Бенефициар - ақша алушы тұлға
ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ КУРСОВАЯ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Банктік шот туралы түсінік, оны ашу, жүргізу және
тәртібі ... ... ... ..
2. Есеп айырысу операциялары және олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .
3. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ...
4. Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ..
5. Инкассолық өкімдермен есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
6. Чектермен есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ... ... ... ... ... ... .
7. Есеп айырысудың аккредитивтік нысаны.
8. Вексельдермен операциялар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ... ... ... ... ...
9. Банктік карточкалармен есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Кәсіпорын және ұйымдардың ақшалай қаражаты банкте олар-дың қызмет
сипатына сәйкес ағымды және есеп айырысу шоттарында сақталады. Шаруашылық
қызмет үрдісінде субъектілер арасында анықталған талаптар мен міндеттемелер
пайда болады, оларды реттеу үшін төлем жүйесін ұйымдастыру қажет. Бүл кезде
төлем борышқордың өз міндеттемелерін орымдау үрдісі болып табылады, ал оның
соңгы кезеңі - есеп айырысу.
Осы есеп айырысу міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын жэне үйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейлі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы колма-кол ақшасыз түрде жүзеге асырылады.
1.БАНКТІК ШОТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫ АШУ, ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ ЖАБУ ТӘРТІБІ
Банктік шот - бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылықтар мен келісімшарттарда қарастырылған,
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозитті
кабылдау және банктік операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісімшарттық каты-насты бейнелеу адісі.
Клиенттің есеп айырысу шоты банктік шот келісіміне немесе есеп айырысу-
кассалық қызмет келісімшартына сәйкес жүргізіледі (1-қосымша). Келісім
клиенттің шот ашуга жазған өтініші негізінде жасалады (2-қосымша). Осы
келісімшартқа сәйкес банк клиентке есеп айырысу және басқа да шоттарды
ашады, оған түскен каржыны есепке алады, клиент тапсырмасы бойынша шоттан
қаржы алады, клиенттен қолма-қол ақша кабылдайды, босатады, қалдықты
сақтағаны үшін пайыз төлейді және шот бойынша басқа да операцияларды
жүргізеді.
Банктік келісімшарттың негізгі деректемелері келесілер: келісім мәні;
салық төлеушінің тіркеу немірі көрсетілген салық қызметі органдарында
есепке тұрғандыгын куәландыратын кұжат; банктегі ақшалай қаражатты қолдану
тәртібі, сондай-ақ банк корсететін қызмет пен оны толеу тәртібі. Банктік
келісімшарт екі тарап келі-сетін басқа да шарттарды қарастыруы мүмкін.
Банктік шот ашу үшін Қазакстан Республикасының резидент заңды
тұлғалары келесі кұжаттарды үсынуы тиіс:
клиенттің салык есебіне түрғандығын растайтын салык
қызметі берген кұжаттың түпнұсқасы;
мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын құжат көшірмесі;
- жарғының нотариалды бекітілген көшірмесі, ал оқшауланған
бөлімшелер үшін - бекітілген ереженің көшірмесі;
- қол қойылып, мөр басылған карточка үлгісі (3-
қосымша). Бүл кезде бір данасы банктің операциялық қызметтерінде, ал екінші
данасы банк клиентінің іс күжатында сакталуы тиіс.
Банктер теңге және шетел валютасында шот ашуға, жүргізуге қүкьілы,
олар: ағымды, жинақтық және байланыстырма (корреспо-нденттік) шоттарға
бөлінеді. Ағымды және жинақтық шоттар -занды және жеке тұлғалардың, заңды
тұлғалардың оқшауланған бөлімшелерінің банктік шоттары, ал байланыстырма
(корреспо-нденттік) шоттар банк операцияларының жекелеген түрлерін
өткізетін банктік емес мекемелермен банктердің банктік шоттары.
Егер клиент банкте бірнеше шот ашқысы келсе және егер банктік шот
алғашқы шот ашылған банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ақ кұжаттарының
толық бар екендігі туралы бек-ітімі болса, онда банк құжаттарды қайта талап
етпеуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды немесе жеке тұлғаға шот ашқан
жағдайда, банк салық қызметін 3 жұмыс күні ішінде хабардар етуі тиіс.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
өткізетін ұйымдар қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударымдарын клиентке
банктік шот ашпастан жүргізе алады. 2000 жылы 13 қазанда кабылданған №395
Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол ақшасыз телемдер мен аударымдар
жасау ережесінде көрсетілген, банктік шот ашпай жүргізілетін төлемдер мен
акша аударымдарына, ақша жіберуші мен бенефициардың банктік шоттарды
қолданбай, ақша аударымы үшін колма-қол ақша енгізіп және жіберуші
көрсеткен бенефициар' есебіне қолма-қол ақшасыз тәртіппен немесе банктік
шотқа катыссыз бенефициардың қолма-кол ақшаны алуы саналады.
Заңды түлғалар мен оның бөлімшелерінің қолма-қол ақшасыз төлемі және
ақша аударымы, олардың банктік шот ашып, салык және бюджетке міндетті
төлемдерді, сондай-ак зейнетақы жарнасын төлегеннен соң жүргізіледі.
Есеп айырысу шоты арқылы жүргізілген операциялар бойынша банк клиентке
шот көшірмесін үсынады (4-қосымша). Есеп айы-рысу шотынан көшірме келесі
деректемелерден тұрады: клиент аты, есеп айырысу шотының нөмірі, соңғы
операция датасы, корреспон-Денттік шот нөмірі, құжат нөмірі, сомасы.
Көшірмеде берілген жазба бойынша тиісті құжаттар ұсынылады. Көшірме
клиентке сенімхат негізінде беріледі (5-қосымша).
Бенефициар - ақша алушы тұлға. III\ COCI I
Банктік шот ашпастан жүргізілетін қолма-қол ақшасыз төлем және ақша
аударымдарына, қолма-қол акша қабылдауға негіз болатын түбіртек, қолма-кол
жарнаға хабарландыру, хабарлама шоттар және басқа да құжаттар қолданылады.
Аталған құжапар төлем кұжаттары немесе төлем хабарламалары болып табы-лады.
Олар банкке банк бекіткен операциялық күн ағымында қабылданады және
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің норма-тивтік кұқықтық актілерімен
бекітілген төлем хабарламасының ны-саны болмаса, алушы-банк бекіткен немесе
іскерлік қатынаста қалыптасқан нысанда қабылданады.
Төлем хабарламаларында міндетті түрде келесі деректемелер болуы қажет:
төлем хабарламасының аты;
төлем хабарламасының нөмірі, күні, айы, жылы;
ақша жөнелтуші және бенефициар жеке тұлғаның фами-лиясы, аты, әкесінің
аты (бар болса) немесе акша жөнелтуші немесе бенефициар заңды тұлғаиың
ұйымдық-күкықтық нысанын коса алғандағы толық атауы;
ақша женелтушінің немесе бенефициардың дербес сәйкес-тендірілген коды.
Жеке тұлғаның дербес сәйкестендірілген коды болмаған жагдайда, оның жеке
басын куәландыратын құжат деректері, сондай-ақ пошталық мекен-жайы (елі,
қаласы, индексі, көшесі, үй және пәтер немірі) көрсетіледі;
банк, жөнелтуші және бенефициар банктің үйымдастыру кұкылык нысандарын
қоса толық атауы, олардың сәйкестендірілген коды;
ақша жөнелтуші коды - КОД, бенефициар коды - КБЕ, төлем
тағайындауы және оның Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі нормативтік-
күкықтық актілерімен белгіленген кодтық белгілеуі;
санмен және сөзбен көрсетілген төлем сомасы;
салық төлеушінің тіркеу немірі (СТН), егер ақша жөнелтуші немесе
бенефициардың дербес сәйкестендірілген коды көрсетілмес-тен аудару
жасалатын болса;
егер жөнелтуші заңды тұлға болса, оның өкілетті түлғала-рының аты-
жөні, қолы, мекеме мөрі. Егер жөнелтуиіі жеке түлға болса оның қоры;
Қазақстан Республикасының заңдылығында қарастырылған басқа да
деректемелер. Алушы-банк ақша жөнелтушіден төлем хабарламасын алады және
оны акцептейді. Төлем хабарламасын алу кезінде алушы-банк жөнелтушіге колма-
кол ақшаны кабылдаганы туралы тиісті бекітімді береді. Төлем хабарламасын
акцептей отырып, алушы-банк бенефициар есебіне ақша аударымдарын жүзеге
асыруга міндеттеме қабылдайды, алушы-банк оны Қазақстан
аИЬірыиу
Республикасының заң актілері белгілеген мерзімде орындайды. Банктік
шот ашпастан орындалған клиенттік төлемдер мен ақша аударымдары бойынша
банк комиссиялық сыйакы ұстайды. Егер бүл алушы-банк пен ақша жөнелтуші
арасындағы келісімде карастырылмаса, сыйақы еш уақытта төлем сомасынан
үсталмайды. Банк ақша женелтушіден келесі жағдайларда төлем хабарлама-ларын
қабылдаудан бас тартуы мүмкін:
төлем хабарламасы Нағыз ереженің және ақша аударымы келісімінің
бекітілген шарттары мен талаптарынан бүрмаланып толтырылса және үсынылса;
аударымды жүзеге асыруга қажетті ақша сомасы женелтуші қолында
болмаса;
төлем хабарламасында санмен және сезбен көрсетілген со-маның банкпен
сәйкессіздігі анықталса;
Қазақстан Республикасының бекітілген ережелері және ақша аударымы
туралы келісімшарттарының талаптары орындалмаған
болса.
Банктік шотты ашпастан ақша аударымын жасау үшін алушы-банк және
жөнелтуші ақша аударымы туралы келісім жасайды. Сондықтан бір тарап (алушы
банк) екінші тараптың тапсырысы бойынша (акша жөнелтушінің) оған дербес
сәйкестендірілген код белгілеместен үшінші тарапқа ақша аударымын
жүргізеді. Келісімде қатысушы тараптар аударымды жүзеге асыру тәртібін,
соның ішін-де комиссиялық сыйақы алу ретін және өз қүкықтарын, міндеттерін
және жауапкершіліктерін келісуі тиіс. Сондай-ақ банк ақша жөнелтушіні
төлемдерді жүзеге асыру тәртібімен және осы қызметті керсеткені үшін
алынатын өзіндік тарифтерімен таныс-тыруы тиіс.
Ақша аударымын жүзеге асыру үшін жөнелтуші-банк төлем хабарламасы
негізінде сәйкес төлем қүжаттарын рәсімдейді. Егер банк банктік шоты жоқ
бенефициар есебіне акша қабылдаса, онда ақша қабылдағандығы туралы, банк
бекіткен нысанда толтырылған хабарлама жолдау арқылы оны хабардар етуі
тиіс.
Егер бенефициардың банктік шоты болмаса, онда ақша ау-дарымы ақша
жолдаушының төлем хабарламасына сәйкес, бенефи-циар банктің бенефициарға
қолма-қол ақша босатуымен немесе оның есебіне ақша түсімі кезінде
беиефициардың банктік шоты бойынша бухгалтерлік жазу жасалғаннан бастап
аяқталған болып саналады. Бенефициар банк бенефициар жеке тұлғаға оның жеке
басын куәландыратын қүжатымен танысқаннан кейін ғана қолма-кол ақшаны бере
алады. Бұл кезде банк оған төлем жүр-гізілгендігін растайтын және ақша
жөнелтушінің төлем хабарлама-сының шарттарын белгілейтін кұжатты үсынуы
тиіс. Бенефициар қолма-қол акша алу кезінде банктің сәйкес
күжаттарына жеке басын куәландыратын құжаттағы аты-жөнін, сондай-ақ
алған ақша сомасы мен төлем валютасын көрсетіп, қолын қоюы тиіс.
Бенефициар келмеген жағдайда, банк екінші деңгейлі банктер-дің
бухгалтерлік шоттар жоспарында қарастырылған тиісті банктік шоттарға төлем
хабарламасына сәйкес аталған соманы банктің бек-ітілген ішкі ережелеріне
сәйкес есепке алуы тиіс. Егер аударымды жүргізу мүмкін болмаса, ақша
жөнелтуші банк және бенефициар банк ақшаны жөнелтушіге қайтару үшін тиісті
шараларды қабылдауы керек.
Аударым қате жүргізілсе, оның сомасы ақша жөнелтушінің банкіне келесі
операциялық күннен кешіктірілмей, себептері көр-сетіле отырып қайтарылуы
тиіс. Қате аударылған сома ақша жөнел-тушінің банктік шоты бар болып,
жөнелтуші банкіне қайтарыл-ғанда, сома жөнелтушінің банктік шотына
құйылады, ақша жөнелтушінің банктік шоты болмаған жағдайда сома, екінші
деңгейлі банктердің бухгалтерлік есепшот жоспарына сәйкес банктік шотқа
есепке алынады.
Акшаны қайтарған жағдайда банк жөнелтушіні үш банктік күн ішінде
хабардар етуі тиіс.
Егер ақша, ақша аударымы кате белгіленуі себебімен қайта-рылған болса,
онда жөнелтуші банк ақша жөнелтушіні ақшаның қайтарылғандығы туралы
хабардар етпеуге құқылы және құжат қайтарылған күннен бастап үш жұмыс күні
ішінде бенефициар банкке төлем құжаттарын тиісті деректемелерімен жолдайды.
Егер жөнелтушінің банктік шоты болмаса, онда аударымның қабылдан-ғандығы
туралы банк белгісін қойып, тиісті құжаттарымен жөнелтушіге ақша касса
арқылы қайтарылады.
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес банк шот-тары бойынша
шығын операциялары осындай құқыққа ие өкілетті үйымдардың шешімі негізінде
тоқтатылады.
Бүл операциялардың банктік шот бойынша қалпына келтірілуі, өкілетті
үйымдардың банктік шоттағы ақшаны тұтқындау немесе банктік шоттағы шығын
операцияларын тоқтату туралы шешімдерін өзгерту туралы жазбаша хабарлауы
негізінде жүргізіледі.
Клиенттердің банктік шоты бойынша барлық операция тек олардың
келісімдері бойынша жүргізіледі.
Банктік шоттың жабылуы клиенттің шотты жабу себебін көрсеткен өтініші
негізінде жүзеге асырылады. Егер банк клиенті -заңды түлға таратылып немесе
қайта қүрылса, шотта бір жылдан аса мерзімде қаржысы болмаса, ал жеке
түлғаларда - үш жылдан аса, онда орындалмаған талаптар бойынша шотты жабуға
тоқтау жасалады. Банк кәсіпкерлік кызметті жүргізуші заңды немесе жеке
тұлғаның банктік шотының жабылғандығы туралы 10 күн мерзімде салық
қызметінің тиісті органдарын жазбаша хабардар етуі тиіс.
ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Қатысушыларға байланысты банктің есеп операциялары негізгі екі
топқа бөлінеді:
■ клиенттік есеп айырысу операциялары, мұнда негізгі субъект
ретінде банк және оның клиенттері катысады;
■ негізгі субъект банк болып табылатын, таза банктік
есеп айырысу операциялары және банкаралык есеп айырысулар (9-кесте).
9. Жіктелу критсрийлері
Қатысуіпылар Толем күралдары Операцияның Есеіі айырысу
күрамы агкарымдык бағыты нысандары
Банкаралық Төлем Шот ашу бойынша Аккредитивтік
Клиенттік тапсілрмалары-мен операциялар Шот операциялар
Іиікі банктік есеп айырысу жүргізу бо-йынша Аударым
Төлем-талап операциялар операциялары
тапсырма-ларымен есепКассалық Инкассолық
айырысу Чекпен есеп операциялар операциялар
айырысу Акцептік Клирингтік
Векссльмен есеп операциялар операциялар
айы-рысу Талаптарды беру
Карточкамсн есеп операциялары
айырысу Авальді
операциялар
Есеп айырысу нысандарындағы ерекшеліктерге байланысты банктің келесі
есеп айырысу операцияларын бөліп көрсетуге болады:
■ аккредитивтік операциялар;
■ инкассолық операциялар;
■ аударым операциялары;
■ клирингтік операциялар.
Есеп айырысу операцияларында қолданылған төлем құралдары-на байланысты
есеп айырысу операциялары былайша жіктеледі: төлем тапсырмаларымен есеп
айырысу;
- чектермен есеп айырысу; вексельдермен есеп айырысу;
төлем карточкаларымен есеп айырысу;
- қолма-қол есеп айырысу.
Атқарымдық негіздеріне, есеп айырысу мәні мен жүзеге асыру кезеңдерше
қарай банктің есеп айырысу операциялары былайша бөлінеді:
ағымды, мерзімдік есеп айырысу және баска да шоттар
операциялары;
- әр түрлі шоттарды жүргізу, каржыларды өтеу және
косу, сыйакы мен комиссиялық ақылар косу операциялары;
- кассалык операциялар (қолма-қол ақшаны колма-кол емес
ақшаға айналдыру операциялары және керісінше);
- тиісті құжаттарды төлеуге төлеушінің келісімін
(немесе карсылығын) алуға байланысты акцептік операциялар;
- төлем алу кұкығын беруге байланысты
операциялар: факторингтік, есептік, индоссациялық (банк
индоссант болып табылатын кездегі);
- банк төлемге келіп немесе тапсырыс беруші
болып табылатын, банктің авальді (кепілді тапсырмасының) операциялары.
Банктегі есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру 2000 жылғы 25
сәуірдегі №179 Қазақстан Республикасы аумағыида қолма-қол емес төлем және
ақша аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелеріне
сәйкес реттеледі. Осы ережелерде есеп айырысу кұжаттарын рәсімдеу және есеп
айыры-суды жүзеге асыру тәртібі көрсетілген.
Банк аударым операцияларының үлкен көлемін жүзеге асырады, яғни заңды
және жеке тұлғалардың қаржы аударымдарын жүзеге асыру тапсырыстарын
орындау бойынша операциялар.
Аударым операцияларын жүзеге асыру үшін банкте төлеуші мен алушы
арасындағы есеп айырысудың келесі нысандары қолданылады:
- төлем тапсырмаларымен;
- төлем талап-тапсырмаларымен; инкассолық өкімдермен;
- чектермен;
- аккредитивтермен;
- вексельдермен;
- банктік карточкалармен.
3.ТӨЛЕМ ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Төлем құжаты ақша жөнелтушінің қызмет көрсетуші банкке, тапсырмада
көрсетілген соманы, оның ақшасын бенефициар есебіне аудару туралы берген
тапсырмасы. Аударымды жүзеге асыру үшін жөнелтуші өзіне қызмет кәрсетуші
банкке бекітілген үлгідегі төлем тапсырмасын үсынады (6-қосымша). Төлем
құжатында міндетті түрде келесі деректемелер (реквизиттер) көрсетілуі тиіс:
- күжаттың аты;
оны жазу күні, айы, жылы, қүжат нөмірі. Күн - санмен, ай - сөзбен, жыл
- санмен керсетіледі;
акиіа жөнелтуші заңды тұлғаның ұйымдастыру-құқылық ны-санын коса,
толык атауы, дербес сәйкестендірілген коды;
ақша жөнелтуші банктің ұйымдастыру-кұкылык нысанын қоса, толык атауы,
дербес сәйкестендірілген коды;
төлем мәні, сондай-ақ Қазакстан Республикасы ¥лттық банкінің
нормативтік-құқықтық актілерімен бекітілген кодтық белгіленуі;
санмен және сөзбен көрсетілетін төлем сомасы;
салык төлеуші бенефициар мен ақша жөнелтушінің тіркеу нөмірі.
Телем мәиі белігінде ақша жөнелтуші аударым жүзеге асырылатын құжат
атын, нөмірін және күнін, сондай-ақ Код -төлем мәні бөлігінде - төлемнің
кодтық белгіленуін көрсетуге міндстті.
Ақша аударымы резидент емес бенефициар есебіне жүргізілсе (ақша
жөнелтуші банк болған жағдайдан тыс), өзіне қызмет көрсетуші банкке
бекітілген үлгіде шетел валютасында ақша ау-дарымына өтінішті (7-қосымша)
ұсынады. Мүндай өтініш ақша жөнелтушінің алушы банкке ақша аударымы туралы
берген төлем құжаты болып табылады.
Алушы-банк ақша аударымына жазылған телем тапсырмасын немесе өтінішті
оның жазылған күнін көрсете отырып, он күнтізбелік күн ішінде қабылдайды.
Ол Қазакстан Республикасы заңдылығына сәйкес, төлем тап-сырмасы мен
аударымға өтініштен тыс төлем негізін дәлелдейтін басқа да кұжаттарды талап
етуге міндетті. Ақша жөнелтуші кызмет көрсететін алушы банк келісімі
бойынша төлем тапсырмасында немесе ақша аударымы өтінішінде валюталау
күнін' керсетеді.
Жөнелтушінің төлем құжатын орындаудағы банк міндеттемесі төлем
кұжатының акцепті деп аталады. Акцепт кезінде алушы банкке жөнелтушінің
банктік шотынан төлем тапсырмасында корсеіілген мөлшерде, сондай-ақ оиы
орындаумен байланыстарды шығындар үшін ақша алу күқы беріледі.
Алушы-банк төлем тапсырмасын акцептеуі үшін, аталған төлем тапсырмасыи
орындауға жеткілікті акша сомасы жөнелтушінің банктік шотында болуы тиіс.
Қажетті акша сомасымен камтамасыз ету ақша жөнелтуші каржысының есебінен
немесе келісімде көр-сетілсе, алушы-банк заемы есебінен жүргізіледі.
Валюталау күні - бұл инициатор белгілеген бенефициар
ақша алатын толем тапсырысында көрсетілген күн.
Төлем кұжатын алушы-банк келесі жағдайларда акцептейді:
- алушы-банк акцепт туралы жөнелтушіге хабар жіберсе
немесе төлем тапсырмасын төлеу туралы хабарлау жолдаса;
- алушы-банк жөнелтушінің төлем тапсырмасы
негізінде ақшаны шоттан алса (банктік шотты дебеттейді);
- төлем тапсырмасын алғаннан кейінгі үш жұмыс күні ішінде алушы-
банк акцепт туралы немесе акцептен бас тарту туралы
хабарлама алмаса;
- Қазакстан Республикасының заңдылығымен немесе алушы-банк
пен жөнелтуші арасындағы келісімде көрсетілген жағдайларда.
Бенефициар банкте келесі жағдайлардың бірі орын алса, төлем кұжаттары
акцептелген болып саналады:
- бенефициар банк акцепт туралы хабарламаны жөнелтушіге
хабарласа;
- бенефициар банк бір кезекте алушы-банк болып саналып, жөнелтушінің
телем тапсырмасы негізінде ақшаны алса (банктік шотты дебеттесе);
- бенефициар банк бенефициардың банктік шотын несие-
лендіру арқылы бенефициарға акша аударымын жасаса;
- бенефициар банктің үш жұмыс күні ішінде
жөнелтуші акцепт туралы немесе акцептен бас тарту туралы
хабар-лауын алмаса;
Қазақстан Республикасы зандылығымен немесе бенефициар және
бенефициар банк арасындағы келісімде карастырылған басқа да жағдайларда.
Төлем құжатының акцепті, егер бүл жөнелтуші және алушы банк
арасындағы келісімде карастырылса, оны қабылдаған кезде
жүргізілуі мүмкін. Алушы-банк келесі жағдайларда төлем күжатының
акцептінен бас тартуы мүмкін: егер жөнелтуші аударым үшін қажетті ақша
сомасымен қамтамасыз ете алмаса; егер төлем тапсырмасында жалған белгілер
болса, ол жөнелтуші және алушы-банк арасындағы келісімде
белгіленбеген төлемдерден қорғау әрекетін бұзып жолданса; Қазақстан
Республикасы аумағында қолма-кол емес төлем және ақша
аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелері
және біздің Республиканың бекітілген төлем тапсырмасын күру және
ұсыну талаптары, жөнелтуші мен алушы-банк арасындагы
келісімшарттарды жөнелтуші орындамаған жағдайда; Қазақстан
Республикасының заңдылығы және келісім талаптары орындалмаған
жағдайда.
Егер алушы-банк төлем қүжатын акцептеуден бас тартса, онда төлем
тапсырмасын алғаннан кейін үш жүмыс күні ішінде жөнелтушіге тиісті жазбаша
немесе электронды хабарлама жолдауы тиіс. Ол үшін алушы-банк пен жөнелтуші
арасында қарсылық туралы хабарламаны жөнелту тәртібі қарастырылады, бүл
кезде хабарламаны жіберу күні акцептен бас тарту күні болып саналады. Төлем
құжатының акцепті мына жағдайларда жүзеге аспайды:
жөнелтушінің банктік шоты тұтқындалған болса немесе Қазақстан
Республикасының колданыстағы заңдылығына сәйкес оның банктік шоты бойынша
шығын операциялары тоқтатылса;
егер бенефициар банк алган төлем тапсырмасындағы көрсе-тілген
деректемелер сәйкес болмаса.
Егер бенефициар емес алушы-банк женелтушінің банктік шотында аударым
жасауға ақшалай қаржысы жеткілікті бола тұрып, төлем тапсырмасын орындамаса
және алушы-банк өзінің акцептен бас тартатындығын уақытында хабарласа, егер
бүл Қазақстан Республикасының заң актілерімен қаралмаса, онда араларында
болған келісімге сәйкес жөнелтуші аударым сомасының мөлшерінен айып
төлейді.
Мемлекеттің заң актілеріне, алушы-банк және жөнелтуші ара-сындағы
келісімге сәйкес, алушы банк төлем тапсырмасын акцеп-теуден негізсіз бас
тартқандығы үшін жауапқа тартылады.
Акцептелген төлем қүжаты бойынша төлем келесі тәртіппен жүргізіледі:
жөнелтуші өзі мен алушы-банк арасында жасалған келісімге сәйкес,
акцептелген төлем тапсырмасының сомасына алушы банкке төлем жүргізуге және
санкцияланған төлем тапсырмасын іздестіру немесе орындауға байланысты
шығындарды қалпына келтіруге міндетті. Бүл кезде жөнелтуші төлем тап-
сырмасын орындаған кезден бастап алушы банкте төлем жүргізу міндеттемесі
пайда болады. Алушы банкке жөнелтуші төлемі алушы банк жөнелтуші шотын
дебеттегенде жүргізіледі.
Жөнелтушінің акцептелген төлем тапсырмасын алушы-банк республика
заңдылығының талаптарына және өзінде көрсетілген төлем тапсырмасының
шарттарына сәйкес орындайды.
Егер алушы-банк жөнелтушіден тиісті өкілеттілік ала алмаса, онда
келесідей құқығы бар:
жөнелтушінің төлем тапсырмасын атқаруға байланысты банк қызметі үшін
комиссиялық ақы мен шығынды аталған төлем тапсырмасының сомасынан ұстап
калуға;
кезекті алушы банкке төлем тапсырмасы сомасынан комис-сиялык ақы үстау
қүқын беруге.Егер алушы-банк төлемді орындау кезінде төлем құжаттарын
қолдану, ел ішіндегі қолма-кол емес төлемдер мен акша ау-дарымын жүзеге
асыру ережесін бұзып, нәтижесінде бенсфициарга ақша аударымы кешіктірілсе,
онда банк Қазақстан Респу-бликасының заң актілері мен өзара келісімге
сәйкес катысушыларга тұрақсыздық сомасын төлейді.
Қазақстан Республикасы заң актілсрінің талаптарына сәйкес бірінші
кезекте атқарылуға тиісті толем кұжаттары бар болып, тапсырманы орындауға
жөнелтушінің банктік шотында кажетті ақша сомасы жеткіліксіз болса, алушы-
банк толем тапсырмасын орындамауға және оны акцептеуден бас тартуға кұқылы.
