Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу ... ... .
2. Валюталық шоттарды ашу тәртібі ... ... ... ... .
3. Валюталық операциялардың түрлері және олардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
4. Халықаралық банктік есеп айырысу н ысандары ... ... ... .
5. Банктің валюта-айырбас операцияларының
есебі ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Коммерциялық банктердің сыртқы экономикалық қызметі тауарлар мен
әрекеттерді экспорттау-импорттау, Қазақстан Республикасының аумағында шетел
валютасында оларды өткізу, еліміздің ішінде бейрезидент тұлғалардың
шаруашылықпен айналысудағы тауарлық емес сипаттағы мәміле кезінде теңге
және шетел валютасында банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты.
Әрбір егеменді мемлекетте заңды төлем кұралы ретінде сол елдің ұлттық
валютасы қолданылады. Сондықтан сыртқы сауда, қызмет, несие, инвестиция,
мемлекетаралык төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті жағдайы төлеуші
немесе сатып алушылар шетел валютасын сатып алу немесе сату нысанында бір
валютаны басқа валютаға айырбастау болып табылады. 21 ҚЕХС сәйкес валюталық
операция бұл шетел валютасында деноминацияланатын немесе ондағы есепті
талап ететін операция.
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ РЕТТЕУ
Осындай айырбастарды жүргізу үшін валютальщ нарық қызмет етеді, яғни
сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасатын бағам арқылы шетел валютасын
ұлттық валютаға айырбастау немесе сату жүзеге асырудың ресми орталықтары.
Валютаны айырбастау операциялары ежелде ауыстыру ісі ны-санында ерте
заманда және орта ғасырларда пайда болып, бірақ қазіргі түсініктегі
валюталық нарық XIX ғасырда қалыптасты. Олар келесідей негізгі
ерекшеліктермен сипатталады:
• байланыстың электронды қүралын кеңінен қолдану және
олар бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруда шаруа-шылық
қызметті интернационалдандыру негізінде валюталық нарықты
интернационалдандыру күшейеді;
• операциялар барлық елдер түпкірінде тәулік ішінде үздіксіз
жасалынады;
• валюталық операциялар техникасы сәйкестендірілген, есеп
айырысулар банктің корреспонденттік есепшоты арқылы
жүргізіледі;
• валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру мақсатында
валюталық операциялардың кең көлемде дамуы;
• алып-сатарлык және төрелік операциялар коммерциялық мә-мілемен
байланысты валюталық операциялардан біршама асып түседі; олардың
қатысушыларының саны бірден өсті және олардың құрамына банктер
мен үлт аралық корпора-циялардан (YAK) басқа занды және жеке тұлғалар да
жатады;
• түракты экономикалық жағдайларға тәуелсіз өздерінің бир-
жалық тауарларына байланысты тенденциясы бар валюталық бағамның
түрақсыздығы.
Атқарымдық көзқарас түрғысынан валюталық нарық келесілерді
камтиды:
• халықаралық есеп айырысулардың уақытылы жүзеге асырылуы;
• валюталык және несиелік тәуекелді сақтандыру;
• әлемдік валюталык несиелік және қаржылық нарықтардың
өзара байланысы;
• банк, кәсіпорын, мемлекеттің валюталық резервтерінің әрта-
раптандырылуы (диверсификациясы);
• валюталық бағамды реттеу;
• қатысушылардың валюталық багам айырмасы ретінде алатын алып-
сатарлық пайдасы;
• эюшомиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған валюталық
саясатты жүргізу.
Институционалдық көзкарас түрғысынан валюталық нарық -бұл банктердің,
брокерлік фирмалардың, корпорациялардың, әсіресе үлт аралык
корпорациялардың (ҮАТ) жиынтығы. Банктер банк-аралық нарықта және тауарлы-
өнеркәсіп клиентурасында 85-95% валюталық мәмілелер жасайды.
Валюталық қатынастың субъектілеріне Қазақстан Республика-сының
резидент және бейрезидент түлғалары жатады.
Валюталық реттеулердің объектілері валюталық құндылықтар-мен
жүргізілетін операциялар болып табылады. Оларға: шетел валютасы және бағалы
қағаздар (акция, облигация, төлем қүжатта-ры, қарыздық міндеттеме, қымбат
металдар) жатады.
Валюталық қүндылықтармен жүргізілетін операциялар екі түрге бөлінеді:
ағымдағы валюталық операциялар, олардың қүрамына елден валюта аудару және
керісінше валюта қабылдау, саудалық сипатқа жатпайтын аударымдар және тура
инвестициялар, қаржы-лық несиелер және т.б. капитал козғалысымен байланысты
опера-циялар жатады.
Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензия-ларды Үлттық
банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни үшінші
түлғаларға берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда көрсетілген
жағдайда және келесілерге сәйкес жүргізуге кұқы бар:
• шетел валютасындағы каражаттарды занды және жеке түлғалар-дың
шотына және салымына орналастыруға және қабылдауға;
• банктер мен үйымдарға шетел валютасында несие және
қарыздарды тарту және ұсыну;
• заңды және жеке тұлғалардан шетел валютасындағы төлем
кұжаттарын сатып алу және сатуды жүзеге асыру;
• валюталарды сатып-алу сатуды жүргізу;
• шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік қаты-
настарды белгілеу;
• өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
• шетел валютасында саудалық және саудалық емес операция-лар
бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру;
• халықаралық банктік тәжірибегс сәйкес басқа да операция-
ларды жүзеге асыру.
Валюталык операцияларды жүзеге асыруга қүкық берілген банк-тер
уэкілетті дсп аталады. Валюта нарығында банктің рөлін анықтайтын негізгі
фактор банктің көлемі, оның репутациясы, бөлімшелермен филиалдардың
шетелдік желісінің даму деңгейі, жасалатын халықаралық банктік есеп
айырысудың көлемі болып табылады. Сондай-ақ банк және оның валюта саясаты
орналасқан орындарда кезең сайын енгізілетін валюталык шектеулер, телекстік
және телефондық байланыс жағдайы маңызды рөл атқарады.
2000 жылдың сәуірінен бастап ¥лттық банк теңгенің еркін қалқымалы
бағамын белгіледі. Ол ¥лттық банк катысуынсыз валюталық нарыкта сұраныс
және ұсыныс негізінде ұлттық валюта бағамын құрылуын болжайды. Бұндай
жагдайда валюталық рет-теудің маңызы кенеттен өседі, негізгі міндеттері
келесілер болып табылады:
• Қазақстан Республикасының аумағында жүргізілетін валюта-лық
операциялардың жүргізілу тэртібі мен қағидаларын анықтайтын
нормативтік құқықтық актілерді шығару, валю-талық операциялар
субьектінің құкықтары мен міндеттері, валюталық заңдылықтарды бүзғаны
үшін жауапкершілік;
• валюта заңдылықтарының орындалуын бақылау (валюталык
бақылау);
• валюталық нарық, жүргізілген валюталық операциялар көле-мін және
күрылымының жагдайын талдау.
Валюталық реттеу мәселелерін шешу үшін Қазақстан Респу-бликасының
Үлттык банкі келесі негізгі эдістсрді колданады:
• валюталык операциялар объектілері меи субъектілерін, валюта-лық
операциялар субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін, жіктелуін,
валюталық құндылықтармен айналысу тәртібін белгілеуді
аныктайтын валюталық операцияларды жүргізу тәртібін белгілеу;
• сипатына, субъектісіне, объектісіне, көлеміне
байланысты белгілі валюталық операцияларды жүргізуге шектеу енгізу;
• шетел валютасын паидаланатын қызметтерді лицензиялау;
• валюталык операцияларды тіркеу;
• валюталық операциялар туралы есептемені жинау және талдау;
• валюталық заңдылықтардың орындалуын бақылау;
• валюталык реттеу мәселелері бойынша халықаралык байла-ныс.
(Қазақстан 1992 жылдың ортасыиан бастап халыкара-лық валюта
корының (ХВҚ) мтшесі болып табылады, ал 1996 жылдың 16
шілдесінен бастап ХВҚ келісім баптары-ның VIII бабына енді, онда
мемлекеттердің өздерінің валю-таларының айырбасталымдылығын қамтамасыз ету
міндеттері қарастырылған, ягни ағымдағы валюталык операциялар бо-
йынша шектеулер енгізбеу).
Валюталық реттеудің негізін қүраушы жүйе валюталық бақылау болып
табылады. Валюталык бақылаудың мақсаты - Қазақстан Рес-публикаснның
резидент және бейрезидент түлғаларының валюталық операция жүргізу кезінде
заңдылыктарды сактауын қамтамасыз ету. Валюталық бакылаудың негізгі
бағыттары:
• заңдылыктарға сәйкес жүргізілетін валюталык операциялар-
дың сәйкестігін анықтау және оларды жүзеге асыру үшін қажетті
лицензиялар мен куәліктердің болуы;
• шетел валютасындағы төлемдердің шарт жағдайына сәйкес-тігін
тексеру;
• валюталық операциялар бойынша есеп жүргізу және есеп
берудің толықтығын және объективтігін тексеру.
Валюталык қатынастарды реттеу кезінде негізгі рөлді арнайы валюталык
заңдылықтар атқарады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудің негізгі
органы республиканың заңдылыктарына сәйкес валюталык реттеудің қызметтерін
атқаратын Үлттық банк болып табылады. Үкімет және басқа да мемлекеттік
органдар валю-талық реттеудің заңдылықтарына сәйкес өз қүзыретінің шегінде
жүргізеді. Валюталық реттеу бойынша негізгі нормативтік актілер 1998 жылдың
24 желтоқсанында Валюталык реттеу туралы заңға толықтырулар мен
қосымшалар енгізілген заң болып табылады. Ол Қазақстан аумағында
жүргізілетін валюталық операциялардың прин-циптері мен тәртібін валюталык
операция субъектілерінің құкықтары мен міндеттерін, валюталық заңдылыктар
бұзылуының жауапкерші-лігін анықтайды. Валюталык бақылау агенттері ретінде
валюталык операцияларды жүргізу кезінде валюталық заңдылыктардыц орында-
лУын бақылау міндеті жүктелген уәкілетті банктер мен банктік емес қаржылық
мекемелер болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында келесідей валюта-лык
шектеулер қолданылады:
• резиденттер арасында жүргізілетін операциялар бойынша бар-лық
төлемдер тек казакстандық валютада жүргізілуі керек, тек ¥лттык
банктің нормативтік құкықтық актілерінде, салық және кеден зандылықтарында
көрсетілген жағдайлардан басқа;
• банктік операциялардың бөлек түрлерін жүзеге асыруда уәкі-летті
емес банктер және үйымдардың шетел валютасын сатып алуға, сатуға
және айырбастауға болмайды;
• қызмет және тауар, несие ретінде резиденттер алатын шетел
валютасы, олардың өкілетті банктеріндегі шоттарында міндетті түрде
есептелуі керек.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президенті халықаралық
міндеттемелерді орындау мақсатында және күтпеген жағдайлардың туындау
кезінде кез келген валюталық операцияларды шектеуге және тоқтатуға қүқылы.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысына сәйкес Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк туралы заңды күші бар ҚР Ұлттық банк шетел
валютасы жүргізілетін операцияларға кажетті операциялар енгізуге қүкы бар.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу туралы Заңына сәйкес Қазақстан
Республи-касының Үлттық банкі резиденттердің экспорттық операцияларына
валюталық төлем және экспорттык валюталық түсімді міндетті сату тәртібіне
шек қоя аладьт. Соңғысы нақгы уакьггга уакъггша тоқтатылған.
2. ВАЛЮТАЛЫҚ ШОТТАРДЫ АШУ ТӘРТІБІ
Шетел серіктестігімен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін валюталық шот
ашу қажет. Егер занды тұлғаның банкте теңгелік шоты болмаса, онда оны ашу
үшін келесі күжаттар қажет:
• нотариалдык куәландырылған қүрылтай құжаттарыньщ көшірмесі;
• заңды түлганың валюталық шот ашу туралы арызы;
• уәкілетті тұлғалардың кол және мөр үлгілері;
• салык төлеуші ретінде есепке тұрғаны туралы анықтама;
• Қазақстан Республикасының уәкілетті органына тіркелгендігі туралы
куәлік.
Банкте төлемдерді жүргізу үшін өзара шарттар, келісімдер, мәмілелер
көшірмесі бар заңдық іс жасалынады.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке түлғалар банкте валюталык шот
ашу үшін келесі қүжаттарды үсынуы қажет:
- шот ашу үшін арыз (1-қосымша);
- жеке басын куәландыратын құжаттың көшірмесі;
- клиенттің салык есебіне тіркелгендігін растайтын салық
қызметінің органы берген бекітілген нысандағы қүжат;
- мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын уәкілетті орган
берген кұжаттың көшірмесі немесе соған теңесетін құжат (патент
немесе лицензия) көшірмесі.
Шотқа келіп түскен валюталық қаражаттар жариялануы қажет: уәкілетті
банктер аркылы ішкі валюта нарыіында теңгеге сатып алынған экспортты
валюталық түсім, жарғылык капиталға салым, қаржылык көмек, қайырымдылықтар,
сыйлықтар, несиелер, қарыз-дар, валюта. Заңды түлғалар шетел валютасындағы
несиені тек бейрезидент түлғалармен есеп айырысу үшін және шетел валюта-
сында алынған банктік несиелер бойынша міндеттемелерді орындау үшін ғана
іла алады. Клиенттердің валютаны сатып алуы валюта-лық каражаттарды сатып
алуға берілетін арыз арқылы (2-қосымша) және кросс-операция (айырбастау) (3-
косымша) бойынша жүзеге асырады, ал сату валюталык каражаттарды сатуға арыз-
тапсырма негізінде жүргізіледі (4-қосымша).
Клиент валюталық шоттан тауарды Рімпортгау (жүмыстар мен қыз-метгер)
бойынша келісімшарттарды алдын ала төлеуді жүзеге асыру кезінде банкке
сәйкес өзара шарт, келісімшарт немесе келісімдерді үсынуы қажет. Үсынылатын
қүжаттар негізінде валюталық шот ашу кезінде тоғыз таңбалы саннан түратын
нөмір беріледі.
000 000 000
1 2 3, Мүндағы: 1 - валютаның коды;
2 - шоттың баланстық нөмірі;
3 - клиенттің нөмірі (жеке).
Онда шоттың ашылған күні, клиентгің атауы, нөмірі және косым-ша
ақпараттар жазылатын, валюталық шоттарды тіркеу кітапшасы жүргізіледі. Сол
уақытта клиенттерге папка ашылады: онда шот бойынша ақша қаражаттарымен
байланысты барлық материалдар жиналатын заңды іс және дербес шот
керсетіледі.
Жоғарыда айтылғандай, банктер шетел валютасында операция жүргізу үшін
лицензия алулары кджет. ҚР Үлттық банкі лицензия-лауды заңдылықтарға сэйкес
жүзеге асырады. Бүгінгі күні шетел валютасында қолма-кол есеп айырысу
негізінде бөлшек сауда және Қызмет көрсетулермен байланысты әрекет,
резиденттердің мемлекет заңдылықтары бойынша кұқықтарына сәйкес шетел
банктерінде және каржы институттарында шоттар ашумен байланысты кызмет-
терге лицензия беріледі.
Кейбір шетел валютасындағы операциялар Үлттық банкке тір-келуі қажет,
мысалы, 100 мың АҚШ долларынан асатын ақша каражатының бейрезиденттен
резиденттердің пайдасына өтетін ка-питал козғалысымен байланысты. Үлттык
банк капитал қозғалысы-мен байланысты валюталык операциялардың келесі
тіркеу тәртібі белгіленген:
180 күнге дейінгі алынатын несие;
180 күн мерзімінде резиденттердің экспорттык мәмілелерін
бейрезиденттердің несиелеуіне байланысты есеп айырысуларды
жүзеге асыру;
180 күн мерзімінде резиденттердің импорттык мәмілелерін
бейрезиденттердің несиелеуіне байланысты есеп айырысуларды
жүзеге асыру;
Қазақстан Республикасындағы бейрезиденттердің инвестициясы;
жылжымайтын мүліктерге мүліктік және басқа да қүқықтар төлемдеріне
аударымда;
бейрезкденттердің 180 күн мерзімінде резиденттердің
экспорттык мәмілелерін несиелеумен байланысты есеп айырысуларды
жүзеге асыру.
Валютальщ операциялар бойынша есеп және есеп беру тәртібі және нысаны
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі мен ста-тистикалық уәкілетті
мемлекеттік органдарының келісіміне сәйкес Қазақстан Республикасы Үлттық
банкпен бекітіледі және Қазақстан-ның заңды және жеке түлғалары міндетті
түрде орындауы керек.
Республикадағы барлық заңды және жеке түлғалар Қазақстан Республикасы
Үлттық банк және өкілетті банктерге олардың сұрауы бойынша, валюталық
реттеу заңының талаптарын орындау максатында қажетті ақпараттар мен
каражаттарды үсынуға міндетті. Жекелеген валюталардың ұзак немесе қысқа
позицияларында бірінші кезекте мүмкіндігі болатын қолма-қол етелмеген
мәмілелер-мен байланысты олардың қолдагы бар мүмкіндіктері жабылмаған
мәмілелерімен валюталық операцияларды жүргізу кезінде банктер әр түрлі
тәуекелге бел буады.
Валюталық позиция банктің шетел валютасындағы талаптар мен
міндеттерінің аракатынастарын білдіреді. Олардың нақты валюта бойынша тең
болуы кезінде валюталык позиция жабық деп есепт-елінеді, ал тең келмеуі
кезінде - ашык.
Жабық валюталық позиция кезінде банк шетел валютасын сатып алу
мәмілесін жасайды да және дәл сол уақытта оны алынған табыспен басқа сату
мәмілесімен жабады. Үлттық банк жабық валюталық позиция көлемін шектемейді.
Егер сатылған валюта бойынша міндеттемелер оған деген талап-тардан
жоғары болса ашык валюталык позиция қыска болуы мүмкін және егер сатып
алынған валюталар бойынша талаптар оларға деген міндеттемелерден жоғары
болса, онда ұзак болуы мүмкін.
Қатаң валюта бойынша ашық валюта позициясына мәлімет банктің жаргылық
капиталының 30% кұрауы керек, ал үзак валюталык позиция жүмсақ валюта
бойынша 5%, валюталық нетто-позицияның жарғылык капиталдың 50о күрауы
керек.
Банктік операциялардың жіктелуі жалпы банктік критерийлері бойынша,
сондай-ак тек валюталық операцияларға ғана тән баска да бслгілері бойынша
жүзеге асады. Сонымен, олар келесідей жіктеледі:
Қазакстан Республикасы аумағында жасалынатын;
валюталық күндылықтардың Қазақстан шекарасына өтумен
байланысты;
Республикадан тыс жерде банктер жасайтын.
3.ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін валюталық операциялар-дың түрлері
кеңінен дамыды. Елуінші жылдардың аяғынан бастап өнеркәсібі дамыған елдерде
валютаны жедел үсыну (спот) және мерзімді (форвордтық) мәмілелер кең
колданылды, соңғылары валюталық реттеу объектілері болып табылады.
Жетпісінші жылдар-дан бастап биржада фъючерстік және опционды валюталык
мәмілелер дамыды. Бүл алып-сатарлық мәмілені және валюталык тәуекелден
сақтандырудың жаңа нысаны. Қолма-қол валюталық операцияларды көп банктер
жүзеге асырады, мерзімді операциялар мен своп мәмілелерін негізінен ірі
банктер, ал опционды опера-цияларды ірілендірілген банктер жүзеге асырады.
Жедел ұсыну (своп) валюталық операциялары өте кең таралған және теленген
мәміле көлемінің 90% қүрайды. Олардың мәні мәмілені жасау кезіидегі бағам
бойынша мәмілеге отыру күнінен бастап екінші күні валютаны алып-сату
шартына байланысты банк-контрагентте-рінің оны жеткізуінде.
Свифт электрондық байланыс кұралының, банкаралық элек-тронды
аударымдар жүйесінің, мысалы, АҚШ-та ЧИПС, Лонданда ЧАПС және т.с.с,
компьютерлік өңдеудің кең таралуы бүгіннен ертеңге дейін немесе
ертеңнен келесі күнге дейінгі бір күндік депозиттерді орналастыру
операцияларын тез жүзеге асыру үщщ айтарлыктай мүмкіндік береді. Алайда
дәстүрлі валюталық опера-ция негізінде спот мәмілесі және базалық бағам
ретінде теле-графты аударым бағамы деп аталатын спот бағамы танылып
қалады. Осы бағам негізінде валюталық нарықта баска мәміле бағамдары
анықталады: валютаны жеткізудің қысқа мерзімінде бір реттік мәміле үшін
бағам ретінде мерзімдік.
Жедел ұсынумен байланысты валюталық операциялар валюта-лық жайғасымның
ең мерзімді элементі болып табылады және белгілі бір тәуекелді өз мойнына
алады. Банктер спот операция-сының көмегі арқылы өз клиенттерінің шетел
валютасындағы қажеттіліктерін қамтамасыз етеді, капиталдардың, оның ішінде
қапыл' ақшалардың бір валютадан басқаға ауысуы төрелік және алып-сатарлық
операцияларды жүзеге асырады.
Шетел валютасындағы мерзімді мэмілелер (форвардтьщ, фьючерстік) - шарт
жасаган кезде тіркелген бағам бойынша шетел валютасының сомасын белгіленген
уақыттан кейін алып келуі туралы екі жақтың келісуі арқылы жасалынатын
валюталық мәміле. Осы анықтамадан мерзімдік валюталық ояерациялардың екі
ерекше-лігі байкалады:
1. шарт жасау уақыты мен мәмілені орындау арасында интер-вал бар,
яғни валютаны жеткізу. Ол мәмілені жасау күнінен бастап кезең соңы ретінде
(мерзімі 1-2 апта, 1, 2, 3, 6, 12 ай және 5 жылға дейін) немесе мерзім
шегіндегі кез келген кезең.
2. операция белгілі мерзімнен кейін жасалса да, валюта бағамы мәміле
жасалған кезде тіркеледі.
Спот және форвард мәмілесі бойынша валюта бағамының арасындағы
айырма мерзімді мәміле бағамы төмен кезде, спот бағамы бойынша жеңілдік
(дисконт - dis немесе депорт - D) ретін-де немесе егер жоғары болған кезде
сыйақы ретінде анықталады. Сыйақы мерзімі бойынша жасалған мәміледе валюта
колма-қол операцияға қарағанда қымбат айырбасталады дегенді білдіреді.
Дисконт, форвард операциялары бойынша валюта бағамы қолма-қолға қарағанда
төмен екендігін білдіреді. Жалпы алғанда, жеңілдік немесе сыйақы көлемі
спот бағамына қарағанда тұрақты. Сон-дықтан банк аралық нарықта мерзімді
мәмілелердің бағамын белгі-леу кезінде көбінесе сыйакымен дисконт
аныкталады. Валютаны жанама белгілеу кезінде дисконт қосылады, ал
сыйақы спот бағамынан шегеріледі. Сыйақы және дисконт әдісі бойынша
емес, сандык белгіде белгіленетін мерзімді мәміле бойынша валюта багамы
аутрайт бағамы деп аталады.
Қапыл якшя - қүнын сақтау немесе үстеме шыгын алу мақсатында бір елден
екінші елге стихиялы түрде ауысатын ақша капиталы. Олардың негізгі қуат
көзі экономикалық және саяси тұрақсыздық, инфляция, валюталык дағдарыс
болып табылады.
Шетел валютасында жасалатын мерзімді мәмілелер келесі максаттарға
жүргізіледі:
• коммерциялык мақсаттағы валюта айырбасталымы, валюта-лық
түсімдерді валюталық тәуекелді сақтандыру үшін қажет төлемдерді сатып алуы
неме -г сатуы;
• валюталық бағамының төмендеуіне байланысты болатын
шыгындардан шекарадан тыс жерде және тікелей және коржындық
капитал салымдарын сақтандыру;
• бағам айырмасы есебінен алып-сатарлық пайда алу. Валюгальщ
опцион сатып алу-сату (лат. opito, options -
тандау) - келісілген мерзім аяқталғанға дейін мәмілені жасау кезін-де
белгіленген бағам бойынша белгілі бір валюта көлемін тараптарді^ң бір жағы
сатып алу-сату мәмілесі кезінде сатып алу (call мәмілесі - сатып алушы
опционы) немесе сату (put мәмілесі -сатушы опционы) құқығын таңдауға
мүмкіндік беретін белгіленген комиссияны (сыйақы) төлеу шарты кезіндегі
келісім. Опцион жағдайындағы мәмілелер банк үшін тәуекелі жоғары, сондықтан
ол клиентке аз табысты бағамын белгілейді. Опцион бойынша сыйақы мөлшері
опциондық шарттың аяқталу күніндегі жедел мәміле бойынша валюта бағамының
есебі арқылы анықталады. Опционды мәмілелер сыйақы көлемінен асып түсетін,
бағамдық ауытқулар кезінде тиімді болады. Негізінен валюталы опцион
валюталық тәуекелді сақтандыру үшін қолданылады. Опциондармен тек қана
банкаральщ нарықта ғана емес, сонымен қатар биржаларда қор және тауар
биржасында саудаласады.
Жетпісінші жылдардан бастап батыс елдерінде қалқымалы валюталық
бағамға өту барысында валюталык фъючерстер дамыды. Валютальщ фъючерс -
мәмілеге отыру кезінде алдын ала белгі-ленген багам бойынша белгілі бір
мерзімғе белгілі бір валютаның стандарттық көлемін сатып алу немесе сату
міндеттемесін білдіре-тіи келісім. Стандарттық шарттарда барлық жағдайлар
реттелген: сома, мерзім, кепілді депозит, есеп айырысу тәсілі.
Фъючерстермен сауда жасау клирингтік үй аркылы жүзеге асырылады: ол әрбір
сатып алушы үшін сатушы, ал әрбір сатушы үшін сатып алушы болып табылады.
Қолма-қол және мерзімді операцияларға сәйкес валюталык мәміле-нің әр
түрлі своп мәмілесі болып табылады. Своп (ағылшын. swap - айырбастау) -
бұл белгілі бір мерзімге сол валюталармен бір уақыты шартты мәміле бойынша
жедел жеткізу жағдайындагы екі валюталық сатылу-сатып алуын қарастыратын
валюталық операция болып табылады. Своп операциясы бойынша қолма-қол
мәміле спот бағамы бойынша жүзеге асырылады. Сонымен бірге клиент қолма-
қол мәміле бойынша сатушы және сатып алушы бағамының арасындағы айырма
маржа кезінде үнемдейді. Своп операциялары банктер үшін өте колайлы болып
табылады: олар ашык позициясыз өтеді (сатып алу-сату жабылады), оның
тәуекел-сіз кажетті валютамен уақытша камтамасыз етеді. Своп операция-
лары тек валютамен ғана емес, сонымен қатар пайызбен де жаса-лынады. Своп
мәміле нысанында банктер валюталарды, несие-лерді, депозиттерді, пайыздық
мөлшерлемелерді, бағалы қағаздарды немесе басқа да құндылықтарды
айырбастауды жүзеге асырады.
Валюталық операциялармен байланысты нарықтық қызметтің белгілі бір
түрі - бұл төрелік - пайда табу максатында валютаны бір нарықтан сатып алу
және сол уақытта оны сату. Төреліктің айтарлыктай маңызды нысаны - олардың
қамтамасыз етілу икемді-лігін жоғарылату үшін пайыздық мөлшерлеме мен
форвардтық сыйақы немесе дисконт айырмасы арасындағы катынастарды банктер
пайдаланатын және валюталық айырбас тәуекеліне ұшыра-маған пайданы алу
жағдайы кезіндегі пайыздык арбитраж.
Спот немесе форвард жағдайында шетел валюталарын немесе бағалы
металдарды сатып алу шартына банк кол қойған кезде, келесідей шоттар
корреспонденциясы жасалады:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу - сату бойынша шартты
талаптары.
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша
позициясы.
Және бір уақытта осы еткізбеден теңге эквивалентінде келесі өткізбе
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер.
Спот және Форвард жағдайында шетел валюталарын баға-лы металдарды
сату шартына банк қол қойған кезде, мынадай шоттар корреспонденциясы
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер.
Және бір уақытта теңгеде:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша щартты
талаптары.
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Одан эрі әрбір валюта бойынша дербес шот ашылады. Валю-талау күні
есебінде нарықтық Валюталык күні валюталық
белгілеудің өзгеруі кезінде талаптар мен міндеттемелерді қайта багалау
жүргізіледі. Қайта бағалаудан пайда алу кезінде баланстан тыс шотта мынадай
жазу жасалады:
Дт 6405 Банктің иіетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
талаптары.
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалган мәмілелер бо-йынша
позициясы.
Шыгын болған кезде:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6'4)5 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
талаптары
Баланстык шотта бір уақытта қайта бағалау сомасына келесідей
өткізбелер жасалады:
• пайда сомасына
Дт 3560 Мерзімді мәміле бойынша қаржылық кұралдарды кайта бағалау
резерві
Кт 4570 Шетел валютасы бойынша форвард операцияларды қайта бағалау
бойынша жүмсалмаған кіріс
• шығын сомасына:
Дт 5570 Шетел валютасындағы форвард операцияларын кайта бағалаудан
іске асырылмаған шығыстар
Кт 3560 Мерзімді мәміле бойынша қаржылық қүралдарды қай-та бағалау
резерві
Келісімшарттың күші жойылған кезде немесе сатып алу бойынша есеп
айырысулар жүргізу кезінде банк келесі өткізбелерді жасайды:
• сату валютасы бойынша:
Дт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міидеттемелер
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалган мәмілелер бо-йынша
позициясы.
• сатып алу валютасы бойынша:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
талаптары.
Валюталау күні - валюталық нарьщта мәмілені реттеу
кезіндеп каражаттарды жеткізу күні.
Баланстық шот бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде келесідей
шоттар корреспонденциясы жасалады:
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы колма-қол ақша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы.
3560 Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құралдарды кайта
бағалау резерві (оң қайта бағалау сомасына) немесе
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
3560 Мерзімді мәміле бойынша каржылық құралдарды
қайта бағалау резерві (теріс қайта бағалау сомасына)
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы;
• сатылатын валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша Елюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы Кт
1001 Кассадағы қолма-кол акша
3560 Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құралдарды қайта
бағалау резерві (оң қайта бағалау сомасына) немесе Дт 1858 Банктің
иіетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзак
позициясы
Кт 3560 Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құралдарды қайта
бағалау резерві 1001 Кассадағы колма-кол ақша
Бұрын айтылғандай, своп операциясы - бұл спот және форвард
операцияларының үйлесуі. Своп операциясы баланстан тыс есеп берудің бөлек
дербес шоттарында көрсетіледі. Валюталык позицияның баланстық шотында
своп операциялары бойынша бөлек дербес шот ашылады. Бұл шот шетел
валютасының ағымдағы балансыньщ өзгеруі кезінде кайта бағаланбайды.
Шетел валютасындағы своп операциясы бойынша шартқа кол кою кезінде
банк спот сатып алу кезінде келесі өткізбені жүргізеді.
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатьга алу - сату бойынша
шартты талаптары Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған
мәмілелер бо-
йынша банк позициясы
• және бір уақытта сатылатын валюталарға келесі жазулар
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-
йынша позициясы Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату
бойынша шартты
міндеттемелер
Соиымен бірге әрбір валюта бойынша бөлек дербес шот ашы-лады. Спот
сатып алу (сату) бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде
б?нк сату валютасы бойынша келесі өткізбені жасайды: Дт 6905 Шетел
валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
міндеттемелер Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер
бо-
йынша банк позициясы
Және барлық уақытта сатып алу валютасында: Дт 6999 Банктің шетел
валютасымен жасалған мәмілелер бо-
йынша позициясы Кт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-
сату бойынша
шартты талаптары Баланстық шот бойынша келесі өткізбе
жасалады:
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
• сатылған валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталык үзақ
позициясы Кт 1001 Кассадағы колма-қол ақша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары. Спот және
форвард мөлшерлеме айырмасына байланысты ай сайын пайыздық табыс
немесе пайыздық шыгыс есептелінеді:
• теріс айырма кезінде:
Дт 5704 Тазартылган кымбат металдарды қайта бағалауда шыгысы Кт
2860 Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар
• оң айырма кезінде:
Дт 1860 Банк кызметі бойынша өзге де дебиторлар
Кт 4704 Тазартылған қымбат металдарды кайта бағалаудан
кірісМерзімі келген кезде қайта сатып алу кезінде баланстан тыс шоттарда
кері өткізбе жасалынады, ол баланстық шот бойынша
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол акша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары.
2860 Банктік қызмет бойыниіа өзге кредиторлар Кт 1858 Банктің
іиетел валютасы бойынша валюталық кысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы
• сатылатын валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы 2860 Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар
Кт 1001 Кассадағы қолма-қол акша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
Бухгалтерлік есепте опциондарды жүргізу үшін баланстық және баланстан
тыс шоттарда дербес шоттар ашылады:
1870 Банктің өзге де транзиттік есепшоттары *5аланстық шот бойынша
Опционды сатып алу бағасы, 2870 Банктің басқа іранзиттік шоттары -
Опционда сату бағасы дербес шот ашылады.
6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары
Баланстан тыс шоты бойынша екі дербес шот ашылады: Сатып алынган опцион
бойынша шартты талаптар және Сатылған опциондар бойынша шартты талаптар.
Ал 6905 "Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер -
Сатып алынған опцион бойынша мүмкін міндеттемелер және Сатылған опцион
бойынша мүмкін міндеттемелер. Баланстан тыс шот 6999 Шетел валютасында
жасалған мәміле бойынша банк позициясы - Опцион бойынша позиция.
Банк опционды сатып алу кезінде оның бағасын толейді және келесі
өткізбені жасайды:
Дт 1870 Банктің өзге де транзиттік есепшоттары
Кт 1050 Банктердіц корреспонденттік есепшоттары
• бір уақытта шартты талап валютасында спот багамы бо-
йынша опционның жалпы сомасына:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
талаптары
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша банк
позициясы
• және шартты міндеттеме валютасында:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-Йынша банк
позициясы
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер
Бүдан әрі банк спот бойынша қайта бағалауды және ай ая-гындағы
спот жэне форвард бағамының арасындағы айырма негізінде опцион багасын
есептеу керек.
Банк опцион бойынша баланстан тыс пюттар бойынша есеп айырысуды
жүргізген кезде кері откізбелер жасалынады және бір уакытта баланстык
шоттар бойынша келесідсй шоттар корреспон-денциясы жасалады:
• валюталар м ресми сатып алған бағам)інан жоғары сатқан кезде: Дт
1001 Кассадағы қолма-қол ақша
1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы Кт 4530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер
• валюталарды ресми сатыи алган бағамнан төмен сатқан
кезде:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық кысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық үзақ
позициясы
Кт 1001 Кассадағы қолма-кол ақша
4530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер Банк опционды
саткан кезде опцион бағасы көлемінде ақша
каражаттарын алады және келесі өткізбелерді жүргізеді: Дт 1050
Банктердің корреспонденттік есепшоттары Кт 2870 Банктің өзге де
транзиттік есепшоттары Бір уақытта спот бағамы бойынша опционның жалпы
сома-
сына корреспонденция жасалады:
• шартты талаптар валютасында:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша піартты
талаптары
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша
позициясы
• жэне шартты міндеттеме валютасында:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша
позициясы
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
міндеттемелерБанк опцион бойынша есептеу кезінде баланстан тыс
шоттар бойынша кері өткізбелері жасалынады, ол баланстық шот бойынша:
• сатып алу валютасын ресми бағамынан төмен шетел валю-тасын
сатқан кезде:
Дт 1001 Кассадағы колма-кол ақша
5530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар Кт 1858
Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы
• сатылған валютасын ресми бағамынан жоғары шетел валю-тасын
сатып алу кезінде:
Дт 5530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар
1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы Кт 1001 Кассадағы колма-қол ақша
4.ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАНКТІК ЕСЕП АЙЫРЫСУ НЫСАНДАРЫ
Экспорт-импорт операцияларын жүзеге асыру кезінде халықара-лық банктік
есеп айырысудың келесідей нысандары қолданылады: құжаттамалық аккредитив;
құжаттамалық инкассо; - банктік аударым.
Құжаттамалық аккредитив
Құжаттамальщ аккредитив - экспортшы (траттаны акцептеу) пайдасына
төлемді жүргізу туралы клиент-импортшы тапсырысы бойынша берілетін банктің
шартты ақшалай міндеттемесі немесе аккредитивте көрсетілген анықталған
сомада және бекітілген мерзімде басқа банктің төлемді (тратта акцепті)
жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Құжатты аккредитив ез кезегінде банктің бенефициарға' өзінін тапсырыс
берушісінің есебінен егер бенефициар аккредитивте көрсетілген құжаттарды
белгіленген мерзімде ұсынған жағдайда келісілген валютада белгілі соманы
төлеуге беруі.
Бенефициар - сеніп тапсырылған меншіктен табыс алушы.
Банк сатып алушы мен сатушының арасында делдал қызмет аткарады. Олар
арқылы бірқатар операциялардан кейін төлем жүзеге асырылады: сәйкес
аккредитивті кұжаттарды ұсынуға қарсы бене-сЬициар акцептелген вексельді
төлеу немесе төлемді жүргізу міндет-темесі нысанындағы келісімге байланысты
аккредитивте көрсетілген соманы банктен алады. Құжаттамалық аккредитив
арқасында бенефициар сатып алушының төлем кабілетіне және оның төлеуге
дайын болуына байланыссыз және тауарды түсіргеннен кейін бір-ден өтімді
қаражаттар алуы мүмкін.
Төлемді қамтамасыз етудің құралы ретінде құжатты аккредитив әсіресе
сатып алушылар мен сатушылардың ойларының қақты-ғысуын бәсеңде-1- үшін
қажет:
• Сатушы езара шартта көрсетілген тауарды жеткізілімі үшін оған
төленетін сома валютада берілетініне сенімді болғысы келеді;
• Сатып алушы тауар жеткізілінбейінше ақша төлегісі келмейді.
Қүжаттамалык аккредитив өзінің ерекше артықшылығына ие:
• Әлемде барлық елдермен операция жүргізу
кезінде қамтамасыз ету құралы ретінде қолданылуы;
• Сатушыға тиесілі соманы игілікпен билеу;
• Төлем жағдайы қатынасындағы икемділік;
• Қысқа мерзімді қаржыландыру қаражаты ретівде қолданылуы;
• Сатушыға жеңілдікті қамтамасыз ету жағдайлары анықталған кезде
мүмкіндік беретін төлемді тез және кедергісіз жүзеге асыруы;
• Ерекше халықаралық құқыққа сенімділік.
Жоғары айтылғандай, аккредитив төлемді қамтамасыз ету қыз-метімен
қатар несие қызметін де орындайды. Сатып алушы банктің төлемді жүзеге асыру
міндеті сатушының өз банкінен несие алуын жеңілдетеді. Белгілі жағдайларда
аккредитив импортшы банкке несие үшін негіз бола алады, яғни банк
аккредитивті операциялар-ды жүзеге асыру кезінде тауарға деген меншікті
растайтын құжат-тарды басқаруы мүмкін, себебі тауар жөнелтпе құжаттары
жөнелтілген жүкті беру талаптарын куәландырады. Құжаттарды беру жолы арқылы
тауарды иемдену кұқығы да беріледі.
Клиенттерге аккредитив аккредитивті ұсыну немесе аккредитив-ке өтініш
негізінде (5-қосымша) ашылады.
Аккредитивтермен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде, ашуға тапсырмада
аккредитив түрінің көрсетілуін тексеру керек, себебі егер сәйкес белгілері
болмаса, онда бұндай аккредитив қайтарып альщбайды.
Аккредитивтің түрлері қамтамасыз ету көлемі туралы Дағдаластықпен және
өзіне тәуекелді алу кезінде аньщталады.
Аккредитивті қайтарып алу
Кез келген уақытта эмитент-банк өзгертуі немесе жоюы мүмкін көп
жағдайда бенефициарды алдын ала ескертпей аккредитивтің бұйрык берушісінің
айтуы бойынша жасалынады. Сондықтан бұн-дай аккредитив банктің ешқандай
кұқықты төлем міндеттемесін тудырмайды. Тек эмитент-банк немесе оның
корреспондент-банк құжат бойынша төлемді жүзеге асырған кезде аккредитивтің
қайтарып алу заңды күшін жояды.
Сонымен қайтарымды аккредитив беиефициарга жеткілікті қам-тамасыз
етуді ұсынбайды. Омы корреспондент-банк ешқашанда растамайды және өзара
сенім орнаған бір-біріие танымал әріптестер арасында іскерлік катыиастарда
ғағіа колданылуы мүмкін. Қазіргі тацда қайтарымды аккредитив сирек
колданылады.
Қайтарып алынбайтын аккредитив
Бенефициарға жоғары деңгейлі сенімділік береді, егер ол аккредитив
шартын орындаған болса оның жеткізілімдері мен қызметтеріне төлем
жүргізіледі. Қайтарып алынбайтын аккредитив эмитент-банк төлемінің қатаң
міндеттемесін құрайды. Қайтарып алынбайтын аккредитив кезінде аккредитивті
өзгерту немесе жою бенефициардың және де жауапты банктердің кслісімдерін
талап етеді. Егер сатушы аккредитив шартын өзгерткісі немесе жойғысы келсе,
онда ол сатып алушыдан эмитент-банкке сәйкес тапсырма-ларды беруін талап
етуі керек.
Қайтарып алынбайтын аккредитивті ашу туралы бенефициарға корреспондент-
банк хабарлайды. Қайтарып алынбайтын аккредитив расталуы және расталмауы
мүмкін. Қайтарып алынбайтын растал-маған аккредитив кезінде корреспондент-
банк бенефициарға аккре-дитивтің ашылуы туралы міндеттенеді. Бүл жағдайда
ол төлемнің ешқандай меншікті міндеттемелерін алмайды және нәтижесінде
бенефициар ұсынған күжатгар бойынша оны жүргізуге міндетті емес. Себебі,
беиефициар шетелдегі эмитент-банкке сенеді, қайта-рып алынбайтын
расталмаған аккредитив тек саяси тәуекел және қаражаттарды аудару тэуекелі
маңызды емес болған жағдайда ғана жалпылама болып табылады. Егер
корреспондент-банк аккредитив ашқан банктермен жақсы қатынаста болса,
сондай-ак түрақты саяси және экономикалық жагдайға сүйенетіи болса, онда ол
құжат бойынша төлемдерді клиент мүддесіне сәйкес операцияларды тез жүргізу
мақсатында жүзеге асырады.
Егер корреспондент-банк бенефициарға аккредитивті бекітсе, онда ол
аккредитивке сәйкес және берілген уақытта күжаттар бойынша төлем жургізуге
міндетті болып табылады. Бұл жағдайда бенефициар аккредитивті ашқан
банктің міндеттемесімен бірге занды тең күнды және корреспондент-
банктің дербес міндетіне төлем жүргізеді. Сондыктан ол үшіи камтамасыз ету
деңгейі мәнді жоғарылайды. Себебі көп жағдайларда бұндай аккредитивке экс-
портшы еліндегі банктер ұшырайды, бекітетін саяси тәуекел және каражаттарды
аудару тэуекелі ерекше болып табылады.
Экспортшыга Үй банкімен расталган, яғии жспортшы елін-гіегі
банктерге аккредитив айтарлықтай кепіл береді. Егер гөлемнің түсу мерзімін
(кезеңін) анықтау мүмкіғі болса, онда маңызды валюгалык гәуекел валюталық
мерзімді өзара шарттармен сакталуы мүмкін. Бірақ, егер ең басынан төлем
мерзімі анықталмаған болса да, валюталық операцияларға қатысушы банктер көп
жағдайларда тиімді шешімдгрді ұсынуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай аккредитивтің нысандары бенефициар үшін
камтамасыз ету денгейімен ерекшеленеді. Аккредитив түрлері мен
конструкциялығы оларды пайдалануға байланысты болады.
Аккредитивтің негізгі түрлеріие келесілер жатады:
• үсыну бойынша төлемдер;
• төлемді үзарту бойынша;
• бенефициардың траттаны акцептілеуін карастыру;
• бенефициардың тратталарды сатып алуын қарастыру;
• кызыл ескертпе;
• жаңартпалы;
• стенд бай (резервтік аккредитив);
• аудармалы.
Төлемді ұсыну бойынша аккредитив
Аккредитивтщ кең қолданылатын түрі болып табылады. Бене-фициармен есеп
айырысу аккредитивтегі шарттар орындаған кезде қажетті қүжаттарды үсыну
аркылы жүзеге асады. Банктер қүжат-тарды алғаннан кейін жеті банктік күннен
аспайтын мерзім ішінде сәйкес уақытқа күжаттарды тексеруге құқығы бар.
Экспортшының шотына қаражаттарды есептеу кезіғіде валюталау күні аккредитив
валютасына байланысты болады.
Төлемді ұзарту боііынша аккредитив
Бенефициар толемді қүжатты берген кезде смес, аккредитивте көрсетілген
біршама кеш мерзімде алады. Аккредитивтерге сэйкес Құжаттарды ұсынганнан
кейін, бенефициар өкілетті банктен төлем мерзімі келген күні төлемді жүзеге
асырады, келісімін алады. Соңдықтан импортшы кұжаттарды иемдеиуге, оларды
сатылу және сату бағасы бойынша дебеттегенге дейін ие болады. Экономикалық
жоспарда төлемді үзарту бойынша аккредитив тратта акцептін
карастыратын аккредитивке сәйкес келеді, тек төлемді ұзарту бойынша
аккредитив вексель сияқты дисконтталмайды, себебі бұнда бухгалтерлік талап
қана қолданылады. Анықталған жағдай-ларда төлемді ұзарту бойынша талапты
банк авансылауы мүмкін. Бұл тек эмитент-банк немесе банк бекітушісі үшін
ғана мүмкін. Вексельді есептеу кезінде көптеген мүмкіндіктер болады.
Тратта акцептімен аккредитив
Бенефициар сатып алушыға ұсынған тратта аккредитив бойын-ша шарттарды
орындағаннан кейін аккредитивті ашқан эмитент-банк немесе акцептпен
камтамасыз етілген корреспондент-банктің оған қайтаруын талап ете алады.
Төлем орнына тратта акцепті жасалады. Акцептелген траттаны ол өз банкіне
беруі немесе мер-зімі келген күні төлеу үшін қолдануы мүмкін. Акцепті
қарасты-ратын аккредитив бойынша тратта 60 күннен 180 күнге дейін қызмет
етеді. Тратта акцептін қарастыратын аккредитив импортшы-ға телем мерзімін
кепілдеу үшін қызмет етеді: төлем мерзімі басталғанға дейін, ол тауарды
одан әрі сата алады және түсім есебінен акцепті төлеуі мүмкін. Осыдан
келіп, импортшы мәмілеге
сәйкес несие алмайды.
Траттаны сатып алу аккредитиві
Негоциация түсінігінде бенефициардың траттаны ұсынуына қарсы,
негоциацияға өкілетті банктердің қаражаттарды төлеуі жатыр. Қаражат
төленбеген құжаттарды тексеру негоциация болып табылмайды. Бенефициар дүрыс
қүжаттарды үсыну кезінде, эмитент банк вексельді немесе құжаттарды үсыну
кезінде, эмитент-банк вексельді немесе құжатты төлеуді кепілдендіреді.
Коммерциялық ашредитивтің көп қолданылатын нүсқасы - тратта негоциациясы-
мен байланысты аккредитив. Кейбір жағдайларда белгілі банктерде таңдау
шектелген. Коммерциялық аккредитив бойынша комиссияны төлеу бенефициар
есебінен жүзеге асады.
Авансты аккредитив
Қызыл ескертпе аккредитивін колданған кезде сатушы кор-респондент-
банктен келісілген соманы талап ете алады. Соңғысы, негізінде аккредитив
бойынша жеткізілетін тауарды алу немесе өндірісті қаржыландыру үшін
арналған. Аванс түбіртек (квитанция) бойынша төленеді және бенефициардың
жазбаша міндеттемесін жөнелтім кұжаттарына мерзімінде ұсыну керек. Аванс
төлеу ак-кредитивті ашқан банктің жауапкершілігі негізінде корреспондент-
банк есебінен жүзеге асады. Егер сатушы уақытында қажетті құжаттарды
ұсынбаса немесе авансты өтемесе, онда корреспондент-
1
1 f-тарау. шетел валюшиыі-щси-ы
банк аванс сомасына пайызды дебеттейді. Сондықтан бүл аккредитивке
бүйрык берушіден ұстап калады. Бүрын аванс төлеу күзыретін корреспондент-
банк қызыл сиямен белгілеген, содан қызыл ескертпе аккредитиві деген
атаққа ие.
Жаңартпалы аккредитив
Егер сатып алушы гапсырыс тауарларының белгілі бір бөлік-терін белгілі
уақыт аралықтарында жеткізуге бүйрық берсе (жеткізілім топтамасы туралы
келісімшарт), онда төлем ішінара жеткізілім күнымен сәйкес өтелетін
жаңартпалы аккредитив бойынша жүзеге асуы мүмкін. Жаңартпалы аккредитив
кезінде келесі ескертпелер болуы мүмкін: 100000 USD аккредитив сомасы
1200000 USD -чалпы сомасына дейін авхоматты түрде он бір рет жаңарып
отырады. Алғаш 100000 американдык долларды пайда-ланғаннан кейін, бірден
келесі ішінара төлем күшіне енеді және 1,2 миллион американдық доллар
сомасына дейін қайталанады. Көбі-несе жаңартпалы ескертпеде бөлек
транштардың1 пайдалану мерзімі тіркеледі. Жаңартпалы аккредитивтер жиынтық
және жиынтық емес болуы мүмкін. Жиынтық, яғни пайдаланылмаған немесе толық
пайдаланылмаған үлес сомасы қатысты үлеске қо-сылуы мүмкін. Жиынтық емес
жағдайда, керісінше, уақытында талап етілмеген ішінара сомалардың пайдалану
мерзімі өтеді.
Резервті аккредитив
Стенд бай аккредитивтері ең алдымен Құрама Штаттарында қолданылады
және АҚШ федералды штаттарының заңдық хұкіміне сәйкес банктер бере алмайтын
бізде қабылданған кепілдерді ауыс-тырады. Алайда Еуропада да аккредитивтің
осы түрі қолданылады. Стенд бай аккредитивтері кепіл қүралы болып
табылады.
Резервті аккредитивтер келесідей телем және қызметтер арқылы
кепілдендіріледі:
• үсыну бойынша телемге жататын вексельдер бойынша төлем;
• банктік несиелерді өтеу;
• тауар жеткізімдерін төлеу;
• келісімшарт бойынша тауарды жеткізу;
• жүмысты орындау немесе мердігерлік шартты орындау. Банкке
аккредитив бойынша бүйрық берушінің өз міндеттемесін
орындамағаны туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу ... ... .
2. Валюталық шоттарды ашу тәртібі ... ... ... ... .
3. Валюталық операциялардың түрлері және олардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
4. Халықаралық банктік есеп айырысу н ысандары ... ... ... .
5. Банктің валюта-айырбас операцияларының
есебі ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Коммерциялық банктердің сыртқы экономикалық қызметі тауарлар мен
әрекеттерді экспорттау-импорттау, Қазақстан Республикасының аумағында шетел
валютасында оларды өткізу, еліміздің ішінде бейрезидент тұлғалардың
шаруашылықпен айналысудағы тауарлық емес сипаттағы мәміле кезінде теңге
және шетел валютасында банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты.
Әрбір егеменді мемлекетте заңды төлем кұралы ретінде сол елдің ұлттық
валютасы қолданылады. Сондықтан сыртқы сауда, қызмет, несие, инвестиция,
мемлекетаралык төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті жағдайы төлеуші
немесе сатып алушылар шетел валютасын сатып алу немесе сату нысанында бір
валютаны басқа валютаға айырбастау болып табылады. 21 ҚЕХС сәйкес валюталық
операция бұл шетел валютасында деноминацияланатын немесе ондағы есепті
талап ететін операция.
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ РЕТТЕУ
Осындай айырбастарды жүргізу үшін валютальщ нарық қызмет етеді, яғни
сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасатын бағам арқылы шетел валютасын
ұлттық валютаға айырбастау немесе сату жүзеге асырудың ресми орталықтары.
Валютаны айырбастау операциялары ежелде ауыстыру ісі ны-санында ерте
заманда және орта ғасырларда пайда болып, бірақ қазіргі түсініктегі
валюталық нарық XIX ғасырда қалыптасты. Олар келесідей негізгі
ерекшеліктермен сипатталады:
• байланыстың электронды қүралын кеңінен қолдану және
олар бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруда шаруа-шылық
қызметті интернационалдандыру негізінде валюталық нарықты
интернационалдандыру күшейеді;
• операциялар барлық елдер түпкірінде тәулік ішінде үздіксіз
жасалынады;
• валюталық операциялар техникасы сәйкестендірілген, есеп
айырысулар банктің корреспонденттік есепшоты арқылы
жүргізіледі;
• валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру мақсатында
валюталық операциялардың кең көлемде дамуы;
• алып-сатарлык және төрелік операциялар коммерциялық мә-мілемен
байланысты валюталық операциялардан біршама асып түседі; олардың
қатысушыларының саны бірден өсті және олардың құрамына банктер
мен үлт аралық корпора-циялардан (YAK) басқа занды және жеке тұлғалар да
жатады;
• түракты экономикалық жағдайларға тәуелсіз өздерінің бир-
жалық тауарларына байланысты тенденциясы бар валюталық бағамның
түрақсыздығы.
Атқарымдық көзқарас түрғысынан валюталық нарық келесілерді
камтиды:
• халықаралық есеп айырысулардың уақытылы жүзеге асырылуы;
• валюталык және несиелік тәуекелді сақтандыру;
• әлемдік валюталык несиелік және қаржылық нарықтардың
өзара байланысы;
• банк, кәсіпорын, мемлекеттің валюталық резервтерінің әрта-
раптандырылуы (диверсификациясы);
• валюталық бағамды реттеу;
• қатысушылардың валюталық багам айырмасы ретінде алатын алып-
сатарлық пайдасы;
• эюшомиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған валюталық
саясатты жүргізу.
Институционалдық көзкарас түрғысынан валюталық нарық -бұл банктердің,
брокерлік фирмалардың, корпорациялардың, әсіресе үлт аралык
корпорациялардың (ҮАТ) жиынтығы. Банктер банк-аралық нарықта және тауарлы-
өнеркәсіп клиентурасында 85-95% валюталық мәмілелер жасайды.
Валюталық қатынастың субъектілеріне Қазақстан Республика-сының
резидент және бейрезидент түлғалары жатады.
Валюталық реттеулердің объектілері валюталық құндылықтар-мен
жүргізілетін операциялар болып табылады. Оларға: шетел валютасы және бағалы
қағаздар (акция, облигация, төлем қүжатта-ры, қарыздық міндеттеме, қымбат
металдар) жатады.
Валюталық қүндылықтармен жүргізілетін операциялар екі түрге бөлінеді:
ағымдағы валюталық операциялар, олардың қүрамына елден валюта аудару және
керісінше валюта қабылдау, саудалық сипатқа жатпайтын аударымдар және тура
инвестициялар, қаржы-лық несиелер және т.б. капитал козғалысымен байланысты
опера-циялар жатады.
Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензия-ларды Үлттық
банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни үшінші
түлғаларға берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда көрсетілген
жағдайда және келесілерге сәйкес жүргізуге кұқы бар:
• шетел валютасындағы каражаттарды занды және жеке түлғалар-дың
шотына және салымына орналастыруға және қабылдауға;
• банктер мен үйымдарға шетел валютасында несие және
қарыздарды тарту және ұсыну;
• заңды және жеке тұлғалардан шетел валютасындағы төлем
кұжаттарын сатып алу және сатуды жүзеге асыру;
• валюталарды сатып-алу сатуды жүргізу;
• шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік қаты-
настарды белгілеу;
• өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
• шетел валютасында саудалық және саудалық емес операция-лар
бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру;
• халықаралық банктік тәжірибегс сәйкес басқа да операция-
ларды жүзеге асыру.
Валюталык операцияларды жүзеге асыруга қүкық берілген банк-тер
уэкілетті дсп аталады. Валюта нарығында банктің рөлін анықтайтын негізгі
фактор банктің көлемі, оның репутациясы, бөлімшелермен филиалдардың
шетелдік желісінің даму деңгейі, жасалатын халықаралық банктік есеп
айырысудың көлемі болып табылады. Сондай-ақ банк және оның валюта саясаты
орналасқан орындарда кезең сайын енгізілетін валюталык шектеулер, телекстік
және телефондық байланыс жағдайы маңызды рөл атқарады.
2000 жылдың сәуірінен бастап ¥лттық банк теңгенің еркін қалқымалы
бағамын белгіледі. Ол ¥лттық банк катысуынсыз валюталық нарыкта сұраныс
және ұсыныс негізінде ұлттық валюта бағамын құрылуын болжайды. Бұндай
жагдайда валюталық рет-теудің маңызы кенеттен өседі, негізгі міндеттері
келесілер болып табылады:
• Қазақстан Республикасының аумағында жүргізілетін валюта-лық
операциялардың жүргізілу тэртібі мен қағидаларын анықтайтын
нормативтік құқықтық актілерді шығару, валю-талық операциялар
субьектінің құкықтары мен міндеттері, валюталық заңдылықтарды бүзғаны
үшін жауапкершілік;
• валюта заңдылықтарының орындалуын бақылау (валюталык
бақылау);
• валюталық нарық, жүргізілген валюталық операциялар көле-мін және
күрылымының жагдайын талдау.
Валюталық реттеу мәселелерін шешу үшін Қазақстан Респу-бликасының
Үлттык банкі келесі негізгі эдістсрді колданады:
• валюталык операциялар объектілері меи субъектілерін, валюта-лық
операциялар субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін, жіктелуін,
валюталық құндылықтармен айналысу тәртібін белгілеуді
аныктайтын валюталық операцияларды жүргізу тәртібін белгілеу;
• сипатына, субъектісіне, объектісіне, көлеміне
байланысты белгілі валюталық операцияларды жүргізуге шектеу енгізу;
• шетел валютасын паидаланатын қызметтерді лицензиялау;
• валюталык операцияларды тіркеу;
• валюталық операциялар туралы есептемені жинау және талдау;
• валюталық заңдылықтардың орындалуын бақылау;
• валюталык реттеу мәселелері бойынша халықаралык байла-ныс.
(Қазақстан 1992 жылдың ортасыиан бастап халыкара-лық валюта
корының (ХВҚ) мтшесі болып табылады, ал 1996 жылдың 16
шілдесінен бастап ХВҚ келісім баптары-ның VIII бабына енді, онда
мемлекеттердің өздерінің валю-таларының айырбасталымдылығын қамтамасыз ету
міндеттері қарастырылған, ягни ағымдағы валюталык операциялар бо-
йынша шектеулер енгізбеу).
Валюталық реттеудің негізін қүраушы жүйе валюталық бақылау болып
табылады. Валюталык бақылаудың мақсаты - Қазақстан Рес-публикаснның
резидент және бейрезидент түлғаларының валюталық операция жүргізу кезінде
заңдылыктарды сактауын қамтамасыз ету. Валюталық бакылаудың негізгі
бағыттары:
• заңдылыктарға сәйкес жүргізілетін валюталык операциялар-
дың сәйкестігін анықтау және оларды жүзеге асыру үшін қажетті
лицензиялар мен куәліктердің болуы;
• шетел валютасындағы төлемдердің шарт жағдайына сәйкес-тігін
тексеру;
• валюталық операциялар бойынша есеп жүргізу және есеп
берудің толықтығын және объективтігін тексеру.
Валюталык қатынастарды реттеу кезінде негізгі рөлді арнайы валюталык
заңдылықтар атқарады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудің негізгі
органы республиканың заңдылыктарына сәйкес валюталык реттеудің қызметтерін
атқаратын Үлттық банк болып табылады. Үкімет және басқа да мемлекеттік
органдар валю-талық реттеудің заңдылықтарына сәйкес өз қүзыретінің шегінде
жүргізеді. Валюталық реттеу бойынша негізгі нормативтік актілер 1998 жылдың
24 желтоқсанында Валюталык реттеу туралы заңға толықтырулар мен
қосымшалар енгізілген заң болып табылады. Ол Қазақстан аумағында
жүргізілетін валюталық операциялардың прин-циптері мен тәртібін валюталык
операция субъектілерінің құкықтары мен міндеттерін, валюталық заңдылыктар
бұзылуының жауапкерші-лігін анықтайды. Валюталык бақылау агенттері ретінде
валюталык операцияларды жүргізу кезінде валюталық заңдылыктардыц орында-
лУын бақылау міндеті жүктелген уәкілетті банктер мен банктік емес қаржылық
мекемелер болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында келесідей валюта-лык
шектеулер қолданылады:
• резиденттер арасында жүргізілетін операциялар бойынша бар-лық
төлемдер тек казакстандық валютада жүргізілуі керек, тек ¥лттык
банктің нормативтік құкықтық актілерінде, салық және кеден зандылықтарында
көрсетілген жағдайлардан басқа;
• банктік операциялардың бөлек түрлерін жүзеге асыруда уәкі-летті
емес банктер және үйымдардың шетел валютасын сатып алуға, сатуға
және айырбастауға болмайды;
• қызмет және тауар, несие ретінде резиденттер алатын шетел
валютасы, олардың өкілетті банктеріндегі шоттарында міндетті түрде
есептелуі керек.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президенті халықаралық
міндеттемелерді орындау мақсатында және күтпеген жағдайлардың туындау
кезінде кез келген валюталық операцияларды шектеуге және тоқтатуға қүқылы.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысына сәйкес Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк туралы заңды күші бар ҚР Ұлттық банк шетел
валютасы жүргізілетін операцияларға кажетті операциялар енгізуге қүкы бар.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу туралы Заңына сәйкес Қазақстан
Республи-касының Үлттық банкі резиденттердің экспорттық операцияларына
валюталық төлем және экспорттык валюталық түсімді міндетті сату тәртібіне
шек қоя аладьт. Соңғысы нақгы уакьггга уакъггша тоқтатылған.
2. ВАЛЮТАЛЫҚ ШОТТАРДЫ АШУ ТӘРТІБІ
Шетел серіктестігімен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін валюталық шот
ашу қажет. Егер занды тұлғаның банкте теңгелік шоты болмаса, онда оны ашу
үшін келесі күжаттар қажет:
• нотариалдык куәландырылған қүрылтай құжаттарыньщ көшірмесі;
• заңды түлганың валюталық шот ашу туралы арызы;
• уәкілетті тұлғалардың кол және мөр үлгілері;
• салык төлеуші ретінде есепке тұрғаны туралы анықтама;
• Қазақстан Республикасының уәкілетті органына тіркелгендігі туралы
куәлік.
Банкте төлемдерді жүргізу үшін өзара шарттар, келісімдер, мәмілелер
көшірмесі бар заңдық іс жасалынады.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке түлғалар банкте валюталык шот
ашу үшін келесі қүжаттарды үсынуы қажет:
- шот ашу үшін арыз (1-қосымша);
- жеке басын куәландыратын құжаттың көшірмесі;
- клиенттің салык есебіне тіркелгендігін растайтын салық
қызметінің органы берген бекітілген нысандағы қүжат;
- мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын уәкілетті орган
берген кұжаттың көшірмесі немесе соған теңесетін құжат (патент
немесе лицензия) көшірмесі.
Шотқа келіп түскен валюталық қаражаттар жариялануы қажет: уәкілетті
банктер аркылы ішкі валюта нарыіында теңгеге сатып алынған экспортты
валюталық түсім, жарғылык капиталға салым, қаржылык көмек, қайырымдылықтар,
сыйлықтар, несиелер, қарыз-дар, валюта. Заңды түлғалар шетел валютасындағы
несиені тек бейрезидент түлғалармен есеп айырысу үшін және шетел валюта-
сында алынған банктік несиелер бойынша міндеттемелерді орындау үшін ғана
іла алады. Клиенттердің валютаны сатып алуы валюта-лық каражаттарды сатып
алуға берілетін арыз арқылы (2-қосымша) және кросс-операция (айырбастау) (3-
косымша) бойынша жүзеге асырады, ал сату валюталык каражаттарды сатуға арыз-
тапсырма негізінде жүргізіледі (4-қосымша).
Клиент валюталық шоттан тауарды Рімпортгау (жүмыстар мен қыз-метгер)
бойынша келісімшарттарды алдын ала төлеуді жүзеге асыру кезінде банкке
сәйкес өзара шарт, келісімшарт немесе келісімдерді үсынуы қажет. Үсынылатын
қүжаттар негізінде валюталық шот ашу кезінде тоғыз таңбалы саннан түратын
нөмір беріледі.
000 000 000
1 2 3, Мүндағы: 1 - валютаның коды;
2 - шоттың баланстық нөмірі;
3 - клиенттің нөмірі (жеке).
Онда шоттың ашылған күні, клиентгің атауы, нөмірі және косым-ша
ақпараттар жазылатын, валюталық шоттарды тіркеу кітапшасы жүргізіледі. Сол
уақытта клиенттерге папка ашылады: онда шот бойынша ақша қаражаттарымен
байланысты барлық материалдар жиналатын заңды іс және дербес шот
керсетіледі.
Жоғарыда айтылғандай, банктер шетел валютасында операция жүргізу үшін
лицензия алулары кджет. ҚР Үлттық банкі лицензия-лауды заңдылықтарға сэйкес
жүзеге асырады. Бүгінгі күні шетел валютасында қолма-кол есеп айырысу
негізінде бөлшек сауда және Қызмет көрсетулермен байланысты әрекет,
резиденттердің мемлекет заңдылықтары бойынша кұқықтарына сәйкес шетел
банктерінде және каржы институттарында шоттар ашумен байланысты кызмет-
терге лицензия беріледі.
Кейбір шетел валютасындағы операциялар Үлттық банкке тір-келуі қажет,
мысалы, 100 мың АҚШ долларынан асатын ақша каражатының бейрезиденттен
резиденттердің пайдасына өтетін ка-питал козғалысымен байланысты. Үлттык
банк капитал қозғалысы-мен байланысты валюталык операциялардың келесі
тіркеу тәртібі белгіленген:
180 күнге дейінгі алынатын несие;
180 күн мерзімінде резиденттердің экспорттык мәмілелерін
бейрезиденттердің несиелеуіне байланысты есеп айырысуларды
жүзеге асыру;
180 күн мерзімінде резиденттердің импорттык мәмілелерін
бейрезиденттердің несиелеуіне байланысты есеп айырысуларды
жүзеге асыру;
Қазақстан Республикасындағы бейрезиденттердің инвестициясы;
жылжымайтын мүліктерге мүліктік және басқа да қүқықтар төлемдеріне
аударымда;
бейрезкденттердің 180 күн мерзімінде резиденттердің
экспорттык мәмілелерін несиелеумен байланысты есеп айырысуларды
жүзеге асыру.
Валютальщ операциялар бойынша есеп және есеп беру тәртібі және нысаны
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі мен ста-тистикалық уәкілетті
мемлекеттік органдарының келісіміне сәйкес Қазақстан Республикасы Үлттық
банкпен бекітіледі және Қазақстан-ның заңды және жеке түлғалары міндетті
түрде орындауы керек.
Республикадағы барлық заңды және жеке түлғалар Қазақстан Республикасы
Үлттық банк және өкілетті банктерге олардың сұрауы бойынша, валюталық
реттеу заңының талаптарын орындау максатында қажетті ақпараттар мен
каражаттарды үсынуға міндетті. Жекелеген валюталардың ұзак немесе қысқа
позицияларында бірінші кезекте мүмкіндігі болатын қолма-қол етелмеген
мәмілелер-мен байланысты олардың қолдагы бар мүмкіндіктері жабылмаған
мәмілелерімен валюталық операцияларды жүргізу кезінде банктер әр түрлі
тәуекелге бел буады.
Валюталық позиция банктің шетел валютасындағы талаптар мен
міндеттерінің аракатынастарын білдіреді. Олардың нақты валюта бойынша тең
болуы кезінде валюталык позиция жабық деп есепт-елінеді, ал тең келмеуі
кезінде - ашык.
Жабық валюталық позиция кезінде банк шетел валютасын сатып алу
мәмілесін жасайды да және дәл сол уақытта оны алынған табыспен басқа сату
мәмілесімен жабады. Үлттық банк жабық валюталық позиция көлемін шектемейді.
Егер сатылған валюта бойынша міндеттемелер оған деген талап-тардан
жоғары болса ашык валюталык позиция қыска болуы мүмкін және егер сатып
алынған валюталар бойынша талаптар оларға деген міндеттемелерден жоғары
болса, онда ұзак болуы мүмкін.
Қатаң валюта бойынша ашық валюта позициясына мәлімет банктің жаргылық
капиталының 30% кұрауы керек, ал үзак валюталык позиция жүмсақ валюта
бойынша 5%, валюталық нетто-позицияның жарғылык капиталдың 50о күрауы
керек.
Банктік операциялардың жіктелуі жалпы банктік критерийлері бойынша,
сондай-ак тек валюталық операцияларға ғана тән баска да бслгілері бойынша
жүзеге асады. Сонымен, олар келесідей жіктеледі:
Қазакстан Республикасы аумағында жасалынатын;
валюталық күндылықтардың Қазақстан шекарасына өтумен
байланысты;
Республикадан тыс жерде банктер жасайтын.
3.ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін валюталық операциялар-дың түрлері
кеңінен дамыды. Елуінші жылдардың аяғынан бастап өнеркәсібі дамыған елдерде
валютаны жедел үсыну (спот) және мерзімді (форвордтық) мәмілелер кең
колданылды, соңғылары валюталық реттеу объектілері болып табылады.
Жетпісінші жылдар-дан бастап биржада фъючерстік және опционды валюталык
мәмілелер дамыды. Бүл алып-сатарлық мәмілені және валюталык тәуекелден
сақтандырудың жаңа нысаны. Қолма-қол валюталық операцияларды көп банктер
жүзеге асырады, мерзімді операциялар мен своп мәмілелерін негізінен ірі
банктер, ал опционды опера-цияларды ірілендірілген банктер жүзеге асырады.
Жедел ұсыну (своп) валюталық операциялары өте кең таралған және теленген
мәміле көлемінің 90% қүрайды. Олардың мәні мәмілені жасау кезіидегі бағам
бойынша мәмілеге отыру күнінен бастап екінші күні валютаны алып-сату
шартына байланысты банк-контрагентте-рінің оны жеткізуінде.
Свифт электрондық байланыс кұралының, банкаралық элек-тронды
аударымдар жүйесінің, мысалы, АҚШ-та ЧИПС, Лонданда ЧАПС және т.с.с,
компьютерлік өңдеудің кең таралуы бүгіннен ертеңге дейін немесе
ертеңнен келесі күнге дейінгі бір күндік депозиттерді орналастыру
операцияларын тез жүзеге асыру үщщ айтарлыктай мүмкіндік береді. Алайда
дәстүрлі валюталық опера-ция негізінде спот мәмілесі және базалық бағам
ретінде теле-графты аударым бағамы деп аталатын спот бағамы танылып
қалады. Осы бағам негізінде валюталық нарықта баска мәміле бағамдары
анықталады: валютаны жеткізудің қысқа мерзімінде бір реттік мәміле үшін
бағам ретінде мерзімдік.
Жедел ұсынумен байланысты валюталық операциялар валюта-лық жайғасымның
ең мерзімді элементі болып табылады және белгілі бір тәуекелді өз мойнына
алады. Банктер спот операция-сының көмегі арқылы өз клиенттерінің шетел
валютасындағы қажеттіліктерін қамтамасыз етеді, капиталдардың, оның ішінде
қапыл' ақшалардың бір валютадан басқаға ауысуы төрелік және алып-сатарлық
операцияларды жүзеге асырады.
Шетел валютасындағы мерзімді мэмілелер (форвардтьщ, фьючерстік) - шарт
жасаган кезде тіркелген бағам бойынша шетел валютасының сомасын белгіленген
уақыттан кейін алып келуі туралы екі жақтың келісуі арқылы жасалынатын
валюталық мәміле. Осы анықтамадан мерзімдік валюталық ояерациялардың екі
ерекше-лігі байкалады:
1. шарт жасау уақыты мен мәмілені орындау арасында интер-вал бар,
яғни валютаны жеткізу. Ол мәмілені жасау күнінен бастап кезең соңы ретінде
(мерзімі 1-2 апта, 1, 2, 3, 6, 12 ай және 5 жылға дейін) немесе мерзім
шегіндегі кез келген кезең.
2. операция белгілі мерзімнен кейін жасалса да, валюта бағамы мәміле
жасалған кезде тіркеледі.
Спот және форвард мәмілесі бойынша валюта бағамының арасындағы
айырма мерзімді мәміле бағамы төмен кезде, спот бағамы бойынша жеңілдік
(дисконт - dis немесе депорт - D) ретін-де немесе егер жоғары болған кезде
сыйақы ретінде анықталады. Сыйақы мерзімі бойынша жасалған мәміледе валюта
колма-қол операцияға қарағанда қымбат айырбасталады дегенді білдіреді.
Дисконт, форвард операциялары бойынша валюта бағамы қолма-қолға қарағанда
төмен екендігін білдіреді. Жалпы алғанда, жеңілдік немесе сыйақы көлемі
спот бағамына қарағанда тұрақты. Сон-дықтан банк аралық нарықта мерзімді
мәмілелердің бағамын белгі-леу кезінде көбінесе сыйакымен дисконт
аныкталады. Валютаны жанама белгілеу кезінде дисконт қосылады, ал
сыйақы спот бағамынан шегеріледі. Сыйақы және дисконт әдісі бойынша
емес, сандык белгіде белгіленетін мерзімді мәміле бойынша валюта багамы
аутрайт бағамы деп аталады.
Қапыл якшя - қүнын сақтау немесе үстеме шыгын алу мақсатында бір елден
екінші елге стихиялы түрде ауысатын ақша капиталы. Олардың негізгі қуат
көзі экономикалық және саяси тұрақсыздық, инфляция, валюталык дағдарыс
болып табылады.
Шетел валютасында жасалатын мерзімді мәмілелер келесі максаттарға
жүргізіледі:
• коммерциялык мақсаттағы валюта айырбасталымы, валюта-лық
түсімдерді валюталық тәуекелді сақтандыру үшін қажет төлемдерді сатып алуы
неме -г сатуы;
• валюталық бағамының төмендеуіне байланысты болатын
шыгындардан шекарадан тыс жерде және тікелей және коржындық
капитал салымдарын сақтандыру;
• бағам айырмасы есебінен алып-сатарлық пайда алу. Валюгальщ
опцион сатып алу-сату (лат. opito, options -
тандау) - келісілген мерзім аяқталғанға дейін мәмілені жасау кезін-де
белгіленген бағам бойынша белгілі бір валюта көлемін тараптарді^ң бір жағы
сатып алу-сату мәмілесі кезінде сатып алу (call мәмілесі - сатып алушы
опционы) немесе сату (put мәмілесі -сатушы опционы) құқығын таңдауға
мүмкіндік беретін белгіленген комиссияны (сыйақы) төлеу шарты кезіндегі
келісім. Опцион жағдайындағы мәмілелер банк үшін тәуекелі жоғары, сондықтан
ол клиентке аз табысты бағамын белгілейді. Опцион бойынша сыйақы мөлшері
опциондық шарттың аяқталу күніндегі жедел мәміле бойынша валюта бағамының
есебі арқылы анықталады. Опционды мәмілелер сыйақы көлемінен асып түсетін,
бағамдық ауытқулар кезінде тиімді болады. Негізінен валюталы опцион
валюталық тәуекелді сақтандыру үшін қолданылады. Опциондармен тек қана
банкаральщ нарықта ғана емес, сонымен қатар биржаларда қор және тауар
биржасында саудаласады.
Жетпісінші жылдардан бастап батыс елдерінде қалқымалы валюталық
бағамға өту барысында валюталык фъючерстер дамыды. Валютальщ фъючерс -
мәмілеге отыру кезінде алдын ала белгі-ленген багам бойынша белгілі бір
мерзімғе белгілі бір валютаның стандарттық көлемін сатып алу немесе сату
міндеттемесін білдіре-тіи келісім. Стандарттық шарттарда барлық жағдайлар
реттелген: сома, мерзім, кепілді депозит, есеп айырысу тәсілі.
Фъючерстермен сауда жасау клирингтік үй аркылы жүзеге асырылады: ол әрбір
сатып алушы үшін сатушы, ал әрбір сатушы үшін сатып алушы болып табылады.
Қолма-қол және мерзімді операцияларға сәйкес валюталык мәміле-нің әр
түрлі своп мәмілесі болып табылады. Своп (ағылшын. swap - айырбастау) -
бұл белгілі бір мерзімге сол валюталармен бір уақыты шартты мәміле бойынша
жедел жеткізу жағдайындагы екі валюталық сатылу-сатып алуын қарастыратын
валюталық операция болып табылады. Своп операциясы бойынша қолма-қол
мәміле спот бағамы бойынша жүзеге асырылады. Сонымен бірге клиент қолма-
қол мәміле бойынша сатушы және сатып алушы бағамының арасындағы айырма
маржа кезінде үнемдейді. Своп операциялары банктер үшін өте колайлы болып
табылады: олар ашык позициясыз өтеді (сатып алу-сату жабылады), оның
тәуекел-сіз кажетті валютамен уақытша камтамасыз етеді. Своп операция-
лары тек валютамен ғана емес, сонымен қатар пайызбен де жаса-лынады. Своп
мәміле нысанында банктер валюталарды, несие-лерді, депозиттерді, пайыздық
мөлшерлемелерді, бағалы қағаздарды немесе басқа да құндылықтарды
айырбастауды жүзеге асырады.
Валюталық операциялармен байланысты нарықтық қызметтің белгілі бір
түрі - бұл төрелік - пайда табу максатында валютаны бір нарықтан сатып алу
және сол уақытта оны сату. Төреліктің айтарлыктай маңызды нысаны - олардың
қамтамасыз етілу икемді-лігін жоғарылату үшін пайыздық мөлшерлеме мен
форвардтық сыйақы немесе дисконт айырмасы арасындағы катынастарды банктер
пайдаланатын және валюталық айырбас тәуекеліне ұшыра-маған пайданы алу
жағдайы кезіндегі пайыздык арбитраж.
Спот немесе форвард жағдайында шетел валюталарын немесе бағалы
металдарды сатып алу шартына банк кол қойған кезде, келесідей шоттар
корреспонденциясы жасалады:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу - сату бойынша шартты
талаптары.
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша
позициясы.
Және бір уақытта осы еткізбеден теңге эквивалентінде келесі өткізбе
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер.
Спот және Форвард жағдайында шетел валюталарын баға-лы металдарды
сату шартына банк қол қойған кезде, мынадай шоттар корреспонденциясы
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша
позициясы.
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер.
Және бір уақытта теңгеде:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша щартты
талаптары.
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Одан эрі әрбір валюта бойынша дербес шот ашылады. Валю-талау күні
есебінде нарықтық Валюталык күні валюталық
белгілеудің өзгеруі кезінде талаптар мен міндеттемелерді қайта багалау
жүргізіледі. Қайта бағалаудан пайда алу кезінде баланстан тыс шотта мынадай
жазу жасалады:
Дт 6405 Банктің иіетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
талаптары.
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалган мәмілелер бо-йынша
позициясы.
Шыгын болған кезде:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6'4)5 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
талаптары
Баланстык шотта бір уақытта қайта бағалау сомасына келесідей
өткізбелер жасалады:
• пайда сомасына
Дт 3560 Мерзімді мәміле бойынша қаржылық кұралдарды кайта бағалау
резерві
Кт 4570 Шетел валютасы бойынша форвард операцияларды қайта бағалау
бойынша жүмсалмаған кіріс
• шығын сомасына:
Дт 5570 Шетел валютасындағы форвард операцияларын кайта бағалаудан
іске асырылмаған шығыстар
Кт 3560 Мерзімді мәміле бойынша қаржылық қүралдарды қай-та бағалау
резерві
Келісімшарттың күші жойылған кезде немесе сатып алу бойынша есеп
айырысулар жүргізу кезінде банк келесі өткізбелерді жасайды:
• сату валютасы бойынша:
Дт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міидеттемелер
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалган мәмілелер бо-йынша
позициясы.
• сатып алу валютасы бойынша:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша
позициясы.
Кт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
талаптары.
Валюталау күні - валюталық нарьщта мәмілені реттеу
кезіндеп каражаттарды жеткізу күні.
Баланстық шот бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде келесідей
шоттар корреспонденциясы жасалады:
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы колма-қол ақша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы.
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы.
3560 Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құралдарды кайта
бағалау резерві (оң қайта бағалау сомасына) немесе
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
3560 Мерзімді мәміле бойынша каржылық құралдарды
қайта бағалау резерві (теріс қайта бағалау сомасына)
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы;
• сатылатын валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша Елюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы Кт
1001 Кассадағы қолма-кол акша
3560 Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құралдарды қайта
бағалау резерві (оң қайта бағалау сомасына) немесе Дт 1858 Банктің
иіетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзак
позициясы
Кт 3560 Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құралдарды қайта
бағалау резерві 1001 Кассадағы колма-кол ақша
Бұрын айтылғандай, своп операциясы - бұл спот және форвард
операцияларының үйлесуі. Своп операциясы баланстан тыс есеп берудің бөлек
дербес шоттарында көрсетіледі. Валюталык позицияның баланстық шотында
своп операциялары бойынша бөлек дербес шот ашылады. Бұл шот шетел
валютасының ағымдағы балансыньщ өзгеруі кезінде кайта бағаланбайды.
Шетел валютасындағы своп операциясы бойынша шартқа кол кою кезінде
банк спот сатып алу кезінде келесі өткізбені жүргізеді.
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатьга алу - сату бойынша
шартты талаптары Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған
мәмілелер бо-
йынша банк позициясы
• және бір уақытта сатылатын валюталарға келесі жазулар
жасалады:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-
йынша позициясы Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату
бойынша шартты
міндеттемелер
Соиымен бірге әрбір валюта бойынша бөлек дербес шот ашы-лады. Спот
сатып алу (сату) бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде
б?нк сату валютасы бойынша келесі өткізбені жасайды: Дт 6905 Шетел
валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
міндеттемелер Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер
бо-
йынша банк позициясы
Және барлық уақытта сатып алу валютасында: Дт 6999 Банктің шетел
валютасымен жасалған мәмілелер бо-
йынша позициясы Кт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-
сату бойынша
шартты талаптары Баланстық шот бойынша келесі өткізбе
жасалады:
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
Кт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
• сатылған валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталык үзақ
позициясы Кт 1001 Кассадағы колма-қол ақша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары. Спот және
форвард мөлшерлеме айырмасына байланысты ай сайын пайыздық табыс
немесе пайыздық шыгыс есептелінеді:
• теріс айырма кезінде:
Дт 5704 Тазартылган кымбат металдарды қайта бағалауда шыгысы Кт
2860 Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар
• оң айырма кезінде:
Дт 1860 Банк кызметі бойынша өзге де дебиторлар
Кт 4704 Тазартылған қымбат металдарды кайта бағалаудан
кірісМерзімі келген кезде қайта сатып алу кезінде баланстан тыс шоттарда
кері өткізбе жасалынады, ол баланстық шот бойынша
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 Кассадағы қолма-қол акша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары.
2860 Банктік қызмет бойыниіа өзге кредиторлар Кт 1858 Банктің
іиетел валютасы бойынша валюталық кысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы
• сатылатын валютада:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы 2860 Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар
Кт 1001 Кассадағы қолма-қол акша
1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары
Бухгалтерлік есепте опциондарды жүргізу үшін баланстық және баланстан
тыс шоттарда дербес шоттар ашылады:
1870 Банктің өзге де транзиттік есепшоттары *5аланстық шот бойынша
Опционды сатып алу бағасы, 2870 Банктің басқа іранзиттік шоттары -
Опционда сату бағасы дербес шот ашылады.
6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары
Баланстан тыс шоты бойынша екі дербес шот ашылады: Сатып алынган опцион
бойынша шартты талаптар және Сатылған опциондар бойынша шартты талаптар.
Ал 6905 "Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер -
Сатып алынған опцион бойынша мүмкін міндеттемелер және Сатылған опцион
бойынша мүмкін міндеттемелер. Баланстан тыс шот 6999 Шетел валютасында
жасалған мәміле бойынша банк позициясы - Опцион бойынша позиция.
Банк опционды сатып алу кезінде оның бағасын толейді және келесі
өткізбені жасайды:
Дт 1870 Банктің өзге де транзиттік есепшоттары
Кт 1050 Банктердіц корреспонденттік есепшоттары
• бір уақытта шартты талап валютасында спот багамы бо-
йынша опционның жалпы сомасына:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
талаптары
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша банк
позициясы
• және шартты міндеттеме валютасында:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-Йынша банк
позициясы
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер
Бүдан әрі банк спот бойынша қайта бағалауды және ай ая-гындағы
спот жэне форвард бағамының арасындағы айырма негізінде опцион багасын
есептеу керек.
Банк опцион бойынша баланстан тыс пюттар бойынша есеп айырысуды
жүргізген кезде кері откізбелер жасалынады және бір уакытта баланстык
шоттар бойынша келесідсй шоттар корреспон-денциясы жасалады:
• валюталар м ресми сатып алған бағам)інан жоғары сатқан кезде: Дт
1001 Кассадағы қолма-қол ақша
1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы Кт 4530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер
• валюталарды ресми сатыи алган бағамнан төмен сатқан
кезде:
Дт 1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық кысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық үзақ
позициясы
Кт 1001 Кассадағы қолма-кол ақша
4530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер Банк опционды
саткан кезде опцион бағасы көлемінде ақша
каражаттарын алады және келесі өткізбелерді жүргізеді: Дт 1050
Банктердің корреспонденттік есепшоттары Кт 2870 Банктің өзге де
транзиттік есепшоттары Бір уақытта спот бағамы бойынша опционның жалпы
сома-
сына корреспонденция жасалады:
• шартты талаптар валютасында:
Дт 6405 Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша піартты
талаптары
Кт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша
позициясы
• жэне шартты міндеттеме валютасында:
Дт 6999 Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша
позициясы
Кт 6905 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
міндеттемелерБанк опцион бойынша есептеу кезінде баланстан тыс
шоттар бойынша кері өткізбелері жасалынады, ол баланстық шот бойынша:
• сатып алу валютасын ресми бағамынан төмен шетел валю-тасын
сатқан кезде:
Дт 1001 Кассадағы колма-кол ақша
5530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар Кт 1858
Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы
• сатылған валютасын ресми бағамынан жоғары шетел валю-тасын
сатып алу кезінде:
Дт 5530 Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар
1858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы Кт 1001 Кассадағы колма-қол ақша
4.ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАНКТІК ЕСЕП АЙЫРЫСУ НЫСАНДАРЫ
Экспорт-импорт операцияларын жүзеге асыру кезінде халықара-лық банктік
есеп айырысудың келесідей нысандары қолданылады: құжаттамалық аккредитив;
құжаттамалық инкассо; - банктік аударым.
Құжаттамалық аккредитив
Құжаттамальщ аккредитив - экспортшы (траттаны акцептеу) пайдасына
төлемді жүргізу туралы клиент-импортшы тапсырысы бойынша берілетін банктің
шартты ақшалай міндеттемесі немесе аккредитивте көрсетілген анықталған
сомада және бекітілген мерзімде басқа банктің төлемді (тратта акцепті)
жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Құжатты аккредитив ез кезегінде банктің бенефициарға' өзінін тапсырыс
берушісінің есебінен егер бенефициар аккредитивте көрсетілген құжаттарды
белгіленген мерзімде ұсынған жағдайда келісілген валютада белгілі соманы
төлеуге беруі.
Бенефициар - сеніп тапсырылған меншіктен табыс алушы.
Банк сатып алушы мен сатушының арасында делдал қызмет аткарады. Олар
арқылы бірқатар операциялардан кейін төлем жүзеге асырылады: сәйкес
аккредитивті кұжаттарды ұсынуға қарсы бене-сЬициар акцептелген вексельді
төлеу немесе төлемді жүргізу міндет-темесі нысанындағы келісімге байланысты
аккредитивте көрсетілген соманы банктен алады. Құжаттамалық аккредитив
арқасында бенефициар сатып алушының төлем кабілетіне және оның төлеуге
дайын болуына байланыссыз және тауарды түсіргеннен кейін бір-ден өтімді
қаражаттар алуы мүмкін.
Төлемді қамтамасыз етудің құралы ретінде құжатты аккредитив әсіресе
сатып алушылар мен сатушылардың ойларының қақты-ғысуын бәсеңде-1- үшін
қажет:
• Сатушы езара шартта көрсетілген тауарды жеткізілімі үшін оған
төленетін сома валютада берілетініне сенімді болғысы келеді;
• Сатып алушы тауар жеткізілінбейінше ақша төлегісі келмейді.
Қүжаттамалык аккредитив өзінің ерекше артықшылығына ие:
• Әлемде барлық елдермен операция жүргізу
кезінде қамтамасыз ету құралы ретінде қолданылуы;
• Сатушыға тиесілі соманы игілікпен билеу;
• Төлем жағдайы қатынасындағы икемділік;
• Қысқа мерзімді қаржыландыру қаражаты ретівде қолданылуы;
• Сатушыға жеңілдікті қамтамасыз ету жағдайлары анықталған кезде
мүмкіндік беретін төлемді тез және кедергісіз жүзеге асыруы;
• Ерекше халықаралық құқыққа сенімділік.
Жоғары айтылғандай, аккредитив төлемді қамтамасыз ету қыз-метімен
қатар несие қызметін де орындайды. Сатып алушы банктің төлемді жүзеге асыру
міндеті сатушының өз банкінен несие алуын жеңілдетеді. Белгілі жағдайларда
аккредитив импортшы банкке несие үшін негіз бола алады, яғни банк
аккредитивті операциялар-ды жүзеге асыру кезінде тауарға деген меншікті
растайтын құжат-тарды басқаруы мүмкін, себебі тауар жөнелтпе құжаттары
жөнелтілген жүкті беру талаптарын куәландырады. Құжаттарды беру жолы арқылы
тауарды иемдену кұқығы да беріледі.
Клиенттерге аккредитив аккредитивті ұсыну немесе аккредитив-ке өтініш
негізінде (5-қосымша) ашылады.
Аккредитивтермен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде, ашуға тапсырмада
аккредитив түрінің көрсетілуін тексеру керек, себебі егер сәйкес белгілері
болмаса, онда бұндай аккредитив қайтарып альщбайды.
Аккредитивтің түрлері қамтамасыз ету көлемі туралы Дағдаластықпен және
өзіне тәуекелді алу кезінде аньщталады.
Аккредитивті қайтарып алу
Кез келген уақытта эмитент-банк өзгертуі немесе жоюы мүмкін көп
жағдайда бенефициарды алдын ала ескертпей аккредитивтің бұйрык берушісінің
айтуы бойынша жасалынады. Сондықтан бұн-дай аккредитив банктің ешқандай
кұқықты төлем міндеттемесін тудырмайды. Тек эмитент-банк немесе оның
корреспондент-банк құжат бойынша төлемді жүзеге асырған кезде аккредитивтің
қайтарып алу заңды күшін жояды.
Сонымен қайтарымды аккредитив беиефициарга жеткілікті қам-тамасыз
етуді ұсынбайды. Омы корреспондент-банк ешқашанда растамайды және өзара
сенім орнаған бір-біріие танымал әріптестер арасында іскерлік катыиастарда
ғағіа колданылуы мүмкін. Қазіргі тацда қайтарымды аккредитив сирек
колданылады.
Қайтарып алынбайтын аккредитив
Бенефициарға жоғары деңгейлі сенімділік береді, егер ол аккредитив
шартын орындаған болса оның жеткізілімдері мен қызметтеріне төлем
жүргізіледі. Қайтарып алынбайтын аккредитив эмитент-банк төлемінің қатаң
міндеттемесін құрайды. Қайтарып алынбайтын аккредитив кезінде аккредитивті
өзгерту немесе жою бенефициардың және де жауапты банктердің кслісімдерін
талап етеді. Егер сатушы аккредитив шартын өзгерткісі немесе жойғысы келсе,
онда ол сатып алушыдан эмитент-банкке сәйкес тапсырма-ларды беруін талап
етуі керек.
Қайтарып алынбайтын аккредитивті ашу туралы бенефициарға корреспондент-
банк хабарлайды. Қайтарып алынбайтын аккредитив расталуы және расталмауы
мүмкін. Қайтарып алынбайтын растал-маған аккредитив кезінде корреспондент-
банк бенефициарға аккре-дитивтің ашылуы туралы міндеттенеді. Бүл жағдайда
ол төлемнің ешқандай меншікті міндеттемелерін алмайды және нәтижесінде
бенефициар ұсынған күжатгар бойынша оны жүргізуге міндетті емес. Себебі,
беиефициар шетелдегі эмитент-банкке сенеді, қайта-рып алынбайтын
расталмаған аккредитив тек саяси тәуекел және қаражаттарды аудару тэуекелі
маңызды емес болған жағдайда ғана жалпылама болып табылады. Егер
корреспондент-банк аккредитив ашқан банктермен жақсы қатынаста болса,
сондай-ак түрақты саяси және экономикалық жагдайға сүйенетіи болса, онда ол
құжат бойынша төлемдерді клиент мүддесіне сәйкес операцияларды тез жүргізу
мақсатында жүзеге асырады.
Егер корреспондент-банк бенефициарға аккредитивті бекітсе, онда ол
аккредитивке сәйкес және берілген уақытта күжаттар бойынша төлем жургізуге
міндетті болып табылады. Бұл жағдайда бенефициар аккредитивті ашқан
банктің міндеттемесімен бірге занды тең күнды және корреспондент-
банктің дербес міндетіне төлем жүргізеді. Сондыктан ол үшіи камтамасыз ету
деңгейі мәнді жоғарылайды. Себебі көп жағдайларда бұндай аккредитивке экс-
портшы еліндегі банктер ұшырайды, бекітетін саяси тәуекел және каражаттарды
аудару тэуекелі ерекше болып табылады.
Экспортшыга Үй банкімен расталган, яғии жспортшы елін-гіегі
банктерге аккредитив айтарлықтай кепіл береді. Егер гөлемнің түсу мерзімін
(кезеңін) анықтау мүмкіғі болса, онда маңызды валюгалык гәуекел валюталық
мерзімді өзара шарттармен сакталуы мүмкін. Бірақ, егер ең басынан төлем
мерзімі анықталмаған болса да, валюталық операцияларға қатысушы банктер көп
жағдайларда тиімді шешімдгрді ұсынуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай аккредитивтің нысандары бенефициар үшін
камтамасыз ету денгейімен ерекшеленеді. Аккредитив түрлері мен
конструкциялығы оларды пайдалануға байланысты болады.
Аккредитивтің негізгі түрлеріие келесілер жатады:
• үсыну бойынша төлемдер;
• төлемді үзарту бойынша;
• бенефициардың траттаны акцептілеуін карастыру;
• бенефициардың тратталарды сатып алуын қарастыру;
• кызыл ескертпе;
• жаңартпалы;
• стенд бай (резервтік аккредитив);
• аудармалы.
Төлемді ұсыну бойынша аккредитив
Аккредитивтщ кең қолданылатын түрі болып табылады. Бене-фициармен есеп
айырысу аккредитивтегі шарттар орындаған кезде қажетті қүжаттарды үсыну
аркылы жүзеге асады. Банктер қүжат-тарды алғаннан кейін жеті банктік күннен
аспайтын мерзім ішінде сәйкес уақытқа күжаттарды тексеруге құқығы бар.
Экспортшының шотына қаражаттарды есептеу кезіғіде валюталау күні аккредитив
валютасына байланысты болады.
Төлемді ұзарту боііынша аккредитив
Бенефициар толемді қүжатты берген кезде смес, аккредитивте көрсетілген
біршама кеш мерзімде алады. Аккредитивтерге сэйкес Құжаттарды ұсынганнан
кейін, бенефициар өкілетті банктен төлем мерзімі келген күні төлемді жүзеге
асырады, келісімін алады. Соңдықтан импортшы кұжаттарды иемдеиуге, оларды
сатылу және сату бағасы бойынша дебеттегенге дейін ие болады. Экономикалық
жоспарда төлемді үзарту бойынша аккредитив тратта акцептін
карастыратын аккредитивке сәйкес келеді, тек төлемді ұзарту бойынша
аккредитив вексель сияқты дисконтталмайды, себебі бұнда бухгалтерлік талап
қана қолданылады. Анықталған жағдай-ларда төлемді ұзарту бойынша талапты
банк авансылауы мүмкін. Бұл тек эмитент-банк немесе банк бекітушісі үшін
ғана мүмкін. Вексельді есептеу кезінде көптеген мүмкіндіктер болады.
Тратта акцептімен аккредитив
Бенефициар сатып алушыға ұсынған тратта аккредитив бойын-ша шарттарды
орындағаннан кейін аккредитивті ашқан эмитент-банк немесе акцептпен
камтамасыз етілген корреспондент-банктің оған қайтаруын талап ете алады.
Төлем орнына тратта акцепті жасалады. Акцептелген траттаны ол өз банкіне
беруі немесе мер-зімі келген күні төлеу үшін қолдануы мүмкін. Акцепті
қарасты-ратын аккредитив бойынша тратта 60 күннен 180 күнге дейін қызмет
етеді. Тратта акцептін қарастыратын аккредитив импортшы-ға телем мерзімін
кепілдеу үшін қызмет етеді: төлем мерзімі басталғанға дейін, ол тауарды
одан әрі сата алады және түсім есебінен акцепті төлеуі мүмкін. Осыдан
келіп, импортшы мәмілеге
сәйкес несие алмайды.
Траттаны сатып алу аккредитиві
Негоциация түсінігінде бенефициардың траттаны ұсынуына қарсы,
негоциацияға өкілетті банктердің қаражаттарды төлеуі жатыр. Қаражат
төленбеген құжаттарды тексеру негоциация болып табылмайды. Бенефициар дүрыс
қүжаттарды үсыну кезінде, эмитент банк вексельді немесе құжаттарды үсыну
кезінде, эмитент-банк вексельді немесе құжатты төлеуді кепілдендіреді.
Коммерциялық ашредитивтің көп қолданылатын нүсқасы - тратта негоциациясы-
мен байланысты аккредитив. Кейбір жағдайларда белгілі банктерде таңдау
шектелген. Коммерциялық аккредитив бойынша комиссияны төлеу бенефициар
есебінен жүзеге асады.
Авансты аккредитив
Қызыл ескертпе аккредитивін колданған кезде сатушы кор-респондент-
банктен келісілген соманы талап ете алады. Соңғысы, негізінде аккредитив
бойынша жеткізілетін тауарды алу немесе өндірісті қаржыландыру үшін
арналған. Аванс түбіртек (квитанция) бойынша төленеді және бенефициардың
жазбаша міндеттемесін жөнелтім кұжаттарына мерзімінде ұсыну керек. Аванс
төлеу ак-кредитивті ашқан банктің жауапкершілігі негізінде корреспондент-
банк есебінен жүзеге асады. Егер сатушы уақытында қажетті құжаттарды
ұсынбаса немесе авансты өтемесе, онда корреспондент-
1
1 f-тарау. шетел валюшиыі-щси-ы
банк аванс сомасына пайызды дебеттейді. Сондықтан бүл аккредитивке
бүйрык берушіден ұстап калады. Бүрын аванс төлеу күзыретін корреспондент-
банк қызыл сиямен белгілеген, содан қызыл ескертпе аккредитиві деген
атаққа ие.
Жаңартпалы аккредитив
Егер сатып алушы гапсырыс тауарларының белгілі бір бөлік-терін белгілі
уақыт аралықтарында жеткізуге бүйрық берсе (жеткізілім топтамасы туралы
келісімшарт), онда төлем ішінара жеткізілім күнымен сәйкес өтелетін
жаңартпалы аккредитив бойынша жүзеге асуы мүмкін. Жаңартпалы аккредитив
кезінде келесі ескертпелер болуы мүмкін: 100000 USD аккредитив сомасы
1200000 USD -чалпы сомасына дейін авхоматты түрде он бір рет жаңарып
отырады. Алғаш 100000 американдык долларды пайда-ланғаннан кейін, бірден
келесі ішінара төлем күшіне енеді және 1,2 миллион американдық доллар
сомасына дейін қайталанады. Көбі-несе жаңартпалы ескертпеде бөлек
транштардың1 пайдалану мерзімі тіркеледі. Жаңартпалы аккредитивтер жиынтық
және жиынтық емес болуы мүмкін. Жиынтық, яғни пайдаланылмаған немесе толық
пайдаланылмаған үлес сомасы қатысты үлеске қо-сылуы мүмкін. Жиынтық емес
жағдайда, керісінше, уақытында талап етілмеген ішінара сомалардың пайдалану
мерзімі өтеді.
Резервті аккредитив
Стенд бай аккредитивтері ең алдымен Құрама Штаттарында қолданылады
және АҚШ федералды штаттарының заңдық хұкіміне сәйкес банктер бере алмайтын
бізде қабылданған кепілдерді ауыс-тырады. Алайда Еуропада да аккредитивтің
осы түрі қолданылады. Стенд бай аккредитивтері кепіл қүралы болып
табылады.
Резервті аккредитивтер келесідей телем және қызметтер арқылы
кепілдендіріледі:
• үсыну бойынша телемге жататын вексельдер бойынша төлем;
• банктік несиелерді өтеу;
• тауар жеткізімдерін төлеу;
• келісімшарт бойынша тауарды жеткізу;
• жүмысты орындау немесе мердігерлік шартты орындау. Банкке
аккредитив бойынша бүйрық берушінің өз міндеттемесін
орындамағаны туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz