ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ РЕФОРМАЛАНУЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Жоспар 1
Кіріспе 2
І-бөлім ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕ 4
1.1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ 4
1.2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ 8
1.3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ РЕФОРМАЛАНУЫ 12
ІІ-бөлім. БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ФОРМАЛАРЫ 21
2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ 21
2.2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕР 25
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30

Кіріспе

Осы жұмысты жазу алдында мені Қазақстанның банк жүйесі өте қызықтырды,
себебі бұл тақырыптың актуальділігі осы таңда өте жоғары. Қазақстан
Республикасының банктік жүйесі экономикаға тигізетін әсері зор, банктік
жүйесіз экономика дамымайды.
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі. Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар
болып табылады. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын,
жаңа талаптар мен міндеттемелерді жасайды. Клиенттердің салымдарын қабылдау
арқылы банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы
қарыз алушыға жаңа талап қояды. Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау
үрдісі қаржылық делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға
және соған қатысты қаржылық институттар қызметінің қозғалысы орын
ауыстыруы, қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.ъ
Әр түрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттарының "тобын" құрайды және де оларды жұмыс істеп тұратн капиталға
айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыра
алады. Банктер экономикалық басқарудың органы болғандықтан, оның өз
клиенттерінің алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатта болады.
Банктердің экономикалық жауапкершілігінің ең алдымен олар қызмет көрсететін
меншік түріне, едомствалық тәуелділігіне байланысты емес, шаруашылық
органдарының, шаруашылық және қаржылық қызметтерінің нәтижелерімен
байланысты. Банктердің айналысында өздеріне әрбір банкті таңдайтын фирмалар
мен компаниялар топталады. Олар басқа жағдайларда пайдамен қамтамасыз
етілетін, өзі және клиенттері үшін операцияларды неғұрлым тиімді жүргізетін
несиелік сипаты жүргізіледі.
Қоғамда белгілі бір класқа ие коммерсанттар, кәсіпкерлер пайда
болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда
банктердің экономикалық ролі күшеюде. Олардың жұмысында бірінші орынға
әкімшілдік-әміршілік әдістердің орнын - экономикалық әдістер алмастырады.
Сөйтіп экономикаға банктік ықпал етудің құндық құрылымдарының мағынасы арта
түседі.
Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың қажеттілігі,
Дүниежүзілік банктің мамандарының пікірінше, қысқа мерзімді мәселелер
категориясының бар болуымен түсіндірілді және оларды өз кезегінде
макроэкономикалық реформасын жүргізуде кедергі етуі мүмкін деп санады.
Бұл курстық жұмыстың маған ұнаған себебі – бұл банктік жүйе, әсіресе
Ұлттық банк қызметтері туралы көп ашып, түсіндіріп береді. Бұлар өте қызық
және қарстыруға тұрарлық тақырыптар. Мен өз басым Ұлттық банктің Монетарлық
департаментінде, Анализдеу және тәуекелдер басқармасында 6 ай бойы практика
өттім. Сондықтан да менің алдымда, курстық жұмысты таңдауымда, не "Ұлттық
банк", не "Банк жүйесі" тақырыптары тұрды. Әрине "Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкі" тақырыбы қызық тақырып, бірақ оны талдаудың актуальдылығы мен
белгілі бір мақсаттары болған жоқ. Ал осы жұмыстың мақсаты:
─ банктердің экономикаға тигізетін үлесі зор екендігін көрсету;
─ Банк жүйесін реформалаудың қатліктері мен инновацияларын көрсету;
─ Ұлттық банк пен коммерциялық банктердің құрылымын және қолданатын
опеацияларын көрсету.
Бұл жұмыс 2 бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы, банктік
жүйенің нарықтық экономикадағы ролі, Қазақстандағы банктік жүйенің
реформалануы қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасында банктерді ұйымдастырудың
формалары туралы, соның ішінде Ұлттық банк: оның құрылымы, міндеттері,
жүргізетін саясаттары және Коммерциялық банктер: олардың құрылымдық
элементтері, мақсаттары, операциялары туралы мәліметтер бар.

І-бөлім ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕ

1.1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ

Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып
келеді. Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік
банктер, қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік
мекемелер кіреді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық
несие жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға ақша шығарудың
монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің Мемлекеттік
банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен
ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық операциялардың
13 бөлігіне жуығын жұмылдырды. Басқа елдердің орталық эмиссиондық
банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек банктерді ғана емес,
сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды да несиелендірді.
1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік
қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз
капитал нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық
банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік кооперация кеңінен танылды. Ол қарыз
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917ж. Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда мемлекеттік
монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк құрылды, кейіннен
жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылдандыру нәтижесінде, бәрі
бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер құрылды. Банктік
жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды.
1922ж. деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестіктері мен олардың одағы
ұйымдастырыла бастады.1924ж. ауыл шаруашылық кооперацияларына салым
қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік
операцияларды жүргізу рұқсат етілді. 1926ж. 1 сәуір қарсаңында КСРО-да
16185 серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426 – несиелік және
қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424 – ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
КСРО-да 1930-1932жж. жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде жаңа
қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты ң арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі - өнеркәсіп
және электр шаруашылығының күрделі күрделі құрылысын қаржыландыру банкі
(Промбанк) болып қайта құрылды. Ол 1959ж. КСРО құрылыс банкі болып қайта
ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959ж. оның қызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресейлік кооперативтік банк негізінде (1939ж. Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты, ал оның активтері мен пассивтері 1959ж. таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959ж. таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк арасында
үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде халық шаруашылығының барлық
салаларын қысқа мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің
барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан ары
арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағымдық
шоттары КСРО Мембанкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын
шоғырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай
алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшылыр алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айырысу операцияларын
жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988жж. жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО
Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін құру негізінде: Өнеркәсіп құрылыс банкі
(Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-әлеуметтік банкі
(Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары жүйесінің
негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внешторгбанк) негізінде: Сыртқы
экономбанк құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және
несиелік-есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкі деп
жарияланды.
Мамандырылған банктердің құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип бойынша
құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер және облыстарда
басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе қала деңгейінде өз
мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип бойынша құрылды: ауданда
клиенттері басымырақ болса, онда мамандырылған банктердің, осы ауданда бір
мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана ерекшеленеді, себебі оның
мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда болды. Мамандырылған
банктердің төменгі буыны өзінің мамандануына қарамастан, ауданның барлық
клиенттеріне қызмет көрсетті. Негізінен банктердің мамандануы тек басқару
деңгейінде ғана көрінді, ал төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге
айналды. Олардың ауданның, яғни барлық саланың кәсіпорындарына қызмет
көрсетулеріне тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды. Көрсетілген
банктердің салаларға жатуы, олардың клиенттерінің әмбебаптығымен қарсы
келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды құрумен байланысты
бірқатар мәселерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара аймақарлық есеп айырысу
жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банкке тасқындай құйылуымен күрделене
түсті.
Жалпы алғанда банктердің мамандырылуы банк жүйесінің жұмысын
шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге
түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтырақ және көп білімді,
шығынды сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық
ақпараттық жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО Мембанкі ролі әлде
қайда әлсіреп кетті, ол мамандырылған банктердің жұмысына ықпал ете алмады.
Осы жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни банк
жүйесін батыстағы үлгідегідей екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып
табылады.
70-жыл бойы КСРО-ның банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету әдістемелерінде
әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ шаруашылық
органдарының қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды. Қалыптасқан
ақша-несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе жатқан нарықтық
қатынастар шарттарына сай келмеді.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991ж. қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, "Қазақ КСР-дағы банктер және баенктік қызмет
туралы заң" қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды. Республикалық
өнеркәсіп құрылыс банкі – акционерлік-коммерциялық Туран банкіне,
Агроөнеркәсіпбанк – ҚР акционерлік-коммерциялық Агро банкіне, Республикалық
Жинақ банкі – ҚР акционерлік-коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993ж. бұл
банктер акционерлык банктер болып қайта өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан
Республикасы Халықтық банк деген атқа ие болды.
1989ж. басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік,
жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы көптеген коммерциялық банктер
құрылды.

1.2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ

БАНКТІК ЖҮЙЕ – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлай-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен тікелей
байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне қатысушыларының
экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер
қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтық
жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша
қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді,
ақшалай есеп айырылысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген
қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық
өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді (1-сызба).
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық,
ауданаралық үлестіру механизмін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық
шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады.
Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар
мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк
депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға
жаңа талап қойды.
Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі қаржылық
делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және соған қатысты
қаржылық институттар қызметінің қозғалысы орын ауыстыруы, қаржылық
ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.ъ
Әр түрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттарының "тобын" құрайды және де оларды жұмыс істеп тұратн капиталға
айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыра
алады.

Депозит түрінде және
Займдар, жеке салымдар
басқа жолмен берілетін
және келісім бойынша
ақша қаражаттары
берілетін акшалай қаражаттар

Тікелей инвестициялар
Нарықта акциялар және басқа
жолымен акциялар және
да қаржы құралдарын сату
басқа да қаржы құралдарын
арқылы алынған ақша
сатып алу арқылы ұсынылатын
қаражаттары
ақша қаражаттары

Банктер есеп айырысу операцияларын жүргізудің тәртібін бұзғаны үшін
айыппұл, төлем төлеу күнін созған үшін өсім, несиені өз уақытында
қайтармағаны үшін жоғары пайыздарды алумен өзінің мүддесін ғана емес,
сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесін
қорғайды.
Банктер өз қызметтерін орындау кезінде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерліктер, компания, фирмалар) және аймақтарды (жергілікті
орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді.
Банктер экономикалық басқарудың органы болғандықтан, оның өз
клиенттерінің алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатта болады.
Банктердің экономикалық жауапкершілігінің ең алдымен олар қызмет көрсететін
меншік түріне, едомствалық тәуелділігіне байланысты емес, шаруашылық
органдарының, шаруашылық және қаржылық қызметтерінің нәтижелерімен
байланысты. Банктердің айналысында өздеріне әрбір банкті таңдайтын фирмалар
мен компаниялар топталады. Олар басқа жағдайларда пайдамен қамтамасыз
етілетін, өзі және клиенттері үшін операцияларды неғұрлым тиімді жүргізетін
несиелік сипаты жүргізіледі.
Банктерде басқарудың басқа органдарында жоқ ағымдағы ақпараттар
болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілетін клиенттерінің негізгі қызметі
туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем
жасау, банктік несилерді қайтару үшін қаражаттың болмауы тек объективті
емес, сонымен бірге осы шарт иесінің жұмысының нашар екендігін күнделікті
оперативті көрсеткіші болып табылады. Шотқа ақшаның келіп түсуі
жабдықтаушының тиеген тауарларының өткендігін және т.б. білдіреді. Банктің
мәліметтері бухгалетрлік есепті құруды күтпей-ақ кәсіпорын қызметтерін
көптеген маңызды факторы туралы, әрі олардың нәтижелері алдын-ала көруге
мүмкіндік береді. Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге, оларды
бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға мүмкіндік береді.
Ақша айналымы бірлікпен сипатталады. Қолма-қол және қолма-қолсыз ақша
қозғалысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет көрсетеді, әрі өзара тығыз
байланысты болады. Банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың,
жергілікті халықтың шот есептері жүргізу арқылы ақша айналымының жиынтығы,
ал олар арқылы шаруашылық процесстердің барысын қадағалайды, әрі оларға
ықпал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды шоғырландырған:
мемлекеттік шаруашылық буындарының қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары,
т.б. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргізеді, ақша айналымын реттейді және сол
арқылы ұдайы өндірістік үрдіске әсер етеді. Қазақстанның нарықтық
экономикаға көшуімен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті
жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру нәтижесінде жеке меншік, меншіктің
ұжымдық және акционерлік түрлері, кооперативтік қозғалыс кең етек алуда,
меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар құрылуда. Шаруа қожалықтары
санының есебі, олардың бірлесуі, жалға беруші және жеке еңбек қызметімен
айналысатын тұлғалар да осыған жатады.
Қоғамда белгілі бір класқа ие коммерсанттар, кәсіпкерлер пайда болуда.
Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда банктердің
экономикалық ролі күшеюде. Олардың жұмысында бірінші орынға әкімшілдік-
әміршілік әдістердің орнын - экономикалық әдістер алмастырады. Сөйтіп
экономикаға банктік ықпал етудің құндық құрылымдарының мағынасы арта
түседі.
Бұл жағдайларда экономикада инфляцияның төмендеуінде және олардың
нарықтық жолға көшуінде, ең алдымен меншікті жекешелендіру мен
мемлекетсізденудегі ролі айрықша. Бұнда банктік жүйенің негізгі мақсаты –
несиелік механизмді жетілдіру, ақша массасын реттеудегі әдістерін
жетілдіру, есеп айырысуды тездету және төлем тәртібін сақтау болып
табылады. Қазақстан Республикасы 1993 жылы 15 қараша айынан бастап
өзіміздің ұлттық валютамыз - төл тенгемізді енгізді. Бірақ инфляция
тоқтамады. Оның шыңы 1994 жылы шілде айында 46 % жетті. Ұлттық банк пен
үкіметтің монетарлық шараларды қабылдауының нәтижесінде шілде айында
инфляция 25 % төмендеді, 1994 жылы тамызда 13,5 % тең болды.
Инфляцияның төмендеуінің нәтижесі қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің
300-250 % дейін төмендеуімен несиелк ресурстар аукциондағы пайыздық
мөлшерлеменің 460%-280% төмендеуі, яғни несие үшін төлем-сұраныс пен ұсыныс
негізінде анықтаған нарыққа айналды. Теңгенің ресми және бейресми валюталық
бағамдарының жақындасу тенденциясы бар. Аукциондарда қысқа мерзімдік
қазыналық векселдердің сату көлемі жоғарылауда. Инфляция төлемдерінің
жағымды сәті ретінде Ұлттық банктің директивті несиелерді беруден бас
тартуын атауға болады және олар тек агроөнеркәсіптік несие үшін сақталады.
Несиелік ресурстар аукциондарда сатылады.
Ұлттық банк үкіметтің шығындарына несиелер беруді максималды
төмендетуде. Мұндай барлық шаралар ұлттық валютаның тұрақтануы және
инфляция төмендеуі бойынша жағымды нәтижелер береді.
Мемлекеттік меншікке реформа жүргізуде банктердің ролі маңызды.
Банктердің активтері мен пассивтерінің сапасы толығымен, олар қызмет
көрсететін клиенттердің қаржылық жағдайына байланысты. Осы орайда банктік
реформа мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру үрдісінен бөлек
жүргізілмеуі керек. Сондықтан, банктік реформаның негізгі мақсаттарының
бірі – экономиканың жеке секторын құру және кәсіпорынды жекешелендіруде
демеушілік көрсету болып табылады. Бұдан келіп шығатыны – банктік реформа
мемлекеттік меншікті жекешелендірудің мүдделеріне бағынуы керек.
Банктік жүйенің реформасы жеке кәсіпорындардың банктен несие алуларын
қамтамасыз етеді, жеке сектордың дамуына жәрдемін тигізеді. Осы мерзімде ол
шығынды мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құруды ынталандырады.
Жекешелендіруші кәсіпорындарға республикада банктік реформаны құрудың
барысында қажетті ипотекалық банктер маңызды көмек көрсетеді, яғни бұл
жерде әңгіме жекешелендіруші кәсіпорындарға, оған тиісті мүлікті кепілге
ала отырып, ипотекалық банктің ұзақ мерзімді несиесін беру мүмкіндігі
туралы болып табылады. Бірақ ол үшін ең алдымен заң базасын жасау керек.

1.3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ РЕФОРМАЛАНУЫ

Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу
кезеңінде несиені басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіне банктік
қызмет көрсету механизмін құру, банктер мен кәсіпорындардың қызметіне
жетекшілік етуде экономикалық әдістерді қолдану; банк пен клиенттері,
сонымен қатар, банктің өз жүйесі шеңберіндегі, оның жекелеген буындарының
арасындағы өзара қарымөқатынастар жүйесін қайта құру, яғни, жаңа процестер
мен құбылыстарды ескере отырып, принципті түрде реформалау қажеттілігінің
маңызы зор.
Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың қажеттілігі,
Дүниежүзілік банктің мамандарының пікірінше, қысқа мерзімді мәселелер
категориясының бар болуымен түсіндіріледі және оларды өз кезегінде
макроэкономикалық реформасын жүргізуде кедергі етуі мүмкін деп санайды.
Бірінші категорияға (қаржылық) орталықтандырылған экономикадан мұра боп
қалған мақсатты несие мен банктік тәжірибені мемлекеттік үлестіру жүйесінің
ескі тәжірибесімен келісілген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау
мәселесі; екінші категория мәселелеріне банктердің "сапасыз" (мерзімі
өткен) қарыздары мен мемлекеттік зиянды кәсіпорындарын жатқызады. Бұл
мәселелер өміршең (несие беруге қабілетті) мемлекеттік және жеке
кәсіпорындардың қаржылық ресурстарына қол жеткізуіне кедергі болып, банктік
қаржылық ресурстардың өміршең емес (шығынды) кәсіпорындардың пайдасына
кетуіне жол береді.
Бұдан басқа, бұрынғы жүйе мекемелер мен кәсіпорындар арасында төлем
төлеулер мен есеп айырусыларды дұрыс жүргізе алмады.
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік салымдардың көбеюі
байқалады. 1992 жылдың І тоқсанында несиенің соммасы жалпы ұлттық өнімнің –
11,3%-ын құраса, ал IV-тоқсанда – 29,8% құрады. Бұл негізінен қайта
қаржыландыру және Ұлттық банктің несиесі есебінен болды, әрі бұл өз
кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокорренттік несиесімен
қаржыландырады. Оларды келесідей мәліметтер куәландырады: 1992 жылдың І
тоқсанында Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген несиелерінің
соммасы – 6,7%, IV тоқсанда – 17,8%-ды құраған. Мұндай несиелік ресурстарды
арнайы банктер арқылы орталықтандырылған әкімшілдік үлестіру - өміршең емес
шығынды мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде банктерде жұмыс
жасамайтын несиелердің, яғни банктердің несиелік портфелінің нашар
несиелерінен құрылуына әкеліп соқтырады.
1993ж. Ұлттық банктен 7,5 млрд. теңге соммасында орталықтандырылған
несие берілді, 5,6 млрд. теңгесі – үкіметке, яғни олардың үлесі 75%-ды
құрады, ал олар бойынша жалпы қайтарылған сома 138,5 млн. теңгеге немесе
3,9%-ға тең болды, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылған болып табылды.
Ұлттық банктің несиені қайта қаржыландыру тәжірибесінің жетіспеушілігі
келесіде: банктер қаржылық емес несиелерге емін-еркін кіру мүмкіндігіне ие
бола отырып, депозиттік ресурстарды өз бетінше шоғырландыру ынтасынан
айырылуда. Бұдан басқа, мұндай несиелерді субъективтік негізде
орналастыруда банктердің жұмыстарының тиімділігі ескерілмейді, несиелік
ресурстар барлық уақытта оңтайлы бөлінбейді. Несиелерді тиімді
орналастыруға кедергі болған тағы да бір фактор – бұл төмен пайыздық
мөлшерлеме саясаты. Төмен пайыздық мөлшерлеме қарыздарға деген
қажеттіліктің көбеюіне және несиелік тапсырыс бойынша орталықтандырылған
тікелей несиелендірілген мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылық тәртібінің
әлсіреуіне әсер етеді.
Мемлекеттік кәсіпорындар мұндағы арзан несиелерді алып, көбінесе
оларды инвестор үшін емес, яғни жалақы төлеуге және материалды
құндылықтарды жинақтау үшін пайдаланады. Инфляция деңгейі мен Ұлттық банк
несиесінің номиналдық пайыз мөлшерлемесін салыстыруға болады: соңғысы 1992
жылы наурыз айында 25% жылдық мөлшерлемені құраса, бөлшек сауда бағаларының
жылдық инфляциясы 500%-дан жоғары болған. 1992 жылы қараша айында номиналды
пайыздық мөлшерлемесі 65%-ға дейін жоғарылағанда, ал инфляция 1000%-ды
құраған. Бұл кезде арзан несие алатын кәсіпорындар өздерінің қаржылық
жағдайын жақсартуға және жұмыстарын қайта құруға асыға қоймады.
Осылайша мемлекеттік кәсіпорындарды қолдайтын тікелей несиелеу
саясатының төменгі пайыздық мөлшерлеме саясатымен берілуі несиелік
ресурстарды дұрыс орналастырмауға әкелді.
1991ж. 1 қаңтарда уақытында төленбеген есеп айырысу құжаттары 5 млн
теңге құраса, 1992ж. 1 қаңтарында – 11,2 млн теңгені, ал 1992ж. маусымында
– 384 млн теңге немесе жалпы ұлттық өнімнің – 12,3% немесе алынған банктік
несиелердің жалпы сомасының – 84,1% құрады. Сөйтіп банктердің қарыздары
бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздар 12,6 млн теңгеден 1,7 млрд теңгеге
дейін немесе 135 есеге ұлғайды.
Мұндағы құбылыс көптеген себептермен түсіндіріледі: бірінші төлемдер
жүйесінің тиімсіздігі және несиелік нарықтың мәселелері. Әсіресе олар1992ж.
басында ұлттық Ұлттық банк кәсіпорындарға несие беруді шектей бастаған
кезде пайда болды.
Несиелік нарықтық мәселелері қолма-қолсыз есеп айырысудың бұрынғы
жүйесі және есеп айырысу құжаттары бойынша несиелеу жойылған кезде
байқалады. Кәсіпорындар өздерінің өнімдерін алушыларға жабдықтаудың
келісімі мен жоспарына сәйкес жөнелтіп, олардың төлем қабілеттілігін
тексермейді. Егер сатып алушының шотында ақша қаражаттары болмаса, онда
банк оған бірден несие беретін, бұл кезде төлемсіздік тәуекелі деген
болмайтын. Бұл жүйені алып тастаған соң төлемсіздік дағдарысы орын алып,
төлемдерді кешіктіру немесе бірқатар кәсіпорындардың тауарлар мен қызметтер
үшін төлем төлеу алмауы – төлемсіздік тізбегін туғызды.
Сонымен бірге, төлемдердің кешіктірілуі ескірген құралдар мен
банктердің техникалық жабдықтарының артта қалуымен де байланысты болды.
Кәсіпорындар арасындағы төлемсіздік дағдарысынан шығуда үлкен 3 шараны
жүзеге асырады:
1) Басқа да өміршең кәсіпорындардың қарыз көлемін азайту мақсатында
тиімді немесе өміршең кәсіпорындардың қарыздарын қайта қаржыландыру. Ұлттық
банк бұрынғы мамандырылған банктер арқылы қайта қаржыландыруға 245,6 млн
теңге несие берді.
2) Үкімет жаңа төлем құралдарын енгізді. Мемлекеттік кәсіпорындарға
чектер немесе төлем, тапсырма бойынша алдын ала төлеуді талап ететін төлем
құралдарын қолдануға рұқсат етілді.
3) Бұрынғы одақтас республикалар республикааралық есеп айырысу
банктерін қайта құру келісіміне келді. 1992ж. соңында Қазақстан мен Ресей,
екі елдің кәсіпорындарының қарыздарын өзара есепке алу туралы екі жақты
келісімге қол қойды, ол қарыздар соммасы 1992ж. аяғында 80 млн теңгені
құраған.
Ұлттық валютаның енгізілуі сәтінен бастап, 1995 жылға дейін Орталық
банктің қызметін атқару, жүйе қызметін реттеп отыратын нормативтік
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлері мен тәжірибесі
жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелік саясат жүргізу тәжірибесін
қолға алды. Бұл кезең, сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру
саясатына орай шарттасылған ақша-несие құралдарының және факторлардың
әрекетіне бейімделуі болатын. Сонымен бір мезгілде, 1995ж. 15 ақпан айында
Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысымен бекітілген, 1995ж. арналған
Қазақстандағы банктік жүйені реформалаудың бірінші бағдарламасы жасалынды.
Бағдарлама 1995 жылдың соңына дейін сәтті жүзеге асырылған жағдайда
келесілерге қол жеткізу болжанған:
─ Ұлттық банктің негізінен классикалық орталық банктерге тән валюталық
және ақшалай-несиелік реттеулердің барлық құралдар жиынтығын енгізуді
аяқтау және оны пайдалану. Бұл өз кезегінде Ұлттық банкке тиімді ақшалай-
несиелік саясатын жұргізуге және банктік заңдармен анықталған Ұлттық
банктің белгіленген негізгі міндеттерді толығымен орындалуына мүмкіндік
береді;
─ экономикалық ынталандыруды дұрыс қолдану мен нормативтік реттеуді
жетілдіру және Ұлттық банк тарапынан бақылауды күшейту есебінен барлық
клммерциялық банктер қызметінің сапасын жақсартуды жүзеге асыру; олардың
капиталдандыру деңгейін жоғарылату және халықаралық стандарттарға жақын
банктер тобын құрастыру;
─ банкаралық несиелік және валюталық нарықтарды дамыту және тереңдету
жолдарымен оларда қалыптасатын пайыздық мөлшерлемелер мен айырбас бағамы
тұрақтылығына қол жеткізу, ал Ұлттық банк оларға тек өзінің тікелей және
жанама реттеу құралдарымен ғана ықпал етеді;
─ республикалық бюджеттің тапшылығын Ұлттық банктің тарапынан тікелей
несиелеуден бас тартып, оның ішкі және сыртқы нарықтарда нифляциялық емес
әдістер арқылы қаржыландыруға көшу;
─ шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында төлемдердің кауіпсіз,
уақытылы және тиімді жүзеге асыру мақсатында еліміздің төлем жүйесінің
сапалы қызмет ететін жаңа деңгейіне қол жеткізу және ұзақ мерзімді ұлттық
төлем жүйесін дамыту;
─ орта және ұзақ мерзімді инвестициялық жобаларды инфляциялық емес
несиелеу жүйесінің негізін қалау.
Бағдарламаның өткірлігіне қарамастан, істің нақты жағдайын ескере
отырып, оны жүзеге асырды.
Ең алдымен ақша-несиелік реттеудің құралдары және әдістері дами түсті.
Банктердің қайта қаржыландыру механизмдерінде маңызды өзгерістер
болды. 1995ж. қаңтар айынан бастап директивті несиелерді беру тоқтатылды.
Орталықтандырылған көздер, есебінен берілетін несиелердің көлемі және
мерзімі қысқарды. Экономиканы несиелеу қызметі негізінен Ұлттық банктен
екінші деңгейлі банктерге көшті және олар өз кезегінде экономиканы
несиелеуді шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос қаражаттарын, халықтың
жинақ ақшаларын тарту және сыртқы қарыздарды өздері тарту есебінен
қамтамасыз етуге бейімделеді. Ұлттық банк жалпы Орталық банктерге тән
қызметтерге көбірек ден қойды, оларға: банктердің өтімділігін қолдап отыру
мақсатында екінші деңгейлі банктерді неселеу, Үкіметті несиелеу және жалпы
ақша-несиелік және валюталық несиелеу жатады.
1995ж. Ұлттық банк қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің позитивті нақты
бағытын ұстап тұрды. Инфляция қарқынының төмендеуіне байланысты ол да
төмендеді және керісінше инфляцияның өсуі қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінің жоғарылауын қарастыруға әкелді.
Ақша массасының көлемін тиімді мөлшерде ұстау қажеттілігімен
туындайтын банктің өтімділігін реттеудегі міндетті резервтер деңгейі,
1995ж. наурыз айында, теңге және шетел валютасындағы депозиттік
міндеттемелердің деңгейінің 20% -ын құрады.
1995ж. алтын валюталық резервті басқару бойынша көптеген жұмыстар
жүзеге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.