Шарттарының бірі валюталау күні болып табылатын төлем құжатын акцептеу
кезінде, алушы-баик акцептелген төлем тапсырмасындагы ақша сомасын
женелтушінің банктік шотынан алуга құқылы. Мұндай операциялар есебін алушы-
банк арыайы дербес шотта жүргізеді және осындай төлем тапсырмасының міндет-
темелерін орындауға ке.іесі делдал банк немесе бенефициар банктің уақыты
жеткілікті болатындай етіп жолдайды.
Бенефициар банк төлем кұжатын акцептеу кезінде төлем құжатында
керсетілген соманы бенефициар есебіне кабылдайды. Банк бенефициар есебіне
түсетін акшаның негізсіз екендігін аныктаса, банк бенефициар акцептен бас
тартуға немесе төлемнің орындалуын тоқтатуға міндетті. Бұл жерде айта
кететін жайт: егер аталған факт дәлелденбесе банк бенефициарға өзара
келісімде көрсетілген және Қазақстан Республикасының заң актілерінде
қарастырылған көлемде, төлемді кешіктіргені үшін тұрақсыздык сомасын
төлейді. Өйтпеген жағдайда беиефициар банк бенефициар есебіне аударым
бойынша түскен ақшаны кабылдамауға міндетті. Төлем қүжатын акцептеуден бас
тартқан жағдайда бенефициар банк жөнелтуші банкке төлем тапсырмасын алған
күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей бас тарту себептерін көрсете
отырып хабарлама жібереді.
Бенефициар банк бенефициар есебіне ақша кабылдау кезінде, акцептелген
төлем қүжатына сәйкес бамк оны төлем күнінен кейін-гі операциялық күннсн
кешіктірмей ақша кабылдағандыгы туралы хабардар етеді. Бұл кезде бенсфициар
бапк келісімшартқа сәйкес бенефициарды оның банктік шотынан жазбаны немесе
төлем құжатын бекітілген нысандағы бланкте немесе электронды түрде жолдау
арқылы жеткізеді.
Егер төлем күжаты жөнелтуші деректемелеріне сәйкеспесе немесе қайталап
үсынылса, онда төлем құжаты қате орындалған болып саналады. Бүл кезде
женелтуші төлем күжатының дұрыс орындалғандығын анықтайды, сгер ол
қате орындалса, онда аныкталган кателік туралы, олардың арасындағы
келісімге сәйкес алушы банкке хабарлайды. Егер алушы-банк келісімде
көрсетілген мерзімде хабарламаны алмаса, акша жөнелтуші алушы банкке
келтірілген зиянға төлем тапсырмасында көрсетілген сома шегінде
жауаптылықта болады.
Жөнелтушіден төлем құжатының қате орындалғаны туралы хабарлама
алысымен, алушы-банк келесі әрекеттерді жүргізеді:
Біріншіден, қатс толем құжаты бойынша жөнелтуші деректеме-леріне
сэйкес смес деректемелері бар қате құжатын тиісті бенефициар есебіне
жолдайды немесе төлемнің барлық сомасын жөнелтушіге қайтарады.
Екіншіден, қате төлем қүжаты бойынша сома жөнелтушінің толсм құжаты
сомасынан асатын • болса, алушы-банк дүрыс алынбаган соманы жөнелтушіге
қайтарады. Бұл кезде, егер бұл бенефициар мен алушы-банк арасындағы
келісімде қаралса, онда алушы-банк бенефициардан аталған соманы даусыз
кайтып алуға құқылы.
Егер алушы-банк пен бенефициар арасында келісім жасалмаған болса, онда
алушы-банк бенефициар банкке қателесіп аударылған соманы қайтару туралы
сұрату хат жібереді. Мұндай ақша қайтаруы кезінде банк бенефициардың төлем
тапсырмасын жазып, оның төлем мәні бөлігінде акшаны қайтару себебін
көрсету арқылы жүргізіледі.
Үшіншіден, сома жөнелтушінің телем кұжатының сомасынан аз қате төлем
құжаты бойынша, алушы-банк жөнелтушіден сома айырмасын даусыз алуға және
бенефициар шотына аударуға қүқылы.
Егер орындалған төлем қүжагында жөнелтуші кате жіберсе, онда алушы-
банк ешқандай жауаптылықта болмайды.
Төлем құжатын бюджет және басқа да Үлттық банктің нормативтік
құжаттары мен заңдылығында қарастырылған максатқа үсынғанда, қаржы
жетіспесе төлем ордері қолданылады (Қазакстан Республикасы Үлттық банк
басқармасының 2000 жылғы 25 қара-шадағы №133 каулысымен бекітілген, клиент
пен оған қызмет көрсетуші банк арасында колма-қол емес төлемдерді жүзеге
асыру Ерсжссіне сәйкес).
Төлем құжатымен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде шоттардың келесі
корреспонденциясы күрылады:
1. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға бір банкте кызмет көрсетілсе,
онда келесі өткізбе кұрылады:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары ақша жөнелтуші
Кт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары бенефициар
2. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға әр түрлі банк
қьтзмет көрсетсе, олардың арасындағы есеп айырысу корресттон-
денттік шоттар арқылы жүргізіледі:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары Кт 1051 Банктің
Қазақстан Республикасының Үлттық банкін-дегі корреспонденттік есепшоты
Немесе Кт 1052 Банктің басқа банктердегі корреспонденттік есепшоты
3. Есеп айырысуды жүзеге асырганы үшін банк комиссиялық ақы
үстайды:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары Кт 4601 Банктің
аударым операциялар бойынша көрсеткен кызметі үшін есептелген
комиссиялық кірістер
4.ТӨЛЕМ ТАЛАП-ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Төлем талап-тапсырмасы ~ бенефициардың жөнелтушіге жет-кізілген өнім,
орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет келісімі бойынша құнын төлеу туралы
қызмет көрсетуші банкке жолданған есеп айырысу және тиеу құжаттары
негізінде берген талабы (8-қосымша).
Төлем талап-тапсырмасын бенефициар бланкте жазады және бенефициар
банкіне немесе жөнелтуші банкке тізіліммен (реестр) бірге төрт данада
ұсынылады, егер төлем электронды жолмен жүзеге асырылса, екі данада (9-
қосымша).
Бенефициар банк төлем талап-тапсырмасын қабылдай отырьш, өзіне
инкассолаушы банк міндеттемесін алады.
Инкассолаушы банк міндеттемесі төлем талап-тапсырмасын инкассоға1
алумен байланысты, бенефициармен жасалған келісім немесе қолданыстағы
заңдылық негізінде пайда болады. Бұл кезде инкассолаушы банк өзіне келесі
міндеттемелерді қабылдайды:
телем талап-тапсырмасын төлемге немесе акцегттке кезекті
ұсыну;
бенефициарға акцептен бас тарту немесе төлем туралы
төлем талап-тапсырмасын қайтару туралы хабарлама жолдау;
телем талап-тапсырмасының орындалғандығы туралы бенефициарға
хабарлау.
Инкассо - банк өз клиентінің тапсырысы бойынша және есеп айырысу
құжаттары негізінде ақша аударушыдан оған тиесілі ақша сомасын алып, бұл
соманы клиенттер есебіне аудару ісі жүргізілетін операция.
Тиісті міндеттемелерді қабылдай отырып, инкассолаушы банк төлем талап-
тапсырмасын алғаннан кейінгі келесі операциялық күннен кешіктірмей
кызметтің орындалуын анықтайды. Инкассоға инициатордан инкассолаушы банктің
төлем талап-тапсырмасын кабылдау инкассолаушы банктің операциялық күні
ағымында жүргізіледі және оны инкассоға қабылдау кезінде тізілімнің барлық
данасына күні және түсу уақыты койылады. Ал жөнелтуші-банк аталған қүжатта
төлем талап-тапсырмасын алған күні мен алу уақытын белгілейді.
Бенефициар банк барлық деректемелердің толтырылу дүрысты-ғын тексеріп,
төлем талап-тапсырмасымен жөнелтуші банкке жолдайды, ал бір даиасы банк
белгісімен бенефициарға қайта-рылады. Жөнелтуші-банк төлем талап-
тапсырмасын алып, оларды тіркейді, барлық данасына алу күнін (жоғары, оң
жақтан) қояды және акцепт үшін ақша жөнелтушісіне жолдайды.
Бүл кезде ол жөнелтуші банкке түскен күннен бастап үш күн ішінде
банкке төлем талап-тапсырмасын ұсынуға міндетті. Төлем талап-тапсырмасы тек
жөнелтуші шотында ақша болған жағдайда ғана кабылданады.
Төлем талап-тапсырмасын толықтай немесе жартылай төлеудек бас тарту
кезінде, төлеуші өз банкін осы үш күн ішінде хабардар етеді және төлем
талап-тапсырмасын тиеу қүжаттарымен және төлемнен бас тарту туралы
хабарламамен бірге бенефициарға қайтарады.
Төлемге келісім білдірілген жағдайда аталған төлем талап-тапсырмасы
акцептеледі. Жөнелтушінің төлем талап-тапсырмасының акцептеуді талап
етпейтін төлем талап-тапсырмасынан басқалары соңғының аталған талаптарға
сәйкес төлем жүргізуге келісімін білдіреді.
Егер ақша жөнелтушінің банктегі шоты Қазақстан Респу-бликасының
заңдылығына сәйкес тұтқындалған болса, оның банктік шоты бойынша шығын
операциялары тоқтатылған болса, төлем талап-тапсырмасына акцептеу болмайды.
Әдетте ақша жөнелтуші банк ақша жәнелтушінің төлем талап-тапсырмасын
акцепті талап етпейтін төлем талап-тапсырмасынан басқаларын, жөнелтушінің
акцепті негізінде акцептейді. Акцепт талап етілмейтін толем талап-
тапсырмасын төлеу кезінде банк акша жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік
шотынан ақша аударуға құкылы. Ақша жөнелтушінің акцептсіз төленетін төлем
тап-сырмасымен акцептелген құжаттар бойынша баланстан тыс есеп жүргізіп
және оларды корресггонденттік шотқа кезекті төлем және аударым үшін акша
түскенге дейін сактауға міндетті. Бұл кезде Қазақстан Республикасының
заң актілерінде қарастырылмаған ujai ал
болса, жөнелтуші-банк өзара келісімге сәйкес ақша жөнелтушісіне айып
немесе өсімақы төлеуге міндетті. Жөнелтушіде ақша сомасы жеткіліксіз немесе
болмаса, алушы-банк төлем тапсырмасын (бюджетке төлемдер, сот шешімі, кеден
басқармасы бойынша койылған телемдер және төлем талап-тапсырмасын
(акцептсіз орындалатын) ақша жөнелтушінің банктік шотына оларды орындауга
жеткілікті акша сомасы түскенге дейін сактайды.
Мұндай құжаттарды қабылдау ксзіндс жөнелтуші-банк келесі жұмыс күнінен
ксшіктірмей аталған төлем талап-тапсырмасын картотекаға енгізу туралы банк
бенефициарына хабарлама береді.
Акша жөнелтуші меи алушы-банк арасындағы кслісімде алушы банктің әр
түрлі құжаттарды кабылдау және сактау міндеттері қарастырылады. Алушы
банктің мұндай төлем кұжаттарын қабылдау және сақтау келісімі жағдайында
аталған банкке тиісті міндеттемелер қойылады.
Толем талаи-тапсырмасын толык немесе жартылай төлеуге ке-лісім
білдірілгеи жағдайда, жөнелтуші оның барлық данасын банктік шотты жүргізуге
өкілетті тұлғалар колы және мөртаңба-сымен рәсімдейді және оны қызмет
көрсетуші банкке жолдайды, оның:
бірінші данасы жөнелтуші шотынан ақша алуға негіз болады және операция
аяқталған соң банктің құжаттарына орна-ластырылады;
екінші данасы бенефициарға қызмет көрсетуші банкке жолданады;
үшінші данасы тауар, көрсетілген қызмет, орындалған
жұмыс үшін телем жүргізілгендігі туралы қолхат ретінде тиеу
құжаттарымен коса жөнелтушіге қайтарылады. Толемнің сома бөлігінде
жөнелтуші шотынан алынуға тиісті сома санмен және сөзбен жазылуы
тиіс.
5.ИНКАССОЛЫҚ ӨКІМДЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Заң актілеріне сәйкес ақша жөнелтушінің келісімінсіз оның шотынан акша
алу журпзлед, бұл кезде инкассольщ өкім деп аталатын құжат қолданылады (Ю-
қосымша). сондай-ақ салык кызметі жэне кеден ұйымдарының инкассолык өкімі
(11-қо-сымша) қолданылады.
Ақша жөнелтушінің банкіне акша өндіріп алу туралы сот анықтамасы
қаулыларының, шешімдерінің, өкімдерінің, аталған өндіріп алуды сендіретін
сот бүйрығы немесе көшірмесі, атқарушы парақтар және бұйрықтарға қоса
инкассолық өкім ұсынылады. Салық қызметі органдары мен ксден органдарының
инкассолық екімі үсынылмайды. Бүл талаптарды Ұлттық банк бекітеді. Инкас-
солық өкімде женелтуші келісімінсіз оның банктік шотынан ақша алуға қүқық
бсретін заң актісінің сәйкес нөмірі мен күні корсетіліп, телем мәні жазылуы
тиіс. Салық және кеден қызметі оргаидарының инкассолық өкіміидс қосымша
бюджеттік жіктелу коды, операция түрі көрсетіледі. Бұл кезде өндіріп алудың
дұрыстығына, сондай-ак ақша женелтушініғ^ келісімінсіз ақша алуға негіз
болған сілтемелерге өндіріп алушы жауапты. Банктер ақша жонелтушініц
олардың келісімінсіз банктік шотынан каржы алуға қарсылық білдірген арызын
карамайды.
Егер келісім акцептелмеген болса, онда ол акцепт мерзімі аякталғанға
дейін қайтарылып алынады. Бүйрыкты орындау немесе акцептелген бүйрьщты
қайтарып алу оны алушы-банк орындағанға дейін жүргізілуі мүмкін.
Жөнелтуші алушы банкке бекітілген бланк нысанында жазылған қайтарып
алу өкімін (12-қосымша) жолдау арқылы бұйрықты тоқтатуына болады. Қайтарып
алу туралы өкімде төлем қүжатының күні, оның нөмірі, сомасы және алушы-банк
бекіткен баска да деректемелері көрсетілуі тиіс. Электронды тәсілмен
жолданған өкім, женелтуші мен алушы-банк арасындағы бекітілген келісімге
сәйкес санкцияланбаған төлемдерден қорғау тәртібі сақталған жағдайда,
жолданған болып табылады. Қағаз жеткізушіде рәсімделген төлем қүжатын
қайтару туралы немесе оны тоқтату туралы өкімді төлем күжаттарын женелтуге
өкілетті, төлем қүжаттарына кол коюға күкылы түлғалардың қолы жэне мөр
болуы тиіс.
Алушы-банк Қазақстан Республикасы заңдылықтарының талап-тарына және
женелтуіпі мен алушы банк арасындағы келісімге кайшы келетін бұйрықты
кайтару туралы өкімдерді кабылдамауы тиіс. Алушы-банк немесе бенефициар
банк төлем тапсырысын қайтару туралы өкімді уақтылы алмаса акша аударымын
жүзеге асыруға құқылары жоқ. Бүл кезде алушы-банк немесе бенефициар банк
түскен соманы жөнелтушіге қайтаруға міндетті. Бүйрық алущы банкке бұйрықты
орындауды тоқтата тұру туралы өкім жөнелтушінің жолдауы арқылы тоқтатылуы
мүмкін (ІЗ-қосымша).
6.ЧЕКТЕРМЕН ЕСЕП АИЫРЫСУ ЕСЕБІ
Есеп айырысудың келешегі зор нысаны ретіяде чектермен есеп айырысуды
айтуға болады. Чек банк клиентінің (чек берушінің) банкке ақша каражатын өз
шотынан алушьг (чек ұстаушы) шотына аудару туралы арнайы бланктс жазылған
жазбаша тапсырмасын білдірстін бағалы қагаз болып табылады.
Батыс тәжірибесінде чек кімнің есебінс жазылгандығына байланысты
бірнеше түрге бөледі:
арнайы - тек осы кісіге төлеңіз;
ордерлік - осы кісіге немесе оның бұйрыгы бойынша төлеңіз;
ұсынушы - ұсынушыға төленіз.
Ордерлік чек - ұстаушыға индоссамент -- жолдау жазу көме-гімен басқа
тұлғаға ақшаны алу құкығын ұсынуға мүмкіндік береді. Индоссаменттің 4 түрі
карастырыладьг.
банктік индоссамент. Чек ұстаушы чектің сыртына өз қолын қояды, оның
нәтижесінде чек ұсынушы құжаты болып табылады және әрбір заңды иесі ол
бойынша банктен ақша алады;
- атаулы индоссамент. Үстаушы чек сыртына өз қолын қояды және чек
бойынша ақша алу құқын алатын тұлға атын жазады;
мақсатты индоссамент. Чек ұстаушы чек сыртында чекті басқа тұлғаға
ұсыну максатын көрсетеді және чек бойынша ақша алу мүмкіндігін шектейді;
- айналымсыз индоссамент. Егер чекті ұстаушы чек төлен-
беген жағдайда арыз жасау мүмкіндігін болдырмауды немесе
шектеуді қаласа, илдоссамент мәтінінде айналымсыз деген сөзді
қолданады.
Әр елде чек мазмұны бірыңғай. Заңды құрамында мыналар белгіленеді:
- чек сөзі;
анықталған соманы төлеу бойынша шартсыз міндеттемесі; банк' трассат;
төлем орны;
- шығарылған орны және куні; трассант2 қолы.
Трассат - тратта бойынша төлеуге міндетті тұлға. Трассант - траттаны
беретін тұлға.
Коммерциялық құрамы:
- чек нөмірі;
- трассат шотының нөмірі;
- трассат банктің коды;
- чек сомасының санмен қайталануы;
- бенефициар;
- кодтау желісі.
Біздің республикамызда чекті колдану 2002 жылғы 13 мамырда ҚРҮБ
Басқармасы бекіткен Қазақстан аумағында чектерді қолдану Ережесімен
реттеледі.
Чек беруші мен чек беруші банктің арақатынасы чекті қолда-нуға
байланысты чекті қолдану туралы келісіммен реттеледі. Чектерді колдану
туралы келісім жасалмастан бұрын банктер чектермен операция өткізу бойынша
банктік қызмет тарифтері туралы ақпарат алуға клиенттер құқығын және
чектерді қолдану туралы келісімнің міндетті шарттарын камтамасыз етуге
тиіс.
Бұл келісімде керсетілген негізгі деректемелер төмендегідей:
• чек кітапшасындағы чек бланктерінің саны және олардың
қорғалу дәрежесіне койылатын талаптар туралы мәліметтер (чек беруші
банкі чек бланкісінің және чек кітапшасының үлгісін өз еркімен
бекітуге құқылы);
• чектерді дұрыс толтыру талаптары, атап айтқанда:
- чек бланктерінің реттік нөмірін сақтау;
чек сомасын санмен және жазып көрсету (жазылатын сома жолдың ең
басынан басталуға тиіс, теңге сөзі жазып көрсетілген сомадан кейін бос орын
қалдырылмауы тиіс, тиын сөзі чекте көрсетілмейді);
бұйрық бойынша төлеңіз деген сөздерден кейінгі бағанада чек жазып
берілетіи адамның аты-жөні немесе заңды тұлға атауы көрсетіледі;
чек жазып берілген күннің койылуы (күні және жылы -санмен, айы
жазумен);
чек беруші қолының қойылуы және заңды тұлға үшін мөрдің басылуы, олар
чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе чек беруші чек кітапшасына ие
болуға өкілеттік берген түлғаның қолының және мөр-таңбасының (заңды
түлгалар үшін) үлгісі құжаттағы үлгіге сәйкес болуы тиіс; чектің
түбіртегінде операция жасалғанға дейінгі сома қалдығының, чек сомасының
және чек кітапшасы бойынша жаңа қалдықтың көрсетілуі (қалдық санмен және
жазумен) беріледі, сондай-ак чек жазып берілген күн және чек берушінің
немесе чек кітапшасына ие болуға өкілетті тұлға қолы және чек берушінің
мөрі (заңды түлғалар үшін) қойылады;• Чекгтен операция жасалған
кездегі чек берушінің банкі мен чек беруші арасындағы өзара төлемдер
тәртібі;
• Чек кітапшасын қолдану мерзімдері;
• Чек берушінің чектің қолданылмаған бланктеріне бақылау
жасауды қамтамасыз ету тәртібі;
• Чек беруші банктің төленген чектерді есепке алу тәртібі;
• Чек берушінің жогалган немесе ұрланған чектер,
чек кітапшалары, чекке қол қоюға окілеттілігі бар тұлғалар
кұрамының (заңды тұлғалар үшін) өзгсруі туралы чек
берушінің банкті хабардар ету тәртібі;
• Чек беруші банктің чектерді төлеуден бас тарту, сондай-ак
ақауы бар және жалған чектер туралы чек берушіні
хабардар ету тәртібі;
• Чек беруші банктің чектермен операция жүргізу
жөніндегі қызметін чек берушінің төлеуі жөніндегі шарттары;
• Чек беруші банкке чектің қолданылмаған бланктерін
чек берушінің қайтару тәртібі;
• Чек беруші мен чек берушінің банкі қатынастарына талап
кою тәртібі және тараптардың жауапкершілігі.
Егер олар заңмен қарастырылған болса және чекпен жасалатын
операцияларды өңдеу үшін кажет болса, онда чек беруші банкі чекте қосымша
деректемелерді талап етуге кұқылы.
Чектерді колдану туралы келісімде басқа да шарттар қарасты-рылуы
мүмкін.
Қазіргі кезде ¥лттық банк нұсқауы бойьшша есеп айырысуда тек
депонирленген чектерді қолдану қарастырылуда. Қаржыларды депонирлеу чек
беруші клиентпен банктік 2221 Клиенттердің арнайы салымдары шотында
жүргізіледі, бүл аталған чек бойынша төлемдерді қамтамасыз етеді. Чек
кітапшаларын рәсімдеу кезінде чек жіберуші банктің өкілетті тұлғасы
төмендегілерді орындауға міндетті:
• Чек берушінің немесе оның мүддесін көздеуші тұлғаның
жеке басының кім екендігіне кез жеткізуге;
• Чек кітапшасының мына мәліметтер корсетілген
немесе қойылған сыртқы бетін толтыруға:
- чек берушінің аты-жөні немесе атауы;
чек берушінің (жеке түлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін
түлғаның (заңды тұлғалар үшін) жеке куәлігінің сериясы, нөмірі, кім және
қашан бергені;
- чек беруші банктің жеке банктік коды;
чек бланктерінің нөмірлері (нөмірден немірге дейін);
- чек кітапшасын қолдану мерзімі;
чек кітапшасындағы санмен және жазумен (соманы жазу жолдың
шетінен міндетті түрде үлкен эріппен басталып, санмен жазылған
сома бағанындағы бос орын және жазумен жазылған сомадан кейін асты екі
сызыкпен сызылады); чек кітапшасының берілу күні;
- өкілетті түлга қолы және чек беруші банктің мөрі; • Чек
кітапшасының әрбір бланкіне:
мөртаңбамен көрсетіп чек берушінің банкінің банктік жеке
кодын және оның атауын қоюға;
чск берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін
көздейтін түлганың (заңды тұлғалар үшін) аты-жөнін толық
жазуға;
салық төлеушінің - чек берушінің тіркеу нөмірін қою;
• Чек берушінің (жеке түлғалар үшін) немесе чек беруші чек
кітапшасына ие болуға өкілеттік берген түлға қолының және мөр бедерінің
(заңды тұлғалар үшін) үлгілері бар құжатты қабылдауға;
• Чек кітапшаларын тіркеу журналына тиісті
жазбалар жасауға;
• Чектерді колдану туралы келісімде көзделген
жағдайларда бір мезетте бірнеше чек кітапшаларын беруге рүқсат етіледі.
Есеп айырысу чек кітапшасын алу үшін клиент банкке бекі-тілген
үлгідегі, чек саны және чектермен есеп айырысуда кажетті жалпы сома
көрсетілген өтінішті үсынады. Осы деректер негізінде әр чек сыртында
керсетілген бір чек лимиті койылады. Чек алуға өтініш кәсіпорын
жетекшісінің, аға бухгалтердің колымен және мөрмен бекітіледі. Сонымен
катар, өтінішпен қоса клиент банкке аталған ақша сомасын өзінің есеп
айырысу шотынан 2221 Клиенттердің арнайы салымдары шотына косу үшін төлем
тапсырысын әкеледі, бұл қаржылар депонирленген соң клиент бүл чсктерді ала
алады.
Бүл ксзде мынадай өткізбе қүрылады:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
Кт 2221 Клиенттердің арнайы салымдары
Чск заңды жәнс жеке тұлғалармен өзара есеп айырысу кезінде алынған
тауарлы-материалдык күндылықтар және көрсетілген қыз-меттер, сондай-ақ
басқа да жағдайлар үшін кабылданады.
Чектер келесі түрлерғе бөлінеді:
есеп айырысу чек кітапшаларының чектері; аманатшының чек
кітапшаларыныц чектері.
Есеп айырысу чек кітапшаларының чектері заңды тұлғалар арасында өзара
есеп айырысу үшін қолданылады.
Аманатшының чек кітапшасы жеке тұлғалардың олармен ақшасыз есеп
айырысуы және нақты ақша алуы үшін қолданылады. Чектік кітапша егер
клиентке банктен алты айдан кем емес уақыт қызмет көрсетілген болса және
банк клиенттің әділдігі мен жауаптылығына сенімді болуына негіз болғанда
ғана беріледі.
Қазақстан Республикасында чек беруші барлық банктің чектері қабылдауы
мен төлеуіне және клиенттеріне тиесілі. Чек бланктері ҚР Үлттык банктің
өндірістік кәсіпорындарында дайындалады. Қауіпсіздік деңгейі Ұлттық банкте
бекітіледі.
Банк өз клиентіне чектерді ұсынбас бұрын, оны толтырып, келесілерді
қоюы қажет:
чектің жоғарғы сол жағында банктің аты және (банк атымен қатар
фирмалық белгісі қойылуы мүмкін) мекен-жайы, ал егерде чекті банк филиалы
беретін болса, онда филиал аты және чектің жоғары оң жағынан филиалдың
мекен-жайы жазылуы керек;
чек берушінің дербес шотының нөмірі. Ол чектің төменгі бөлігінде
тиісті орында, сондай-ақ чек мәтінінде қойылуы керек;
заңды тұлға аты немесе жеке тұлғаның аты-жөні, шот нөмірлері. Бұл
деректер чектің төменгі сол жағында жазылады;
чектің сыртқы жағында жазбаның шекті сомасы. Ол үшін чекке байланысты
жарияланған тұтынудың және депонирленген сома көлемінде бір чектің лимиті
анықталады. Оның әрқайсысының сыртында және оған берілетін сәйкестендірме
карточкада банк бір чектің лимит мөлшерін көрсетеді.
Банк клиентке чекпен қоса сәйкестендірме карточка (чектік карточка)
ұсынады.
Чектік карточка клиентке санына қарамастан чек берілген әр кезекте бір
данада беріледі және әрбір берілген чек бойынша чек берушіні
сәйкестендіреді.
Егер кезекті чек беру кезінде лимит сомасы чек кітапшасында бүрын
көрсетілген сомадан аспаса, онда жаңа чек кітапшасы беріл-меуі мүмкін.
Карточкада мынадай деректер болуы қажет:
• Оң бетінде:
а) банк аты және оның мекен-жайы;
б) № чектік карточка атауы;
в) жеке түлғаның аты-жөні және заңды тұлға аты;
г) чек берушінің қолы;
д) чек берушінің төлқүжат деректері. Чек
карточкасына төлқұжат деректерін қою жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Банктік шот туралы түсінік, оны ашу, жүргізу және
тәртібі ... ... ... ..
2. Есеп айырысу операциялары және олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .
3. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ...
4. Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ..
5. Инкассолық өкімдермен есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
6. Чектермен есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ... ... ... ... ... ... .
7. Есеп айырысудың аккредитивтік нысаны.
8. Вексельдермен операциялар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ... ... ... ... ...
9. Банктік карточкалармен есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Кәсіпорын және ұйымдардың ақшалай қаражаты банкте олар-дың қызмет
сипатына сәйкес ағымды және есеп айырысу шоттарында сақталады. Шаруашылық
қызмет үрдісінде субъектілер арасында анықталған талаптар мен міндеттемелер
пайда болады, оларды реттеу үшін төлем жүйесін ұйымдастыру қажет. Бүл кезде
төлем борышқордың өз міндеттемелерін орымдау үрдісі болып табылады, ал оның
соңгы кезеңі - есеп айырысу.
Осы есеп айырысу міндеті - қолма-қол ақшалай және қолма-қол ақшасыз
нысанда төлем айналысына қызмет ету болып табылады. Кәсіпорын жэне үйымдар
арасындағы төлем айналысы негізінен екінші деңгейлі банктерде ашылған
банктік шоттар жүйесі арқылы колма-кол ақшасыз түрде жүзеге асырылады.
1.БАНКТІК ШОТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК, ОНЫ АШУ, ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ ЖАБУ ТӘРТІБІ
Банктік шот - бұл банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас
салтында қолданылатын заңдылықтар мен келісімшарттарда қарастырылған,
клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозитті
кабылдау және банктік операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент
арасындағы келісімшарттық каты-насты бейнелеу адісі.
Клиенттің есеп айырысу шоты банктік шот келісіміне немесе есеп айырысу-
кассалық қызмет келісімшартына сәйкес жүргізіледі (1-қосымша). Келісім
клиенттің шот ашуга жазған өтініші негізінде жасалады (2-қосымша). Осы
келісімшартқа сәйкес банк клиентке есеп айырысу және басқа да шоттарды
ашады, оған түскен каржыны есепке алады, клиент тапсырмасы бойынша шоттан
қаржы алады, клиенттен қолма-қол ақша кабылдайды, босатады, қалдықты
сақтағаны үшін пайыз төлейді және шот бойынша басқа да операцияларды
жүргізеді.
Банктік келісімшарттың негізгі деректемелері келесілер: келісім мәні;
салық төлеушінің тіркеу немірі көрсетілген салық қызметі органдарында
есепке тұрғандыгын куәландыратын кұжат; банктегі ақшалай қаражатты қолдану
тәртібі, сондай-ақ банк корсететін қызмет пен оны толеу тәртібі. Банктік
келісімшарт екі тарап келі-сетін басқа да шарттарды қарастыруы мүмкін.
Банктік шот ашу үшін Қазакстан Республикасының резидент заңды
тұлғалары келесі кұжаттарды үсынуы тиіс:
клиенттің салык есебіне түрғандығын растайтын салык
қызметі берген кұжаттың түпнұсқасы;
мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын құжат көшірмесі;
- жарғының нотариалды бекітілген көшірмесі, ал оқшауланған
бөлімшелер үшін - бекітілген ереженің көшірмесі;
- қол қойылып, мөр басылған карточка үлгісі (3-
қосымша). Бүл кезде бір данасы банктің операциялық қызметтерінде, ал екінші
данасы банк клиентінің іс күжатында сакталуы тиіс.
Банктер теңге және шетел валютасында шот ашуға, жүргізуге қүкьілы,
олар: ағымды, жинақтық және байланыстырма (корреспо-нденттік) шоттарға
бөлінеді. Ағымды және жинақтық шоттар -занды және жеке тұлғалардың, заңды
тұлғалардың оқшауланған бөлімшелерінің банктік шоттары, ал байланыстырма
(корреспо-нденттік) шоттар банк операцияларының жекелеген түрлерін
өткізетін банктік емес мекемелермен банктердің банктік шоттары.
Егер клиент банкте бірнеше шот ашқысы келсе және егер банктік шот
алғашқы шот ашылған банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ақ кұжаттарының
толық бар екендігі туралы бек-ітімі болса, онда банк құжаттарды қайта талап
етпеуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды немесе жеке тұлғаға шот ашқан
жағдайда, банк салық қызметін 3 жұмыс күні ішінде хабардар етуі тиіс.
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды
өткізетін ұйымдар қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударымдарын клиентке
банктік шот ашпастан жүргізе алады. 2000 жылы 13 қазанда кабылданған №395
Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол ақшасыз телемдер мен аударымдар
жасау ережесінде көрсетілген, банктік шот ашпай жүргізілетін төлемдер мен
акша аударымдарына, ақша жіберуші мен бенефициардың банктік шоттарды
қолданбай, ақша аударымы үшін колма-қол ақша енгізіп және жіберуші
көрсеткен бенефициар' есебіне қолма-қол ақшасыз тәртіппен немесе банктік
шотқа катыссыз бенефициардың қолма-кол ақшаны алуы саналады.
Заңды түлғалар мен оның бөлімшелерінің қолма-қол ақшасыз төлемі және
ақша аударымы, олардың банктік шот ашып, салык және бюджетке міндетті
төлемдерді, сондай-ак зейнетақы жарнасын төлегеннен соң жүргізіледі.
Есеп айырысу шоты арқылы жүргізілген операциялар бойынша банк клиентке
шот көшірмесін үсынады (4-қосымша). Есеп айы-рысу шотынан көшірме келесі
деректемелерден тұрады: клиент аты, есеп айырысу шотының нөмірі, соңғы
операция датасы, корреспон-Денттік шот нөмірі, құжат нөмірі, сомасы.
Көшірмеде берілген жазба бойынша тиісті құжаттар ұсынылады. Көшірме
клиентке сенімхат негізінде беріледі (5-қосымша).
Бенефициар - ақша алушы тұлға. III\ COCI I
Банктік шот ашпастан жүргізілетін қолма-қол ақшасыз төлем және ақша
аударымдарына, қолма-қол акша қабылдауға негіз болатын түбіртек, қолма-кол
жарнаға хабарландыру, хабарлама шоттар және басқа да құжаттар қолданылады.
Аталған құжапар төлем кұжаттары немесе төлем хабарламалары болып табы-лады.
Олар банкке банк бекіткен операциялық күн ағымында қабылданады және
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің норма-тивтік кұқықтық актілерімен
бекітілген төлем хабарламасының ны-саны болмаса, алушы-банк бекіткен немесе
іскерлік қатынаста қалыптасқан нысанда қабылданады.
Төлем хабарламаларында міндетті түрде келесі деректемелер болуы қажет:
төлем хабарламасының аты;
төлем хабарламасының нөмірі, күні, айы, жылы;
ақша жөнелтуші және бенефициар жеке тұлғаның фами-лиясы, аты, әкесінің
аты (бар болса) немесе акша жөнелтуші немесе бенефициар заңды тұлғаиың
ұйымдық-күкықтық нысанын коса алғандағы толық атауы;
ақша женелтушінің немесе бенефициардың дербес сәйкес-тендірілген коды.
Жеке тұлғаның дербес сәйкестендірілген коды болмаған жагдайда, оның жеке
басын куәландыратын құжат деректері, сондай-ақ пошталық мекен-жайы (елі,
қаласы, индексі, көшесі, үй және пәтер немірі) көрсетіледі;
банк, жөнелтуші және бенефициар банктің үйымдастыру кұкылык нысандарын
қоса толық атауы, олардың сәйкестендірілген коды;
ақша жөнелтуші коды - КОД, бенефициар коды - КБЕ, төлем
тағайындауы және оның Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі нормативтік-
күкықтық актілерімен белгіленген кодтық белгілеуі;
санмен және сөзбен көрсетілген төлем сомасы;
салық төлеушінің тіркеу немірі (СТН), егер ақша жөнелтуші немесе
бенефициардың дербес сәйкестендірілген коды көрсетілмес-тен аудару
жасалатын болса;
егер жөнелтуші заңды тұлға болса, оның өкілетті түлғала-рының аты-
жөні, қолы, мекеме мөрі. Егер жөнелтуиіі жеке түлға болса оның қоры;
Қазақстан Республикасының заңдылығында қарастырылған басқа да
деректемелер. Алушы-банк ақша жөнелтушіден төлем хабарламасын алады және
оны акцептейді. Төлем хабарламасын алу кезінде алушы-банк жөнелтушіге колма-
кол ақшаны кабылдаганы туралы тиісті бекітімді береді. Төлем хабарламасын
акцептей отырып, алушы-банк бенефициар есебіне ақша аударымдарын жүзеге
асыруга міндеттеме қабылдайды, алушы-банк оны Қазақстан
аИЬірыиу
Республикасының заң актілері белгілеген мерзімде орындайды. Банктік
шот ашпастан орындалған клиенттік төлемдер мен ақша аударымдары бойынша
банк комиссиялық сыйакы ұстайды. Егер бүл алушы-банк пен ақша жөнелтуші
арасындағы келісімде карастырылмаса, сыйақы еш уақытта төлем сомасынан
үсталмайды. Банк ақша женелтушіден келесі жағдайларда төлем хабарлама-ларын
қабылдаудан бас тартуы мүмкін:
төлем хабарламасы Нағыз ереженің және ақша аударымы келісімінің
бекітілген шарттары мен талаптарынан бүрмаланып толтырылса және үсынылса;
аударымды жүзеге асыруга қажетті ақша сомасы женелтуші қолында
болмаса;
төлем хабарламасында санмен және сезбен көрсетілген со-маның банкпен
сәйкессіздігі анықталса;
Қазақстан Республикасының бекітілген ережелері және ақша аударымы
туралы келісімшарттарының талаптары орындалмаған
болса.
Банктік шотты ашпастан ақша аударымын жасау үшін алушы-банк және
жөнелтуші ақша аударымы туралы келісім жасайды. Сондықтан бір тарап (алушы
банк) екінші тараптың тапсырысы бойынша (акша жөнелтушінің) оған дербес
сәйкестендірілген код белгілеместен үшінші тарапқа ақша аударымын
жүргізеді. Келісімде қатысушы тараптар аударымды жүзеге асыру тәртібін,
соның ішін-де комиссиялық сыйақы алу ретін және өз қүкықтарын, міндеттерін
және жауапкершіліктерін келісуі тиіс. Сондай-ақ банк ақша жөнелтушіні
төлемдерді жүзеге асыру тәртібімен және осы қызметті керсеткені үшін
алынатын өзіндік тарифтерімен таныс-тыруы тиіс.
Ақша аударымын жүзеге асыру үшін жөнелтуші-банк төлем хабарламасы
негізінде сәйкес төлем қүжаттарын рәсімдейді. Егер банк банктік шоты жоқ
бенефициар есебіне акша қабылдаса, онда ақша қабылдағандығы туралы, банк
бекіткен нысанда толтырылған хабарлама жолдау арқылы оны хабардар етуі
тиіс.
Егер бенефициардың банктік шоты болмаса, онда ақша ау-дарымы ақша
жолдаушының төлем хабарламасына сәйкес, бенефи-циар банктің бенефициарға
қолма-қол ақша босатуымен немесе оның есебіне ақша түсімі кезінде
беиефициардың банктік шоты бойынша бухгалтерлік жазу жасалғаннан бастап
аяқталған болып саналады. Бенефициар банк бенефициар жеке тұлғаға оның жеке
басын куәландыратын қүжатымен танысқаннан кейін ғана қолма-кол ақшаны бере
алады. Бұл кезде банк оған төлем жүр-гізілгендігін растайтын және ақша
жөнелтушінің төлем хабарлама-сының шарттарын белгілейтін кұжатты үсынуы
тиіс. Бенефициар қолма-қол акша алу кезінде банктің сәйкес
күжаттарына жеке басын куәландыратын құжаттағы аты-жөнін, сондай-ақ
алған ақша сомасы мен төлем валютасын көрсетіп, қолын қоюы тиіс.
Бенефициар келмеген жағдайда, банк екінші деңгейлі банктер-дің
бухгалтерлік шоттар жоспарында қарастырылған тиісті банктік шоттарға төлем
хабарламасына сәйкес аталған соманы банктің бек-ітілген ішкі ережелеріне
сәйкес есепке алуы тиіс. Егер аударымды жүргізу мүмкін болмаса, ақша
жөнелтуші банк және бенефициар банк ақшаны жөнелтушіге қайтару үшін тиісті
шараларды қабылдауы керек.
Аударым қате жүргізілсе, оның сомасы ақша жөнелтушінің банкіне келесі
операциялық күннен кешіктірілмей, себептері көр-сетіле отырып қайтарылуы
тиіс. Қате аударылған сома ақша жөнел-тушінің банктік шоты бар болып,
жөнелтуші банкіне қайтарыл-ғанда, сома жөнелтушінің банктік шотына
құйылады, ақша жөнелтушінің банктік шоты болмаған жағдайда сома, екінші
деңгейлі банктердің бухгалтерлік есепшот жоспарына сәйкес банктік шотқа
есепке алынады.
Акшаны қайтарған жағдайда банк жөнелтушіні үш банктік күн ішінде
хабардар етуі тиіс.
Егер ақша, ақша аударымы кате белгіленуі себебімен қайта-рылған болса,
онда жөнелтуші банк ақша жөнелтушіні ақшаның қайтарылғандығы туралы
хабардар етпеуге құқылы және құжат қайтарылған күннен бастап үш жұмыс күні
ішінде бенефициар банкке төлем құжаттарын тиісті деректемелерімен жолдайды.
Егер жөнелтушінің банктік шоты болмаса, онда аударымның қабылдан-ғандығы
туралы банк белгісін қойып, тиісті құжаттарымен жөнелтушіге ақша касса
арқылы қайтарылады.
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес банк шот-тары бойынша
шығын операциялары осындай құқыққа ие өкілетті үйымдардың шешімі негізінде
тоқтатылады.
Бүл операциялардың банктік шот бойынша қалпына келтірілуі, өкілетті
үйымдардың банктік шоттағы ақшаны тұтқындау немесе банктік шоттағы шығын
операцияларын тоқтату туралы шешімдерін өзгерту туралы жазбаша хабарлауы
негізінде жүргізіледі.
Клиенттердің банктік шоты бойынша барлық операция тек олардың
келісімдері бойынша жүргізіледі.
Банктік шоттың жабылуы клиенттің шотты жабу себебін көрсеткен өтініші
негізінде жүзеге асырылады. Егер банк клиенті -заңды түлға таратылып немесе
қайта қүрылса, шотта бір жылдан аса мерзімде қаржысы болмаса, ал жеке
түлғаларда - үш жылдан аса, онда орындалмаған талаптар бойынша шотты жабуға
тоқтау жасалады. Банк кәсіпкерлік кызметті жүргізуші заңды немесе жеке
тұлғаның банктік шотының жабылғандығы туралы 10 күн мерзімде салық
қызметінің тиісті органдарын жазбаша хабардар етуі тиіс.
ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Қатысушыларға байланысты банктің есеп операциялары негізгі екі
топқа бөлінеді:
■ клиенттік есеп айырысу операциялары, мұнда негізгі субъект
ретінде банк және оның клиенттері катысады;
■ негізгі субъект банк болып табылатын, таза банктік
есеп айырысу операциялары және банкаралык есеп айырысулар (9-кесте).
9. Жіктелу критсрийлері
Қатысуіпылар Толем күралдары Операцияның Есеіі айырысу
күрамы агкарымдык бағыты нысандары
Банкаралық Төлем Шот ашу бойынша Аккредитивтік
Клиенттік тапсілрмалары-мен операциялар Шот операциялар
Іиікі банктік есеп айырысу жүргізу бо-йынша Аударым
Төлем-талап операциялар операциялары
тапсырма-ларымен есепКассалық Инкассолық
айырысу Чекпен есеп операциялар операциялар
айырысу Акцептік Клирингтік
Векссльмен есеп операциялар операциялар
айы-рысу Талаптарды беру
Карточкамсн есеп операциялары
айырысу Авальді
операциялар
Есеп айырысу нысандарындағы ерекшеліктерге байланысты банктің келесі
есеп айырысу операцияларын бөліп көрсетуге болады:
■ аккредитивтік операциялар;
■ инкассолық операциялар;
■ аударым операциялары;
■ клирингтік операциялар.
Есеп айырысу операцияларында қолданылған төлем құралдары-на байланысты
есеп айырысу операциялары былайша жіктеледі: төлем тапсырмаларымен есеп
айырысу;
- чектермен есеп айырысу; вексельдермен есеп айырысу;
төлем карточкаларымен есеп айырысу;
- қолма-қол есеп айырысу.
Атқарымдық негіздеріне, есеп айырысу мәні мен жүзеге асыру кезеңдерше
қарай банктің есеп айырысу операциялары былайша бөлінеді:
ағымды, мерзімдік есеп айырысу және баска да шоттар
операциялары;
- әр түрлі шоттарды жүргізу, каржыларды өтеу және
косу, сыйакы мен комиссиялық ақылар косу операциялары;
- кассалык операциялар (қолма-қол ақшаны колма-кол емес
ақшаға айналдыру операциялары және керісінше);
- тиісті құжаттарды төлеуге төлеушінің келісімін
(немесе карсылығын) алуға байланысты акцептік операциялар;
- төлем алу кұкығын беруге байланысты
операциялар: факторингтік, есептік, индоссациялық (банк
индоссант болып табылатын кездегі);
- банк төлемге келіп немесе тапсырыс беруші
болып табылатын, банктің авальді (кепілді тапсырмасының) операциялары.
Банктегі есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру 2000 жылғы 25
сәуірдегі №179 Қазақстан Республикасы аумағыида қолма-қол емес төлем және
ақша аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелеріне
сәйкес реттеледі. Осы ережелерде есеп айырысу кұжаттарын рәсімдеу және есеп
айыры-суды жүзеге асыру тәртібі көрсетілген.
Банк аударым операцияларының үлкен көлемін жүзеге асырады, яғни заңды
және жеке тұлғалардың қаржы аударымдарын жүзеге асыру тапсырыстарын
орындау бойынша операциялар.
Аударым операцияларын жүзеге асыру үшін банкте төлеуші мен алушы
арасындағы есеп айырысудың келесі нысандары қолданылады:
- төлем тапсырмаларымен;
- төлем талап-тапсырмаларымен; инкассолық өкімдермен;
- чектермен;
- аккредитивтермен;
- вексельдермен;
- банктік карточкалармен.
3.ТӨЛЕМ ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Төлем құжаты ақша жөнелтушінің қызмет көрсетуші банкке, тапсырмада
көрсетілген соманы, оның ақшасын бенефициар есебіне аудару туралы берген
тапсырмасы. Аударымды жүзеге асыру үшін жөнелтуші өзіне қызмет кәрсетуші
банкке бекітілген үлгідегі төлем тапсырмасын үсынады (6-қосымша). Төлем
құжатында міндетті түрде келесі деректемелер (реквизиттер) көрсетілуі тиіс:
- күжаттың аты;
оны жазу күні, айы, жылы, қүжат нөмірі. Күн - санмен, ай - сөзбен, жыл
- санмен керсетіледі;
акиіа жөнелтуші заңды тұлғаның ұйымдастыру-құқылық ны-санын коса,
толык атауы, дербес сәйкестендірілген коды;
ақша жөнелтуші банктің ұйымдастыру-кұкылык нысанын қоса, толык атауы,
дербес сәйкестендірілген коды;
төлем мәні, сондай-ақ Қазакстан Республикасы ¥лттық банкінің
нормативтік-құқықтық актілерімен бекітілген кодтық белгіленуі;
санмен және сөзбен көрсетілетін төлем сомасы;
салык төлеуші бенефициар мен ақша жөнелтушінің тіркеу нөмірі.
Телем мәиі белігінде ақша жөнелтуші аударым жүзеге асырылатын құжат
атын, нөмірін және күнін, сондай-ақ Код -төлем мәні бөлігінде - төлемнің
кодтық белгіленуін көрсетуге міндстті.
Ақша аударымы резидент емес бенефициар есебіне жүргізілсе (ақша
жөнелтуші банк болған жағдайдан тыс), өзіне қызмет көрсетуші банкке
бекітілген үлгіде шетел валютасында ақша ау-дарымына өтінішті (7-қосымша)
ұсынады. Мүндай өтініш ақша жөнелтушінің алушы банкке ақша аударымы туралы
берген төлем құжаты болып табылады.
Алушы-банк ақша аударымына жазылған телем тапсырмасын немесе өтінішті
оның жазылған күнін көрсете отырып, он күнтізбелік күн ішінде қабылдайды.
Ол Қазакстан Республикасы заңдылығына сәйкес, төлем тап-сырмасы мен
аударымға өтініштен тыс төлем негізін дәлелдейтін басқа да кұжаттарды талап
етуге міндетті. Ақша жөнелтуші кызмет көрсететін алушы банк келісімі
бойынша төлем тапсырмасында немесе ақша аударымы өтінішінде валюталау
күнін' керсетеді.
Жөнелтушінің төлем құжатын орындаудағы банк міндеттемесі төлем
кұжатының акцепті деп аталады. Акцепт кезінде алушы банкке жөнелтушінің
банктік шотынан төлем тапсырмасында корсеіілген мөлшерде, сондай-ақ оиы
орындаумен байланыстарды шығындар үшін ақша алу күқы беріледі.
Алушы-банк төлем тапсырмасын акцептеуі үшін, аталған төлем тапсырмасыи
орындауға жеткілікті акша сомасы жөнелтушінің банктік шотында болуы тиіс.
Қажетті акша сомасымен камтамасыз ету ақша жөнелтуші каржысының есебінен
немесе келісімде көр-сетілсе, алушы-банк заемы есебінен жүргізіледі.
Валюталау күні - бұл инициатор белгілеген бенефициар
ақша алатын толем тапсырысында көрсетілген күн.
Төлем кұжатын алушы-банк келесі жағдайларда акцептейді:
- алушы-банк акцепт туралы жөнелтушіге хабар жіберсе
немесе төлем тапсырмасын төлеу туралы хабарлау жолдаса;
- алушы-банк жөнелтушінің төлем тапсырмасы
негізінде ақшаны шоттан алса (банктік шотты дебеттейді);
- төлем тапсырмасын алғаннан кейінгі үш жұмыс күні ішінде алушы-
банк акцепт туралы немесе акцептен бас тарту туралы
хабарлама алмаса;
- Қазакстан Республикасының заңдылығымен немесе алушы-банк
пен жөнелтуші арасындағы келісімде көрсетілген жағдайларда.
Бенефициар банкте келесі жағдайлардың бірі орын алса, төлем кұжаттары
акцептелген болып саналады:
- бенефициар банк акцепт туралы хабарламаны жөнелтушіге
хабарласа;
- бенефициар банк бір кезекте алушы-банк болып саналып, жөнелтушінің
телем тапсырмасы негізінде ақшаны алса (банктік шотты дебеттесе);
- бенефициар банк бенефициардың банктік шотын несие-
лендіру арқылы бенефициарға акша аударымын жасаса;
- бенефициар банктің үш жұмыс күні ішінде
жөнелтуші акцепт туралы немесе акцептен бас тарту туралы
хабар-лауын алмаса;
Қазақстан Республикасы зандылығымен немесе бенефициар және
бенефициар банк арасындағы келісімде карастырылған басқа да жағдайларда.
Төлем құжатының акцепті, егер бүл жөнелтуші және алушы банк
арасындағы келісімде карастырылса, оны қабылдаған кезде
жүргізілуі мүмкін. Алушы-банк келесі жағдайларда төлем күжатының
акцептінен бас тартуы мүмкін: егер жөнелтуші аударым үшін қажетті ақша
сомасымен қамтамасыз ете алмаса; егер төлем тапсырмасында жалған белгілер
болса, ол жөнелтуші және алушы-банк арасындағы келісімде
белгіленбеген төлемдерден қорғау әрекетін бұзып жолданса; Қазақстан
Республикасы аумағында қолма-кол емес төлем және ақша
аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелері
және біздің Республиканың бекітілген төлем тапсырмасын күру және
ұсыну талаптары, жөнелтуші мен алушы-банк арасындагы
келісімшарттарды жөнелтуші орындамаған жағдайда; Қазақстан
Республикасының заңдылығы және келісім талаптары орындалмаған
жағдайда.
Егер алушы-банк төлем қүжатын акцептеуден бас тартса, онда төлем
тапсырмасын алғаннан кейін үш жүмыс күні ішінде жөнелтушіге тиісті жазбаша
немесе электронды хабарлама жолдауы тиіс. Ол үшін алушы-банк пен жөнелтуші
арасында қарсылық туралы хабарламаны жөнелту тәртібі қарастырылады, бүл
кезде хабарламаны жіберу күні акцептен бас тарту күні болып саналады. Төлем
құжатының акцепті мына жағдайларда жүзеге аспайды:
жөнелтушінің банктік шоты тұтқындалған болса немесе Қазақстан
Республикасының колданыстағы заңдылығына сәйкес оның банктік шоты бойынша
шығын операциялары тоқтатылса;
егер бенефициар банк алган төлем тапсырмасындағы көрсе-тілген
деректемелер сәйкес болмаса.
Егер бенефициар емес алушы-банк женелтушінің банктік шотында аударым
жасауға ақшалай қаржысы жеткілікті бола тұрып, төлем тапсырмасын орындамаса
және алушы-банк өзінің акцептен бас тартатындығын уақытында хабарласа, егер
бүл Қазақстан Республикасының заң актілерімен қаралмаса, онда араларында
болған келісімге сәйкес жөнелтуші аударым сомасының мөлшерінен айып
төлейді.
Мемлекеттің заң актілеріне, алушы-банк және жөнелтуші ара-сындағы
келісімге сәйкес, алушы банк төлем тапсырмасын акцеп-теуден негізсіз бас
тартқандығы үшін жауапқа тартылады.
Акцептелген төлем қүжаты бойынша төлем келесі тәртіппен жүргізіледі:
жөнелтуші өзі мен алушы-банк арасында жасалған келісімге сәйкес,
акцептелген төлем тапсырмасының сомасына алушы банкке төлем жүргізуге және
санкцияланған төлем тапсырмасын іздестіру немесе орындауға байланысты
шығындарды қалпына келтіруге міндетті. Бүл кезде жөнелтуші төлем тап-
сырмасын орындаған кезден бастап алушы банкте төлем жүргізу міндеттемесі
пайда болады. Алушы банкке жөнелтуші төлемі алушы банк жөнелтуші шотын
дебеттегенде жүргізіледі.
Жөнелтушінің акцептелген төлем тапсырмасын алушы-банк республика
заңдылығының талаптарына және өзінде көрсетілген төлем тапсырмасының
шарттарына сәйкес орындайды.
Егер алушы-банк жөнелтушіден тиісті өкілеттілік ала алмаса, онда
келесідей құқығы бар:
жөнелтушінің төлем тапсырмасын атқаруға байланысты банк қызметі үшін
комиссиялық ақы мен шығынды аталған төлем тапсырмасының сомасынан ұстап
калуға;
кезекті алушы банкке төлем тапсырмасы сомасынан комис-сиялык ақы үстау
қүқын беруге.Егер алушы-банк төлемді орындау кезінде төлем құжаттарын
қолдану, ел ішіндегі қолма-кол емес төлемдер мен акша ау-дарымын жүзеге
асыру ережесін бұзып, нәтижесінде бенсфициарга ақша аударымы кешіктірілсе,
онда банк Қазақстан Респу-бликасының заң актілері мен өзара келісімге
сәйкес катысушыларга тұрақсыздық сомасын төлейді.
Қазақстан Республикасы заң актілсрінің талаптарына сәйкес бірінші
кезекте атқарылуға тиісті толем кұжаттары бар болып, тапсырманы орындауға
жөнелтушінің банктік шотында кажетті ақша сомасы жеткіліксіз болса, алушы-
банк толем тапсырмасын орындамауға және оны акцептеуден бас тартуға кұқылы.
Шарттарының бірі валюталау күні болып табылатын төлем құжатын акцептеу
кезінде, алушы-баик акцептелген төлем тапсырмасындагы ақша сомасын
женелтушінің банктік шотынан алуга құқылы. Мұндай операциялар есебін алушы-
банк арыайы дербес шотта жүргізеді және осындай төлем тапсырмасының міндет-
темелерін орындауға ке.іесі делдал банк немесе бенефициар банктің уақыты
жеткілікті болатындай етіп жолдайды.
Бенефициар банк төлем кұжатын акцептеу кезінде төлем құжатында
керсетілген соманы бенефициар есебіне кабылдайды. Банк бенефициар есебіне
түсетін акшаның негізсіз екендігін аныктаса, банк бенефициар акцептен бас
тартуға немесе төлемнің орындалуын тоқтатуға міндетті. Бұл жерде айта
кететін жайт: егер аталған факт дәлелденбесе банк бенефициарға өзара
келісімде көрсетілген және Қазақстан Республикасының заң актілерінде
қарастырылған көлемде, төлемді кешіктіргені үшін тұрақсыздык сомасын
төлейді. Өйтпеген жағдайда беиефициар банк бенефициар есебіне аударым
бойынша түскен ақшаны кабылдамауға міндетті. Төлем қүжатын акцептеуден бас
тартқан жағдайда бенефициар банк жөнелтуші банкке төлем тапсырмасын алған
күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей бас тарту себептерін көрсете
отырып хабарлама жібереді.
Бенефициар банк бенефициар есебіне ақша кабылдау кезінде, акцептелген
төлем қүжатына сәйкес бамк оны төлем күнінен кейін-гі операциялық күннсн
кешіктірмей ақша кабылдағандыгы туралы хабардар етеді. Бұл кезде бенсфициар
бапк келісімшартқа сәйкес бенефициарды оның банктік шотынан жазбаны немесе
төлем құжатын бекітілген нысандағы бланкте немесе электронды түрде жолдау
арқылы жеткізеді.
Егер төлем күжаты жөнелтуші деректемелеріне сәйкеспесе немесе қайталап
үсынылса, онда төлем құжаты қате орындалған болып саналады. Бүл кезде
женелтуші төлем күжатының дұрыс орындалғандығын анықтайды, сгер ол
қате орындалса, онда аныкталган кателік туралы, олардың арасындағы
келісімге сәйкес алушы банкке хабарлайды. Егер алушы-банк келісімде
көрсетілген мерзімде хабарламаны алмаса, акша жөнелтуші алушы банкке
келтірілген зиянға төлем тапсырмасында көрсетілген сома шегінде
жауаптылықта болады.
Жөнелтушіден төлем құжатының қате орындалғаны туралы хабарлама
алысымен, алушы-банк келесі әрекеттерді жүргізеді:
Біріншіден, қатс толем құжаты бойынша жөнелтуші деректеме-леріне
сэйкес смес деректемелері бар қате құжатын тиісті бенефициар есебіне
жолдайды немесе төлемнің барлық сомасын жөнелтушіге қайтарады.
Екіншіден, қате төлем қүжаты бойынша сома жөнелтушінің толсм құжаты
сомасынан асатын • болса, алушы-банк дүрыс алынбаган соманы жөнелтушіге
қайтарады. Бұл кезде, егер бұл бенефициар мен алушы-банк арасындағы
келісімде қаралса, онда алушы-банк бенефициардан аталған соманы даусыз
кайтып алуға құқылы.
Егер алушы-банк пен бенефициар арасында келісім жасалмаған болса, онда
алушы-банк бенефициар банкке қателесіп аударылған соманы қайтару туралы
сұрату хат жібереді. Мұндай ақша қайтаруы кезінде банк бенефициардың төлем
тапсырмасын жазып, оның төлем мәні бөлігінде акшаны қайтару себебін
көрсету арқылы жүргізіледі.
Үшіншіден, сома жөнелтушінің телем кұжатының сомасынан аз қате төлем
құжаты бойынша, алушы-банк жөнелтушіден сома айырмасын даусыз алуға және
бенефициар шотына аударуға қүқылы.
Егер орындалған төлем қүжагында жөнелтуші кате жіберсе, онда алушы-
банк ешқандай жауаптылықта болмайды.
Төлем құжатын бюджет және басқа да Үлттық банктің нормативтік
құжаттары мен заңдылығында қарастырылған максатқа үсынғанда, қаржы
жетіспесе төлем ордері қолданылады (Қазакстан Республикасы Үлттық банк
басқармасының 2000 жылғы 25 қара-шадағы №133 каулысымен бекітілген, клиент
пен оған қызмет көрсетуші банк арасында колма-қол емес төлемдерді жүзеге
асыру Ерсжссіне сәйкес).
Төлем құжатымен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде шоттардың келесі
корреспонденциясы күрылады:
1. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға бір банкте кызмет көрсетілсе,
онда келесі өткізбе кұрылады:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары ақша жөнелтуші
Кт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары бенефициар
2. Егер ақша жөнелтуші мен бенефициарға әр түрлі банк
қьтзмет көрсетсе, олардың арасындағы есеп айырысу корресттон-
денттік шоттар арқылы жүргізіледі:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары Кт 1051 Банктің
Қазақстан Республикасының Үлттық банкін-дегі корреспонденттік есепшоты
Немесе Кт 1052 Банктің басқа банктердегі корреспонденттік есепшоты
3. Есеп айырысуды жүзеге асырганы үшін банк комиссиялық ақы
үстайды:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары Кт 4601 Банктің
аударым операциялар бойынша көрсеткен кызметі үшін есептелген
комиссиялық кірістер
4.ТӨЛЕМ ТАЛАП-ТАПСЫРМАСЫМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Төлем талап-тапсырмасы ~ бенефициардың жөнелтушіге жет-кізілген өнім,
орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет келісімі бойынша құнын төлеу туралы
қызмет көрсетуші банкке жолданған есеп айырысу және тиеу құжаттары
негізінде берген талабы (8-қосымша).
Төлем талап-тапсырмасын бенефициар бланкте жазады және бенефициар
банкіне немесе жөнелтуші банкке тізіліммен (реестр) бірге төрт данада
ұсынылады, егер төлем электронды жолмен жүзеге асырылса, екі данада (9-
қосымша).
Бенефициар банк төлем талап-тапсырмасын қабылдай отырьш, өзіне
инкассолаушы банк міндеттемесін алады.
Инкассолаушы банк міндеттемесі төлем талап-тапсырмасын инкассоға1
алумен байланысты, бенефициармен жасалған келісім немесе қолданыстағы
заңдылық негізінде пайда болады. Бұл кезде инкассолаушы банк өзіне келесі
міндеттемелерді қабылдайды:
телем талап-тапсырмасын төлемге немесе акцегттке кезекті
ұсыну;
бенефициарға акцептен бас тарту немесе төлем туралы
төлем талап-тапсырмасын қайтару туралы хабарлама жолдау;
телем талап-тапсырмасының орындалғандығы туралы бенефициарға
хабарлау.
Инкассо - банк өз клиентінің тапсырысы бойынша және есеп айырысу
құжаттары негізінде ақша аударушыдан оған тиесілі ақша сомасын алып, бұл
соманы клиенттер есебіне аудару ісі жүргізілетін операция.
Тиісті міндеттемелерді қабылдай отырып, инкассолаушы банк төлем талап-
тапсырмасын алғаннан кейінгі келесі операциялық күннен кешіктірмей
кызметтің орындалуын анықтайды. Инкассоға инициатордан инкассолаушы банктің
төлем талап-тапсырмасын кабылдау инкассолаушы банктің операциялық күні
ағымында жүргізіледі және оны инкассоға қабылдау кезінде тізілімнің барлық
данасына күні және түсу уақыты койылады. Ал жөнелтуші-банк аталған қүжатта
төлем талап-тапсырмасын алған күні мен алу уақытын белгілейді.
Бенефициар банк барлық деректемелердің толтырылу дүрысты-ғын тексеріп,
төлем талап-тапсырмасымен жөнелтуші банкке жолдайды, ал бір даиасы банк
белгісімен бенефициарға қайта-рылады. Жөнелтуші-банк төлем талап-
тапсырмасын алып, оларды тіркейді, барлық данасына алу күнін (жоғары, оң
жақтан) қояды және акцепт үшін ақша жөнелтушісіне жолдайды.
Бүл кезде ол жөнелтуші банкке түскен күннен бастап үш күн ішінде
банкке төлем талап-тапсырмасын ұсынуға міндетті. Төлем талап-тапсырмасы тек
жөнелтуші шотында ақша болған жағдайда ғана кабылданады.
Төлем талап-тапсырмасын толықтай немесе жартылай төлеудек бас тарту
кезінде, төлеуші өз банкін осы үш күн ішінде хабардар етеді және төлем
талап-тапсырмасын тиеу қүжаттарымен және төлемнен бас тарту туралы
хабарламамен бірге бенефициарға қайтарады.
Төлемге келісім білдірілген жағдайда аталған төлем талап-тапсырмасы
акцептеледі. Жөнелтушінің төлем талап-тапсырмасының акцептеуді талап
етпейтін төлем талап-тапсырмасынан басқалары соңғының аталған талаптарға
сәйкес төлем жүргізуге келісімін білдіреді.
Егер ақша жөнелтушінің банктегі шоты Қазақстан Респу-бликасының
заңдылығына сәйкес тұтқындалған болса, оның банктік шоты бойынша шығын
операциялары тоқтатылған болса, төлем талап-тапсырмасына акцептеу болмайды.
Әдетте ақша жөнелтуші банк ақша жәнелтушінің төлем талап-тапсырмасын
акцепті талап етпейтін төлем талап-тапсырмасынан басқаларын, жөнелтушінің
акцепті негізінде акцептейді. Акцепт талап етілмейтін толем талап-
тапсырмасын төлеу кезінде банк акша жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік
шотынан ақша аударуға құкылы. Ақша жөнелтушінің акцептсіз төленетін төлем
тап-сырмасымен акцептелген құжаттар бойынша баланстан тыс есеп жүргізіп
және оларды корресггонденттік шотқа кезекті төлем және аударым үшін акша
түскенге дейін сактауға міндетті. Бұл кезде Қазақстан Республикасының
заң актілерінде қарастырылмаған ujai ал
болса, жөнелтуші-банк өзара келісімге сәйкес ақша жөнелтушісіне айып
немесе өсімақы төлеуге міндетті. Жөнелтушіде ақша сомасы жеткіліксіз немесе
болмаса, алушы-банк төлем тапсырмасын (бюджетке төлемдер, сот шешімі, кеден
басқармасы бойынша койылған телемдер және төлем талап-тапсырмасын
(акцептсіз орындалатын) ақша жөнелтушінің банктік шотына оларды орындауга
жеткілікті акша сомасы түскенге дейін сактайды.
Мұндай құжаттарды қабылдау ксзіндс жөнелтуші-банк келесі жұмыс күнінен
ксшіктірмей аталған төлем талап-тапсырмасын картотекаға енгізу туралы банк
бенефициарына хабарлама береді.
Акша жөнелтуші меи алушы-банк арасындағы кслісімде алушы банктің әр
түрлі құжаттарды кабылдау және сактау міндеттері қарастырылады. Алушы
банктің мұндай төлем кұжаттарын қабылдау және сақтау келісімі жағдайында
аталған банкке тиісті міндеттемелер қойылады.
Толем талаи-тапсырмасын толык немесе жартылай төлеуге ке-лісім
білдірілгеи жағдайда, жөнелтуші оның барлық данасын банктік шотты жүргізуге
өкілетті тұлғалар колы және мөртаңба-сымен рәсімдейді және оны қызмет
көрсетуші банкке жолдайды, оның:
бірінші данасы жөнелтуші шотынан ақша алуға негіз болады және операция
аяқталған соң банктің құжаттарына орна-ластырылады;
екінші данасы бенефициарға қызмет көрсетуші банкке жолданады;
үшінші данасы тауар, көрсетілген қызмет, орындалған
жұмыс үшін телем жүргізілгендігі туралы қолхат ретінде тиеу
құжаттарымен коса жөнелтушіге қайтарылады. Толемнің сома бөлігінде
жөнелтуші шотынан алынуға тиісті сома санмен және сөзбен жазылуы
тиіс.
5.ИНКАССОЛЫҚ ӨКІМДЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІ
Заң актілеріне сәйкес ақша жөнелтушінің келісімінсіз оның шотынан акша
алу журпзлед, бұл кезде инкассольщ өкім деп аталатын құжат қолданылады (Ю-
қосымша). сондай-ақ салык кызметі жэне кеден ұйымдарының инкассолык өкімі
(11-қо-сымша) қолданылады.
Ақша жөнелтушінің банкіне акша өндіріп алу туралы сот анықтамасы
қаулыларының, шешімдерінің, өкімдерінің, аталған өндіріп алуды сендіретін
сот бүйрығы немесе көшірмесі, атқарушы парақтар және бұйрықтарға қоса
инкассолық өкім ұсынылады. Салық қызметі органдары мен ксден органдарының
инкассолық екімі үсынылмайды. Бүл талаптарды Ұлттық банк бекітеді. Инкас-
солық өкімде женелтуші келісімінсіз оның банктік шотынан ақша алуға қүқық
бсретін заң актісінің сәйкес нөмірі мен күні корсетіліп, телем мәні жазылуы
тиіс. Салық және кеден қызметі оргаидарының инкассолық өкіміидс қосымша
бюджеттік жіктелу коды, операция түрі көрсетіледі. Бұл кезде өндіріп алудың
дұрыстығына, сондай-ак ақша женелтушініғ^ келісімінсіз ақша алуға негіз
болған сілтемелерге өндіріп алушы жауапты. Банктер ақша жонелтушініц
олардың келісімінсіз банктік шотынан каржы алуға қарсылық білдірген арызын
карамайды.
Егер келісім акцептелмеген болса, онда ол акцепт мерзімі аякталғанға
дейін қайтарылып алынады. Бүйрыкты орындау немесе акцептелген бүйрьщты
қайтарып алу оны алушы-банк орындағанға дейін жүргізілуі мүмкін.
Жөнелтуші алушы банкке бекітілген бланк нысанында жазылған қайтарып
алу өкімін (12-қосымша) жолдау арқылы бұйрықты тоқтатуына болады. Қайтарып
алу туралы өкімде төлем қүжатының күні, оның нөмірі, сомасы және алушы-банк
бекіткен баска да деректемелері көрсетілуі тиіс. Электронды тәсілмен
жолданған өкім, женелтуші мен алушы-банк арасындағы бекітілген келісімге
сәйкес санкцияланбаған төлемдерден қорғау тәртібі сақталған жағдайда,
жолданған болып табылады. Қағаз жеткізушіде рәсімделген төлем қүжатын
қайтару туралы немесе оны тоқтату туралы өкімді төлем күжаттарын женелтуге
өкілетті, төлем қүжаттарына кол коюға күкылы түлғалардың қолы жэне мөр
болуы тиіс.
Алушы-банк Қазақстан Республикасы заңдылықтарының талап-тарына және
женелтуіпі мен алушы банк арасындағы келісімге кайшы келетін бұйрықты
кайтару туралы өкімдерді кабылдамауы тиіс. Алушы-банк немесе бенефициар
банк төлем тапсырысын қайтару туралы өкімді уақтылы алмаса акша аударымын
жүзеге асыруға құқылары жоқ. Бүл кезде алушы-банк немесе бенефициар банк
түскен соманы жөнелтушіге қайтаруға міндетті. Бүйрық алущы банкке бұйрықты
орындауды тоқтата тұру туралы өкім жөнелтушінің жолдауы арқылы тоқтатылуы
мүмкін (ІЗ-қосымша).
6.ЧЕКТЕРМЕН ЕСЕП АИЫРЫСУ ЕСЕБІ
Есеп айырысудың келешегі зор нысаны ретіяде чектермен есеп айырысуды
айтуға болады. Чек банк клиентінің (чек берушінің) банкке ақша каражатын өз
шотынан алушьг (чек ұстаушы) шотына аудару туралы арнайы бланктс жазылған
жазбаша тапсырмасын білдірстін бағалы қагаз болып табылады.
Батыс тәжірибесінде чек кімнің есебінс жазылгандығына байланысты
бірнеше түрге бөледі:
арнайы - тек осы кісіге төлеңіз;
ордерлік - осы кісіге немесе оның бұйрыгы бойынша төлеңіз;
ұсынушы - ұсынушыға төленіз.
Ордерлік чек - ұстаушыға индоссамент -- жолдау жазу көме-гімен басқа
тұлғаға ақшаны алу құкығын ұсынуға мүмкіндік береді. Индоссаменттің 4 түрі
карастырыладьг.
банктік индоссамент. Чек ұстаушы чектің сыртына өз қолын қояды, оның
нәтижесінде чек ұсынушы құжаты болып табылады және әрбір заңды иесі ол
бойынша банктен ақша алады;
- атаулы индоссамент. Үстаушы чек сыртына өз қолын қояды және чек
бойынша ақша алу құқын алатын тұлға атын жазады;
мақсатты индоссамент. Чек ұстаушы чек сыртында чекті басқа тұлғаға
ұсыну максатын көрсетеді және чек бойынша ақша алу мүмкіндігін шектейді;
- айналымсыз индоссамент. Егер чекті ұстаушы чек төлен-
беген жағдайда арыз жасау мүмкіндігін болдырмауды немесе
шектеуді қаласа, илдоссамент мәтінінде айналымсыз деген сөзді
қолданады.
Әр елде чек мазмұны бірыңғай. Заңды құрамында мыналар белгіленеді:
- чек сөзі;
анықталған соманы төлеу бойынша шартсыз міндеттемесі; банк' трассат;
төлем орны;
- шығарылған орны және куні; трассант2 қолы.
Трассат - тратта бойынша төлеуге міндетті тұлға. Трассант - траттаны
беретін тұлға.
Коммерциялық құрамы:
- чек нөмірі;
- трассат шотының нөмірі;
- трассат банктің коды;
- чек сомасының санмен қайталануы;
- бенефициар;
- кодтау желісі.
Біздің республикамызда чекті колдану 2002 жылғы 13 мамырда ҚРҮБ
Басқармасы бекіткен Қазақстан аумағында чектерді қолдану Ережесімен
реттеледі.
Чек беруші мен чек беруші банктің арақатынасы чекті қолда-нуға
байланысты чекті қолдану туралы келісіммен реттеледі. Чектерді колдану
туралы келісім жасалмастан бұрын банктер чектермен операция өткізу бойынша
банктік қызмет тарифтері туралы ақпарат алуға клиенттер құқығын және
чектерді қолдану туралы келісімнің міндетті шарттарын камтамасыз етуге
тиіс.
Бұл келісімде керсетілген негізгі деректемелер төмендегідей:
• чек кітапшасындағы чек бланктерінің саны және олардың
қорғалу дәрежесіне койылатын талаптар туралы мәліметтер (чек беруші
банкі чек бланкісінің және чек кітапшасының үлгісін өз еркімен
бекітуге құқылы);
• чектерді дұрыс толтыру талаптары, атап айтқанда:
- чек бланктерінің реттік нөмірін сақтау;
чек сомасын санмен және жазып көрсету (жазылатын сома жолдың ең
басынан басталуға тиіс, теңге сөзі жазып көрсетілген сомадан кейін бос орын
қалдырылмауы тиіс, тиын сөзі чекте көрсетілмейді);
бұйрық бойынша төлеңіз деген сөздерден кейінгі бағанада чек жазып
берілетіи адамның аты-жөні немесе заңды тұлға атауы көрсетіледі;
чек жазып берілген күннің койылуы (күні және жылы -санмен, айы
жазумен);
чек беруші қолының қойылуы және заңды тұлға үшін мөрдің басылуы, олар
чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе чек беруші чек кітапшасына ие
болуға өкілеттік берген түлғаның қолының және мөр-таңбасының (заңды
түлгалар үшін) үлгісі құжаттағы үлгіге сәйкес болуы тиіс; чектің
түбіртегінде операция жасалғанға дейінгі сома қалдығының, чек сомасының
және чек кітапшасы бойынша жаңа қалдықтың көрсетілуі (қалдық санмен және
жазумен) беріледі, сондай-ак чек жазып берілген күн және чек берушінің
немесе чек кітапшасына ие болуға өкілетті тұлға қолы және чек берушінің
мөрі (заңды түлғалар үшін) қойылады;• Чекгтен операция жасалған
кездегі чек берушінің банкі мен чек беруші арасындағы өзара төлемдер
тәртібі;
• Чек кітапшасын қолдану мерзімдері;
• Чек берушінің чектің қолданылмаған бланктеріне бақылау
жасауды қамтамасыз ету тәртібі;
• Чек беруші банктің төленген чектерді есепке алу тәртібі;
• Чек берушінің жогалган немесе ұрланған чектер,
чек кітапшалары, чекке қол қоюға окілеттілігі бар тұлғалар
кұрамының (заңды тұлғалар үшін) өзгсруі туралы чек
берушінің банкті хабардар ету тәртібі;
• Чек беруші банктің чектерді төлеуден бас тарту, сондай-ак
ақауы бар және жалған чектер туралы чек берушіні
хабардар ету тәртібі;
• Чек беруші банктің чектермен операция жүргізу
жөніндегі қызметін чек берушінің төлеуі жөніндегі шарттары;
• Чек беруші банкке чектің қолданылмаған бланктерін
чек берушінің қайтару тәртібі;
• Чек беруші мен чек берушінің банкі қатынастарына талап
кою тәртібі және тараптардың жауапкершілігі.
Егер олар заңмен қарастырылған болса және чекпен жасалатын
операцияларды өңдеу үшін кажет болса, онда чек беруші банкі чекте қосымша
деректемелерді талап етуге кұқылы.
Чектерді колдану туралы келісімде басқа да шарттар қарасты-рылуы
мүмкін.
Қазіргі кезде ¥лттық банк нұсқауы бойьшша есеп айырысуда тек
депонирленген чектерді қолдану қарастырылуда. Қаржыларды депонирлеу чек
беруші клиентпен банктік 2221 Клиенттердің арнайы салымдары шотында
жүргізіледі, бүл аталған чек бойынша төлемдерді қамтамасыз етеді. Чек
кітапшаларын рәсімдеу кезінде чек жіберуші банктің өкілетті тұлғасы
төмендегілерді орындауға міндетті:
• Чек берушінің немесе оның мүддесін көздеуші тұлғаның
жеке басының кім екендігіне кез жеткізуге;
• Чек кітапшасының мына мәліметтер корсетілген
немесе қойылған сыртқы бетін толтыруға:
- чек берушінің аты-жөні немесе атауы;
чек берушінің (жеке түлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін
түлғаның (заңды тұлғалар үшін) жеке куәлігінің сериясы, нөмірі, кім және
қашан бергені;
- чек беруші банктің жеке банктік коды;
чек бланктерінің нөмірлері (нөмірден немірге дейін);
- чек кітапшасын қолдану мерзімі;
чек кітапшасындағы санмен және жазумен (соманы жазу жолдың
шетінен міндетті түрде үлкен эріппен басталып, санмен жазылған
сома бағанындағы бос орын және жазумен жазылған сомадан кейін асты екі
сызыкпен сызылады); чек кітапшасының берілу күні;
- өкілетті түлга қолы және чек беруші банктің мөрі; • Чек
кітапшасының әрбір бланкіне:
мөртаңбамен көрсетіп чек берушінің банкінің банктік жеке
кодын және оның атауын қоюға;
чск берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін
көздейтін түлганың (заңды тұлғалар үшін) аты-жөнін толық
жазуға;
салық төлеушінің - чек берушінің тіркеу нөмірін қою;
• Чек берушінің (жеке түлғалар үшін) немесе чек беруші чек
кітапшасына ие болуға өкілеттік берген түлға қолының және мөр бедерінің
(заңды тұлғалар үшін) үлгілері бар құжатты қабылдауға;
• Чек кітапшаларын тіркеу журналына тиісті
жазбалар жасауға;
• Чектерді колдану туралы келісімде көзделген
жағдайларда бір мезетте бірнеше чек кітапшаларын беруге рүқсат етіледі.
Есеп айырысу чек кітапшасын алу үшін клиент банкке бекі-тілген
үлгідегі, чек саны және чектермен есеп айырысуда кажетті жалпы сома
көрсетілген өтінішті үсынады. Осы деректер негізінде әр чек сыртында
керсетілген бір чек лимиті койылады. Чек алуға өтініш кәсіпорын
жетекшісінің, аға бухгалтердің колымен және мөрмен бекітіледі. Сонымен
катар, өтінішпен қоса клиент банкке аталған ақша сомасын өзінің есеп
айырысу шотынан 2221 Клиенттердің арнайы салымдары шотына косу үшін төлем
тапсырысын әкеледі, бұл қаржылар депонирленген соң клиент бүл чсктерді ала
алады.
Бүл ксзде мынадай өткізбе қүрылады:
Дт 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары
Кт 2221 Клиенттердің арнайы салымдары
Чск заңды жәнс жеке тұлғалармен өзара есеп айырысу кезінде алынған
тауарлы-материалдык күндылықтар және көрсетілген қыз-меттер, сондай-ақ
басқа да жағдайлар үшін кабылданады.
Чектер келесі түрлерғе бөлінеді:
есеп айырысу чек кітапшаларының чектері; аманатшының чек
кітапшаларыныц чектері.
Есеп айырысу чек кітапшаларының чектері заңды тұлғалар арасында өзара
есеп айырысу үшін қолданылады.
Аманатшының чек кітапшасы жеке тұлғалардың олармен ақшасыз есеп
айырысуы және нақты ақша алуы үшін қолданылады. Чектік кітапша егер
клиентке банктен алты айдан кем емес уақыт қызмет көрсетілген болса және
банк клиенттің әділдігі мен жауаптылығына сенімді болуына негіз болғанда
ғана беріледі.
Қазақстан Республикасында чек беруші барлық банктің чектері қабылдауы
мен төлеуіне және клиенттеріне тиесілі. Чек бланктері ҚР Үлттык банктің
өндірістік кәсіпорындарында дайындалады. Қауіпсіздік деңгейі Ұлттық банкте
бекітіледі.
Банк өз клиентіне чектерді ұсынбас бұрын, оны толтырып, келесілерді
қоюы қажет:
чектің жоғарғы сол жағында банктің аты және (банк атымен қатар
фирмалық белгісі қойылуы мүмкін) мекен-жайы, ал егерде чекті банк филиалы
беретін болса, онда филиал аты және чектің жоғары оң жағынан филиалдың
мекен-жайы жазылуы керек;
чек берушінің дербес шотының нөмірі. Ол чектің төменгі бөлігінде
тиісті орында, сондай-ақ чек мәтінінде қойылуы керек;
заңды тұлға аты немесе жеке тұлғаның аты-жөні, шот нөмірлері. Бұл
деректер чектің төменгі сол жағында жазылады;
чектің сыртқы жағында жазбаның шекті сомасы. Ол үшін чекке байланысты
жарияланған тұтынудың және депонирленген сома көлемінде бір чектің лимиті
анықталады. Оның әрқайсысының сыртында және оған берілетін сәйкестендірме
карточкада банк бір чектің лимит мөлшерін көрсетеді.
Банк клиентке чекпен қоса сәйкестендірме карточка (чектік карточка)
ұсынады.
Чектік карточка клиентке санына қарамастан чек берілген әр кезекте бір
данада беріледі және әрбір берілген чек бойынша чек берушіні
сәйкестендіреді.
Егер кезекті чек беру кезінде лимит сомасы чек кітапшасында бүрын
көрсетілген сомадан аспаса, онда жаңа чек кітапшасы беріл-меуі мүмкін.
Карточкада мынадай деректер болуы қажет:
• Оң бетінде:
а) банк аты және оның мекен-жайы;
б) № чектік карточка атауы;
в) жеке түлғаның аты-жөні және заңды тұлға аты;
г) чек берушінің қолы;
д) чек берушінің төлқүжат деректері. Чек
карточкасына төлқұжат деректерін қою жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz