Қарыз капиталы жөнінде түсінік, коммерциялық банктердің ресурстарының кұрылымы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 БАНКТІҢ НЕСИЕ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Қарыз капиталы жөнінде түсінік, коммерциялық банктердің ресурстарының
кұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Несиелік ресурстар және олардың қалыптасу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Несие портфелінің
мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 18
2 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ЕКІНШІ
ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІН ТАЛДАУ
2.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің құрылымына талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Екінші деңгейлі банктердің несие ресурстарын экономикаға
орналастыруының тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.3 ЖРФКБ Халықтық банкінің несиелік портфелін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 46
3 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРДЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Несиелік ресурстарды тарту барынсында банктерде туындайтын
келеңсіз жағдайлар және оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2 Коммерциялық банк филиалының несиелік ресурстарын қалыптастыру
және оларды қолдану механизмін жетілдіру бойынша бизнес-
жоспар ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Қазакстан көп тарапты халықаралык экономикалық жобаларға белсене
қатыса алды және қатысуға тиіс, мұның өзі біздің жаһандық экономикаға
кірісуімізге жәрдемдеседі әрі біздің экспорттаушыларымызға қолдау
көрсетеді.
Өңірлік серіктестікке келгенде, біз ЕурАзЭҚ шеңберінде өзара тиімді
ынтымактастықты кеңейтуге және Біртұтас Экономикалык кеңістікті
қалыптастыруға одан әрі септесе беру ниетіндеміз.
Сонымен қатар Бүкілдүниежүзілік банк, Еуропа Қайта күру және даму банкі,
Азия даму банкі және таяуда құрылған Еуразия даму банкінің жобаларына баса
назар аудару керек [1].
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының банктер
жүйесінде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулі
өзгерістер болып жатқаны баршаға мәлім. Қазіргі таңда нарықтық экономикаға
бұрын өткен, зор жетістіктерге қол жеткізген елдердің тәжірибесін үйреніп,
банк жүйесін халықаралық стандарттарға көшіру ел экономикасы үшін маңызды
болып табылады.
Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының
банк жүйесі реформалаудың ұзақ, әрі киын кезеңін бастан кешірді. Бұл
кезеңде еліміздің банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен бірге сапалык
өзгерістер де байкалды. 1995 жылы Қазақстан Республикасының банктер және
банк қызметі туралы Заңы кабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттік болып табылатын
Ұлттық Банктің негізгі міндеттерімен қатар, экономикадағы ақша- несиелік
реттеу құралдары, оның атқаратын кызметтерінің түрлері, коммерциялық
банктердің қызметіне бақылау жасау принциптері мен әдістері анықталған
болатын.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында Заң күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы; 1998 жылдың 28 сәуірінде Қазақстан Республикасында вексель
айналысы туралы; 1997 жылдың 11 шілдесінде Банк қызметінің мәселелері
бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы біркатар заңдары кабылданды.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының банк жүйесі ТМД елдері арасында ең
қарқынды дамып келе жатқан жүйе болып табылады. Қазақстанның екінші
деңгейлі банктері елдің экономика секторларын қарқынды несиелеуде.
Еліміздің банктері қазіргі кезде республика территориясынан тысқары шығып,
көршілес елдерде өз бөлімшелері мен еншілес банктерін ашып, өз кызметтерін
белсенді түрде жүргізуде. Бұл орайда банктер үшін олардың активті
операцияларын жүргізуге ресурстарының жеткіліктілігі мәселесі алғашқы
орынға шығады.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен түрады. Бірінші бөлімде екінші деңгейлі
банктердің ресурстарының құрылымы, несиелек ресурстары жайлы жалпы түсінік,
олардың қалыптасу көздері, оның ішінде депозиттер, банкаралык займдар және
басқа да көздер қарастырылған. Екінші бөлімде қаржы нарығындағы несиелік
ресурстардың жағдайын және екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің
құрылымына талдау жүргізу, сондай-ақ банктердің несие ресурстарын
экономикаға орналастыруының тиімділігін талдау, ЖРФКБ Банкінің несиелік
портфелін талдау жасалған.
Үшінші бөлімде екінші деңгейлі банктердін несиелік ресурстарды тарту
барысында банктерде туындайтын келеңсіз жағдайлар және оларды шешу жолдары
қарастырылған, және коммерциялық банк филиалының несиелік ресурстарын
қалыптастыру және оларды қолдану механизмін жетілдіру бойынша бизнес-жоспар
келтірілген.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптаскан
және барлык активтік операциялар бойынша банк өтімділігін камтамасыз ету
және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және
тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтык қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар катарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы- материалдық құндылықтар жатады.
Жұмыстың мақсаты: екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің құрылымын
және несиелік ресурстарын тартудағы нақты проблемаларын ашып көрсету,
банктердің нарықта бәсекеге кабілеттілігін арттыру. Экономиканың өскелең
даму кезеңіндегі Қазақстандық коммерциялық банктерінің ел экономикасындағы
алатын орнын анықтау, нарықтық экономикада олардың тұрақтылығын анықтайтын
әр түрлі көрсеткіштерді қарастыру, банктердің салыстырмалы талдамасын
жасау.
Жұмыстың негізгі міндеті – Қазакстан экономикасының дамуының кепілі
ретіндегі екінші деңгейлі банктерінің тұрақтылығын жоғарылату және қаржылық
жағдайын жақсарту бағыттарын анықтау, нарықтық экономикада олардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында еліміздің банк жүйесінде тек
сандық емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп айтуға болады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуының он жылдығына арналған
салтанатты жиналыста ел Президенті Н.Ә. Назарбаев банк жүйесін реформалау
нәтижесі бойынша Еліміздін банк жүйесі түбегейлі де сапалы өзгерістерге
ұшырады деп мақтанышпен атап өткен болатын.
А
ТҮСІНІК
1.1 Қарыз капиталы жөнінде түсінік, коммерциялық
банктердің ресурстарының құрылымы
Өндірістегі капиталдын (қаражаттың) қайталама айналымы мен айналымы –
несие қатынастарының туындайтын және одан әрі дамитын нақты экономикалык
негізі. Енді қарыз капиталының шығу көздерін талдап өтелік.
Кәсіпорындардағы еңбек құралдары мен еңбек заттарының құны өзінің
қозғалысында бір уақыттың ішінде әрі ақша, әрі өндірістік, әрі тауар
формасында әр түрлі қызмет атқаруы мүмкін. Қарыз капиталының пайда болатын
ең бірінші көзі - өндірістік капиталдың кайталама айналымында уақытша
бөлініп шыққан ақша қаражаты.
Ақша қорының уақытша бөлініп шығуының себептері:
Біріншіден, негізгі капиталдың өндіріс процесінде бірте-бірте тозуы.
Еңбек құралдары өндірісте ұзақ жылдар бойы пайдаланылып, олардың құны дайын
өнімге бірте-бірте ауысып отырады. Дайын өнімді сатқаннан кейін ол сома
тозған негізгі қорларды күрделі жөндегенше, не жаңасын сатып алғанша
кәсіпорынның банктегі шотында ақша түрінде жинақталып сақталады. Оны
амортизациялық қор деп атайды. Мысалы, егер 10 мың доллар тұратын машина 10
жыл пайдаланылса, онда жылма-жыл амортизациялық корға оның 1 мың доллар
сомасы түседі. Бұл уакытша бос акша қоры – несие ресурстарының бір көзі.
Екіншіден, дайын өнімдерді сату мен шикізаттар және қосалқы
материалдарды сатып алу мерзімдерінің біріне-бірі сай келмеуі. Сондықтан
сатылған дайын өнімнен түскен ақша сомасының бір бөлігі қолданылған
шикізаттар мен қосалқы материалдардың құнын көрсетеді. Ол сома да уақытша
бос ақша қоры – несие ресурстарының бір көзі.
Үшіншіден, еңбекке акы төлеу мерзімі мен дайын өнімді сату мерзімінің
сай келмеуі. Себебі өнімді өндіруге еңбек күші күнде жүмсалғанымен оған
еңбекақы төлеу біраз кешігіп жүреді. Еңбекақы төлеуге арналған сома да
-уакытша бос ақша капиталы.
Төртіншіден, үдемелі ұдайы өндірістің қалыпты жүмысын қамтамасыз ету
үшін пайданың бір бөлігін жинақтау. Кәсіпорынға жаңадан құрал- жабдықтар,
машиналар және т.б. сатып алу үшін жылма-жыл пайданың бір бөлігін есепшотта
жинап қою да - уақытша бос ақша капиталы.
Сөйтіп, өндірістік капиталдың кайталама айналымы, сөзсіз, уақытша бос
ақша капиталының пайда болуына әкеп соқтырады. Статистика мәліметтері
бойынша бүкіл ақша жинағының 20 пайызға жуығы кәсіпорындарда пайда болады
екен.
Қарыз капиталының жинақталатын екінші көзі – мемлекеттің уақытша бос
акша қаражаты, яғни мемлекеттің резервтік ақша қоры. Ол қор үкімет пен оның
жергілікті органдарының жинаған салықтарынан олардың шығындарының
айырмасына тең. Сондай-ақ ол жинақ – мемлекеттің өндірістік, коммерциялық
және қаржылык іс-әрекеттерінен түскен ақша; мемлекеттік және жергілікті
бюджеттердің активті сальдосы (қалдығы); сақтандыру
компанияларының, зейнетақы қорларының және баска да мемлекеттік үйымдардың
уақытша бос қаражаты. Үнемі бюджет тапшылығы жағдайында мемлекеттің ақша
жинағы – ол бюджетке ақша түсу уақыты мен оны жұмсау уақыты сай келмеген
кезде болатын, негізінде, кысқа мерзімді құбылыс. Айта кететін жәйт,
мемлекеттік сақтандыру, зейнетақы және т.б. мемлекеттік қорларға түсетін
ақша халықтың табысы, бірақ оларды халықтың атынан жинактағандықтан, ол
капиталды мемлекет жұмсайды. Жалпы капитал жинағындағы мемлекеттің үлесі 10
пайыз шамасында.
Қарыз капиталы құрылымының үшінші көзі – халықтың жинағы. Ол күнбе-
күнгі қажеттілікке жұмсалмай, болашақтағы жағдайларға немесе ұзақ
қолданылатын заттарды, қымбат тауарларды, жылжымайтын мүліктерді сатып
алуға сақтап койған жалақының бір бөлігі. Бұндай жинақтауға негізінен
аңдаушылык (сақтылық), саудагерлік, коммерциялық себептер әсер етеді.
Ақша жинақтаудың бұл аталған негізгі көздерінен басқаларын да атап
өтуге болады. Мысалы, несие-қаржы мекемелерінің ақша қаражатының шығындарды
өтеу мен салым бойынша пайыз төлеуден калған сомасы. Бірақ бұл өзгермелі
сома.
Ақша қаражатын жинаудың ерекше формасы – ол банктердің өз пайдасынан
резерв қорына бөлген бөлігі, яғни жинағынан айырылып қалу каупін төмендету
мақсатымен капиталын арнаулы несие жүйесі арқылы беруі. Сондай-ак, қоғамдык
ұйымдардың жинағы жарнадан түскен табыстан ұйым шығындарын өтеуден қалған
айырма ретінде қаралады.
Қорыта айтқанда, қарыз капиталы (қоры) өндіріс және айналыс корларының
ауыспалы айналысынан уақытша бөлініп шыкқан бос ақшасынан және халық пен
мемлекеттің ақшалы жинағынан құралады. Ақша коры үнемі айналыста болуы шарт
– ол уақыт үнемдеу заңының талабы. Бұл талапқа сай қызмет ететін құрал –
несие. Себебі кәсіпорындардың біркелкі жұмыс істеуі үшін және оны дамыту
үшін уақытша қосымша ақша қажеттігі туындайды. Бұндай қажеттілік маусымдық
жұмыстарды атқару үшін де туындайды. Уақытша бос ақшаны жинақтап, оны қажет
уақытында, қажетті мөлшерде, қажеті жеріне жұмсап және белгіленген уақытта
қайтарып алуға мүмкіндік беретін күрал – несие. Басқаша айтқанда,
экономикада уақытша бос ақшаны іске қосып және оны ұтымды пайдаланып,
мезгілі келгенде оның қайтарылуын камтамасыз ететін – несие катынастары.
Теориялык жағынан, капитал жинақтаушы барлык субъектілердің
мүмкіндіктерінің көптігіне күмән келтіруге болмайды, ал іс жүзінде оның тек
біреуін бөліп көрсетуге болмайды. Себебі ақша қаражатын несие жүйесі, бір
жағынан өзінде шоғырландырса, екінші жағынан – ол сол субъектілерге несие
береді. Нәтижесінде ақшаны жинау және несие беру процестері араласып, дәл
сол уақытта бір сома әрі қарыз, әрі жинақ болуы мүмкін.
Соңғы жылдары карыз капиталын жинақтау процесінде несие жүйесі мен
бағалы қағаздар нарығына қаржы ұсынушы ретінде жеке сектордың ролі артуда
(Германияда ол көрсеткіш 70% шамасында). Халықтың жинағының өсуі барлық
елдерде байқалуда. Қазіргі кезде жинақтың ең жоғары үлесі - 20% Жапонияда
сақталуда. Іс жүзінде, барлық жинақтар қарыз капиталы ретінде халык
шаруашылығына қолданылатындықтан, мемлекет қаржымен камтамасыз етілген деп
саналады.
Экономикадағы қарыз капиталын жинақтау негізінен үш формада жүреді:
несие жүйесіне ақша салу, бағалы кағаздар сатып алу, сақтандыру
компанияларына ақша салу. Жинақтаушы субъектілер жинақтаудың белгілі бір
формасын таңдап алады. Мысалы, кәсіпкерлер өздерінің уакытша бос акша
қаражатын несие жүйесіне салып, бағалы кағаздар сатып алуға жұмсап, не
болмаса басқа фирмаларға жұмсауға береді. Салымдардың ішінде негізінен
ағымдағы депозиттер сиякты қысқа мерзімді салымдар көп орын алады. Қаржының
көп бөлігі фирмалардың тікелей және портфельді инвестициясындағы бағалы
қағаздарға салынады. Ал бірсыпыра бөлігі мемлекеттік бағалы қағаздарға
жұмсалады.
Мемлекет ақша жинақтаушы үш формада: несие жүйесінде әр түрлі қаржы
активтерін калыптастыру, бағалы қағаздарды сатып алу жолымен және резерв
корын құру түрінде жүргізеді. Мемлекеттің қаржы активтерін карағанда оның
екі ерекшелігін атап айту керек: соғыстан кейінгі кездерде барлық талаптар
бойынша қаражатты салыстырмалы түрде тұрақты бөлу және несие жүйесіндегі
салымдарда каражаттың көп шоғырлануы (мерзімді салымдар басымдау – ол
барлык салымдардың 90%-ға жуығы), сонымен қатар, экономиканың ішкі
секторларының талаптарын қаржыландыру.
Халықтың уакытша бос қаражатын жинау формалары әр түрлі: ен көп
тараған формасы несие мекемелеріндегі (банктердегі, жинақ кассаларындағы)
шоттарға салған салымы; арнаулы несие мекемелеріне салған салымы;
сақтандыру компанияларындағы салымы; тұракты проценттегі бағалы кағаздарға,
әсіресе, облигацияларға салған салымы; акция сатып алуға жұмсаған ақшасы.
Қазіргі уакытта несие мекемелері халықтың ақша қаражатын тартудың жаңа
формаларын іздестіруде, себебі, ақша жинақтаудың бұрынғы әдістері қаржы
ресурстарының кажетті мөлшерде құйылуын қамтамыз ете алмауда. Мысалы, 90-
жылдары АҚШ- та жүргізілген зерттеу бойынша: жылдық табысы 10 мың долларға
дейінгі халықтың сұраныс жүргізілген топтарының 14%-ның акша нарығындағы
депозиттерде, 34%-ның жинақ шоттарында, 5%-ның әр түрлі НАУ шоттарында
салымдары болған. Сол уақытта жылдық табысы жылына 50 мың доллардан асатын
халыктан сұраныс жүргізілген топтарының 59%-ның акша нарығындағы
депозиттерде, 68%-ның жинақ шоттарында, 45%-ның несие мекемелерінің НАУ
шоттарында салымдары болған.
Капиталды жинау барлық кезде бірдей болатын тұракты фактор емес. Ол
көптеген конъюктуралық факторларға, әсіресе экономиканың дамуына, акшаның
айналысқа кажеттілігі мен жеткіліктілігіне байланысты өзгеріп тұрады.
Өзгерістерде мынадай бағыт байқалуда: әкономика қалыпты дамыса, жинақ қоры
кемиді, себебі, халықтың табысының өсуі олардың сақтық сезімдерін
төмендетіп, ақшаны сақтап коюдан гөрі күнбе-күнгі қажетіне жұмсауына әсер
етеді. Бұл кездегі жинақтағы ақша өндірістің дамуынан нарыққа түскен
тауарларды сатып алуға жұмсалады. Тауарларды артык өндіру кезінде ақша
айналыстан шығып, жинаққа айналады. Тұрақсыз экономика жинаудың
себептерін шиеленістіріп, олрдың өсуіне әкеп соқтырады.
Жинақталған ақша ел экономикасын инвестицияландырып капиталға
айналады. Ақшаның капиталға айналуын қамтамасыз ететін кұрал – несие.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша
бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі кажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинакталады.
Банк ресурстары термині несие ресурстарына қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әміршіл және әкімшіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс
болды. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс
жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай
мөлшерде төленді. Осындай жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз коры деген
экономикалық түсінік қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық
шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен
жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек, олар банк ресурстары
болып саналады. Несиелік қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының
құрылымына тікелей әсер етті. Сол кезеңде де банк ресурстары меншікті және
тартылған каражаттарға бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық,
резервтік, негізгі құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлары,
ал тартылған қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты,
кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы
қаражаттары және халықтың акшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда
банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз қоры осы
нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялык банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Сөйтіп, банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы кағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни, банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай каражаттар
емес, сол сияқты тауарлы-материалдык құндылықтар және бағалы қағаздар
кіреді дегенді білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз банктердің
банкі болып табылатындындықтан, коммерциялык банктердің ресурстарының бір
бөлігі сол банктен алған ресурстардан да кұралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып
отырады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтык катынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сиякты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттык банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы- материалдық құндылықтар жатады. Коммерциялык банктердің
ресурстарының құрылымы олардың мамандануына, әмбебаптығы мен қызметінің
ерекшеліктеріне карай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының күрылымына мыналар жатады:
банктің меншікті капиталы;
банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан, барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттар үлесіне тиеді.
1.2 Несиелік ресурстар және олардың калыптасу көздері
Коммерциялык банктердің несиелік ресурстары дегеніміз – бұл оның
жарғылық капиталы мен басқа да пассивті операциялары нәтижесінде кұралған
және уақытша бос тұрған ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Банктің несиелік ресурстары – бұл меншікті капиталдың және тартылған
қаражаттардың ақшалай түрдегі активті несиелік операцияларға бағытталған
бір бөлігі. Несиелік ресурстар несиеге берілген уақытында олар банкке
ресурс болудан қалады және олар кор емес (клиент қайтарымдылығы - тәуекелді
операция), ол орналастырылған несиелік ресурстарға айналады.
Банк тәжірибесіне және теориялық зерттеу негіздеріне сүйене отырып,
несиелік ресурстарды келесі критерийлерге байланысты жіктеп көрсетуге
болады:
1) Пайдалану көздеріне байланысты:
• жоспарланған;
• орналастырылған.
2) Өтімділігіне байланысты:
• мезеттік;
• ағымдағы.
3) Қүралу көздеріне байланысты:
• депозиттік;
• депозиттік емес.
4) Орналастыру мерзіміне байланысты:
• кысқа;
• орта;
• үзақ.
5) Кепілдендіру дәрежесі бойынша:
• мемлекетпен кепілдендірілген;
• банкпен кепілдендірілген;
• кепілдендірілмеген.
Нарык жағдайында банктердің ресурстык потенциалын өсіру мәселері және
оның тұрақтылығын қамтамасыз ету бірінші дәрежелі маңызға ие. Несиелік
ресурстар халық шаруашылығының уақытша бос ресурстары мен жинақтары
(ақшалай және тауарлы формада) және банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін
арналған қаражаттарының жиынтығы.
Несиелік ресурстар акшалай ресурстардың бір формасы. Демек,
экономикалык белгісі бойынша анағұрлым дұрысы, несиелік ресурстардың
қайтарымдылық негізде уақытша пайдаланылатын ақшалай қаражаттардың
бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Коммерциялық банктер қарыз беру процесінде пайдалану үшін жинактайтын
несиелік ресурстар келесі көздер есебінен құралады:
• депозиттер;
• банкаралық займдар;
• депозиттік емес көздер;
• коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары.
Несиелік ресурстардың аталып кеткен көздерін ретімен карастырайық.
Нарыктық экономикаға өту және банктік жүйені басқару құрылымындағы және
сызбасындағы өзгерістер несиелік ресурстардың құрамында және қалыптасу
көздерінде көрініс тапты. Несиелік ресурстардың құрамы біртекті емес.
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозиттік қаражаттар болып
табылады, олар әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі. Депозиттердің салым
ретінде орналастырылуы мүмкін ең төменгі шегі деген ұғым жоқ. Теория
жүзінде ең жоғарғы шегі бар, өйткені банк Орталық банк анықтайтын өз
каражаттары мен міндеттемелері арасындағы нормативтік арақатынасты сақтауға
міндетті.
Депозиттер деп әдетте клиенттердің банкке белгілі бір талаптарының бар
екенін куәландыратын банктік шоттардағы жазулар немесе клиенттердің
банктердегі келісімдер және шарттар бойынша салымдар формасындағы ақшалай
қаражаттары түсіндіріледі. Депозиттік операциялар негізінде банктердің
несиелік ресурстарының көп бөлігі құралады. Банктік депозиттер жүйесі
ағымдық салымдарды (қажет уақытында талап ететін салымдар), заңды және жеке
тұлғалардың мақсатты және мерзімдік салымдарын қамтиды.
Депозиттердің және депозиттік операциялардың дүниежүзілік стандарт
деңгейіне дейін дамуы Қазақстан Республикасында нарықтык экономикаға тән,
экономикалық жағдайлардың құрылуына қарай бірте-бірте жүруде. Мұндай
жағдайлар болып коммерциялық банктердің толық акционерленуі және олардың
қызметтерінің коммерциялануы, екі деңгейлік банктік жүйенің толық мәнді
кызмет етуі, салымшылардың мүдделерін қорғайтын құқықтық базаның жасалуы,
ақша айналымын және ақша массасын реттеудің және бақылаудың жаңа әдістерін
енгізу мен ең негізгісі – экономиканың нақты секторын жандандыру болып
табылады.
Банктік тәжірибеде депозиттер бірнеше критерийлер бойынша жіктеледі:
алыну формалары, салымшылардың категориялары, мақсатты бағыты және
табыстылық дәрежесі бойынша. Депозиттерді және депозиттік операцияларды
ұйымдастырудың халықаралық тәжірибесі шоттар формаларының көптігімен
ерекшілінеді. Депозиттік шоттар жүйесін құру үшін база ретінде шетелдік
коммерциялық банктердің тәжірибесі пайдаланылуы мүмкін.
Нарық жағдайында коммерциялық банктер қолданатын әр түрлі критерий
бойынша депозиттерді жіктеудің тәртібін келесі 1, 2, 3, 4 суреттерден
көруге болады.
Сурет 1. Алыну формалары бойынша депозиттер
Бірінші суретте көссетілгендей, депозиттер алыну формалары бойынша екі
топқа бөлінеді: қажет уақытында талап етілетін және мерзімді депозиттер.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер шоттарда сақталынатын
қаражаттардың сипатына және тиістілігіне байланысты былайша бөлінеді:
кәсіпорындар және ұйымдардың, фирмалардың, компаниялардың, концерндердің
және басқа да заңды тұлғалардың есеп айырысу және ағымдық шоттарындағы
қаражаттар; экономикалық міндеті әр түрлі қорларды сақтау бойынша арнайы
шоттардағы қаражаттар, заңды тұлғалардың жекелеген шоттарындағы меншікті
қаражаттары; есеп айырысудағы қаражаттар; басқа банктермен есеп
айырысуларға байланысты корреспонденттік шоттағы несиелік
қалдықтар; шетелдік банк қаражаттардың несиелік қалдығы.
Қажет уақытында талап ететін депозиттердің ерекшеліктері мынада:
біріншіден, ақшаларды алу және салу кез-келген уақытта ешқандай шектеусіз
бөліктеп те, толығымен де жүзеге асырылады; екіншіден, ақшалар шоттан қолма-
қол формада да, чек арқылы да алынуы мүмкін; үшіншіден, шот иесі банкке
шотты пайдаланғаны үшін тұрақты айлық мөлшерлеме түрінде немесе әрбір
жазылған чек үшін комиссиялық алым төлейді; төртіншіден; банк қажет
уақытында талап етілетін депозиттер бойынша Орталық банкке мерзімді
депозиттерге қарағанда ең төменгі резервті жоғары сәйкестікте сақтауға
міндетті. Қажет уақытында талап етілетін депозиттердің негізгі артықшылығы
жоғары тиімділігі, оларды төлем қаражаттары ретінде тікелей пайдалану
мүмкіндігі болып табылады.
Сурет 2. Салым иелерінің категориялары бойынша депозиттер
Мерзімді депозит анық белгілі бір мерзімі бар, ол бойынша тұрақты
пайыз төленеді және әдетте салымды мерзімінен бұрын алуға шек қойылады.
Мерзімді депозиттер жеке тұлғалардың, компаниялардың, кәсіпорындардың және
ұйымдардың банктерде шоттарға алдын- ала белгілі бір мерзімге, әдетте 1
айдан кем емес, орналастырылған қаражаттарын білдіреді.
Мерзімді депозиттердің ерекшелігі мыналар болып табылады: біріншіден,
шоттардағы қаражаттар есеп айырысуға арналмаған және оларға чектер
жазылмайды; екіншіден, шоттардағы қаражаттар жай айналады, үшіншіден,
мерзімді депозиттер бойынша пайыз төленеді (бұл кезде пайыздық
мөлшерлеменің ең жоғары деңгейі жекелеген кезеңдерде Орталық банк арқылы
реттелуі мүмкін); төртіншіден, мерзімді депозиттер үшін қажет уақытында
талап етілетін депозиттерге қарағанда міндетті резервтердің анағұрлым төлем
формасы белгіленеді.
Біздің банктік жүйеге қатысты мерзімді депозиттердің біршама көп
көрсететін формасы – бұл жеке тұлғалардың жинақ салымдары. Олардың
қаражаттары белгілі-бір шектеулермен алынуы мүмкін (мысалы, алдын-ала
хабарлап).
Қазіргі уақытта нарықтык экономикасы дамыған көптеген елдерде
депозиттерді жіктеу екі жағдайды ескеруге негізделген:
1) депозиттін мерзімі;
2) салымшылардың категориясы.
Сурет 3. Корпорациялардың, фирмалардың және басқа да коммерциялық
ұйымдардың депозиттері
Аталып өткендей, депозиттердің мерзімі бойынша оларды потенциалды
банктік ресурстар ретінде пайдаланумен байланысты ерекшеліктері бар.
Салымшылардың категорияларына байланысты, әдетте шоттардың келесі түрлері
бөлінеді: жеке тұлғалардың, корпорациялардың, акционерлік компаниялардын,
орталық үкіметтің, жергілікті үкімет органдарының, қаржылық мекемелердің,
шетелдік салымшылардың шоттары (2, 3, 4 суреттер).
Сурет 4. Жеке тұлғалардың депозиттері
Соңғы уақытта депозиттердің кейбір категорияларының арасындағы анық
шекара жойылуда, депозиттердің әр түрлі түрлерінің қасиеттерін біріктіретін
гибридтік шоттар пайда болуда (мысалы, қажет уақытында талап ететін және
мерзімді салымдарды біріктіретін шоттар).
Банкаралық займдар – банктің ресурстық потенциалының тұрактылығын
қолдау үшін ресурстарды калыптастырудың маңызды көзі. Банкаралык несиелеу
банктің тиімділік тенденциясын қолдау мақсатында жүзеге асырылады және
негізінен қыска мерзімді сипатта болады. Банкаралык займдар
корреспонденттік қатынастар шеңберінде жүреді және банк ресурстарының баска
көздеріне карағанда қымбат болады.
Банкаралык займдардың ерекшелігі мынада: біріншіден, банкаралық
ресурстар банкаралық ақша нарығынан тартылады; екіншіден, әдетте,
банкаралық несиелерді тарту клирингтік орталықтағы корреспонденттік
шоттардың ақшалай қаражаттардың қалдықтары шегінде жүзеге асырылады.
Банкаралык ақша нарығында депозиттерді берудің және қайтарудың іс
жүзінде кез-келген комбинациялы мерзімдерімен бірге жасайтын несиелік
мекемелердің әр түрлі шарттары кең тараған. Осылайша, ең қысқа мерзімді
займ болып (несиелік ресурстардың ертең қайтарылуы мен бүгін берілуі)
табылады. Бір күндік ақшалар ақша нарығында жоғары сұранысқа ие,
сондықтан, бұл займдар бойынша пайыздык мөлшерлеме (сыйақы) кейде анағұрлым
ұзақ мерзімдік несиелік ресурстар бойынша мөлшерлеме деңгейінен бірнеше
есеге асып кетеді.
Экономистердін есептеуінше, бүгінгі күні халық қолында банк жүйесіне
тартылмаған, қолма-қол түрде сақталып отырған едәуір қаражат бар деген
болжамдар айтылуда. Ол қаражат мөлшері бірде 400 млн. доллардан асады деп
айтылса, бірде 1 млрд. доллардан астам ақшалай қаражат бар деп аталады. Бұл
сандык мәлімет 2000 жылы өткен Қаржыгерлер конгресінде Қазақстан
Республикасы Президентінің жасаған баяндамасында аталды.
Коммерциялық банктердің өздеріндегі бар несие ресурстарын сұранысқа ие
болып отырған ұзак мерзімді несиеге бере алмауы ресурстарды орналастыру
барысындағы әлі де шешілмеғен мәселелердің бар екенін көрсетеді. Айта кетер
болсак, олар:
• депозиттік салымдар көлемінде қысқа және орта мерзімдегі салымдар
үлесінің көп болуы, бұл банктердің ресурстарды ұзақ мерзімге бере
алмауына
алып келеді;
• ұзақ мерзімге қаражаттарды инвестициялау экономикалық тұрақтылықтың
нағыз орнаған уақытында жүргізіледі. Мүндай уақыт банк тұсынан қарағанда
әлі де болса келе қоймаған сияқты және тағы басқа да көптеген себептері
бар.
Қазакстан Республикасының коммерциялық банктері казіргі уақытта жеке
және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай қаражатын банк жүйесіне депозит
түрінде тарту мақсатында қыруар жұмыстар атқарып жатыр. Олар өз
тәжірибелерімен бірге шетелдік банктердің озық тәжірибелерін де енгізуде.
Олар әр түрлі шарттармен, мазмұнмен, мерзіммен жаңа депозиттік
салымдар түрлерін ашу, пластикалык карточкалар арқылы төлемдер төлеу,
электронды есеп айырысулар жүргізу, сейфтік сақтау кызметтерін, интернет
банкинг кызметтерін көрсету және т.б. тәжірибелерді енгізуде.
Бұл кызметтердің барлығы да банктерге депозиттік салымдарды тартуға
және несие ресурстарының көбеюіне әсер етіп отыр.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері жалпы қаржы
жүйесіндегі кәсіпорындар ішіндегі бүгінгі таңдағы қаркынды дамып отырған
алдыңғы ұйымдардың бірі, өйткені бұл ұйымдардың қызметі шетелдердегі барлык
озық тәжірибелерді енгізе отырып атқарылуда. Қазіргі коммерциялық
банктердің кызметі экономиканың барлық салаларын дамытуға және халықтың
табыс деңгейін арттыруға бағытталған. Осы банктердің қызметіндегі
депозиттік және несиелік операциялардың алатын орны ерекше. Депозиттік
пассивтік операциялар ақшалай қаражаттарды тартуға бағытталған болса,
несиелік активтік операциялар осы тартылған қаражаттарды орналастыруға
бағытталған. Бұл жағдайда салым (депозит) иелері өздерінің банкке салған
ақшалай қаражаттары бойынша белгілі мүддені пайыз және басқа да қызметтер
түрінде алу мүмкіндігіне ие. Депозит пен несиелік қатынастардың
субъектілері әр түрлі ұйымдар мен жеке тұлғалар. Мұнда айта кететін бір
ерекшелік – депозиттік қатынастардың субъектілері де бола алады. Сондықтан
банктің бұл екі операциясы да – жалпы экономиканы дамытуға бағытталған
негізгі операциялар.
Кесте 1 - Коммерциялық банктердің несиелері мен депозиттерінің қүрылымы
Активті Пассивті
Несиелер Банк аралық Депозиттер
Басқа ҚМ несиелер Несие ұйым-Қаржы Мин ҚР Басқа да
да ҚР органдарына, дарына(нан), органдарының, тартыл-
орналас- бюджеттік емес резидент Бюджеттік емес ған
тырылған қорларға, еместерге(ден)қорлардың,
кәсіпорындарға, , кәсшорындар-
ұйымдарға, жеке басқа да дың, ұиымдар-
тұлғаларға, қаражаттар дың, жеке
резидент тұлғалардың,
еместерге резидент
еместердщ
Қазақстан Республикасының депозит нарығы күрделі де қарқынды дамып
келе жатқан жүйе бола отырып, ішкі және сыртқы факторлардың әсерін әр
уакытта өзіне қабылдап отыр. Экономикадағы әр түрлі экономикалық, саяси
және әлеуметтік жағдайлардың әсері депозит нарығының дамуына да әсер етеді.
Бұған қарамастан депозит нарығының даму қарқыны өзінің жеке заңдылықтары
мен ерекшеліктеріне ие болып отыр.
Егер несиелік ағын екінші деңгейлі банктердің нақты шаруашылық қызмет
түрлеріне қатысу ұмтылысын білдірсе, депозиттік операциялар банктің
несиелік кызметінің нарықтық бағасын сипаттайды. Яғни, несиелеуді қажетті
ресурстармен қамтамасыз ете отырып, оның сандық мөлшерін қалыптастыратын
негізгі көзі болып табылады.
Бұл мынаны білдіреді, егер нақты бір банктің өте жақсы несиелік
салымдары бар болса, онда оның депозиттік құраушысы да осындай бағада
болады. Осылайша, депозиттік ағынды коммерциялық банктің практикалық
түрдегі қызметінің табыстылығының, және оның нарыктық бәсекеге
қабілеттілігінің бағалық сипаттамасы ретінде есептеуге болады.
Банктердің нақтылы тартылған ресурстар шегінде жұмыс істеуі банкаралық
несиелеуде автоматизмді болдырмайды. Коммерциялық банктердің несиелік
ресурстарды тіпті бір күнге тартуының өзі сәйкес мәмілені жасауды және
талапқа сай рәсімдеуді талап етеді. Бұл жағдай коммерциялық банктердің
жұмысын қауырт көрсетеді, оларды сағат сайын несиелік жұмсалымдарды қайта
қаржыландыру мәселелерімен, яғни коршоттарға уақытында дем беріп және
баланстың тиімді құрылымын колдап отыру үшін нарықтан бос несиелік
ресурстарды іздеумен айналысуға мәжбүр етеді. Соңғысы, банктің
міндеттемелері бойынша төлейтін талаптардан ағымдык түсімдер есебінен дер
кезінде төлеуді қамтамасыз ететіндей аракатынастың сақталуын ұйғарады. Егер
ертең коммерциялық банктің клирингтік орталығындағы коршотында тапшылық
орын алатын болса, онда, тіпті, мерзімі бірсүгінде берілген ірі акшалай
түсімдердің өзі және банктің банк операциясының есеп айырысу тиімділігінің
мүмкінділігі, оны қаражаттарды ертең деп белгілеген мерзімге тартастырып,
мысалы, бірсүгінде кайтару міндетінен босатпайды.
Банкаралық ақша нарығында бос несиелік каражаттар жетіспеген жағдайда
коммерциялық банк Орталык банктен қыска мерзімді несие ала алады, ол
банктік жүйеде соңғы инстанциялы кредитор қызметін орындайды және
коммерциялык банкке өтімділіктің уакытша дағдарысын жеңуде көмек көрсете
алады. Банкаралык несиелік ресурстардың екінші деңгейлі банктер арасындағы
қозғалысы айналымдағы ақша массасы көлемінің өзгеруіне әкелмейді. Ол тек
қатаң бақыланатын акша массасы агрегаттарының МО, М1, М2, МЗ-арасындағы
өзгерістерді тудырады. Өйткені коммерциялық банктер мәмілелерді тек
таратылған несиелік ресурстар және Орталык банктің ақша эмиссиясы негізінде
ғана жасайды.
Коммерциялык банктер баска кез- келген заңды тұлға сияқты ресурстарды
бағалы кағаздар, акциялар, облигациялар, депозиттік
және жинақ сертификаттарын шығару жолымен жинактау құкығы бар. Бұл
қаражаттар несиелік ресурстардың депозиттік емес көздеріне жатады.
Банк кызметіндегі банктердің меншікті қаражаттарын басқа ресурстармен
салыстырғанда мәнді ерекшеліктері бар. Қазіргі уақытта банктік мекемелер
меншікті қаражаттары және резервтері есебінен ресурстарға деген
жалпы қажеттіліктің 10 пайызынан кем емесін қамтиды, ал банктік емес қаржы-
несие институттарда бүл аракатынас 45 - 50%-ды күрайды. Банктердің
меншікті қаражаттарының мұндай ерекшелігі бірқатар жағдайлармен
байланысты. Біріншіден, банктер өздерінің қаржы нарығындағы
делдалдык роліне байланысты тұрғындардан, заңды тұлғалардан
(фирмалардан, компаниялардан және мемлекеттік мекемелерден) депозит
түрінде бөгде ақша капиталын тартады; екіншіден, салымдарды
мемлекеттік қорғау жүйесі салымдарды жаппай алу каупін едәуір төмендетеді
және банктерге өтімділікті қамтамасыз етуге қажетті меншікті қаражаттардың
бөлігін қысқартуға мүмкіндік береді; үшіншіден, банктік активтер нарықта
анағұрлым өтімді және тез өткізілетін болғандықтан, бұл банктерге
ақшалай ресурстарды біршама тез жинақтау мүмкіндігін камтамасыз етеді
және осыған орай меншікті қаражаттарға деген қажеттілікті төмендетеді.
Меншікті капиталды қалыптастыру коммерциялық банктер кызметінің
басталуы алдындағы міндетті саты болып табылады. Меншікті
капитал - бұл бәрінен бұрын қаржылык ресурстардың көзі. Ол
құрылтайшылар банк қызметінің бастапқы сатысында бірқатар бірінші кезекті
шығындарды жүзеге асырған кезде де қажет. Меншікті қаражаттар
ұзак мерзімді активтерге (ғимараттар, құрылғылар) жұмсалуы мүмкін.
Сонымен қатар, меншікті капитал құрамында: резервтік қорлар, негізгі
қорлар қоры, амортизациялар және банк ісін дамыту коры есепке алынады.
Ерекше несиелік ресурс болып эмиссиондык ресурс табылады. Оның
несиелік ресурс ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келесімен
байланысты: тұрғындардың колма-қол ақша түрінде алатын ақшалай табыстары
бірден жұмсалмайды, сондықтан банктің кассаларынан берілетін колма-кол
ақшалардың осы кассаларға келіп түсетін түсімдерден бір жыл ішінде артық
болуы тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұлғасында
мемлекетті несиелеуін білдіреді.
Үлестірілмеген пайда – бұл банктің қарамағында қалатын пайданың
жинақталған бөлігі. Жылдың аяғында банктің барлық нәтижелік шоттарының
сомалары пайдалар және зияндар шотына аударылады: бұл сомалардың бір бөлігі
пайдалар және зияндар шотына; екінші - төленетін дивиденттер шотына; үшінші
– салық төлеуге; келесі бөлігі – резервтік қорларға аударылады. Қалғаны
үлестірілмеген пайда – банк несиелік ресурстар ретінде жұмсайтын қаражаттар
корын білдіреді.
Коммерциялық банктердің несиелік ресурстары мынадай көздер есебінен
құралады: банктердің меншікті қаражаттары (нетто), мерзімді депозитгер,
банкаралык займдар, клиенттердің есеп айырысу және ағымдық шоттарындағы
қаражаттар, бактің үлестірілмеген пайдасы, корреспонденттік шоттардағы
қаражаттар, бағалы кағаздарды шығару және орналастыру.
1.3 Несие портфелінің жағдайын бакылау
Несиелік портфель банк табыстарының негізгі көзі, сонымен бірге
активтерді орналастру барысында туындайтын тәуекелдің негізгі көзі кызметін
атқарады. Банктің несие портфелінің құрылымы мен сапасына, айтарлықтай
дәрежеде, банктің тұрақтылығы, оның беделі мен қаржылық сәттілігі тәуелді.
Сондықтан барлық банктерде портфельдегі қарыздардың сапасына бақылау
жүргізіледі, банктің несиелік саясатының мақсаттары мен қабылданған
стандарттардан ауытқу жағдайларын анықтау және тәуелсіз экспертиза
жүргізіледі. Несиелік кыізметкерлер мен жоғары шенді қызметкерлер нақты
салаларда немесе жеке карызалушыларда несиелердің тым көп шоғырлануын,
сондай-ақ банк тарабынан араласуды қажет ететін проблемалы қарыздарды
анықтау мақсатында портфель құрамын тыңғылықты талдайды.
Несиелік портфельдің жағдайына бақылауды келесілер жүзеге асырады:
• несиелік болімшелердің жауапты қызметкерлері;
• несиелік болімшелердің жетекшіліктері мен филиалдар диекторлары;
• баскарматөрағасының нақты саланы басқаратын орынбасары;
• банктің Несиелік комитеті;
• Банк Баскармасы.
Несиелік портфель жағдайы жайлы есеп берулер банктің Несиелік комитеті
мен Басқармасына кезеңді түрде ұсынылып отырады.
Несиелік портфельді бақылау бағдарламалары банк типіне, оның
мамандануына, ондағы қабылданған несиеқабілеттілікті бағалау әдістеріне
байланысты. Мысалы, өндірістік құлдырау жағдайындағы салалардағы
кәсіпорындарға көп қарыздар беретін банк өзінің
қарызалушыларының қызметіне әр ай сайын жүйелі түрде тексеру жүргізе алады.
Дифференцирленген әдіс жиі қолданылады: неғүрлым сенімді несиелер тоқсанына
бір рет тексеріледі, ал проблемалы қарыздар әрдайым талданып, бақыланады.
Тағы да бір нұсқа: ірі қарыздарды әрдайым бақылау және несиенің белгілі-бір
мөлшерінен төмен қарыздарды мерзімдік бақылау.
Қарызды тексеру келесілерден құралуы мүмкін: қаржылық есеп берулерді
қайта талдау, қарыз алушының кәсіпорнына бару, құжаттаманы, қамтамасыз
етілуді тексеру, және т.б. Бақылау тексеруін жүргізген кезде қарыздың
банктің несиелік саясатының қағидалары мен мақсаттарына сәйкестігі
жөніндегі сұрақ қайта қарастырылады, клиенттің несиеқабілеттілігі мен
қаржылық жағдайы, операцияның рентабелділгі талданады және т.б.
Көптеген банктер кезекті бақылау тексерудің барысында қарыздарға
біркатар көрсеткіштер бойынша несиеге жиынтык бағаны көрсететін рейтинг
береді. Кейбір әдістемелерде қарыздарға Жоғары сапа, Қанағаттанарлық,
Маржиналды табыс, Қиын жағдайдағы қарыз, Шығарып тастауға жататын
шығындык қарыз категорияларының біріне сәйкес келетін нөмірлер (1,2,3 және
т.б.) беріледі.
Қарыздардың рейтинг бойынша жіктелуі банкке несиелік портфель құрамын
бақылауға мүмкіндік береді. Айталық, соңғы тексеріс нәтижелері бойынша,
Қиын жағдайдағы қарыздар барлық портфельдің 5%- ын құрайды, бірақ алдыңғы
кезеңде олар небәрі 1,5%-ды құраған. Портфельдің нашарлауының себептерін
анықтап, жағдайды дұрыстау үшін шаралар қолдану қажет. Егер қиын
жағдайдағы қарыздардың өсімі шаруашылыктьщ белгілі- бір саласындағы қарыз
алушылармен немесе несиенің белгілі-бір түрімен байланысты болса, мұндай
қарыздарды беруді қысқарткан жөн. Тексерістің негізінде жеке несиелік
инспекторлар мен банк бөлімшелерінің жұмысының бағасы берілуі мүмкін.
Несиелердің жіктелуі несиелерді басқарудағы негізгі құрал болып
табылады. Өйткені банк тәуекелді жіктейді және мүмкін болатын несиелік
шығындарды, сондай-ақ оларды тиімді басқару жолдарын анықтайды.
Егер клиенттің қаржылық-экономикалық жағдайы оған несиенің негізгі
сомасы мен пайыздары бойынша төлемдер жүргізуге мүмкіндік бермейтін болса,
және кепіл құны бұл сомаларды жабуға жеткіліксіз болатын болса, банкте
өзінің тұрақты жағдайын сақтау үшін резервтерді күру бойынша дұрыс саясаты
болуы қажет.
Банктің несиелік қызметінің шығындарын жабуға провизиялар құру қажет.
Провизияларды құруда келесілер қолданылады:
• Қазақстан Республикасы Үлттық банкінің несиелік портфельді
жіктеудің әдістемесі.
• Коммерциялық банктердің несиелік портфельді жіктеудің ішкі
әдістемесі.
Несиелерді жіктеудің критерийлері келесілер болып табылады:
• ағымдағы қаржылық ақпарат, активтер сапасы,
олардың айналым
жылдамдығы, өтімділік көрсеткіші, меншікті капитал мен карыз
күралдары
арасындағы қатынас, жалпы табыс пен таза табыстың пайыздык
өсімі негізінде
қарыз алушының қаржылық жағдайын талдау;
• банк пен қарызалушы арасындағы қатынастар – клиенттер несиені
бекіту
барысында келісілетін несиені алу шарттарын түсінуі және оларды
катаң түрде
ұстануы қажет;
• несиені кепіл (оның өтімділігі) есебінен өтеу жағдайына банкке
ұсынылған
кепіл мен оның құны;
• несиенің негізгі сомасы мен ол бойынша пайыздардың өз кезегінде
өтелуі.
Келтірілген критерийлер несиенің қай топқа
жататынын аныктауға көмектеседі. Несиенің тобын анықтау
барысында олардың барлығы есепке алынуы қажет. Несиені жіктеу
жайлы соңғы шешім несиенің өтелетіндігі немесе өтелмейтіндігі
жайлы нақты болжамды көрсетеді.
Несиелерді жіктеудің нақтылығын ұстану несиелік инспектордың
міндеттеріне кіреді.
Несиелік портфельді жіктеу Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
Басқармасының 23.05.1997 ж. №218 Қаулысымен бекітілген Банк активтері мен
шартты міндеттемелерін жіктеу және Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі
банктерінің олар бойынша провизиялар есебі Нұсқауына (қосымшалар мен
өзгерістермен) сәйкес жүргізіледі.
Несиелік портфель екінші деңгейлі банктермен берілген барлық несиелер
бойынша жіктеледі: қарыздар, лизинг, сондай-ақ овердрафт, факторинг,
форфейтинг түрінде, вексельдер немесе басқа да қарыздық міндеттемелер
жолымен, аккредитив шығару түрінде ұсынылған несиелер және жіктеу
жүргізілген мезетке қарызы өтелмеген басқа да несилеудің түрлері.
Банктердің несиелері сапасы бойынша карызалушының несие бойынша
(негізгі қарыз және сыйақы бойынша) төлемдер мерзімін ұстануы,
қарызалушының қаржылық жағдайы, банктің қарызалушымен карым-қатынасы,
несиелік тарихы, несиенің камтамасыз етілуі мен оның сенімділігі мен
өтімділігі дәрежесіне байланысты келесі топтарға бөлінеді:
1) стандарттылар;
2) субстандартты, қанағаттанарлықсыз және тәуекелділігі жоғары
күмәнді несиелер болып бөлінетін күмәнділер;
3) үмітсіз.
Стандартты несие - өтеу мерзімі жетпеген және сапасы күдік тудырмайтын
несие, яғни:
• мерзімінде өтелмеген несиелердің жоқтығымен сипатталатын
меншікті
капиталмен жеткілікті деңгейде камтамасыз етілген қаржылық
тұрақты
шаруашылық жүргізуші субъект болып табылатын қарызалушы;
• несиенің сенімді және өтімді қамтамасыз етілуі. Негізгі қарызды және
ол
бойынша сыйақыны жабуға жеткілікті көлемдегі және банк
әрекеттегі
заңнамаға сәйкес кәмпескелеуғе құқығы бар кепіл заты (қамтамасыз
ету)
рәсімделген жағдайда қарызалушыға берілген несие қамтамасыз етілген
болып
саналады.
Бұл категориядағы несиелерде қайтарылмаудың белгілері жоқ. Банкте
сәйкес несиелік құжат міндетті түрде болуы қажет. Субстандартты несиеге
келесі белгілердің бірі бар несие жатады:
• негізгі қарызды немесе сыйақыны кайтару бойынша төлемдердің 30 күнге
дейін кешіктірілуі;
• пролонгация (бір реттен аспауы қажет).
Бұл топқа, сондай-ақ, жеке қанағаттанарлықсыз көрсеткіштері
(дебиторлық карыздың өсімі, тауарлар мен дайын өнімдердің өтімсіз қорлары)
бар, бірақ жалпы қаржылық жағдайы тұрақты клиенттерге берілетін несиелер де
жатады.
Банкте сәйкес несиелік құжат міндетті түрде болуы қажет.
Қанағаттанарлықсыз несиеге келесі белгілердің бірі бар несие жатады:
• негізгі карызды немесе сыйақыны қайтару бойынша төлемдердің 30 күннен
60 күнге дейін кешіктірілуі;
• пролонгация (бір реттен көп);
• нарық конъюктурасының өзгерісіне байланысты өндірістік құлдыраудың
нәтижесінде қарызалушының қаржылық жағдайының шамалы
немесе потенциалды нашарлауы;
• қарызалушыға сәйкес несиелік құжаттың болмауы.
Банкте несие берілген сәттен қарызалушыға несиелік құжаты ашылмаған
клиенттерге берілген несиелер (төлемдер мерзімін сақтауына байланыссыз) осы
топқа жатады.
Төменде келтірілген факторлары бар несие тәуекелі жоғары күмәнді несие
болып танылады:
• негізгі қарызды немесе сыйакыны қайтару бойынша төлемдердің 60 күннен
90 күнге дейін кешіктірілуі;
• негізгі қарызды және сыйақыны жабу үшін қарызалушының негізгі табыс
көздерінен түсетін құралдарының жүйелі (несие берілген сәттен бастап үш
және одан да көп рет) жетіспеушілігі;
• 1 жылдан жоғары мерзімге санация жариялау;
• қарызалушыға материалды зиян тигізген, бірақ оның өз қызметін
жалғастыруға әсерін тигізбеген форс-мажорлық жағдайлар;
• басқа банктерден алынған несиелер мен кепілдер бойынша мерзімі өткен
қарыздың пайда болуы.
Келесі көрсеткіштері бар несие үмітсіз несие болып табылады:
• негізгі қарызды немесе сыйақыны қайтару бойынша төлемдердің 90 күннен
жоғары мерзімге кешіктірілуі;
• қарызалушының банкрот болып танылуы;
• 1 жылдан жоғары мерзімге санация жариялау;
• қарызалушыға материалды зиян тигізген жәненемесе оған өз қызметін
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 БАНКТІҢ НЕСИЕ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Қарыз капиталы жөнінде түсінік, коммерциялық банктердің ресурстарының
кұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Несиелік ресурстар және олардың қалыптасу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Несие портфелінің
мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 18
2 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ЕКІНШІ
ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІН ТАЛДАУ
2.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің құрылымына талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Екінші деңгейлі банктердің несие ресурстарын экономикаға
орналастыруының тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.3 ЖРФКБ Халықтық банкінің несиелік портфелін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 46
3 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРДЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Несиелік ресурстарды тарту барынсында банктерде туындайтын
келеңсіз жағдайлар және оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2 Коммерциялық банк филиалының несиелік ресурстарын қалыптастыру
және оларды қолдану механизмін жетілдіру бойынша бизнес-
жоспар ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Қазакстан көп тарапты халықаралык экономикалық жобаларға белсене
қатыса алды және қатысуға тиіс, мұның өзі біздің жаһандық экономикаға
кірісуімізге жәрдемдеседі әрі біздің экспорттаушыларымызға қолдау
көрсетеді.
Өңірлік серіктестікке келгенде, біз ЕурАзЭҚ шеңберінде өзара тиімді
ынтымактастықты кеңейтуге және Біртұтас Экономикалык кеңістікті
қалыптастыруға одан әрі септесе беру ниетіндеміз.
Сонымен қатар Бүкілдүниежүзілік банк, Еуропа Қайта күру және даму банкі,
Азия даму банкі және таяуда құрылған Еуразия даму банкінің жобаларына баса
назар аудару керек [1].
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының банктер
жүйесінде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулі
өзгерістер болып жатқаны баршаға мәлім. Қазіргі таңда нарықтық экономикаға
бұрын өткен, зор жетістіктерге қол жеткізген елдердің тәжірибесін үйреніп,
банк жүйесін халықаралық стандарттарға көшіру ел экономикасы үшін маңызды
болып табылады.
Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының
банк жүйесі реформалаудың ұзақ, әрі киын кезеңін бастан кешірді. Бұл
кезеңде еліміздің банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен бірге сапалык
өзгерістер де байкалды. 1995 жылы Қазақстан Республикасының банктер және
банк қызметі туралы Заңы кабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттік болып табылатын
Ұлттық Банктің негізгі міндеттерімен қатар, экономикадағы ақша- несиелік
реттеу құралдары, оның атқаратын кызметтерінің түрлері, коммерциялық
банктердің қызметіне бақылау жасау принциптері мен әдістері анықталған
болатын.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында Заң күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы; 1998 жылдың 28 сәуірінде Қазақстан Республикасында вексель
айналысы туралы; 1997 жылдың 11 шілдесінде Банк қызметінің мәселелері
бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы біркатар заңдары кабылданды.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының банк жүйесі ТМД елдері арасында ең
қарқынды дамып келе жатқан жүйе болып табылады. Қазақстанның екінші
деңгейлі банктері елдің экономика секторларын қарқынды несиелеуде.
Еліміздің банктері қазіргі кезде республика территориясынан тысқары шығып,
көршілес елдерде өз бөлімшелері мен еншілес банктерін ашып, өз кызметтерін
белсенді түрде жүргізуде. Бұл орайда банктер үшін олардың активті
операцияларын жүргізуге ресурстарының жеткіліктілігі мәселесі алғашқы
орынға шығады.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен түрады. Бірінші бөлімде екінші деңгейлі
банктердің ресурстарының құрылымы, несиелек ресурстары жайлы жалпы түсінік,
олардың қалыптасу көздері, оның ішінде депозиттер, банкаралык займдар және
басқа да көздер қарастырылған. Екінші бөлімде қаржы нарығындағы несиелік
ресурстардың жағдайын және екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің
құрылымына талдау жүргізу, сондай-ақ банктердің несие ресурстарын
экономикаға орналастыруының тиімділігін талдау, ЖРФКБ Банкінің несиелік
портфелін талдау жасалған.
Үшінші бөлімде екінші деңгейлі банктердін несиелік ресурстарды тарту
барысында банктерде туындайтын келеңсіз жағдайлар және оларды шешу жолдары
қарастырылған, және коммерциялық банк филиалының несиелік ресурстарын
қалыптастыру және оларды қолдану механизмін жетілдіру бойынша бизнес-жоспар
келтірілген.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптаскан
және барлык активтік операциялар бойынша банк өтімділігін камтамасыз ету
және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және
тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтык қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар катарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы- материалдық құндылықтар жатады.
Жұмыстың мақсаты: екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің құрылымын
және несиелік ресурстарын тартудағы нақты проблемаларын ашып көрсету,
банктердің нарықта бәсекеге кабілеттілігін арттыру. Экономиканың өскелең
даму кезеңіндегі Қазақстандық коммерциялық банктерінің ел экономикасындағы
алатын орнын анықтау, нарықтық экономикада олардың тұрақтылығын анықтайтын
әр түрлі көрсеткіштерді қарастыру, банктердің салыстырмалы талдамасын
жасау.
Жұмыстың негізгі міндеті – Қазакстан экономикасының дамуының кепілі
ретіндегі екінші деңгейлі банктерінің тұрақтылығын жоғарылату және қаржылық
жағдайын жақсарту бағыттарын анықтау, нарықтық экономикада олардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында еліміздің банк жүйесінде тек
сандық емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп айтуға болады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуының он жылдығына арналған
салтанатты жиналыста ел Президенті Н.Ә. Назарбаев банк жүйесін реформалау
нәтижесі бойынша Еліміздін банк жүйесі түбегейлі де сапалы өзгерістерге
ұшырады деп мақтанышпен атап өткен болатын.
А
ТҮСІНІК
1.1 Қарыз капиталы жөнінде түсінік, коммерциялық
банктердің ресурстарының құрылымы
Өндірістегі капиталдын (қаражаттың) қайталама айналымы мен айналымы –
несие қатынастарының туындайтын және одан әрі дамитын нақты экономикалык
негізі. Енді қарыз капиталының шығу көздерін талдап өтелік.
Кәсіпорындардағы еңбек құралдары мен еңбек заттарының құны өзінің
қозғалысында бір уақыттың ішінде әрі ақша, әрі өндірістік, әрі тауар
формасында әр түрлі қызмет атқаруы мүмкін. Қарыз капиталының пайда болатын
ең бірінші көзі - өндірістік капиталдың кайталама айналымында уақытша
бөлініп шыққан ақша қаражаты.
Ақша қорының уақытша бөлініп шығуының себептері:
Біріншіден, негізгі капиталдың өндіріс процесінде бірте-бірте тозуы.
Еңбек құралдары өндірісте ұзақ жылдар бойы пайдаланылып, олардың құны дайын
өнімге бірте-бірте ауысып отырады. Дайын өнімді сатқаннан кейін ол сома
тозған негізгі қорларды күрделі жөндегенше, не жаңасын сатып алғанша
кәсіпорынның банктегі шотында ақша түрінде жинақталып сақталады. Оны
амортизациялық қор деп атайды. Мысалы, егер 10 мың доллар тұратын машина 10
жыл пайдаланылса, онда жылма-жыл амортизациялық корға оның 1 мың доллар
сомасы түседі. Бұл уакытша бос акша қоры – несие ресурстарының бір көзі.
Екіншіден, дайын өнімдерді сату мен шикізаттар және қосалқы
материалдарды сатып алу мерзімдерінің біріне-бірі сай келмеуі. Сондықтан
сатылған дайын өнімнен түскен ақша сомасының бір бөлігі қолданылған
шикізаттар мен қосалқы материалдардың құнын көрсетеді. Ол сома да уақытша
бос ақша қоры – несие ресурстарының бір көзі.
Үшіншіден, еңбекке акы төлеу мерзімі мен дайын өнімді сату мерзімінің
сай келмеуі. Себебі өнімді өндіруге еңбек күші күнде жүмсалғанымен оған
еңбекақы төлеу біраз кешігіп жүреді. Еңбекақы төлеуге арналған сома да
-уакытша бос ақша капиталы.
Төртіншіден, үдемелі ұдайы өндірістің қалыпты жүмысын қамтамасыз ету
үшін пайданың бір бөлігін жинақтау. Кәсіпорынға жаңадан құрал- жабдықтар,
машиналар және т.б. сатып алу үшін жылма-жыл пайданың бір бөлігін есепшотта
жинап қою да - уақытша бос ақша капиталы.
Сөйтіп, өндірістік капиталдың кайталама айналымы, сөзсіз, уақытша бос
ақша капиталының пайда болуына әкеп соқтырады. Статистика мәліметтері
бойынша бүкіл ақша жинағының 20 пайызға жуығы кәсіпорындарда пайда болады
екен.
Қарыз капиталының жинақталатын екінші көзі – мемлекеттің уақытша бос
акша қаражаты, яғни мемлекеттің резервтік ақша қоры. Ол қор үкімет пен оның
жергілікті органдарының жинаған салықтарынан олардың шығындарының
айырмасына тең. Сондай-ақ ол жинақ – мемлекеттің өндірістік, коммерциялық
және қаржылык іс-әрекеттерінен түскен ақша; мемлекеттік және жергілікті
бюджеттердің активті сальдосы (қалдығы); сақтандыру
компанияларының, зейнетақы қорларының және баска да мемлекеттік үйымдардың
уақытша бос қаражаты. Үнемі бюджет тапшылығы жағдайында мемлекеттің ақша
жинағы – ол бюджетке ақша түсу уақыты мен оны жұмсау уақыты сай келмеген
кезде болатын, негізінде, кысқа мерзімді құбылыс. Айта кететін жәйт,
мемлекеттік сақтандыру, зейнетақы және т.б. мемлекеттік қорларға түсетін
ақша халықтың табысы, бірақ оларды халықтың атынан жинактағандықтан, ол
капиталды мемлекет жұмсайды. Жалпы капитал жинағындағы мемлекеттің үлесі 10
пайыз шамасында.
Қарыз капиталы құрылымының үшінші көзі – халықтың жинағы. Ол күнбе-
күнгі қажеттілікке жұмсалмай, болашақтағы жағдайларға немесе ұзақ
қолданылатын заттарды, қымбат тауарларды, жылжымайтын мүліктерді сатып
алуға сақтап койған жалақының бір бөлігі. Бұндай жинақтауға негізінен
аңдаушылык (сақтылық), саудагерлік, коммерциялық себептер әсер етеді.
Ақша жинақтаудың бұл аталған негізгі көздерінен басқаларын да атап
өтуге болады. Мысалы, несие-қаржы мекемелерінің ақша қаражатының шығындарды
өтеу мен салым бойынша пайыз төлеуден калған сомасы. Бірақ бұл өзгермелі
сома.
Ақша қаражатын жинаудың ерекше формасы – ол банктердің өз пайдасынан
резерв қорына бөлген бөлігі, яғни жинағынан айырылып қалу каупін төмендету
мақсатымен капиталын арнаулы несие жүйесі арқылы беруі. Сондай-ак, қоғамдык
ұйымдардың жинағы жарнадан түскен табыстан ұйым шығындарын өтеуден қалған
айырма ретінде қаралады.
Қорыта айтқанда, қарыз капиталы (қоры) өндіріс және айналыс корларының
ауыспалы айналысынан уақытша бөлініп шыкқан бос ақшасынан және халық пен
мемлекеттің ақшалы жинағынан құралады. Ақша коры үнемі айналыста болуы шарт
– ол уақыт үнемдеу заңының талабы. Бұл талапқа сай қызмет ететін құрал –
несие. Себебі кәсіпорындардың біркелкі жұмыс істеуі үшін және оны дамыту
үшін уақытша қосымша ақша қажеттігі туындайды. Бұндай қажеттілік маусымдық
жұмыстарды атқару үшін де туындайды. Уақытша бос ақшаны жинақтап, оны қажет
уақытында, қажетті мөлшерде, қажеті жеріне жұмсап және белгіленген уақытта
қайтарып алуға мүмкіндік беретін күрал – несие. Басқаша айтқанда,
экономикада уақытша бос ақшаны іске қосып және оны ұтымды пайдаланып,
мезгілі келгенде оның қайтарылуын камтамасыз ететін – несие катынастары.
Теориялык жағынан, капитал жинақтаушы барлык субъектілердің
мүмкіндіктерінің көптігіне күмән келтіруге болмайды, ал іс жүзінде оның тек
біреуін бөліп көрсетуге болмайды. Себебі ақша қаражатын несие жүйесі, бір
жағынан өзінде шоғырландырса, екінші жағынан – ол сол субъектілерге несие
береді. Нәтижесінде ақшаны жинау және несие беру процестері араласып, дәл
сол уақытта бір сома әрі қарыз, әрі жинақ болуы мүмкін.
Соңғы жылдары карыз капиталын жинақтау процесінде несие жүйесі мен
бағалы қағаздар нарығына қаржы ұсынушы ретінде жеке сектордың ролі артуда
(Германияда ол көрсеткіш 70% шамасында). Халықтың жинағының өсуі барлық
елдерде байқалуда. Қазіргі кезде жинақтың ең жоғары үлесі - 20% Жапонияда
сақталуда. Іс жүзінде, барлық жинақтар қарыз капиталы ретінде халык
шаруашылығына қолданылатындықтан, мемлекет қаржымен камтамасыз етілген деп
саналады.
Экономикадағы қарыз капиталын жинақтау негізінен үш формада жүреді:
несие жүйесіне ақша салу, бағалы кағаздар сатып алу, сақтандыру
компанияларына ақша салу. Жинақтаушы субъектілер жинақтаудың белгілі бір
формасын таңдап алады. Мысалы, кәсіпкерлер өздерінің уакытша бос акша
қаражатын несие жүйесіне салып, бағалы кағаздар сатып алуға жұмсап, не
болмаса басқа фирмаларға жұмсауға береді. Салымдардың ішінде негізінен
ағымдағы депозиттер сиякты қысқа мерзімді салымдар көп орын алады. Қаржының
көп бөлігі фирмалардың тікелей және портфельді инвестициясындағы бағалы
қағаздарға салынады. Ал бірсыпыра бөлігі мемлекеттік бағалы қағаздарға
жұмсалады.
Мемлекет ақша жинақтаушы үш формада: несие жүйесінде әр түрлі қаржы
активтерін калыптастыру, бағалы қағаздарды сатып алу жолымен және резерв
корын құру түрінде жүргізеді. Мемлекеттің қаржы активтерін карағанда оның
екі ерекшелігін атап айту керек: соғыстан кейінгі кездерде барлық талаптар
бойынша қаражатты салыстырмалы түрде тұрақты бөлу және несие жүйесіндегі
салымдарда каражаттың көп шоғырлануы (мерзімді салымдар басымдау – ол
барлык салымдардың 90%-ға жуығы), сонымен қатар, экономиканың ішкі
секторларының талаптарын қаржыландыру.
Халықтың уакытша бос қаражатын жинау формалары әр түрлі: ен көп
тараған формасы несие мекемелеріндегі (банктердегі, жинақ кассаларындағы)
шоттарға салған салымы; арнаулы несие мекемелеріне салған салымы;
сақтандыру компанияларындағы салымы; тұракты проценттегі бағалы кағаздарға,
әсіресе, облигацияларға салған салымы; акция сатып алуға жұмсаған ақшасы.
Қазіргі уакытта несие мекемелері халықтың ақша қаражатын тартудың жаңа
формаларын іздестіруде, себебі, ақша жинақтаудың бұрынғы әдістері қаржы
ресурстарының кажетті мөлшерде құйылуын қамтамыз ете алмауда. Мысалы, 90-
жылдары АҚШ- та жүргізілген зерттеу бойынша: жылдық табысы 10 мың долларға
дейінгі халықтың сұраныс жүргізілген топтарының 14%-ның акша нарығындағы
депозиттерде, 34%-ның жинақ шоттарында, 5%-ның әр түрлі НАУ шоттарында
салымдары болған. Сол уақытта жылдық табысы жылына 50 мың доллардан асатын
халыктан сұраныс жүргізілген топтарының 59%-ның акша нарығындағы
депозиттерде, 68%-ның жинақ шоттарында, 45%-ның несие мекемелерінің НАУ
шоттарында салымдары болған.
Капиталды жинау барлық кезде бірдей болатын тұракты фактор емес. Ол
көптеген конъюктуралық факторларға, әсіресе экономиканың дамуына, акшаның
айналысқа кажеттілігі мен жеткіліктілігіне байланысты өзгеріп тұрады.
Өзгерістерде мынадай бағыт байқалуда: әкономика қалыпты дамыса, жинақ қоры
кемиді, себебі, халықтың табысының өсуі олардың сақтық сезімдерін
төмендетіп, ақшаны сақтап коюдан гөрі күнбе-күнгі қажетіне жұмсауына әсер
етеді. Бұл кездегі жинақтағы ақша өндірістің дамуынан нарыққа түскен
тауарларды сатып алуға жұмсалады. Тауарларды артык өндіру кезінде ақша
айналыстан шығып, жинаққа айналады. Тұрақсыз экономика жинаудың
себептерін шиеленістіріп, олрдың өсуіне әкеп соқтырады.
Жинақталған ақша ел экономикасын инвестицияландырып капиталға
айналады. Ақшаның капиталға айналуын қамтамасыз ететін кұрал – несие.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша
бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі кажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинакталады.
Банк ресурстары термині несие ресурстарына қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әміршіл және әкімшіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс
болды. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс
жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай
мөлшерде төленді. Осындай жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз коры деген
экономикалық түсінік қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық
шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен
жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек, олар банк ресурстары
болып саналады. Несиелік қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының
құрылымына тікелей әсер етті. Сол кезеңде де банк ресурстары меншікті және
тартылған каражаттарға бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық,
резервтік, негізгі құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлары,
ал тартылған қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты,
кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы
қаражаттары және халықтың акшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда
банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз қоры осы
нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялык банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Сөйтіп, банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы кағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни, банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай каражаттар
емес, сол сияқты тауарлы-материалдык құндылықтар және бағалы қағаздар
кіреді дегенді білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз банктердің
банкі болып табылатындындықтан, коммерциялык банктердің ресурстарының бір
бөлігі сол банктен алған ресурстардан да кұралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып
отырады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтык катынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сиякты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттык банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы- материалдық құндылықтар жатады. Коммерциялык банктердің
ресурстарының құрылымы олардың мамандануына, әмбебаптығы мен қызметінің
ерекшеліктеріне карай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының күрылымына мыналар жатады:
банктің меншікті капиталы;
банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан, барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттар үлесіне тиеді.
1.2 Несиелік ресурстар және олардың калыптасу көздері
Коммерциялык банктердің несиелік ресурстары дегеніміз – бұл оның
жарғылық капиталы мен басқа да пассивті операциялары нәтижесінде кұралған
және уақытша бос тұрған ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Банктің несиелік ресурстары – бұл меншікті капиталдың және тартылған
қаражаттардың ақшалай түрдегі активті несиелік операцияларға бағытталған
бір бөлігі. Несиелік ресурстар несиеге берілген уақытында олар банкке
ресурс болудан қалады және олар кор емес (клиент қайтарымдылығы - тәуекелді
операция), ол орналастырылған несиелік ресурстарға айналады.
Банк тәжірибесіне және теориялық зерттеу негіздеріне сүйене отырып,
несиелік ресурстарды келесі критерийлерге байланысты жіктеп көрсетуге
болады:
1) Пайдалану көздеріне байланысты:
• жоспарланған;
• орналастырылған.
2) Өтімділігіне байланысты:
• мезеттік;
• ағымдағы.
3) Қүралу көздеріне байланысты:
• депозиттік;
• депозиттік емес.
4) Орналастыру мерзіміне байланысты:
• кысқа;
• орта;
• үзақ.
5) Кепілдендіру дәрежесі бойынша:
• мемлекетпен кепілдендірілген;
• банкпен кепілдендірілген;
• кепілдендірілмеген.
Нарык жағдайында банктердің ресурстык потенциалын өсіру мәселері және
оның тұрақтылығын қамтамасыз ету бірінші дәрежелі маңызға ие. Несиелік
ресурстар халық шаруашылығының уақытша бос ресурстары мен жинақтары
(ақшалай және тауарлы формада) және банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін
арналған қаражаттарының жиынтығы.
Несиелік ресурстар акшалай ресурстардың бір формасы. Демек,
экономикалык белгісі бойынша анағұрлым дұрысы, несиелік ресурстардың
қайтарымдылық негізде уақытша пайдаланылатын ақшалай қаражаттардың
бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Коммерциялық банктер қарыз беру процесінде пайдалану үшін жинактайтын
несиелік ресурстар келесі көздер есебінен құралады:
• депозиттер;
• банкаралық займдар;
• депозиттік емес көздер;
• коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары.
Несиелік ресурстардың аталып кеткен көздерін ретімен карастырайық.
Нарыктық экономикаға өту және банктік жүйені басқару құрылымындағы және
сызбасындағы өзгерістер несиелік ресурстардың құрамында және қалыптасу
көздерінде көрініс тапты. Несиелік ресурстардың құрамы біртекті емес.
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозиттік қаражаттар болып
табылады, олар әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі. Депозиттердің салым
ретінде орналастырылуы мүмкін ең төменгі шегі деген ұғым жоқ. Теория
жүзінде ең жоғарғы шегі бар, өйткені банк Орталық банк анықтайтын өз
каражаттары мен міндеттемелері арасындағы нормативтік арақатынасты сақтауға
міндетті.
Депозиттер деп әдетте клиенттердің банкке белгілі бір талаптарының бар
екенін куәландыратын банктік шоттардағы жазулар немесе клиенттердің
банктердегі келісімдер және шарттар бойынша салымдар формасындағы ақшалай
қаражаттары түсіндіріледі. Депозиттік операциялар негізінде банктердің
несиелік ресурстарының көп бөлігі құралады. Банктік депозиттер жүйесі
ағымдық салымдарды (қажет уақытында талап ететін салымдар), заңды және жеке
тұлғалардың мақсатты және мерзімдік салымдарын қамтиды.
Депозиттердің және депозиттік операциялардың дүниежүзілік стандарт
деңгейіне дейін дамуы Қазақстан Республикасында нарықтык экономикаға тән,
экономикалық жағдайлардың құрылуына қарай бірте-бірте жүруде. Мұндай
жағдайлар болып коммерциялық банктердің толық акционерленуі және олардың
қызметтерінің коммерциялануы, екі деңгейлік банктік жүйенің толық мәнді
кызмет етуі, салымшылардың мүдделерін қорғайтын құқықтық базаның жасалуы,
ақша айналымын және ақша массасын реттеудің және бақылаудың жаңа әдістерін
енгізу мен ең негізгісі – экономиканың нақты секторын жандандыру болып
табылады.
Банктік тәжірибеде депозиттер бірнеше критерийлер бойынша жіктеледі:
алыну формалары, салымшылардың категориялары, мақсатты бағыты және
табыстылық дәрежесі бойынша. Депозиттерді және депозиттік операцияларды
ұйымдастырудың халықаралық тәжірибесі шоттар формаларының көптігімен
ерекшілінеді. Депозиттік шоттар жүйесін құру үшін база ретінде шетелдік
коммерциялық банктердің тәжірибесі пайдаланылуы мүмкін.
Нарық жағдайында коммерциялық банктер қолданатын әр түрлі критерий
бойынша депозиттерді жіктеудің тәртібін келесі 1, 2, 3, 4 суреттерден
көруге болады.
Сурет 1. Алыну формалары бойынша депозиттер
Бірінші суретте көссетілгендей, депозиттер алыну формалары бойынша екі
топқа бөлінеді: қажет уақытында талап етілетін және мерзімді депозиттер.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер шоттарда сақталынатын
қаражаттардың сипатына және тиістілігіне байланысты былайша бөлінеді:
кәсіпорындар және ұйымдардың, фирмалардың, компаниялардың, концерндердің
және басқа да заңды тұлғалардың есеп айырысу және ағымдық шоттарындағы
қаражаттар; экономикалық міндеті әр түрлі қорларды сақтау бойынша арнайы
шоттардағы қаражаттар, заңды тұлғалардың жекелеген шоттарындағы меншікті
қаражаттары; есеп айырысудағы қаражаттар; басқа банктермен есеп
айырысуларға байланысты корреспонденттік шоттағы несиелік
қалдықтар; шетелдік банк қаражаттардың несиелік қалдығы.
Қажет уақытында талап ететін депозиттердің ерекшеліктері мынада:
біріншіден, ақшаларды алу және салу кез-келген уақытта ешқандай шектеусіз
бөліктеп те, толығымен де жүзеге асырылады; екіншіден, ақшалар шоттан қолма-
қол формада да, чек арқылы да алынуы мүмкін; үшіншіден, шот иесі банкке
шотты пайдаланғаны үшін тұрақты айлық мөлшерлеме түрінде немесе әрбір
жазылған чек үшін комиссиялық алым төлейді; төртіншіден; банк қажет
уақытында талап етілетін депозиттер бойынша Орталық банкке мерзімді
депозиттерге қарағанда ең төменгі резервті жоғары сәйкестікте сақтауға
міндетті. Қажет уақытында талап етілетін депозиттердің негізгі артықшылығы
жоғары тиімділігі, оларды төлем қаражаттары ретінде тікелей пайдалану
мүмкіндігі болып табылады.
Сурет 2. Салым иелерінің категориялары бойынша депозиттер
Мерзімді депозит анық белгілі бір мерзімі бар, ол бойынша тұрақты
пайыз төленеді және әдетте салымды мерзімінен бұрын алуға шек қойылады.
Мерзімді депозиттер жеке тұлғалардың, компаниялардың, кәсіпорындардың және
ұйымдардың банктерде шоттарға алдын- ала белгілі бір мерзімге, әдетте 1
айдан кем емес, орналастырылған қаражаттарын білдіреді.
Мерзімді депозиттердің ерекшелігі мыналар болып табылады: біріншіден,
шоттардағы қаражаттар есеп айырысуға арналмаған және оларға чектер
жазылмайды; екіншіден, шоттардағы қаражаттар жай айналады, үшіншіден,
мерзімді депозиттер бойынша пайыз төленеді (бұл кезде пайыздық
мөлшерлеменің ең жоғары деңгейі жекелеген кезеңдерде Орталық банк арқылы
реттелуі мүмкін); төртіншіден, мерзімді депозиттер үшін қажет уақытында
талап етілетін депозиттерге қарағанда міндетті резервтердің анағұрлым төлем
формасы белгіленеді.
Біздің банктік жүйеге қатысты мерзімді депозиттердің біршама көп
көрсететін формасы – бұл жеке тұлғалардың жинақ салымдары. Олардың
қаражаттары белгілі-бір шектеулермен алынуы мүмкін (мысалы, алдын-ала
хабарлап).
Қазіргі уақытта нарықтык экономикасы дамыған көптеген елдерде
депозиттерді жіктеу екі жағдайды ескеруге негізделген:
1) депозиттін мерзімі;
2) салымшылардың категориясы.
Сурет 3. Корпорациялардың, фирмалардың және басқа да коммерциялық
ұйымдардың депозиттері
Аталып өткендей, депозиттердің мерзімі бойынша оларды потенциалды
банктік ресурстар ретінде пайдаланумен байланысты ерекшеліктері бар.
Салымшылардың категорияларына байланысты, әдетте шоттардың келесі түрлері
бөлінеді: жеке тұлғалардың, корпорациялардың, акционерлік компаниялардын,
орталық үкіметтің, жергілікті үкімет органдарының, қаржылық мекемелердің,
шетелдік салымшылардың шоттары (2, 3, 4 суреттер).
Сурет 4. Жеке тұлғалардың депозиттері
Соңғы уақытта депозиттердің кейбір категорияларының арасындағы анық
шекара жойылуда, депозиттердің әр түрлі түрлерінің қасиеттерін біріктіретін
гибридтік шоттар пайда болуда (мысалы, қажет уақытында талап ететін және
мерзімді салымдарды біріктіретін шоттар).
Банкаралық займдар – банктің ресурстық потенциалының тұрактылығын
қолдау үшін ресурстарды калыптастырудың маңызды көзі. Банкаралык несиелеу
банктің тиімділік тенденциясын қолдау мақсатында жүзеге асырылады және
негізінен қыска мерзімді сипатта болады. Банкаралык займдар
корреспонденттік қатынастар шеңберінде жүреді және банк ресурстарының баска
көздеріне карағанда қымбат болады.
Банкаралык займдардың ерекшелігі мынада: біріншіден, банкаралық
ресурстар банкаралық ақша нарығынан тартылады; екіншіден, әдетте,
банкаралық несиелерді тарту клирингтік орталықтағы корреспонденттік
шоттардың ақшалай қаражаттардың қалдықтары шегінде жүзеге асырылады.
Банкаралык ақша нарығында депозиттерді берудің және қайтарудың іс
жүзінде кез-келген комбинациялы мерзімдерімен бірге жасайтын несиелік
мекемелердің әр түрлі шарттары кең тараған. Осылайша, ең қысқа мерзімді
займ болып (несиелік ресурстардың ертең қайтарылуы мен бүгін берілуі)
табылады. Бір күндік ақшалар ақша нарығында жоғары сұранысқа ие,
сондықтан, бұл займдар бойынша пайыздык мөлшерлеме (сыйақы) кейде анағұрлым
ұзақ мерзімдік несиелік ресурстар бойынша мөлшерлеме деңгейінен бірнеше
есеге асып кетеді.
Экономистердін есептеуінше, бүгінгі күні халық қолында банк жүйесіне
тартылмаған, қолма-қол түрде сақталып отырған едәуір қаражат бар деген
болжамдар айтылуда. Ол қаражат мөлшері бірде 400 млн. доллардан асады деп
айтылса, бірде 1 млрд. доллардан астам ақшалай қаражат бар деп аталады. Бұл
сандык мәлімет 2000 жылы өткен Қаржыгерлер конгресінде Қазақстан
Республикасы Президентінің жасаған баяндамасында аталды.
Коммерциялық банктердің өздеріндегі бар несие ресурстарын сұранысқа ие
болып отырған ұзак мерзімді несиеге бере алмауы ресурстарды орналастыру
барысындағы әлі де шешілмеғен мәселелердің бар екенін көрсетеді. Айта кетер
болсак, олар:
• депозиттік салымдар көлемінде қысқа және орта мерзімдегі салымдар
үлесінің көп болуы, бұл банктердің ресурстарды ұзақ мерзімге бере
алмауына
алып келеді;
• ұзақ мерзімге қаражаттарды инвестициялау экономикалық тұрақтылықтың
нағыз орнаған уақытында жүргізіледі. Мүндай уақыт банк тұсынан қарағанда
әлі де болса келе қоймаған сияқты және тағы басқа да көптеген себептері
бар.
Қазакстан Республикасының коммерциялық банктері казіргі уақытта жеке
және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай қаражатын банк жүйесіне депозит
түрінде тарту мақсатында қыруар жұмыстар атқарып жатыр. Олар өз
тәжірибелерімен бірге шетелдік банктердің озық тәжірибелерін де енгізуде.
Олар әр түрлі шарттармен, мазмұнмен, мерзіммен жаңа депозиттік
салымдар түрлерін ашу, пластикалык карточкалар арқылы төлемдер төлеу,
электронды есеп айырысулар жүргізу, сейфтік сақтау кызметтерін, интернет
банкинг кызметтерін көрсету және т.б. тәжірибелерді енгізуде.
Бұл кызметтердің барлығы да банктерге депозиттік салымдарды тартуға
және несие ресурстарының көбеюіне әсер етіп отыр.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері жалпы қаржы
жүйесіндегі кәсіпорындар ішіндегі бүгінгі таңдағы қаркынды дамып отырған
алдыңғы ұйымдардың бірі, өйткені бұл ұйымдардың қызметі шетелдердегі барлык
озық тәжірибелерді енгізе отырып атқарылуда. Қазіргі коммерциялық
банктердің кызметі экономиканың барлық салаларын дамытуға және халықтың
табыс деңгейін арттыруға бағытталған. Осы банктердің қызметіндегі
депозиттік және несиелік операциялардың алатын орны ерекше. Депозиттік
пассивтік операциялар ақшалай қаражаттарды тартуға бағытталған болса,
несиелік активтік операциялар осы тартылған қаражаттарды орналастыруға
бағытталған. Бұл жағдайда салым (депозит) иелері өздерінің банкке салған
ақшалай қаражаттары бойынша белгілі мүддені пайыз және басқа да қызметтер
түрінде алу мүмкіндігіне ие. Депозит пен несиелік қатынастардың
субъектілері әр түрлі ұйымдар мен жеке тұлғалар. Мұнда айта кететін бір
ерекшелік – депозиттік қатынастардың субъектілері де бола алады. Сондықтан
банктің бұл екі операциясы да – жалпы экономиканы дамытуға бағытталған
негізгі операциялар.
Кесте 1 - Коммерциялық банктердің несиелері мен депозиттерінің қүрылымы
Активті Пассивті
Несиелер Банк аралық Депозиттер
Басқа ҚМ несиелер Несие ұйым-Қаржы Мин ҚР Басқа да
да ҚР органдарына, дарына(нан), органдарының, тартыл-
орналас- бюджеттік емес резидент Бюджеттік емес ған
тырылған қорларға, еместерге(ден)қорлардың,
кәсіпорындарға, , кәсшорындар-
ұйымдарға, жеке басқа да дың, ұиымдар-
тұлғаларға, қаражаттар дың, жеке
резидент тұлғалардың,
еместерге резидент
еместердщ
Қазақстан Республикасының депозит нарығы күрделі де қарқынды дамып
келе жатқан жүйе бола отырып, ішкі және сыртқы факторлардың әсерін әр
уакытта өзіне қабылдап отыр. Экономикадағы әр түрлі экономикалық, саяси
және әлеуметтік жағдайлардың әсері депозит нарығының дамуына да әсер етеді.
Бұған қарамастан депозит нарығының даму қарқыны өзінің жеке заңдылықтары
мен ерекшеліктеріне ие болып отыр.
Егер несиелік ағын екінші деңгейлі банктердің нақты шаруашылық қызмет
түрлеріне қатысу ұмтылысын білдірсе, депозиттік операциялар банктің
несиелік кызметінің нарықтық бағасын сипаттайды. Яғни, несиелеуді қажетті
ресурстармен қамтамасыз ете отырып, оның сандық мөлшерін қалыптастыратын
негізгі көзі болып табылады.
Бұл мынаны білдіреді, егер нақты бір банктің өте жақсы несиелік
салымдары бар болса, онда оның депозиттік құраушысы да осындай бағада
болады. Осылайша, депозиттік ағынды коммерциялық банктің практикалық
түрдегі қызметінің табыстылығының, және оның нарыктық бәсекеге
қабілеттілігінің бағалық сипаттамасы ретінде есептеуге болады.
Банктердің нақтылы тартылған ресурстар шегінде жұмыс істеуі банкаралық
несиелеуде автоматизмді болдырмайды. Коммерциялық банктердің несиелік
ресурстарды тіпті бір күнге тартуының өзі сәйкес мәмілені жасауды және
талапқа сай рәсімдеуді талап етеді. Бұл жағдай коммерциялық банктердің
жұмысын қауырт көрсетеді, оларды сағат сайын несиелік жұмсалымдарды қайта
қаржыландыру мәселелерімен, яғни коршоттарға уақытында дем беріп және
баланстың тиімді құрылымын колдап отыру үшін нарықтан бос несиелік
ресурстарды іздеумен айналысуға мәжбүр етеді. Соңғысы, банктің
міндеттемелері бойынша төлейтін талаптардан ағымдык түсімдер есебінен дер
кезінде төлеуді қамтамасыз ететіндей аракатынастың сақталуын ұйғарады. Егер
ертең коммерциялық банктің клирингтік орталығындағы коршотында тапшылық
орын алатын болса, онда, тіпті, мерзімі бірсүгінде берілген ірі акшалай
түсімдердің өзі және банктің банк операциясының есеп айырысу тиімділігінің
мүмкінділігі, оны қаражаттарды ертең деп белгілеген мерзімге тартастырып,
мысалы, бірсүгінде кайтару міндетінен босатпайды.
Банкаралық ақша нарығында бос несиелік каражаттар жетіспеген жағдайда
коммерциялық банк Орталык банктен қыска мерзімді несие ала алады, ол
банктік жүйеде соңғы инстанциялы кредитор қызметін орындайды және
коммерциялык банкке өтімділіктің уакытша дағдарысын жеңуде көмек көрсете
алады. Банкаралык несиелік ресурстардың екінші деңгейлі банктер арасындағы
қозғалысы айналымдағы ақша массасы көлемінің өзгеруіне әкелмейді. Ол тек
қатаң бақыланатын акша массасы агрегаттарының МО, М1, М2, МЗ-арасындағы
өзгерістерді тудырады. Өйткені коммерциялық банктер мәмілелерді тек
таратылған несиелік ресурстар және Орталык банктің ақша эмиссиясы негізінде
ғана жасайды.
Коммерциялык банктер баска кез- келген заңды тұлға сияқты ресурстарды
бағалы кағаздар, акциялар, облигациялар, депозиттік
және жинақ сертификаттарын шығару жолымен жинактау құкығы бар. Бұл
қаражаттар несиелік ресурстардың депозиттік емес көздеріне жатады.
Банк кызметіндегі банктердің меншікті қаражаттарын басқа ресурстармен
салыстырғанда мәнді ерекшеліктері бар. Қазіргі уақытта банктік мекемелер
меншікті қаражаттары және резервтері есебінен ресурстарға деген
жалпы қажеттіліктің 10 пайызынан кем емесін қамтиды, ал банктік емес қаржы-
несие институттарда бүл аракатынас 45 - 50%-ды күрайды. Банктердің
меншікті қаражаттарының мұндай ерекшелігі бірқатар жағдайлармен
байланысты. Біріншіден, банктер өздерінің қаржы нарығындағы
делдалдык роліне байланысты тұрғындардан, заңды тұлғалардан
(фирмалардан, компаниялардан және мемлекеттік мекемелерден) депозит
түрінде бөгде ақша капиталын тартады; екіншіден, салымдарды
мемлекеттік қорғау жүйесі салымдарды жаппай алу каупін едәуір төмендетеді
және банктерге өтімділікті қамтамасыз етуге қажетті меншікті қаражаттардың
бөлігін қысқартуға мүмкіндік береді; үшіншіден, банктік активтер нарықта
анағұрлым өтімді және тез өткізілетін болғандықтан, бұл банктерге
ақшалай ресурстарды біршама тез жинақтау мүмкіндігін камтамасыз етеді
және осыған орай меншікті қаражаттарға деген қажеттілікті төмендетеді.
Меншікті капиталды қалыптастыру коммерциялық банктер кызметінің
басталуы алдындағы міндетті саты болып табылады. Меншікті
капитал - бұл бәрінен бұрын қаржылык ресурстардың көзі. Ол
құрылтайшылар банк қызметінің бастапқы сатысында бірқатар бірінші кезекті
шығындарды жүзеге асырған кезде де қажет. Меншікті қаражаттар
ұзак мерзімді активтерге (ғимараттар, құрылғылар) жұмсалуы мүмкін.
Сонымен қатар, меншікті капитал құрамында: резервтік қорлар, негізгі
қорлар қоры, амортизациялар және банк ісін дамыту коры есепке алынады.
Ерекше несиелік ресурс болып эмиссиондык ресурс табылады. Оның
несиелік ресурс ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келесімен
байланысты: тұрғындардың колма-қол ақша түрінде алатын ақшалай табыстары
бірден жұмсалмайды, сондықтан банктің кассаларынан берілетін колма-кол
ақшалардың осы кассаларға келіп түсетін түсімдерден бір жыл ішінде артық
болуы тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұлғасында
мемлекетті несиелеуін білдіреді.
Үлестірілмеген пайда – бұл банктің қарамағында қалатын пайданың
жинақталған бөлігі. Жылдың аяғында банктің барлық нәтижелік шоттарының
сомалары пайдалар және зияндар шотына аударылады: бұл сомалардың бір бөлігі
пайдалар және зияндар шотына; екінші - төленетін дивиденттер шотына; үшінші
– салық төлеуге; келесі бөлігі – резервтік қорларға аударылады. Қалғаны
үлестірілмеген пайда – банк несиелік ресурстар ретінде жұмсайтын қаражаттар
корын білдіреді.
Коммерциялық банктердің несиелік ресурстары мынадай көздер есебінен
құралады: банктердің меншікті қаражаттары (нетто), мерзімді депозитгер,
банкаралык займдар, клиенттердің есеп айырысу және ағымдық шоттарындағы
қаражаттар, бактің үлестірілмеген пайдасы, корреспонденттік шоттардағы
қаражаттар, бағалы кағаздарды шығару және орналастыру.
1.3 Несие портфелінің жағдайын бакылау
Несиелік портфель банк табыстарының негізгі көзі, сонымен бірге
активтерді орналастру барысында туындайтын тәуекелдің негізгі көзі кызметін
атқарады. Банктің несие портфелінің құрылымы мен сапасына, айтарлықтай
дәрежеде, банктің тұрақтылығы, оның беделі мен қаржылық сәттілігі тәуелді.
Сондықтан барлық банктерде портфельдегі қарыздардың сапасына бақылау
жүргізіледі, банктің несиелік саясатының мақсаттары мен қабылданған
стандарттардан ауытқу жағдайларын анықтау және тәуелсіз экспертиза
жүргізіледі. Несиелік кыізметкерлер мен жоғары шенді қызметкерлер нақты
салаларда немесе жеке карызалушыларда несиелердің тым көп шоғырлануын,
сондай-ақ банк тарабынан араласуды қажет ететін проблемалы қарыздарды
анықтау мақсатында портфель құрамын тыңғылықты талдайды.
Несиелік портфельдің жағдайына бақылауды келесілер жүзеге асырады:
• несиелік болімшелердің жауапты қызметкерлері;
• несиелік болімшелердің жетекшіліктері мен филиалдар диекторлары;
• баскарматөрағасының нақты саланы басқаратын орынбасары;
• банктің Несиелік комитеті;
• Банк Баскармасы.
Несиелік портфель жағдайы жайлы есеп берулер банктің Несиелік комитеті
мен Басқармасына кезеңді түрде ұсынылып отырады.
Несиелік портфельді бақылау бағдарламалары банк типіне, оның
мамандануына, ондағы қабылданған несиеқабілеттілікті бағалау әдістеріне
байланысты. Мысалы, өндірістік құлдырау жағдайындағы салалардағы
кәсіпорындарға көп қарыздар беретін банк өзінің
қарызалушыларының қызметіне әр ай сайын жүйелі түрде тексеру жүргізе алады.
Дифференцирленген әдіс жиі қолданылады: неғүрлым сенімді несиелер тоқсанына
бір рет тексеріледі, ал проблемалы қарыздар әрдайым талданып, бақыланады.
Тағы да бір нұсқа: ірі қарыздарды әрдайым бақылау және несиенің белгілі-бір
мөлшерінен төмен қарыздарды мерзімдік бақылау.
Қарызды тексеру келесілерден құралуы мүмкін: қаржылық есеп берулерді
қайта талдау, қарыз алушының кәсіпорнына бару, құжаттаманы, қамтамасыз
етілуді тексеру, және т.б. Бақылау тексеруін жүргізген кезде қарыздың
банктің несиелік саясатының қағидалары мен мақсаттарына сәйкестігі
жөніндегі сұрақ қайта қарастырылады, клиенттің несиеқабілеттілігі мен
қаржылық жағдайы, операцияның рентабелділгі талданады және т.б.
Көптеген банктер кезекті бақылау тексерудің барысында қарыздарға
біркатар көрсеткіштер бойынша несиеге жиынтык бағаны көрсететін рейтинг
береді. Кейбір әдістемелерде қарыздарға Жоғары сапа, Қанағаттанарлық,
Маржиналды табыс, Қиын жағдайдағы қарыз, Шығарып тастауға жататын
шығындык қарыз категорияларының біріне сәйкес келетін нөмірлер (1,2,3 және
т.б.) беріледі.
Қарыздардың рейтинг бойынша жіктелуі банкке несиелік портфель құрамын
бақылауға мүмкіндік береді. Айталық, соңғы тексеріс нәтижелері бойынша,
Қиын жағдайдағы қарыздар барлық портфельдің 5%- ын құрайды, бірақ алдыңғы
кезеңде олар небәрі 1,5%-ды құраған. Портфельдің нашарлауының себептерін
анықтап, жағдайды дұрыстау үшін шаралар қолдану қажет. Егер қиын
жағдайдағы қарыздардың өсімі шаруашылыктьщ белгілі- бір саласындағы қарыз
алушылармен немесе несиенің белгілі-бір түрімен байланысты болса, мұндай
қарыздарды беруді қысқарткан жөн. Тексерістің негізінде жеке несиелік
инспекторлар мен банк бөлімшелерінің жұмысының бағасы берілуі мүмкін.
Несиелердің жіктелуі несиелерді басқарудағы негізгі құрал болып
табылады. Өйткені банк тәуекелді жіктейді және мүмкін болатын несиелік
шығындарды, сондай-ақ оларды тиімді басқару жолдарын анықтайды.
Егер клиенттің қаржылық-экономикалық жағдайы оған несиенің негізгі
сомасы мен пайыздары бойынша төлемдер жүргізуге мүмкіндік бермейтін болса,
және кепіл құны бұл сомаларды жабуға жеткіліксіз болатын болса, банкте
өзінің тұрақты жағдайын сақтау үшін резервтерді күру бойынша дұрыс саясаты
болуы қажет.
Банктің несиелік қызметінің шығындарын жабуға провизиялар құру қажет.
Провизияларды құруда келесілер қолданылады:
• Қазақстан Республикасы Үлттық банкінің несиелік портфельді
жіктеудің әдістемесі.
• Коммерциялық банктердің несиелік портфельді жіктеудің ішкі
әдістемесі.
Несиелерді жіктеудің критерийлері келесілер болып табылады:
• ағымдағы қаржылық ақпарат, активтер сапасы,
олардың айналым
жылдамдығы, өтімділік көрсеткіші, меншікті капитал мен карыз
күралдары
арасындағы қатынас, жалпы табыс пен таза табыстың пайыздык
өсімі негізінде
қарыз алушының қаржылық жағдайын талдау;
• банк пен қарызалушы арасындағы қатынастар – клиенттер несиені
бекіту
барысында келісілетін несиені алу шарттарын түсінуі және оларды
катаң түрде
ұстануы қажет;
• несиені кепіл (оның өтімділігі) есебінен өтеу жағдайына банкке
ұсынылған
кепіл мен оның құны;
• несиенің негізгі сомасы мен ол бойынша пайыздардың өз кезегінде
өтелуі.
Келтірілген критерийлер несиенің қай топқа
жататынын аныктауға көмектеседі. Несиенің тобын анықтау
барысында олардың барлығы есепке алынуы қажет. Несиені жіктеу
жайлы соңғы шешім несиенің өтелетіндігі немесе өтелмейтіндігі
жайлы нақты болжамды көрсетеді.
Несиелерді жіктеудің нақтылығын ұстану несиелік инспектордың
міндеттеріне кіреді.
Несиелік портфельді жіктеу Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
Басқармасының 23.05.1997 ж. №218 Қаулысымен бекітілген Банк активтері мен
шартты міндеттемелерін жіктеу және Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі
банктерінің олар бойынша провизиялар есебі Нұсқауына (қосымшалар мен
өзгерістермен) сәйкес жүргізіледі.
Несиелік портфель екінші деңгейлі банктермен берілген барлық несиелер
бойынша жіктеледі: қарыздар, лизинг, сондай-ақ овердрафт, факторинг,
форфейтинг түрінде, вексельдер немесе басқа да қарыздық міндеттемелер
жолымен, аккредитив шығару түрінде ұсынылған несиелер және жіктеу
жүргізілген мезетке қарызы өтелмеген басқа да несилеудің түрлері.
Банктердің несиелері сапасы бойынша карызалушының несие бойынша
(негізгі қарыз және сыйақы бойынша) төлемдер мерзімін ұстануы,
қарызалушының қаржылық жағдайы, банктің қарызалушымен карым-қатынасы,
несиелік тарихы, несиенің камтамасыз етілуі мен оның сенімділігі мен
өтімділігі дәрежесіне байланысты келесі топтарға бөлінеді:
1) стандарттылар;
2) субстандартты, қанағаттанарлықсыз және тәуекелділігі жоғары
күмәнді несиелер болып бөлінетін күмәнділер;
3) үмітсіз.
Стандартты несие - өтеу мерзімі жетпеген және сапасы күдік тудырмайтын
несие, яғни:
• мерзімінде өтелмеген несиелердің жоқтығымен сипатталатын
меншікті
капиталмен жеткілікті деңгейде камтамасыз етілген қаржылық
тұрақты
шаруашылық жүргізуші субъект болып табылатын қарызалушы;
• несиенің сенімді және өтімді қамтамасыз етілуі. Негізгі қарызды және
ол
бойынша сыйақыны жабуға жеткілікті көлемдегі және банк
әрекеттегі
заңнамаға сәйкес кәмпескелеуғе құқығы бар кепіл заты (қамтамасыз
ету)
рәсімделген жағдайда қарызалушыға берілген несие қамтамасыз етілген
болып
саналады.
Бұл категориядағы несиелерде қайтарылмаудың белгілері жоқ. Банкте
сәйкес несиелік құжат міндетті түрде болуы қажет. Субстандартты несиеге
келесі белгілердің бірі бар несие жатады:
• негізгі қарызды немесе сыйақыны кайтару бойынша төлемдердің 30 күнге
дейін кешіктірілуі;
• пролонгация (бір реттен аспауы қажет).
Бұл топқа, сондай-ақ, жеке қанағаттанарлықсыз көрсеткіштері
(дебиторлық карыздың өсімі, тауарлар мен дайын өнімдердің өтімсіз қорлары)
бар, бірақ жалпы қаржылық жағдайы тұрақты клиенттерге берілетін несиелер де
жатады.
Банкте сәйкес несиелік құжат міндетті түрде болуы қажет.
Қанағаттанарлықсыз несиеге келесі белгілердің бірі бар несие жатады:
• негізгі карызды немесе сыйақыны қайтару бойынша төлемдердің 30 күннен
60 күнге дейін кешіктірілуі;
• пролонгация (бір реттен көп);
• нарық конъюктурасының өзгерісіне байланысты өндірістік құлдыраудың
нәтижесінде қарызалушының қаржылық жағдайының шамалы
немесе потенциалды нашарлауы;
• қарызалушыға сәйкес несиелік құжаттың болмауы.
Банкте несие берілген сәттен қарызалушыға несиелік құжаты ашылмаған
клиенттерге берілген несиелер (төлемдер мерзімін сақтауына байланыссыз) осы
топқа жатады.
Төменде келтірілген факторлары бар несие тәуекелі жоғары күмәнді несие
болып танылады:
• негізгі қарызды немесе сыйакыны қайтару бойынша төлемдердің 60 күннен
90 күнге дейін кешіктірілуі;
• негізгі қарызды және сыйақыны жабу үшін қарызалушының негізгі табыс
көздерінен түсетін құралдарының жүйелі (несие берілген сәттен бастап үш
және одан да көп рет) жетіспеушілігі;
• 1 жылдан жоғары мерзімге санация жариялау;
• қарызалушыға материалды зиян тигізген, бірақ оның өз қызметін
жалғастыруға әсерін тигізбеген форс-мажорлық жағдайлар;
• басқа банктерден алынған несиелер мен кепілдер бойынша мерзімі өткен
қарыздың пайда болуы.
Келесі көрсеткіштері бар несие үмітсіз несие болып табылады:
• негізгі қарызды немесе сыйақыны қайтару бойынша төлемдердің 90 күннен
жоғары мерзімге кешіктірілуі;
• қарызалушының банкрот болып танылуы;
• 1 жылдан жоғары мерзімге санация жариялау;
• қарызалушыға материалды зиян тигізген жәненемесе оған өз қызметін
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz