Несиелік мекемелердің түрлері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

КАСПИЙ ҚОҒАМДЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Экономика және менеджмент кафедрасы

Экономикалық теория пәнінен

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Қазақстандағы несие жүйесінің құрылымы

Ғылыми жетекші:аға оқытушы

Каримова.М.Д

Орындаған: Есеп және аудит

мамандығының

I курс студенті

Алматы,2007 ж

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1тарау. Несие жүйесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... 4
1.1 Несие жүйесінің ұғымы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Несиелік мекемелердің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..7

2 тарау. Несие жүйесін құрудың принциптері мен
дамуының қазіргі
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
2.1 Несие жүйесін құру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..13
2.2 Әлемдегі несие жүйесі дамуының қазіргі
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ..16

3 тарау. Қазақстан Республикасындағы банктік емес
қаржы
институттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
0
3.1 Қазақстандағы мемлекеттік бюджеттен тыс
қорлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 20
3.2 Қазақстандағы несиелік серіктестік және сақтандыру
компаниялары ... ...22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..25
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 26

Кіріспе

Менің осы курстық жұмысты жазудағы мақсатым мына біздің Қазақстан
Республикасындағы жалпы экономика мамандарына, соның ішіндегі жас
мамандарға Қазақстандағы несие жүйесінің құрылымымен таныстыру болып
табылады. Несие жүйесінің құрылымы Қазақстан экономикадағы ең маңызды орын
алатын мәселе.
Бұл курстық жұмысымда несиелік қатынастар қалай қалыптасады, олар
қалай әрі қарай дамиды, несие жүйесі деген ұғым қандай ұғым, несие
жүйесінің құрылымдары қандай, банк қандай қызметтер жүргізеді, банктің
біздің Қазақстан экономикасында қандай орын алады, оның мәртебесі қандай,
банктердің қандай құрылымдары бар, әр құрылымдардың қызметіне жеке-жеке
тоқталып, оларды толықтырып, айқын әрі анық жаздым. Осы менің курстық
жұмысымды оқыған адам үшін маңызды болып табылатын мәселелерді қозғадым.
Сонымен қатар бұл курстық жұмыста банктердің түрлеріне, яғни
эмиссиялық банк және эмиссиялық банктердің қызметтеріне, олардың бір-біріне
ықпалы туралы жаздым. Несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай
капиталды жинақтап, оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға
берумен ғана тұрмайды. Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік
айналымы үшін төлем құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем
айналымының аса ауқымды ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары
мен алушылар арасында экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар,
несиелік қатынастар мазмұнын толықтыра отырып, несие жүйесі арқылы өтеді.
Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі заңды және жеке тұлғаларға
әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын экономикалық
қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға болады.
Бұл курстық жұмыста қарастырылатын мәселелер – банктердің мақсаттарына
қарай нешеге бөлінетіні, олар Қазақстан Республикасының экономикасында
қайсысы дамыған,қандай қызмет атқарады, оларды қалай жетілдіреміз, сонымен
бірге мамандандырылған несие-қаржы мекемелеріне тоқталдым. Несие жүйесін
құрудың негізгі қағидалары туралы түсінік беріп кеттім. Осы курстық
жұмысымда әлемдегі несие жүйесі дамуының қазіргі тенденцияларын да көрсете
кеттім. Менің курстық жұмысымның өзектілігі осы жоғарыда көрсетілген
мәселелер арқылы көрсетіледі.
Осы мәселелерге байланысты мен бұл курстық жұмысымды мына тарауларға
бөліп қарастырдым:
-I Несие жүйесінің теориялық негіздері
-II Несие жүйесін құру принциптері мен дамуының қазіргі
тенденциялары
-III Қазақстан Республикасынгдағы банктік емес қаржы институттары

1 тарау.Несие жүйесінің теориялық негіздері

1. Несилік жүйе ұғымы және оның
құрылымы

Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады.Ол
арқылы кәсіпорындардың,ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен
төлемдері жүргізіледі,ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың
жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын
капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру,
делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды
орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі оған
тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың
ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай отырып ақшалай
қаражаттарды бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді.
Несие жүйесінің ролі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен
сипатталады: несие жұмсалымдардың жалпы көлемі ,кәсіпорындар мен ұйымдардың
негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі қарыздардың үлесі,
жалпы төлем айналымы және т.б.
АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша,шаруашылықтың
өндірістік емес сферасын банк сферасының қамтуы, несиелік мекемелердің көп
түрлілігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы талаптарының
қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін артқа қалдырды. Американдық
несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер төмендегідей көрсеткіштерді
беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы қолма-қолсыз ақша жолымен жүзеге
асырылатын жылдық төлем айналымының басым бөлігі 80-жылдардың басында 60-65
трлн доллар сомасында бағаланған.
Американдық шаруашылықта пайдаланылатын ақшалай капиталдың орта
есеппен ¾ бөлігі несие жүйесі арқылы өтеді. Несиелік мекемелер арқылы
жұмылдырылған ақшалай қаражаттардың орташа жылдық саласы 1989 жылы 700 млрд
долларды құраған.
Несие жүйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар
туындайды. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы
төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі
субьектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды
жинақтап, оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана
тұрмайды. Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін
төлем құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем айналымының аса ауқымды
ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында
экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар
мазмұнын толықтыра отырып, несие жүйесі арқылы өтеді.
Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын экономикалық
қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға болады.
Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық субъектілері
үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей қажет.Ақшаны
несиелік мекемелерде сақтау-несиелік ресурстарды құруды білдірсе,ал оларды
экономика және халық қажеті үшін орналастыру-несие беруді білдіреді.
Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі
мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің
несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін.
Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай
формада несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге
асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын
сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын
синтездейді. Несиелік қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп
және оның дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі
несиелік қатынастар мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай.Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді.Шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің бір-біріне қарыз беруі барысында,аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады.Өйткені,алушы субъект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексельді,сондай-ақ салынған мүлік туралы
парақты немесе басқадай құжаттарды береді.Бұл тұста несиелік қатынастар
субъектілеріне –шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады.Несиелік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады.Сөйтіп,тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай,ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында-бұл несиелік есеп айырысу қатынастарын
ұйымдастырушы,елдегі ақша айналымын реттейтін және басқа да қаржылай қызмет
көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
Басқаша айтқанда,несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын-несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы жалпы сипатталады.Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда:банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырылады.Соған сәйкес несие жүйесінің екі бөлігі буыны
қалыптасады:банктік және мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.
Экономиканың әрбір экономикалық-тарихи даму кезеңіне несие-ақшалай
қызмет көрсетудегі қажеттіліктерге толық жауап беретін несиелік істі
ұйымдастыру типі,өзіндік несие жүйесінің құрылымы сәйкес
келеді.Мысалы,жоспарлы-орталықтанды рылған КСРО экономикасында Мембанктің
жетекшілігімен ұйымдастырылған несие жүйесінің құрылымы қызмет етсе,нарық
экономикасы үшін монополиясыздандырылған банктік және банктік емес
мекемелерден құралатын несие жүйесі қажет.
Бірлескен несие жүйесінің күрделі,көп буынды құрылымы болады.

Егер де несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің
жіктелуін негізге алатын болсақ,онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды
элементін бөліп қарастыруға болады:
• Орталық (эмиссиялық) банк;
• Коммерциялық банктер;
• Мамандандырылған несиелік
мекемелер:сақтандыру,жинақтық,ипоте калық,сенімгерлік(трастовый)және
т.б.
Функционалдық мамандануына,шаруашылық буындарға несие-қаржылық
қызмет көрсету көлемі мен санына сәйкес банктік жүйе несие жүйесінің
ядросы,ал несиелік институттардың қызметін реттеуші бірегей орган-Орталық
банк болып табылады.
Орталық банк-бірінші деңгейдегі мемлекеттік банк,сондай-ақ кез-
келген елдің ол мемлекеттік,халықтық немесе ұлттық банк деп аталуына
тәуелсіз эмиссиялық,ақша-несие институты болып табылады.Орталық банк-бұл
банктердің банкі.Ол заңды және жеке тұлғалармен операциялар
жүргізбейді,оның клиенттеріне-коммерциялық банктер және басқадай
мемлекеттер,сондай-ақ үкімет ұйымдары жатады.
Банктік мекемелерге қатысты Орталық банк тікелей әрекет ету және
реттеу,бақылау мен қадағалау қызметтерін атқарады.Несиелік жүйенің қалған
буынына Орталық банк несиелік және ақшалай операциялар,рыноктың әр түрлі
секторлары,несие-қаржы қызметтерінің өзара байланыстарын байқалатын
жанама әрекет етеді.
Коммерциялық банктер-қарыз капиталы нарығының әр түрлі
секторларында қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады.Олар
кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды
орындайды.Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде
әдеттегідей негізгі,базалық буын ролін атқарады.
Олар үкіметтің,іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың
салымдарын шоғырландыра отырып,қаржы жүйесінің орталығы болып қала
береді.Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар
арқылы өздерін әр түрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге
мүмкіндік береді.
Мамандандырылан несие мекемелері нарық экономикасындағы несие
жүйесіне қажетті маңызды буын болып табылады.Бұл мекемелерсіз
экономиканың әр түрлі салаларында және тұрғындар көрсетілетін несие
жүйесінің қызметтері толық болмас еді.
Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиент типіне немесе
бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады.Олардың қызметтері
нарықтың кішігірім сегменттеріне ғана қызмет көрсетуге жұмылдырылады.
Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады,бір жағынан,олар
несиелік және есеп айыру қызметтерін жүзеге асырумен байланысты
болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын басшылыққа
алады.Екінші жағынан олар,қандай да бір қаржы,сақтандыру,инвестициялық
немесе басқа да операцияларға мамандана отыруы тиісті ведомстволардың
реттеу әрекеттеріне ұшырайды.

1.2 Несиелік мекемелердің түрлері

Несие ісі-ақшамен сауда-саттық негізінде несиелік операцияларды
орындауға бағытталған кәсіпкерлік қызметтің ерекше бір саласы дегенді
білдіреді.Оларды әр алуан несиелік институттар жүзеге асырады.Шаруашылық
айналымға қызмет көрсетудегі операциялар ауқымы мен мәні бойынша
негізгісі банктер болып табылады.
Несиелік мекемелер түрлерін,оның ішіндегі банктік мекемелерді
қарастырудан бұрын бізге банкжәне банктік қызмет ұғымын білу
қажет.Әлемдік тәжірибеде банктік қызмет деп банктің басты кәсіби
қызметтерін,депозиттер қабылдау және қарыз беруді түсінеді.Міне,осындай
түсінік Италияда,Испанияда,Бельгияда,Греция да және басқа елдердің банктер
туралы заңдарында бекітілген.Ал,Германия мен Францияда банк немесе
несиелік мекеме деп,өз клиенттеріне есеп айырысу,бағалы қағаздармен сауда-
саттық,лизингтік және басқа да операцияларды көрсетумен айналысатын кез
келген мекемені айтады.Сондай-ақ,оларда банктік емес мекемелерге
депозиттер қабылдау,есеп айырысуды жүргізу,сақтандыру кепілдемелерін беру
және т.б. заңмен тыйым салынады.
Англия,Дания,Швеция және басқа елдерде несиелік жүйеде мекемелерді
жатқызуда либералдық тәсіл қолданылады.Ол үшін кейбір мамандандырылған
қаржы мекемелердің депозит қабылдауға лицензиясы болса,оларды банктер
қатарына жатқызады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы
банктер және банктік қызмет туралы заң күші бар Жарлығының 1-
бабында,банктің ресми мәртебесі Ұлттық банктің оны ашуға берген
рұқсатымен,Әділет министрлігінің банк ретінде заңды тұлғаны мемлекеттің
тіркеуден өткізуімен және банктік операцияларды жүзеге асыруға берілген
ҚР Ұлттық банкі лицензиясының болуымен анықталады.
Кез келген заңды тұлға,егер де оның банктік ресми мәртебесі болмаса
банкдеп аталуға тиіс емес.
Банк арнайы өндіріс ретінде өнім өндіреді,бірақ,оның өнімі
материалдық өндірісте өндірілетін өнімнен мүлде өзгеше.Ол тек тауар ғана
өндірмейді,яғни тауардың ерекше ақша түріндей,төлем құралдарын өндіреді.
Банктер немесе сондай институттар өте ертеректе пайда
болған.Египетте банктік операциялар біздің эрамыздан бұрын 2700 ж. жүзеге
асырылған.
Банктердің бастапқы қызметі төлемдегі делдалдық болған.Осындай
делдалдың нәтижесінде банктер бос ақша капиталын пайыз әкелетін қызмет
етуші капиталдарға айналдырады.
Қазіргі банк ісінің қайнар көзін ең алдымен Италиядағы орта
ғасырлық айырбаспен айналысушылар қызметінен іздестірген жөн.Тарихта
сегменттелген және әмбебап банктік құрылымдар пайда болды.
Сегменттелген құрылым кейбір несиелік мекемелер түрлерінің
операциялық қызмет сферасы мен қызметтерін қатаң заңды түрде бөлуді дұрыс
санайды.Мұндай құрылымдар АҚШ-та,Жапонияда қалыптасты.Онда депозиттерді
қабылдауға және қысқа мерзімді несиелер беруге байланысты банктік
операциялар,заңды түрде компаниялардың бағалы қағаздарды шығару және
оларды орналастыруға байналысты операцияларынан басқа да арнайы қызмет
түрлері ажыратылған.
Әмбебаптық құрылымда жекелеген операциялар түрлері мен қаржылық
қызмет көрсету сферасына қатысты заңмен шектеулер болмайды.Барлық
несиелік мекемелер барлық операциялар мен қызмет түрлерін орындай
алады.Мұндай әмбебап қаржылық универмагтар,супермаркеттер типтері
Францияда,Швейцарияда,Ұлыбританияда және т.б. қалыптасты.Бұл елдерде
несие жүйесінің кейбір буындарының операциялары және мамандануы арасында
шекара болмайды.Біздің елімізде коммерциялық банктер әмбебап бола
отырып,көптеген банктік операциялармен айналысады.
АҚШ-та барлық несие-қаржы мекемелерін депозиттік,яғни ақшалай
қаражаттар қабылдап,депозиттік шот ашуға рұқсат етілген және депозиттік
емес,яғни ақшалай қаражаттар тартудың басқадай формалары рұқсат етілген
деп бөледі.
Депозиттік мекемелерге коммерциялық банктер,өзара жинақ
банктері,қарыз-жинақ бірлестіктері,несиелік одақтар;депозиттік еместерге-
сақтандыру компаниялары,жеке зейнетақы қорлары,қаржы инвестициялық
компаниялары,ақша нарығының басқа да қорлары жатады.
Банктер-атқаратын қызметтерінің ерекшеліктеріне байланысты екі
негізгі типке бөлінеді:эмиссиялық және эмиссиялық емес.
Эмиссиялқ дегеніміз-айналысқа ақша белгілерін эмиссиялау құқығы
берілген орталық банктер.Кейбір елдерде оларды ұлттық,халықтық,резервтік
деп атайды.КСРО-да ондай банк Мемлекеттік деп,Қазақстанда-Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі деп аталады.Орталық банктің басты міндеті-
айналысқа ақша шығару,банктер арасында ақша тауарларын сату,банк
жүйесінің эмиссиялық несиелік және есеп айрысу қызметтерін басқару болып
келеді.Ол екі деңгейлі банк жүйесінің ең жоғары буыны болып
табылады.Мемлекет эмиссиялау құқығын тек бір ғана банкке береді, себебі
ақшаны эмиссиялау құқығын банкке беруден елдегі ақша айналымын реттеу
мүмкін емес. Эмиссиялық банк басқа банктер иелене алмайтын, ірі қаражатты
иеленеді. Оның пассиві айналыстағы нақты ақшадан, бюджеттік қаражаттардан
тұрады. Бұл жағдайда оған барлық банкттерге көмек көрсетуге және олардың
қызметтеріне жетекшілік етуге мүмкіндік береді. Қазақстанда эмиссиялық
банк Ұлттық банк болып табылады, ал қалған банктер, оның ішіндегі
коммерциялық банктер – эмиссиялық еместерге жатады. Олардың айналысқа
ақша шығаруға құқығы жоқ, бірақ өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне
қызмет көрсетуге байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық
операциялардың барлық түрлерімен айналысады. Олардың ішінде ең маңыздысы:
уақытша бос ақшалай қаражаттар,халық жинақтары мен қорларын
тарту;несиелер қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар;бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар және т.б.
Соңғы уақыттарда коммерциялық банктер белсенді түрде өздеріне
дәстүрлі емес операцияларды жүзеге асыра отырып үнемі қызмет аумағын
кеңейтеді және клиенттерге көрсетілетін қызмет түрлерінің сапасын
арттырады.Бұл,әмбебап несиелік мекемелер. Сондай-ақ,жоғарыда айтып
өткендей өз клиенттеріне бір-екі қызмет түрін көрсетуге бағытталған
маманданған банктер бар. Банктердің мамандануының басты типі белгілі бір
клиенттер категорияларына ғана қызмет етуге,яғни салалық тұрғыдан
мамандануы тиіс. Банктердің функционалдық мамандауы біршама анық
бейнеленеді,себебі ол міндетті түрде банк қызметінің сипатына ықпал ете
отырып,активтер мен пассивтерінің қалыптасуы ерекшеліктерін,клиенттермен
жұмыс жасауды ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтайды. Ондай типтерге
инвестициялық және инновациялық,ипотекалық жинақ банктері және т.б.
жатады.
Инвестициялық және инновациялық банктер ұзақ мерзімге ақшалай
қаражаттар тартуға,соның ішінде облигациялық займдар,акциялар мен басқа
да бағалы қағаздар шығару арқылы ұзақ мерзімді қарыздар беруге
маманданады. Инвестициялық банктер ұзақ мерзімді қаражаттарға деген
мұқтаждықты басынан кешкен кәсіпкерлер мен ұзақ мерзімді қаражат
салушылар арасындағы делдал болып келеді. Инновациялық банктер де
инвестициялық болып табылады.,бірақ олар технологиялық жаңалықтарды жасау
және игеру үшін ғана несие береді.
Ипотекалық банктер жерді және жылжымайтын мүлікті кепілге ала
отырып,ұзақ мерзімге несиелік операцияларды жүзеге асырады. Бұл банктер
пассивтерінің басым бөлігі ипотекалық облигациялар,акциялар және басқа да
бағалы қағаздарды құрайды.
Салалық және аумақтық банктердің мамандану дәрежесі олардың
активтері мен пассивтерін құру ерекшеліктері белгілі бір мөлшерде олардың
қызмет аумағына,сондай-ақ клиенттерінің шаруашылық қызметтерін
ұйымдастыру ерекшеліктерімен байланысты болып келеді.
Банктік қызмет сұрақтары бойынша ҚР-ның кейбір заң актілеріне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 1997 ж.11 шілдедегі Қазақстан
Республикасының заңы банктерді:депозиттік және инвестициялық деп бөлуді
алып тастады.
Мамандандырылған несие-қаржы мекемелері кез келген елдің несие
жүйесінің маңызды буыны. Олар қарыздық капиталдар нарығының кішкене
аясында ғана қызмет етеді. Бұл әр түрлі маманданған қаржы
институттарының жиынтығы сауда жинақ мекемелері инвестициялық қорлар және
компаниялар,өзара көмек беру кассалары,ломбардтар және т.б. Бұл мекемелер
өздерінің бастапқыдағы дамуында коммерциялық банктер орындамайтын
операцияларды орындаған. Ал,қазіргі кезде дамыған елдерде бұл мекемелер
халыққа,фирмаларға және компанияларға қызмет көрсетуге байланысты
коммерциялық банктермен өзара бәсекеге түседі,яғни коммерциялық банктер
мен банктік емес мекемелер арасындағы айырмашылық жоғалады. Дәстүрлі емес
операцияларды кеңейту арқылы бұл мекемелер банктік нарыққа еніп келеді.
Мамандандырылған несие-қаржы мекемелері ипотекалық және тұтыну,сол
сияқты ауыл шаруашылық несиелері саласында кең ауқымды тарауда. Олар
халықтың ұсақ жинақтарын тарту,капиталды инвестициялау бағалы қағаздарды
орналастыру және т.б. айналысады.
Кейбір арнайы несие институттары Қазақстан аумағында революцияға
дейін Жаңа экономикалық саясат жылдарында және ауыл шаруашылығын
ұйымдастыру тұсында несиелік серіктестіктер өзара несие беру қоғамы
несиелік одақтар және т.б. түрінде болған. Қазір банктік емес мекемелерге
өзара көмек беру кассаларын,ломбардтарды,сондай-ақ шаруа қожалығы
бірлестіктерін ірі агроөнеркәсіп бірлестіктерін,қаржы-есеп айырысу
орталықтарын жатқызуға болады.
Жинақ кассалары туралы да ерекше айта кету орынды. Бұрыңғы КСРО
несие жүйесінің құрамына мемлекеттік еңбек жинақ кассалары кірген. Олар
халық қаражаттарын салымдарға,еркін айналатын мемлекеттік займдарға және
ақшалай-заттай лотерейлерге тарта отырып,халыққа бюджеттік,қоғамдық
ұйымдарға есеп айырысу кассалары қызмет көрсетумен айналысты,сондай-ақ
тұрғын үй-құрылым кооперативтерінің пайлық жарнамаларын қабылдады. Жинақ
кассалары барлық әкімшілік аудандарда,ұжымдар мен кеншарларда жұмыс
істеді. Қазақстан аумағында олардың саны 4,8 мыңға жуық болды.
1988 ж. несиелік реформадан кейін жинақ-кассаларының құрылымдық
қайта құру жүргізілді. Сөйтіп,олардың негізіндке акционерлік-коммерциялық
банк-Жинақ банкі құрылды. Нәтижесінде жинақ кассалары коммерциялық
банктерден аса ажыратылмайтын банктік мекемеге айналды.
Банктер арасындағы бәсекенің дами түсуі халық қаражатын тартудағы
жинақ банк ролін бірден қысқартып жіберді.1993 жылдың баснында жинақ
банкке халық салымдарының 40%-ға жуығы және жалпы салым көлемінің 10%-ға
жуығы жинақталды. КСРО тарағаннан соң жинақ банктерін ірілендіру жүрді.
Жеке коммерциялық банктер мен банктік емес мекемелер жоғары қарқында
көбеюіне байланысты,банк қызметінің ауқымы қысқара бастады. Осыған
байланысты кей жерлерге жинақ банкінің кей бір бөлімдерін несиелік
кооперативтерге қайта түрлендіру орын алды.
Экономиканың нарыққа өтуі несиелік жүйеде маңызды роль атқаруы
мүмкін банктік емес институттардың дамуы талап етеді. Осыған байланысты
шеттегі,соның ішіндегі АҚШ-та және Ұлыбританиядағы арнайы несие
институттарының қызмет ету мүдделендіре түседі.
АҚШ-та банктік емес несие-қаржы институттарға:өзар жинақ
банктері,қарыз-жинақ бірлестіктері,сақтандыру қорлары,несиелік одақтар,
зейнетақы қорлары,ақшалай нарықтық өзара қорлары жатады. Бұл
институттардың барлығы негізінен халықтан қаражат жұмылдыра отырып,оларды
ипотекалық және тұтыну несиелеріне пайдалануға маманданған.
Өзара жинақ банктері өзара біріккен кәсіпорындар түрінде құрылды.
Олар халық салымдарын жұмылдыра отырып,оларды жылжымайтын мүлік туралы
актілі қағаздарды кепілге ала отырып инвестициялап,сондай-ақ,коммерциялы қ
және тұтыну қағаздарын береді.
Қарыз-жинақ бірлестіктері-халықтың қаражатына қатысты салымдық
операцияларды жүргізумен айналысып,оларды жылжымайтын мүлік сатып алуға
пайдаланады.
Несиелікодақтар-кәсіподақтардың,ірі кәсіпорындардың,шіркеулердің
ұйымдастыруымен құрылатын кооператив типтес жинақ мекемелері. Ресурстары
акцияларды сату есебімен құралды. Олар көбінесе өз мүшелеріне ұсақ
қарыздар беруге пайдаланылады.
Сақтандыру компаниялары біздің сақтандыру ұйымдар ыайналысып
жүргендей операциялармен шұғылданады. Олардың пассивтері сақтандыру
жарнамаларынан және активтік операциялардан түскен табыстардан
құралып,оларды сақтандыру пассивтеріне төлем төлеуден басқа ұзақ мерзімді
бағалы қағаздарға және тұрғын үй құрылысын кепілдікке салынған мүлік
туралы актілерге пайдаланады.
Жеке және мемлекеттік зейнетақы қорлары-халық салымдарын жұмылдыра
отырып,ірі капиталды иеленеді және оларды корпорациялардың ақшалары мен
облигацияларын сатып алуға жұмсайды,ұсақ қарыздар береді.
Ақша нарығының өзара біріккен қорлары пайлық депозиттік
сертификаттарды,қазыналық вексельдерді сату алдымен инвестицмялық капитал
жианқтап,оны нарықта айналысқа түсетін қысқа мерзімді бағалы қағаздардан
тұратын активтер портфелін құруға бағыттайды. Бағалы қағаздардан түсетін
табыстарды акционерлерге төлеп отырады.
Ұлыбританияның несие жүйесінде банктік емес институттарға:құрылыс
қоғамдарын,есеп үйлерін,Ұлттық жинақ банк жүйесін,сақтандыру
компанияларын,зейнетақы қорларын,инвестициялық сенім-қорларын жатқызады.
Сонымен қатар,олар халықтан депозиттерді қабылдап,оны тұтыну және
коммерциялық несиелерді жеткізіп берумен шұғылданады. Сонымен қатар,олар
әр түрлі қаржылық қызметтерін көрсетуге байланысты операциялар ауқымын
кеңейтеді. Ондай қаржы қызметтерге:бағалы қағаздармен жасалатын делдалдық
операцияларды,лизинг,факторинг және т.б. жатады.
Ұлыбританияда арнайы қаржы-несие институттарының американдықтарға
қарағанда айырмашылығы-олар депозит қабылдап несие бергенімен олардың
қызметі белгілі бір шекарада шектеледі. Басқаша айтқанда,олардың шағын
маманданған салалық бағыты болады.
Германияда мамандандырылған банктік мекемелерге ипотекалық
мекемелер,тұрғын үй бірлестіктері,несиелік серіктестіктер,инвестициялық
компаниялар жатады.
Демек, банктік емес мекемелер кез келген мемлекеттік несие
жүйесінің қажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Олар коммерциялық
банктер орындамайтын қызмет түрлері өздеріне алу мақсатында пайда болған.
Банктік емес мекемелерге тән сипат олар ресурстарды көбінесе халықтың
қаражатын тарту жолымен жинақтайды. Олар осындай белгілер арқылы
пассивтері негізінен заңды тұлғалардың уақытша бір қаражаттарынан
құралатын коммерциялық банктерден ажыратылады. Қазақстан
Республикасындағы қызмет ететін банктер заңдар банктерден басқа
мекемелердің депозиттер қабылдауына үзілді-кесілді тыйым салады. Бұл
дегеніміз біздің республикамыздағы халық салымдарын тарту негізінде
қызмет ететін банктік емес институттардың дамуын тежеуі сөзсіз.

Аталуы Активті (қарқынды) Пассивті (қарқынсыз)
операциялар операциялар
Эмиссялық Мемлекет пен коммерциялық Банктерді шығару,
Банктер банктерге мемлекеттік бағалы
Берілген қарыздар. қағаздарды сату.
Мемлекеттік бағалы
бағаздарды сатып алу.

Коммерциялық Қысқа және орта мезімге Тұрғындар мен
Банктер қарыздарды беру. Мемлекет кәсіпорынның ақшалай
облигациясын сатып алу. салымдары.
Басқаның мүлкін басқару.

Облигация мен акцияны
Инвестициялық орналастыру (салу). Қаржы Банк несиелері.
Банктер операциясындағы делдалдық.

Ұзақ мерзімге қарыздарды
беру. Жеке облигацияларды
Сақтандыру сатып алу. Акцияларды Жеке адамдар мен
Қоғамдары сатып алу. кәсіпорыннан сақтандыру
сыйлығы.
Ұзақ мерзімге қарыздарды
беру.

Жинақ банкі Басқаның облигациясы мен Тұрғындардың ақшалай
акциясын сатып алу. салымы.
Қарыздар. Облигация мен
Инвестициялық акцияларды сатып алу. Тұрғындарға өз акциясын
Компаниялар сату.
Зейнеткерлік Жұмысшылар мен
қорлар қызметкерлердің жарнасы

2 тарау. Несиелік жүйені құрудың принцептері
мен дамуының қазіргі тенденциялары

2.1 Несиелік жүйені құру принциптері

Несиелік жүйенің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеу жүзінде белгілі бір
принциптер жатады. Экономиканың жаңа жағдайында,оның нарықтық
қатынастарға өту кезеңінде оларды былайша тұжырымдауға болады:елдегі банк
ісін ұйымдастыруға мемлекеттік монополия,басқа банктік емес
институттармен үйлестіре отыра екі деңгейлі банк жүйесін құру,елдегі ақша-
несие саясатының бірлігі,несиелік мекемелер торабын барынша дамыту,оларды
қызмет көрсету орындарына жақындату,мемлекеттік валюталық монополия.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттің банктердің
құрылуы мен жойылуын бақылауға,банктік операцияларды жүргізу тәртібі мен
ережелерін заң жүзінде кеңейтуге ерекше құқығы ретінде түсіндіріледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат
етеді және банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізіп
отырады. Рұқсат беру кезінде Ұлттық банк жүргізілетін банктік операциялар
шеңберін белгілейді.
Нарықтық экономика ерекшеліктері банктік емес мекемелермен
үйлестіре отырып көп деңгейлі банк жүйесінің,олардың ақша несие және
делдалдық қызметінің формалары мен түрлері бойынша көп
түрлілігінің,Орталық және басқа банктер арасындағы функцияларды заң
жүзінде бөлудің қажеттілігін тудырады.
Қазақстан республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының
орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің
жоғары деңгейін құрайды.
Банк ісінің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай,барлық елдердегі
несиелік институттардың ішінен елдің бүкіл несиелік жүйесін басқаруда
басты роль атқаратын орталық банктер бөлініп шығатын болады. Банктердің
банк функцияларын,ақша-несие эмиссиясын жүзеге асыруына байланысты
орталық банктер коммерциялық банктердің,яғни екінші деңгейлі банктердің
қызметіне әкімшілік бақылау мен нақты экономикалық ықпал ету құқығы
несиелік мекемелер міндетті түрде қолдануы тиіс норма шығару құқығы бар.
Коммерциялық банктер несиелік саясат жүргізуде және өз клиенттерін
толығымен дербес әр түрлі қызметтер көрсетуде.
Нарықтық экономикада арнайы банктік емес институттар құрылмаған
жағдайда кез келген елдің несие жүйесі аяқталмай қалады. Халық салымдарын
толығымен тарту мүддеcі мен өзгеріп отырған нарықтық экономика талаптарын
толық қанағаттандыру бұл институттардың құрылуын талап етеді,ал олар
несие жүйесін толықтырып,байытады,экономикадағы өзгерістерді икемді және
сезімтал ете түседі.
Мемлекет,экономикаға жетекшілік жасай отырып,Ұлттық банк арқылы
бірегей ақша-несие саясатын жүргізеді. Бұл принцип айналыстағы ақша
массасының көлемін реттеу жолымен ұлттық валютаның ішкі және сыртқы
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін,ақша-несие саясатын жалпы экономикалық
саясатты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.