарының біріне айналдырады.Облигация мынадай басты
элементерден тұрады: облигация деген жаз, облигацияна шығарушы фирманың аты
және орналасқан жері; фирма немесесатып алушының аты немесе мәлімдеушілігі
туралы жазу, номиналдық құны пайыздық мөлшері, қайтару және пайыз төлеу
уақыты; шығарылған жері және күні; сол облигацияның сериясы номері.
Мақсатты облигациялардыңміндетті түрдегі реквизиті – бұл олардың
шығарылуын қамтамасыз ететін товардың көрсетілуі. Негізгі бқлігінен басқа
облигацияға пайыз төлеуде өолданатын купон қосылады. Пайыз төлеуге арналған
купон мынадай негізгі элементтерді қамтиды: пайыз төлейтін купонның реттік
нөмері, пайыз төлеуге тиісті облигацияның номері, эмитент аты.
Қамтамасыз етілуіне байланысты облигацияларды қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген деп екіге бөлінеді.Қамтамасыз етілген облигациялар
заңды құжаттармен қамтамасыз етіледі.Ол құжаттар есеп айырысқанға дейін
несие берушінің қолында болады. Қамтамасыз етілмеген облигацилар – қоғам
мүлкімен қамтамасыз етілмеген жай ғана қайтару туралы уәдені
білдіреді.Облигацияны эмитенттері мен ұстаушыларына берілген құқықтарына
байланысты оьлигацияны көптеген категорияларға бөледі.
Қайтарып алынған облигациялар – эмитенттеріне номиналдық құнынан
алатын бағада ертерек төлеуге құқық береді. Арнайы өтелу мерзіміне дейін
аз уақыт қалса, соғұрлым қайтару бағасы төмен болып келеді.
Жинақталған қор облигациялары- бұл пайдадан алынатын қаражаттарға
сәйкес шығарылатын облигацияларды білдіреді.Мұндай құнды қағаздарды сатып
алу теің партиялармен сатылап жүргізілуімен қатар, олардың жоғарғы
сапалылығын қамтамасыз етеді. Жинақталған қор бойынша жылдық төлемдерді
аннуитет деп атайды.Аннуитет құрамына номиналдық құнның бір бөлігі және
жылдық пайыз кіреді.
Ұлғаймалы облигациялар оны ұстаушыларына жоғары пайызбен өтелу
мерзімін созуға құқық береді.
Сериалды облигациялар негізгі қарызды жыл сайын төлеумен қатар,
төленетін пайызды жылдан жылдан жылға жоғарлатуды қамтамасыз етеді.
Айырбасталатын облигациялар – инвесторды акционерлік қоғамға бекіту
мақсатында шығарылатын және жай немесе артықшылы бар акцияларға айналдыруға
құқық беретін облигацияны шығаруды білдіреді.
Ордерлі облигациялар – жаңа облигацияларды немесе акцияларды тұрақты
бағада сатып алуға құқық береді.Сондай-ақ облигациялар акциямен байланысты
сатылуы мүмкін, мұнда сауданың танымал қағидасы “жүктеме“ қолданылады.Пайыз
тұрақты болып табылмайды, яғни белгілі бір ірі банктердің пайыз мөлшеріне
байланысты, бірақ алдын ала белгіленген минимумнан төмендемейтін
облтгацияларды сатып алуға болады.
Тұрақты табысты өнеркәсіптік облигациялардың акциялардан айырмашылығы,
олар номиналды бағасымен төменгі бағамда сатылуы мүмкін, мысалға 100
тенгенің орнына 97 тенгеге.Облигация бағасының мұндай мөлшерде төмендеуін
дизажио деп атайды.Оған қоса , облигацияның өтелуі кейде келісім бойынша
номиналдық құнынан жоғары бағамда сатылуын, яғни 100 тенгенің орнына 104
тенгеге сатылуын айтуға болады. Мұндай үстеме ақыны ажио деп атайды.
Іскерлік әлемде құнды қағаздармен түсетін табысты рендит сөзімен
бейнеленеді. Тұрақты пайыз әкелетін құнды қағаздар рендиті мынадай
формуламамен есептелінеді:
Рендит = (Номиналдық пайыз Эмиссиялық бағам)*100
Мысалға, 5%-дық облигация номиналдық бағамынан төмен, 100-дің орнына
95-ке сатылса, онда оның рендиті 5,26% (5* 10095) құрайды.
Өнеркәсіптік облигацияның көптеген түрлері болады. Иелеріне қарыздарын
қайтармай өмірлік пайыз төлеп отыратын облигациялар, сондай-ақ шартты
облигациялар және т.с.с түрлері болады.
Тұрақты табысты құнды қағаздың бағамы әр түрлі болады. Сондықтан да
олар қор биржасында мүдделендіру құралы болып табылады. Мұндай бағалы
қағаздардың бағамының өзгеру себебі әр уақыт кезеңіндегі ұлттық өндірісте
жаң облигациялардың шығуына, тұрақты табысы ұлғайған мөлшерде басқа да
құнды қағаздардың шығуына байланысты, соның нәтижесінде бұрын шығарылған
құнды қағаздардың бағамы өзгереді Төменгі пайыз мөлшеріндегі
облигациялардан, олардың иелері тезірек құтылуға ұмтылып, олардың орнына
тұрақты пайыз әкелетін құнды қағаздырды сатып алады. Мұндай құнды
қағаздардың бағамындағы өзгерістердің себебі осында. Тұрақты пайыздық
облигациялар немесе басқа да құнды қағаздары бар әрбір иеленуші мынадай
міндеттерді шешеді: ескі үлгідегі облигацияны біршама төменгі бағада сатып
алу барысында немесе ескі үлгідегі облигацияны сатып алудан, сондай-ақ
жаңа үлгідегі біршама жоғары тұрақты табысы бар облигацияларды сатып
алғаннан , ол не зиян шегеді немес ұтады. 4
Облигациядан алынған табыс әдетте акциядан алынған табыстан аз, бірақ
өте сенімді себебі ол нарықтық жағдайларға байланысты емес. Атаулы
облигациялар – иеленушілер ерекше кітапта тіркеледі, сондықтан бұндай
облигациялар купонсыз. Облигация курсы – бұл номиналға қатысты пайызда
көрсетілетін нарықтық құнның мәні.
Банктік сертификат-еркін айналымдағы банкке төлеуге қажетті депозиттік
салым туралы куәлік (белгіленген мерізімнен кейін банкке проценттер мен
депозиттік салымдарды төлеу туралы куәлік).
Вексель- борышкердің борышты қайтару туралы жазбаша акциялық
міндеттемесі; оның айналысы арнайы заңнамамен реттеледі – векселді хұқық.
Вексель— халықаралық саудадағы төлем міндетемесінің кең тараған нысаны. Ең
көп тараған түрі – аударыллатын вексель немесе тратта. Ол бір адамның
(трасанттың )екінші адамға (трасатқа белгіленген мерзімде белгілі бір
соманы үшінші адамға ремитентке төлеу жөніндегі сөзсіз орындалуға тиісті
ұсынысы болып табылады.
Чек - чек берушінің банкке көрсетілген ақша соммасын, чек алушыға
төлеу туралы жазбаша тапсырмасы. Чек арнаулы құжат онда чекке қол қойған
адамның ағымдағы шот есебінен белгілі бір соманы беру немесе аудару
туралы банкіге берілген жазбаша өкім.
Коносамент- жүкті жеткізуге бағытталған, яғни жүкті алуға, жеткізуге
хұқық беретін стандартты құжат немесе шарт.
Варрант- а) тауарды иемденуге склад хұқық беретін құжат; б)
акция, облигацияны сатып алуға, оның иемденушіге артықшылықты хұқық беретін
құжат.
Опцион - жүкті бірінші жақтың екінші жақтан белгілі мерзім ішінде
сәйкес активті сатып алу немесе сатуға хұқық беретін шарт.
Инвестициялық құнды қағаз – капитал салымы үшін объект болатын кұнды
қағаз.
Инвестициялық емес жүкті тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп
айырысу қызметін көрсететін құнды қағаз.
Мемлекеттік құнды қағаз оған әртүрлі облигациялар жатады. Мемлекеттік
құнды қағаздардың қор нарығындағы ролі қазіргі күні ол құнды қағаздардың
арасындағы ең сенімді және берік болып табылады. Және маңызды ролінің бірі
ол мемлекеттік бюджеттің шығыстар бөлігін жабу үшін қосымша ресурстарды
іздестірумен белсенді жұмыс істейді. Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару
арқылы үкімет ақпараттық емес әдіспен бюджет тапшылығын жабады.
Мемлекеттік емес құнды қағаз – корпорация, банк,ұйым жеке тұлғалардың
айналымына шығарылатын құнды қағаздар.
Нарықтық – нарықта еркін сатылатын, сатып алынатын құнды қағаз.
Нарықтық емес – құнды қағаз айналымы шектелген болуы мүмкін, яғни белгілі
бір уақыттан соң құнды қағазды шығарушы тұлғаға ғана сата аласыз.
Құнды қағаздың мағынасына жалпы баға бере отырып, келесі маңызды
моменттерді бөлуге болады. 1) құнды қағаздар заңды және жеке тұлғалардың
еркін ақша қаражатын инвестициялаудың иілгіш инструменті 2)құнды
қағазды орналастыру – қоғамдық қажетіліктерді қанағатандыру және өндіріс
процесін дамыту үшін ресурстарды мобилизациялаудың тиімді әдісі.
3) құнды қағаз – товар және ақша айналымында қызмет көрсету
белсенді қатысады.
4) құнды қағаз нарығында, әсіресе қор биржаларында құнды қағаздың
курсы бекітіледі. Бұл курс кез келген мемлекеттің саяси және экономикалық
өмірінің өзгеру барометрі болады.
Тәуекел деңгейі бойынша құнды қағаз келесі принциппен орналасады.
Табысы жоғары болған сайын тәуекелі де соғұрлым жоғары болады;ал құнды
қағаздың кепілділігі жоғары болған сайын тәуекелі төмен болады.(суретте
көрсетілгендей).
График 1
Тәуекел
Өндірістік құнды қағаз
Акция
компания
облигациялары
мемлекеттік құнды қағаз
табыс
Корпоративті құнды қағаз – бұл эмитент ретінде акционерлік қоғам,
кәсіпорын басқа да ұйымдар болатын және банктер, қорлар, инвестициялық
компаниялар.Корпоративті құнды қағаз түрлері: қарыздық, үлестік,
өндірістікқұнды қағаздар.
Үлестік құнды қағаз – иемденуші кәсіпорынның үлестік меншік иесі
болады.Бұндай құнды қағаздар акция ұстаушыға акционерлі қоғамның нақты
мүлігінің үлесіне иемденуге хұқық береді. 5
Корпоративті құнды қағаз келесі мезгілдерде шығарылады:
– акционерлік қоғамды құру және құрылтайшылар арасында акцияларды
орналастыру ;
– қоғамдық жарғылық капиталы көлемінің өсуі кезінде;
– облигация шығару арқылы қарыздық капиталын тарту;
1.3 Опциондар мен фьючерстер
Қазақстан қор нарығының қалыптасу жағдайындағы құнды қағаздармен
жасалатын операциялардың жоғары тәуекелділігі өз кезегінде оларды
төмендетуге қолайлы құралдарды іздестіру қажет ететді. Олардың біріне -
опциондық сауданың дамуы жатады. Өнеркәсіптік кәсіпорындарды акционерлеу
барыснда опциондар кеңірек дамыды. Осыған байланысты акционерленетін
кәсіпорындардың акцияларын жеңілдікпен сатып алу құқығы қамтамасыз
етіледі. Қолайсыз жағдай туған кездері опционды иеленуші тиісті
контрактіге сәйкес тез арада қайта сата отырып , зиянды төмендетеді.
Сөйтіп опцион деп контрактіде көрсетілген мерзім ішінде ғана әрекет
ететін , тұрақты бағада белгілі бір акциялар санын сатып алу немес сатуға
құқық беретін контркатіні айтады. Контрактыны (келісім) сатып алушы оны
сатуға опциондық сыйақы төлейді, оны опцион бағасы ретінде қарайды.
Опционды сатып алушы мен сатушының өздеріне алған міндетемелері
бірдей емес: егер сатып алушы уақтылы сыйақы төлеуді міндетемесі ретінде
санаса, ал сатушы ақшалай қаражаттары немесе құнды қағаздарының кепілі
түрінде , өз міндеттемелерін орындауға белгілі бір кепілдеме беруге тиіс
Ондай кепілді салу және оның мөлшері нарық экономикасы дамыған барлық елдер
үшін іс жүзінде ортақ жүйемен реттеледі.
Опциондармен сауда еркін айқай әдісімен жүзеге асырылады.Іс жүзінде
бұл келесідей түрде жүргізіледі. Сауда әрекетімен ретеуші жетекшілік
етеді. Оның жан жағына брокерлер мен дилерлер жиналады. Реттеуші әдетте
бір акция түрімен жұмыс істейді. Ол сауда күнінің ашылуна баға белгілей
отырып, саудыа күнінің жабылуына қарай бағаны нақтылайды., топ арасынан
сатып алу және сату бұйрықтарын тіркейді, нарық жағдайы туралы ақпаратар
береді және т.ю. Брокерлер мен дилерлер биржаның мүшесі арнайы фирма
өкілдері болып табылады.
Фьючерс – тұрақты табысты құнды қағаздарды тұрақты бағада алдағы
уақытта жабдықтау контрактісін айтады.
Еркін нарықта нақты сатушылар мен сатып алушылар арасында контрактілер
жасауға ешкім тыйым салмаса да фьючерстік мәмілелер негізінен биржада
жасалады. Ұйымдастыру қатынасындағы жүйе опционға ұқсас : клиент брокерлік
кеңсе арқылы бұйрығын береді, ол бұйрық залдағы тұрақты жұмыс жасайтын
өкілге жетеді, кейінгі оның орындалуы немесе орындалмауы нарықтағы нақты
жағдайға байланысты анықталады. Негізгілері ретінде мынадай бұйрықтар
қолданылады.: нарықтық, тоқта, шектеулі.
Сауда “еркін айқай” тәсілімен жүзеге асады. Опциондық мәмілелерден
басты айырмашылығы, мұнда арнайы бекітілген дилер жоқ.Олардың орнында
“еденде сауда жасаушылар” деп аталатындар жұмыс жасайды. Олар фьючерсті өз
аттарынан сатып алып және сатқанымен опциондық саудадағыдай міндетемелерді
орындамайды. Фьючерстермен мәмілені жүзеге асырушы клиенттер екі
категорияға бөлінеді.: алыпсатарлар және сақтанушылар. Бірінші категория –
бұл фьючерсті кейіннен қайта сатып алу мақсатында сатып алушылар, яғни
алыпсатарды контракт заты қызықтырмайды. Сақтанушылар керісінше , өз
қызметінің түріне байланысты берілетін тауарлармен контракты бойынша
тікелей байланысты. Мұндағы сатушы жақ құнды қағаздардың эмитентін
білдірсе, ал сатып алушы жақ инвестор болып саналады.
Әрбір құнды қағаздың өзіндік номиналдық құны болады.және соған сәйкес
қайтару мерзімі өткенде оны өтейді. Фьючерстік контрактілер : қысқа, орта
және ұзақ мерзімді құнды қағаздарға пайдаланылады. Облигация үшін
фьючерстік баға номиналдық құнынан төмен және жоғары болуы да мүмкін.
1.4 Құнды қағаз портфелі және оны басқару жолдары.
Дүние жүзілік практикада қор нарығында инвестициялық портфель
түсінігіне жеке және заңды тұлғалар иемденетін құнды қағаздар жиынтығы
кіреді.Оның мағынасы портфельді құру кезінде және келешекте оның құрамы мен
құрылымын өзгерте отырып басқарушы менеджер тәуекелтабыс қатынасымен жаңа
инвестициялық сапалылықты құрайды.Бірақ жаңа портфельдің өзі корпоративті
акциялар мен облигациялардың жиынын көрсетеді.Портфель бір түрлі құнды
қағаздардан тұра алады, сонымен қатар бір құнды қағазды басқа құнды қағазға
ауыстыру арқылы портфельдің құрылымын өзгерте алады.
Портфельдің мағынасы – құнды қағаздардың әрқайсысы бөлек қажетті
инвестициялық сипаттамаға жете алмайды, тек құнды қағаз жиынтығының
комбинациясы арқылы инвестициялау шарттарын жақсарту болып табылады.
Құнды қағаздың инвестициялық сапалылық есебімен, құнды қағаздың
әртүрлі портфельдерін құруға болады; олардың әрқайсысында тәуекелдердің
арасында өзіндік балансы бар және белгілі уақыт мерзімінде күтілетін
табыс портфельді иемденуші үшін қолайлы.Осы фактордың қатынасы құнды
қағаздың портфель типін анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен, портфель типі – табыс пен тәуекелдің қатынасына негізделген
портфельдің инвестициялық сипаттамасы.Портфель типін сыныптамалау кезінде
маңызды белгі – табыс қандай қайнар көздерден және қандай әдіспен
алынды: курс құнының өсуінен немесе ағымдағы төлемдерден (девидент,
процент).
Енді табыстың қайнар көздеріне қатысты портфельдің класификациясын
қарастырайық.
Өсу портфелі – курстық құны өсетін, компания акцияларынан құрылады.Бұл
типті портфельдің мақсаты – дивиденттерді алумен бірге жүретін портфельдің
капиталды құнының өсуі. Бірақ дивиденттік төлемдер үлкен емес көлемде
жүргізіледі.Потрфельге кіретін акция жиынтығының курстық құнының өсу темпі
осы топты құрайтын портфель түрін анықтайды.
Агрессивті өсу портфелі – капиталдың максималды өсуіне бағытталған.Бұл
типті портфельдің құрамына жас және тез өсетін компанияның акциялары
кіреді.Портфельдегі инвестициялар тәуекелді болады, сонымен қатар жоғары
табыс әкеледі.
Консервативті өсу портфелі – аз тәуекелді болады.Курстық құнының өсу
темпі жоғары болмаса да, тұрақты өсу темпімен сипатталатын ірі компанияның
акцияларынан құрылады.Портфель құрамы, ұзақ уақыт бойы тұрақты болып
қалады.Консервативті өсу портфельдің инвестициялары капиталды сақтауға
бағытталған.Бұл портфель түрі ең таратылғын моделі, инвесторлардың арасында
ең танымал.
Орташа өсу портфелі – агрессияшыл және консервативті өсу
портфельдің инвестициялық қасиеттерінің ұщтастырылуынн көрсетеді. Бұл типті
портфельге ұзақ мерзімге алынған сенімді құнды қағаздармен қатар, құрамы
жиі ауыстырылатын тәуекелді қор инструменттері де кіреді. Орташа
капиталдың өсуі мен салымдардың тәуекел деңгейі қалыпты болуын
кепілдетеді. Сенімділік консервативті өсудің құнды қағаздармен,ал
табыстылық агрессивті өсудің құнды қағаздармен қамтамасыз етіледі.Орташа
өсу портфелі ең көп таралған портфель моделі және инвесторлар арасында
үлкен атақтылықпен қолданылады.
Табыс портфелі ағымдағы жоғарғы табысты алуға бағыталған – пайыздық
және дивиденттік төлемдер.Табыс портфелі көбінесе табыс акцияларынан
құрастырылады, яғни курстық құнының қалыпты өсуі және жоғарғы
дивиденттер, облигация мен тағы басқа құнды қағаздармен сипаталынатын
акциялар.Бұндай типті портфельдің ерекшелігі бұл оның құру мақсатында
–минималды тәуекел дәрежесінің көлеміне сәйкес белгілі бір деңгейдегі
табысты алу.
Инвестициялық портфель – қор нарығында құнды қағаз портфелі бұл
өзіндік өнім және қор нарығында қаражатты салуды жүзеге асыратын
инвестордың осы өнімді сату қажеттілігін түгелдей немесе бөлшектеп
қанағатандыратын товар.Инвестициялық портфель – заңды немесе жеке тұлғаға
тиесілі құнды қағаздың жиынтығы. Әдетте нарықта белгілі бір инвестициялық
сапалылық сатылады, ол келесі қатынаспен беріледі: “тәуекел табыс”
Табысты қағаздар портфелі – корпорацияның жоғарғы табыстылықты
облигациялардан, тәуекелдің орташа деңгейдегі жоғарғы табыс әкелетін құнды
қағаздардан құрылады.
Өсу және табыс портфелі – қор нарығында курс құнының түсуінен және
төменгі дивиденттік, пайыздық төлемдерде мүмкін болатын жоғалтулардан
құтылу үшін құрылады. Бұл портфельдің құрамына кіретін қаржы активтерінің
бір бөлігі - оның иемденушісіне капитал құнының өсуін, ал екінші бөлігі –
табысты береді.Бір бөлігі жоғалтылса, екінщі бөлігі орнын толтырады.
Әртүрлі өндіріс саласынан құрылған құнды қағаз портфелі– мұнда
кәсіпорын әртүрлі өндіріс саласында жұмыс жасай отырып, құнды қағаз
шығарады.Құнды қағаздармен жұмыс жасау кезңіндегі алтын ережелердің бірі:
“барлық қаражатты құнды қағазға салуға болмайды, күтпеген жағдайда пайда
болатын инвестициялық мәселелерді шешу үшін еркін қолма қол ақшаны
резервте қалдыру керек. 5
Егер инвестициялаудың мақсаты мен портфель типін салыстыратын болсақ:
ИнвестициялаТәуекел деңгейіҚұнды қағаз типі Портфель
у мақсаты типі
ИннфляцияданТөменгі Мемлекеттік, ірі Жоғарғы
қорғау эмитенттердің акция мен сенімді,
облигациялары бірақ төмен
табысты
Капитал ұзақорташа Мемлекет. құнды қағаздың аз диверсифици
уақытқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz