Банктің несие саясатының түрлері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Халықаралық Бизнес Академиясы

Экономика, менеджмент және кәсіпкерлік факультеті

Ақша, несие және банк пәні бойынша
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Коммерциялық банктердің несие саясаты

Орындаған: К-0602 группасы, күндізгі бөлімнің 2 курс студенті
Маркс Канат

Алматы 2007

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 Коммерциялық банктердiң несие саясатының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 4
1.1 Несие саясаты: мәні, функциясы мен
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Коммерциялық банктің стратегиясы мен тактикасы ретінде несие
саясатының мақсаты және оны анықтайтын
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... .. 8

2 Несие саясатының принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Несие саясатын оңтайландырудың принциптері
мен критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 12
2.2 Банктің несие саясатының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14

3 ҚР екінші деңгейлі банктерінің ішкі несие саясатын жүзеге асырудың
практикалық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
3.1 Банкке несие беру процесін ұйымдастырудың тәртібі ... ... ... ... .
18
3.2 Коммерциялық банктің ішкі несие саясатын қалыптастыру мен жүзеге
асыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22

Қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... . 28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

КІРІСПЕ

Соңғы жылдары Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастарға көшу жүзеге
асты, бұл банк саласында түбірлі қайта құрудың қажеттілігін туғызды. Оның
мәні банк қызметінің нарықтық қатынастармен бірдейлігін қамтамасыз ету
бойынша шаралар кешенін қолдану, яғни жаңа банктік, оның ішінде несие
саясатын жүргізу болып табылады.
Коммерциялық банктің несие саясатын зерттеу тақырыбы етіп
таңдауымыздың себебі: елімізде банк қызметінің бұл саласының дамуы әлі де
жеткіліксіз, сондай-ақ нарықтық экономика жағдайында банк қызметін
ұйымдастыру ісінде жаңа әдістер қажет. Нарыққа көшкенде банк ісінің даму
проблемасы, халыққа көрсетілетін банк қызметін жетілдіру айрықша маңызға ие
болды. Бұған бірнеше факторлар әсер етті.
Біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді. Банк шығармашылығындағы
белсенді процесс, банк ісінің мемлекеттік монополиядан кетуі банктердің
клиенттермен өзара қарым-қатынасын өзгертті.
Екіншіден, экономикадағы ескі әкімшілік-басқару жүйесінің түбірімен
бұзылуы банк саясатының мазмұны мен оның басымдық бағыттарын өзгертті.
Осыған орай бұл еңбекте банктің ішкі несие саясатына кең мағынада (несиеор
мен қарызгер тұрғысында банк ұстанымы) айрықша назар аударылған.
Үшіншіден, несие нарығының дамуы (ұлттық және халықаралық) нарық
талаптарын ескере отырып, банк қызметі мәнінің өзгеруін көрсетеді. Банк
менеджментін, маркетингін жүргізу,жаңа технологияны енгізу, экономикалық
тәуекелдікті зерттеп, өтеу қажеттілігі туындайды. Мұның мақсаты - банк
клиенттері үшін ең аз шығындармен олардың сұраныстарын неғұрлым толық
қанағаттандыру.
Төртіншіден, нарықтық шаруашылықтағы банктердің әлеуметтік
–экономикалық ролі клиентке көрсетілетін банк қызметінің сапасын жоғарылату
және қолданылу аясын кеңейту болып табылады. Банктердің халық қаражатын
депозиттерге тарту міндетінің күрделілігі сол, рубльдің сатып алу
қабілетінің үздіксіз төмендеуі адамдарды шетел валютасын инвестициялауға
итермелейді, сондай-ақ өтімді тауарлар алып, оларды тезаврациялық тәсілмен,
яғни банктерден бөлек сақтауға мәжбүрлейді.
Соңғы жылдардағы банктердің жабылуы да клиенттердің банктерге
сенімсіздігін тудырды. Клиенттердің ақша жинақтау проблемасы, ертеңгі күнге
деген сенімділігі бұл мемлекеттік экономикалық саясатты қолдау (немесе оның
болмауы) мәселесі, бұл тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Дегенмен де қазiргi таңда банке деген сенiм күшейiп келедi. Бұл
сенiмдiлiк күн сайын арта түсуде. Елiмiздiң экономикасы жоғарылауда. Осы
тұста несие саясатының маңызының зор екенiн айтпасада түсiнiктi.

1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДIҢ НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

1.1 Несие саясаты: мәні, функциясы және ролі
Бастапқыда банктер тек депозиттер қабылдады, бірақ олар қаржыны қайта
тапсыруда делдал бола отырып, өздеріне несие тәуекелдерін мойнына алды.
Несие банк ісінің негізі және банк жұмысының сапасын білдіретін базисі
болды. Несиеті басқару процесі ерекше назар аудартады, өйткені, банк
жұмысының табысы соның сапасына тәуелді. Бүкіл әлемнің банктерінің
банкроттығын зерттеу шығынға ұшыраудың негізгі себебі активтердің (көп
жағдайда несиетердің) төмен сапасы екендігін көрсетті. Көптеген банкирлер
мен реттеуші органдар несие басқаруды түсіну банк несие портфелі сапасының
индикаторы болып табылады деп санайды.
Активтер сапасы басқару сапасын білдіргенмен, басқа да факторлар ықпал
етеді: үкіметтің саясаты, макроэкономикалық жағдай, банк меншігінің нысаны.
Алайда, банк активінің сапасына сыртқы ықпалдың болуына қарамастан банктің
несие портфелін және қаржылық есептемесін талдауда несиеті басқару процесін
бағалау негізгі белгі болып саналады. Мықты банк құрудың алғы шарты –
несие басқарудың тиімді процесін құру болып табылады.
Несиеті тиімді басқарудың негізгі элементтері мынадай: жақсы дамыған
несие саясаты; полртфельді жақсы басқару; несиеке тиімді бақалау жасау және
ең маңыздысы – жақсы әзірленген білікті қызметкерлер.
Сөйтсе де, несие саясаты несие басқарудың бүкіл процесінің негізін
құрайды. Қазіргі кезде отандық тәжірибеде несие саясаты ұғымын бір жақты
түсіну жоқ.
Саясат дегеніміз не? Саясат ( politike грек сөзі – мемлекет басқару
өнері) әдетте қоғамдық қызмет ретінде алынған. (1, С. 282). Орыстың
түсіндірме сөздігінде басқаша баяндалған. 1. Мемлекеттің елдің ішкі
өміріндегі және халықаралық қатынастағы қызметі. Сондай-ақ қоғамдық
топтардың партиялардың қызметі, олардың мүддесі мен мақсатын айқындайды. 2.
Қоғамдық мемлекеттік өмірдегі мәселелер мен оқиғалар. 3. Қандай да бір
мақсатқа қол жеткізуге бағытталған қандай да бір әрекеттердің образы.
Философиялық-энциклопедиялық сөздік саясатты таптар мен нәсілдер
арасындағы қатынас пен байланысты қызмет саласы деп анықтайды. Сонымен
бірге саясат – бұл қоғамдық қызметтің айрықша, ерекшелігі бар нысаны
делінген. Бұдан әрі: саясат іш жүзіндегі қатынас, идиологияда –
экономикалық процестегі қозғалыс пен терминделген және қоғамның
экономикалық базисінің қондырғысы ретінде көрінеді. Ақыр аяғында
экономикалық мүдделер саяси әрекеттердің әлеуметтік себебі болып саналады.
Бұдан шығатын түйін: саясат бір уақытта қызмет те (іс жүзіндегі қатынас)
және идиологияда, әрекеттер бағдарламасы және концепцияда.
Вебстер мұны белгіленген бағам деп талдайды. Үкімет, ұйым, мекеме
немесе жеке тұлға осыған сүйенеді, іс басқарудағы ой-пікір салмақтылығы деп
сипаттайды. Саясат – бұл бір-бірімен байланысты әрекеттерді орындау тәсілі,
тиісті саясатты анықтау мен оны жүргізу тәсілдерінің негізі принциптер
болып табылады.
Саяси ықпал ету обьектісі болып табылатын қоғамдық қатынастар саласын
сөз ете отырып, экономикалық, әлеуметтік,мәдени, техникалық және басқа
саясатты айтуға болады. Несие саясаты банк жүргізетін саясаттың көп қырының
бірі ғана.
Ресейдің банк жүйесі деген кітапта несие саясаты – бұл банктің
несие операцияларындағы стратегиясы мен тактикасы делінген.
Осыған ұқсас талдауды қазіргі батыс әдебиетінен де кездестіруге
болады. Мәселен, дүниежүзілік банктің Н.Брук жетекшілік еткен басылымында:
саясатты жасау және жүзеге асыру ұйымдастыру сұранысын, ережесін, заңдар
мен басқару философиясының интеграциясын білдіреді. Бұл корпоративті
мәдениетті дамытуға ықпал етеді. Саясат айналасында банк беделі нығайып,
болашақ табыстың, сондай-ақ, ішкі және сыртқы аудиттің негізі қаланады.
Айқын анықталған саясатқа деген сұраныс банк дербестігі артып қызметі
кеңейгенде өсе түседі. Банк саясаты екі қызметті жүзеге асырады: несие
беру, бағалы қағаздар мен еншілес компанияларға инвестиция құю, күрделі
қаржыландыру қызметкерлерге ішкі бақылау мен қаржылық басқаруға жұмсалатын
шығындар. Бұл мәселелер бойынша ұсыныстарды осы мәселе туындаған
бөлімдердің меңгерушілері мен қызметкерлері қояды. Саясат көбінесе салалық
саясатқа, дәстүрге және басқарушылар мен Директорлар кеңесінің ұсынымдарына
сүйенеді. Сондай-ақ банк сыртқы көздердің көмегінде пайдаланады. Бұл кезде
кез-келген қарыз банктің сұранысына бейімделу қажет. Әдетте жаңа процедура
мен саясатты Директорлар кеңесі мақұлдайды.
Бұл талдаулар қазіргі отандық экономикалық әдебиеттегі несие саясаты
ұғымының әрқилы сипатталуын көрсетеді, сол себепті несие саясатының мәнін
анықтау қажет.
Біздіңше бәрінен бұрын несие саясатын экономикалық саясат ретінде
анықтау қажет. Алайда, экономикалық саясаттың қаржылық, баға, салық және
пайыздық, басқа да түрлерінен ерекшелігі несие саясаты белгілі бір
артықшылықтарға ие. Ал несие саясатының негізгі өзгешелігі - бұл несие
қозғалысына байланысты саясат.
Несие саясаты біртұтас, бірақ несие және депозит сияқты әр түрлі
операциялармен айқындалады. Тегі бір болғанмен, бұл операциялар мәні
бойынша ажыратылады (экономикалық процестегі ұйымдастырылуы мен роліне
байланысты).
Макроэкономикалық деңгейде несие саясатын құрастыру банктік және
несие саясаты сияқты ұғымдардың өзара байланысын болжайды. Жалпы
дефиницияны (банк саясатын) анықтамайынша несие саясаты сияқты жеке ұғымның
маңызын бағалау қиын.
Қазіргі экономикалық әдбиетте мұнымен қатар комерциялық банктің несие
саясатына қатысты екі ұстаным бар. Біріншіден, макроэкономикалық деңгейде
крдеит саясаты банк саясаты сияқты түсіндіріледі (4, С.124). Екіншіден,
микроэкономикалық деңгейде несие саясаты белгілі бір банктің несие процесін
басқару саласындағы саясаты сияқты қарастырылады .
Бірақ кейбір экономистер бұл пікірмен келіспейді. Мәселен, М.А.Косой
былай дейді: Несие саясаты банк саясатынан әлдеқайда кең ұғым. Бұл
ұстанымының мағынасы сол, автор несие саясатын макроэкономикалық деңгейде
мемлекеттік саясат сияқты, ал банк саясатын нақты банк деңгейінде
қарастырады. Несие саясатына мұндай көзқарастың болуы, жоспарлы-бөліністі
экономика жағдайында шаруашылық байланыстар жүйесінің болуымен ақталады.
Мәселен, қаржы-несие сөздігінде несие саясаты социалистік мемлекеттің
әлеуметтік экономикалық міндеттерді шешуі, ақша айналысын нығайтуы үшін
халық шаруашылығында жүргізетін несие беру шараларын көрсететін
экономикалық саясаттың құрамдас бір бөлігі деп түсінідіріледі. Несие
саясатына несие қатынастарын ұйымдастырудағы ғылыми негіздеме
тұжырымдамасын әзірлеу, халық шаруашылығының несие беру саласында
міндеттемелер қойылып, оларды жүзеге асыру шараларын жүргізу кіреді.
Тұжырымдамада мынадай белгілер анықталады: несие қатынастарының
саласы; қаржыны бөлу және қайта бөлудегі қаржылық және несиетік әдістердің
үйлесімі, несие беру мен ақша айналымын ұйымдастырудың өзара байланысы,
несие беру принциптері, экономикалық және ұйымдастыру әдістерінің өзара
қатынасы.
Несие саясатының бір элементінің өзгеруі басқа элементтерін жекелей
немесе толық қайта қарауды талап етеді.
Осы анықтамамен келісе отырып, мұндай макроэкономикалық амал нарыққа
өткен қазіргі жағдайда нақты бір комерциялық банктің жұмысын толық
бағалауға мүмкіндік бермейтінін атап өту қажет. Сол себепті бүгін әрбір
комерциялық банктің несие саясатын бағалау маңызды болмақ.
М.А.Косой несие саясатын макроэкономикалық деңгейде қарастыра отырып
жалпылай алғанда саясат – белгілі бір таптың мүддесін қорғауға,
мемлекеттік өкіметті жеңіп алып, сақтауға, оны тиісті таптың мүддесі үшін
қолдануға бағытталған қызмет. Мәселе мынада: бұл саясат қоғамның
экономикалық дамуының объективті талаптарына жауап бере лар ма екен... деп
жазды. Мұндай таптық әдіс қазіргі зерттеушілерді қанағаттандырмайды,
өйткені, еліміздің экономикалық және саяси бағдарының өзгеруі, нарыққа өту,
банк саясатының экономикалық көрсеткіштерінің бүкіл мәнін, макро және
микроэкономикалық деңгейдегі белгілерін бағалауды талап етеді.
Субъективті және объективті зерттеудің дидактикалық әдісі қарама-
қайшылықтардың бірлігі ретінде кешенді қарастыруды білдіреді. Банктің несие
саясаты адамзаттың ойлау өнімі ретінде субъективті болып табылады, ал
қайнар көзі бойынша объективті сипатқа ие.
Бұл әдісті банктің несие саясатын құрастыруға жатқыза отырып, көп
қырлы құбылыс ретінде қарастыруға болады: 1) жүзеге асырудың (теория мен
практикада ) мәні мен тақырыбы деңгейінде 2) макро және микроэкономикада 3)
кең және тарамағына да.
Несие саясатының мәнін қайтарымдық талаппен ресурсты тарту және
оларды банк клиенттеріне несие беруге инвестициялау жөніндегі банктің
стратегиясы мен тактикасы деп анықтаймыз. Несие саясатын жүзеге асырудың
тақырыптық жағы банк несие саясатының функционалдық нысандары мен түрлері.
Кең мағынада несие саясатын клиентпен оның ішінде халықпен банктің
қатынасы ретінде қарастырамыз. Тар мағынада несие саясаты несие процесін
ұйымдастырудағы банктің стратегиясы мен тактикасы бұл ұстанымды негіздеу
үшін мәселенің теориясына көшейік.
Несие саясатын зерттеу екі бағытта жүреді: бұл даму дайындық деңгейі,
біріншіден, ақша несие және есеп айырысу қатынастарын реттеуші ретінде
несие саясатының мүмкіндіктерін табиғи пайдалану үшін экономикалық өмірдің
объективі негіздері; екіншіден, экономикалық проблемаларды шешуде, сондай-
ақ әлемдік тәжірибені игеріп, еліміздің экономикалық өміріне бейімдеуде
несие саясатын қолданудың қажеттілігі мен мүмкіндігін түсінген субъективті
әдіс.
Сонымен қорытынды жасайық. Несие саясаты күрделі құбылыс, оның
мазмұнын әр түрлі бағытта зерттеу қажет.
Біріншіден, несие саясаты қайтарымдық талаппен ресурсты тарту және
оларды банк клиенттеріне несие беруге инвестициялау жөніндегі банктің
стратегиясы мен тактикасы, бұл халықтың уақытша бос ақша қаражатын жинақтап
жеке қарызгерлерге несие беру қатынасы.
Екіншіден, несие саясатының нысандары оның мәні мен тарихи аспектідегі
жүзеге асырудың тақырыптық жағының өзара байланысын көрсетеді. Бір жағынан
нарыққа өткенде несие саясатының мазмұны мен нысаны өзгереді. Жоспарлы
бөлініс монобанк жүйесінде несие саясаты макроэкономикалық деңгейде банктер
мен оның клиенттерінің нақты қажеттілігін ескерместен жалпы мемлекеттік
саясат ретінде қаралды (маркетинг тәсілі жоқ еді); банктер актив пен пассив
арасындағы оңтайлы экономикалық негізделген өзара қарым-қатынасты
ескермеді; несие саясаты көбінесе формальдік сипатта боды. Нарықтық
экономикаға көшу жағдайында несие саясатын макро және микроэкономикалық
деңгейде (нақты банк деңгейінде) зерттеу қажеттілігі туады, өйткені несие
саясаты қоғамның экономикалық негізіне сүйенеді, бұл маркетинг тәсілін,
банк жұмысында тәуекел менеджментті қолдануды көрсетеді, ұқсас құқықтық
негізді талап етеді, банктің өтімділігі мен сенімділігін қажетсінеді, яғни
комерциялық банктің несие саясатының оңтайлылығы туралы мәселе
туындайды.Екінші жағынан нарық жағдайында несие саясатын кең мағынада
қарастырудың қажеттілігі туындайды (несиеор мен қарызгер тарапынан) және
тар мағынада несие процесін ұйымдастырудағы банктің стратегиясы мен
тактикасы ретінде пайда болады.
Үшіншіден, несие қатынастарының экономикалық (объективті) нысандарынан
ұйымдастыру (субъективті) нысандарын ( банк нұсқаулары, нормалары, несие
қатынастарын ұйымдастыру ережелері) айыру қажет. Соңғы айтылғандарды
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі атынан мемлекет немесе жекелеген
комерциялық банктер белгілейді, бұл олардың қызметінің нәтижесі болып
табылады.Әрі нақты экономикалық мазмұнға тәуелді. Қолданбалы аспектіде
несие саясатын құрастыру мен пайдалану процесі нарыққа көшу жағдайында
банктердің тиісті құжаттарды әзірлеуімен сипатталады (крнедит саясаты
бойынша басшылық, бизнес жоспар, маркетинг жоспары).
Қондырма категориясы ретінде несие саясатын талдау несие саясатының
функциялары туралы айтуға мүмкіндік береді. Біздіңше, несие саясатының
функциясын екі топқа бөлуге болады: жалпы, банк саясатының түрлі
элементтеріне ортақ және ерекшелікті, яғни несие саясатын өзге
элементтерден айыратын топ.
Жалпы функцияға жататындар: коммерциялық функция, яғни банктің пайда
табу (несиетік, есеп айырысу, төлем және басқа операциялардан) функциясы,
ынталандырушы әрі бақылау функциясы. Ынталандыру функциясының мәні:
мемлекеттің, банктің, клиенттердің объективті қажеттіліктерін бейнелейтін
несие саясаты уақытша бос ақшаны банктерге жинақтап, олардың тиімді
жұмсалуын көздейді. Банк клиенті үшін депозитке салған ақшасынан қосымша
табыс табу өзінің уақытша мұқтажынан бас тартуға ынталандырады. Ал банктен
несие алу (кейде салымшы үшін жеңілдіктермен) қосымша қажет қаржының көзі
болады. Сонымен бірге банкке несиені пайдаланғаны үшін пайыз төлеу несиені
аз уақытта өтеуге итермелейді. Банк үшін несие саясатының ынталандыру
функциясы банктердің рыноктағы неғұрлым арзан ресурстарды салыстырмалы ұзақ
уақытқа алып, оларды үлкен пайдамен орналастырудан (мәселен, тәуекелі төмен
қымбат несиелерді ұсыну) байқалады.
Бақылау функциясының мәні: несие саясаты банктер мен клиенттер нақты
бір банктің несие саясаты белгілеген басымдықтарды ескеріп, несие ресурсын
қатыстыру мен пайдалану процесін бақылауға мүмкіндік береді.
Алайда бұл функцияларды құбылыстың ерекшелікті көрінісі ретінде
қарастыратын болсақ, бұл дұрыс та, онда несие саясаты несие процесін
оңтайландыратын бір ғана маңызды функцияны атқарады. Бұл функцияның пәрмені
банк саясатының мақсатына жетуіне бағытталған.
Банктің несие саясатының ролі несие ресурсын жинақтау және
инвестициялау процесінде банк қызметін дамытып, жетілдірудегі, несие ісінің
дамуындағы басымдық бағыттарды анықтау және оның тиімділігін арттыру болып
табылады.
Сонымен бірге макроэкономикалық деңгейде несие саясатының ұлттық
табысты құрастыру, бөлу және қайта бөлу процесіндегі, ақша айналымын
жоспарлау мен реттеуді ұйымдастырудағы маңызын атап өту қажет; ал
микроэкономикалық деңгейде белгілі бір банктің орнықтылығы мен сенімділігі
деңгейінде оның рентабельділігі мен өтімділігін, қызметінің клиенттердің
талабына сай болуын айтуға болады. Банктердің несие саясатының
экономикадағы ролі банктер арқылы нарықтық экономика саласы мен басқа
салалар арасындағы ақша қаражатын қайта үлестіру процесіндегі маңызымен;
жинақ ақшаны, әсіресе халықтікін, өнімсіз нысаннан өнімді нысанға
аударумен, экономика мен халық қажеттілігіне несие беру, қаржыландырумен
айқындалады. Макроэкономикалық деңгейдегі несие саясатының ролі кеңестік
экономика әдебиетінде көрініс тапты (мәселен, қаржы-несие сөздігі).
Коммерциялық банктің несие саясаты қондырмалық категория негізінде
банктің клиенттермен несие қатынасы дамуының қол жеткен деңгейін зерттеуге
негізделеді және оларды жетілдіріп, дамытуды көздейді. Несие (базистік
(негіз) категориясы) банк жасаған несие саясатының қайнар көзі және оның
тиімділігінің, оңтайлылығының өлшемі болып табылады. Банктер несие саясатын
ақша қаражатын қайтарып алу себепті банк пен клиент арасындағы өзара қарым-
қатынасты реттеуге, басқаруға, тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік беретіні үшін
әзірлейді. (10,С.78). коммерциялық банктің несие саясатын әзірлеу барысында
қоғамның, мемлекеттің банк жүйесінің және нақты банктің даму деңгейін
ескеру қажет. Мұндай тәсіл экономикалық әдебиетте жалпылама тәсілден
біріншіден, несиеор мен қарызгер тарапынан несие саясатын кең мағынада
қарастыруымен, екіншіден, макро және микроэкономикалық деңгейде саясатты
пайдалануды зерттеумен ерекшеленеді.

1.2 Коммерциялық банктің стратегиясы мен тактикасы ретінде несие
саясатының мақсаты және оны анықтайтын факторлар
Несие саясаты банктің өз қызметінде жүргізетін көп салалы саясатының
бір қыры. Банк саясаты әдетте жоба, банк дамуының жоспары, яғни иерархиялық
тәртіпте құрылған банк мақсаттары мен міндеттерінің тізімінде
түсіндірілетін құжаттар түрінде болады. Банк мақсаты, оның несие саясаты
дегеніміз не? Жалпы мақсат дегеніміз – жүзеге асырылуға тиіс бір нәрсеге
тырысушылық. Мақсаттың философиялық түсіндірілуі бөлек.Мақсат – бұл адамның
тәртібі мен саналы қызметінің бір элементі, белгілі бір құралдардың
көмегімен әрекетін жүзеге асыру арқылы ойлау нәтижесінің артықшылығын
сипаттайды. Адамның әр қилы әрекетінің қандай да бір бірізділікке немесе
жүйеге интеграциялануының тәсілі де мақсат болып табылады. Мақсатты
қызметтің талдауы ретінде өмірдегі ситуациялар мен мақсаттың арасындағы
сәйкессіздікті анықтайды; осы сәйкессіздікті жою мақсаттың жүзеге асқаны
болып саналады. Мақсат туралы филосифиялық ілімді Аристотель, Кант,
Гегель, марксизм, ленинизм классиктері дамытты. К.Маркс мақсат заң сияқты
адам әрекетінің мінездері мен тәсілдерді анықтайды.
Жалпы мақсат туралы философиялық түсінік оны әрекеттің маңызды
элементі деп қарайды. Осыған байланысты банк мақсаты банк дамуының сандық
және сапалық сипаттамасын, сапасын береді, оларға қол жеткізу дәрежесін
бағалау банк саясатының ролі туралы айтуға мүмкіндік береді. Банк саясатын
әзірлегенде мақсатты дұрыс қоя білу және оны жүзеге асыру үшін сәйкес
құралдарды таңдау маңызды. Әр банктің мақсаты айқын болуға тиіс.
Макроэкономикалық деңгейде ҚР Ұлттық Банкінің жетекшілігімен
жүргізілетін банктердің саясатының мақсаты банк жүйесінің орнықтылығын
сақтау және экономиканың орнықты дамуын қамтамасыз ету болып табылады.
Комерциялық банктің жалпы мақсаты табыстылық, рентабельділік,
өтімділік тәуекелді азайту, портфельді оңтайландыру (депозит саясаты, қаржы
рыногындағы саясат несие беру, несие пайызы саясаты жәнет.б. ) тұрғысынан
оның саясатының басымдық бағыттарын анықтау болып табылады. Банк әлеуметтік
жүйе болғандықтан, ал адамдар өз әрекетінде жеке мақсатын, мүддесін
басшылыққа алатындықтан банк мақсаты оның иелерінің, басшыларының,
қызметкерлерінің, сондай-ақ банк клиенттері мен банктік қадағалау
органдарының жеке мақсатына негізделеді. Әлбетте қожайындар үшінмаңызды
мақсат – банктің өсуі (активтің, меншікті капиталдың, клиенттердің,
операциялардың, ең бастысы табыс пен акциялар бағасының артуы).Басқарушылар
мазмұны мен мерзімі әрқилы мақсаттарды көздейді, өйткені олар жұмыстың
тиімділігі мен пайданың өсуіне жауап береді. Банк клиенттері үшін
(несиеорлар мен қарызгерлер) табыс табуға байланысты мақсаттары әр түрлі
болады, олардың мүдделері қарама-қайшы, бірақ олардың сенімді банкті
серіктес еткісі келетін тілегі бір. Банк қызметкерлерінің негізгі мақсаты –
ағымдағы табыстылық деңгейін жоғарылату, ал мемлекет банктің қызметін
талдай отырып, оның сенімді әрі орнықты болуын қалайды.
Банк мақсатын анықтау үшін қажетті ракурс таңдау да маңызды. Мәселен,
маркетинг көзімен қарағанда банк басшылары қабылдаған банк дамуының
түпкілікті мақсаты банктің клиенттер мен әріптестерге қатысты ұстанымын
білдіреді. Сонымен бірге банк акционерлердің негізгі құндылығына және даму
тәжірибесіне байланысты корпоративтік мәдениетке, банктің рыноктағы орны
мен роліне ресурстардың сипаты мен үлесіне, тәуекел дәрежесіне және т.б.
айрықша ықылас бөледі.
Аталған жеке мақсаттарды келістіру нәтижесінде мақсаттарды
үйлестірудің көп факторлы күрделі міндеті туындайды: мүдделі тараптардың
арасында уағдаластыққа ымырашылдыққа қол жеткізу арқылы. Сондықтан
комерциялық банктің негізгі мақсаты - кең мағынада қолданылатын оның
дамуы. Комерциялық кәсіпорынның екстинсивті дамуы (сапалық сипаттамасы)
және интенсивті дамуы, яғни әрекет ету тиімділігінің артуы (сапалық
сипаттамасы) сондай-ақ, банктің әлеуметтік институт ретінде дамуы:
акционерлердің, клиенттердің, банк қызметкерлерінің мүддесін қамтамасыз
етуі тұрғысында және банктік қадағалау органдары жағынан дамуы сөз болады.
Банктің несие саясатын банк саясатының бір элементі ретінде қарастыра
отырып несие саясатының мақсаты банктің жалпы стратегиялық мақсатымен
органикалық байланыста болатыны атап өту орынды. Комерциялық банктің
банк саясаты мен несие саясаты ортақ бір мақсатқа жұмылған –
салымшылардың ақша қаражатынан пайда табу, сондай-ақ банктің орнықтылығымен
пайдасының өсуіне кепілдік беретін қызмет түрін көбейту және көлемін
ұлғайту бағытында банктің үздіксіз дамуы. Бұдан шығатыны, несие саясатының
мақсаты тартылған қаржыны тиімді орналастыру үшін жағдай жасау, банк
пайдасының өсімін қамтамасыз ету (несие операцияларының табысын көбейту
және депозит операцияларының шығынын азайту, сондай-ақ сапасы төмен несие
шығынын болдырмау.
Талдау нәтижесі бойынша мынадай қорытындыға келуге болады: комерциялық
банктің несие саясатының мақсаты мына мәселелерді біріктіреді: несие
рыногын талдау және несие тәуекелін азайту мақсатында мақсатты рынокты
анықтау; несие беру және қаржыны депозитке тарту нәтижесінде пайданы
көбейту; банктің депозиттік және несие портфелін басқаруды оңтайлагдыру;
проблемалық несие үлесін кеміту; несиеті басқару тұрғысынан банк
өтімділігін ұстап тұру.
Барлық банктер үшін бірдей, бірыңғай несие саясаты болмайтынын білу
қажет. әрбір нақты банк өзінің несие саясатын анықтайды, оның қызмет ету
өңіріндегі экономикалық,саяси, әлеуметтік жағдайды ескереді немесе осы
банктің жұмысына әсер ететін сыртқы және ішкі тәуекелдердің бүкіл жиынтығын
назарға алады. Банктің жиынтық тәуекелі жоғарылайды, болмаса, несие
саясатының сапасы төмен немесе несие саясатының негізгі ережелерін нақты
атқарушыларға жеткізе білмеген – міне, мұның бәрі оны жүзеге асыруға
кедергі келтіреді.
Банктер несие саясатын әзірлеген кезде өздерінің қызметіне тікелей
әсер ететін бірнеше факторларды талдайды. Олардың ішінде барлық банктерге
ықпал ететін макроэкономикалық факторлар және нақты бір банктің жұмысына
әсер етуші микроэкономикалық факторлар бар.
Банк саясаты бүтіндей және комерциялық банктің несие саясаты ішінара
нарықтық қатынастардың қазіргі қалыптасу кезеңінде екі түрлі факторға
тәуелді. Бірінші топтағы факторлар банктің сыртқы саясатын айғақтайды
(нарық жағдайы, тәуекелдер, инфляция деңгейі, бәсеке, банктік операциялар
мен қызметтерге сұраныс және т.б.) олардың ішінде ең маңыздысы деп мынаны
атауға болады:
- Еліміздің жалпы экономикасының күйі, инфляция деңгейі, ішкі
жалпы өнім өсімінің қарқыны, бюджеттің жетіспеушілігі және т.б.
- ҚР Ұлттық Банкі мен ҚР Қаржы министрлігінің ақша-қаржы
саясатының ықпалы.
- Орталық банктің тәуелсіздік дәрежесі, банктердің еліміздің
саяси өміріне қатысуы және т.б.
- Халық табысының деңгейі, банк қызметін пайдалану деңгейі,
әлеуметтік жеңілдіктің болуы және т.б.
- Банк қызметінің өңірлік еркшеліктері.
- Бәсеке деңгейі.
- Банк өнімдері мен қызметінің бағасының деңгейі.
- Қоғамның саяси деңгейі.
- әлеуметтік шиеленіс.
- Клиенттердің банк несиесіне деген сұранысы.
Банктің несие саясатына елміздің жалпы экономикасы сондай-ақ банк
орналасқан аймақтың жағдайы әсер етеді. Бұл сыртқы әсерлердің, яғни банк
жұмысымен оның клиентіне тәуелсіз тобына жатады (экономикалық, саяси,
әлеуметтік). Әдетте дағдарысты экономика кезінде банк жүйесі күшті бола
алмайды. Ол инфляцияның бүкіл қиындығын, төлем дағдарысын, бюджеттің
жетімсіздігін ІЖӨ, ҰТ және т.б. құлдырауын бастан кешеді.

1.3. Несие саясатын оңтайландырудың принциптері мен критерийлері
Банктің несие саясаты принциптерінің өзара ықпалы арнайы зерттеудің
тақырыбы болған емес. Сонымен бірге қоғамның экономикалық дамуының
қолданыстағы заңдарының жүйесін ғылыми игеру, олардың әрекет етуін,
қолданылу нысанын түсіну несие процесін жетілдірудің алғы шарттарының бірі
болар еді.
Несие саясатының принциптері несие процесінің негізі болып табылады,
яғни оларды игерген сайын комерциялық банктің өтімділігі мен табыстылығын
қамтамасыз етуші қызметі тиімді болады.
Банктің несие саясатының принциптері арнайы зерттеу тақырыбы
болмағандықтан және экономикалық баспасөз бетінде талқыланбағандықтан
банктің несие саясатының жалпы және өзіндік принциптерін атап өту маңызды.
Несие саясатының жалпы принциптері деп орталық банктің мемлекеттік
несие саясаты үшін макроэкономикалық деңгейде жүргізілетін, сондай-ақ әрбір
нақты комерциялық банктің несие саясаты үшін жүргізілетін бірыңғай
принциптерді түсінеміз.
Банктің несие саясатының принциптері несие қатынастарының
субьектілерінің экономикалық мүдделілігін ынталандырады және жалпы халық
шаруашылығы ауқымында несие саясатын жүзеге асыруда маңызы зор. Банктің
несие саясатының негізгі міндеті несиеті өзінің мәніне қарай қолдануды
қамтамасыз ету болып табылады. Осылайша несие саясаты өзінің принциптерін
жүзеге асырудың тәсілі ретінде көрінеді. Несие саясатының сапасын оны
сипаттайтын принциптердің орындалу деңгейі анықтайды.
Банктің несие саясатының маңызды жалпы принциптері деп біз ғылыми
негіздеуді, оңтайландыруды тиімділікті сондай-ақ несие саясаты
элементтерінің үздіксіз тығыз байланысын бірлігін айтамыз, өйткені тек
ғылыми негізделген несие саясаты ғана өмірдің объективті шындығы мен
субъективті факторларын ескере отырып, мемлекеттің банктің (институттық
құрылым ретінде) оның қызметкерлері мен клиенттерінің оның ішінде халықтың
мүддесін неғұрлым толыққанды білдіреді. Осылайша тек ғылыми негізделген
несие саясаты ғана банктің дамуының белгілі бір кезеңінде алдына қоятын
мақсаттарға барынша сәйкес келеді. Бұдан шығатыны, тек ғылыми негізделген
несие саясаты ғана банк үшін (орталық және комерциялық) оңтайлы, неғұрлым
тиімді басымдық бағытта болып табылады.
Комерциялық банктің несие саясатының өзіндік принциптері төмендегідей:
табыстылық, пайдалылығы (кез келген комерциялық банк үлкен пайда табуды
көздейді), сондай-ақ қауіпсіздік, сенімділік (банк қандай да жолмен емес,
нарық ақиқатын ескеріп, табыс табуға тырысады).
Сонымен, банктің несие саясатының принциптерінің жүйесі бүтіндей
алғанда былайша бейнеленеді.

Комерциялық банктің несие саясатының негізгі принциптері

1-кесте.
Банктің несие саясатының принциптері
Жалпы өзіндік
Ғылыми негізделуі Табыстылық, пайдалылық
Оңтайлылық Қауіпсіздік, сенімділік
Тиімділік
Несие саясаты элементтерінің тығыз
байланысы, бірлігі

Жалпы жоғарыда аталған принциптерді сақтау банктің несие саясатының
тиімділігін арттыру үшін маңызды шарт болып табылады.
Табыстылық принципі банк дамуының жекелеген уақыт бөлігінде
орындалмауы да мүмкін, немесе бүркемеленіп тұрады (мәселен, банктің
тактикалық мақсаты жалпы мақсатен сәйкес келмеген кезде). Мұны графикпен
бейнелеуге болады.
Бірінші суреттегі графикте комерциялық банктің табысбты жұмысы
бөлігіндегі белгіленген параметрлерге қол жеткізудің 3 мүмкін болатын жолы
көрсетілген.
Банк табыстылығының белгіленген мақсаттарына
жетудің жолдары.

1-сурет
Несие байланысын реттеу кезіндегі мүмкіндіктердің кешені несие
саясатының оңтайлы нұсқасын алға қояды. Латынша optimus – неғұрлым қолайлы,
неғұрлым сәйкес, ең үздік.
Осылайша, біздің ойымызша, комерциялық банктің оңтайлы несие саясатын
жалпылай алғанда банктің шығынын жауып, белгілі бір пайдасын таза табысын
әкелетін саясат деп анықтауға болады. Сонымен бірге банк қызметінде
табыстың немесе тіпіті шығынның болмауы тиімсіз несие саясатының нәтижесі
сияқты қаралмауға тиіс. Банктің несие саясатын әзірлегенде стратегиялық
және тактикалық мақсаттар есепке алынады. Шынында да банк қызметіндегі
және оның несие саясатындағы басымдық бағыттар банктің несие
операцияларының пайдасын, сенімділігін, қауіпсіздігін қамтаасыз ететін болу
қажет. Жалпы алғанда комерциялық банктің несие саясатының дәл осы
принциптерінің сақталуы тиімді және оңтайлы несие саясатының критериі болып
саналады.
Теориялық тұрғыдан келгенде статикалық және днамикалық оптимум деп
бөлуге болады. Статикалық опимум банк дамуының деңгейін, жүргізілетін
операциялар мен қызмет санын, банктің еңбек, материалдық, қаржылық ресурсын
анықтайды. Ал динамикалық - мүмкін болатын өзгерістерді ескере отырып,
осы параметрлерді болашақ жоспарда әзірлейді. Статикалық оптимум әдетте
есеп балансы бойынша анықталады, өткен кезеңдегі қаржы мен инвестиция
көздерінің құрылымы пропорциясы туралы қажетті ақпарат алады. Алайда озық
нұсқа таңдау үшін бұл жеткіліксіз, өйткені есеп балансында бұған балама
жоқ. Сол себепті экономиканың кез келген субьектісінің, банктердің
қызметінің негізі болып табылатын жоспарлы құжаттар (бизнес-жоспар,
маркетинг жоспары, несие саясатының жоспарлы құжаты) әзірлеу
қажет.Комерциялық банк несие саясатын зерттеу оның жұмысын талдаудың
мынадай бағыттарын анықтайды. 1) клиент сапасын, оның несиетік төлем
қабілетін бағалау; 2) несие беру кезеңі (несиені беру және өтеу); 3) несие
бағасы, пайыздық ставка деңгейі; 4) арнайы шарттар мәселен жеңілдіктер; 5)
несиені өндіруге байланысты шығын деңгейі.
Комерциялық банктің оңтайлы саясаты дегеніміз банк табысы мен пайдасы
шексіздікке, ал шығындары мен тәуекелдері ең төменгі шекке ұмтылатын
саясат.
Жалпы қоғамда экономикалық қатынастарды оңтайландыру проблемасы
күрделі экономикалық және қаржы мәселелерінің біртұтас кешенін қамтиды:
экономика субьектісі деңгейінде оңтайлы шаруашылық жүргізу критериін
әзірлеуден бастап, қоғамдық ұлғаймалы өндіріс құрылымын жетілдіруге дейін.

1.4. Банктің несие саясатының түрлері
Несие саясатының бірқатар элементтері несие саясатының түрлері туралы
айтуға мәжбүрлейді. Несие саясатының түрлері туралы мәселе тың, жаңа
отандық және шетелдік экономика әдебиетінде егжей-тегжейлі қарастырылмаған.
Сол себепті ол жөнінде толық мағлұмат берейік. Комерциялық банктің несие
саясаты төмендегідей жіктеледі.

Комерциялық банктің несие саясатының критерийлері бойынша жіктелуі.

2-кесте.

Несие Заңды тұлғаларға қатысты саясат
қатынастарының Халықпен өзара қарым-қатынастағы несие саясаты
субъектісі бойынша
Несие нысаны Тұтыну несиеін ұсыну бойынша
бойынша Мемлекеттік несие бойынша
Ипотекалық несие бойынша
Банк несиеі бойынша
Халықаралық несие бойынша
Мерзімі бойынша Қысқа мерзімді несие бойынша
Ұзақ мерзімді несие бойынша
Тәуекелділік Агрессивті несие саясаты ;
дәрежесі бойынша Дәстүрлі, классикалық

Бағасы бойынша Мақсатты несие ұсыну бойынша
Мақсатсыз несие ұсыну бойынша
Рынок түрі бойынша Ақша рыногында
Қаржы рыногында
Капитал рыногында
Географиясы бойыншаБанк жүргізетін несие саясаты:
Жергілікті, аймақтық деңгейде
Ұлттық деңгейде
Халықаралық деңгейде
Салалық бағытталу Несие берудегі несие саясаты;
бойынша өнеркәсіп кәсіпорны (ауыр, жеңіл, тамақ өнеркәсібі);
сауда ұйымы;
құрылыс ұйымы;
көлік кәсіпорны;
ауыл шаруашылық ұйымы;
өткізу-жабдықтау ұйымы;
байланыс кәсіпорны және т.б.
Қамтамасыз ету Қамтамасыз етілген несие беру бойынша
бойынша Қамтамасыз етілмеген несие беру бойынша
Несие бағасы Төмендегідей несие берудегі саясаты:
бойынша -стандартты несие
жеңілдікті несие
проблемалық несие (жоғары пайызбен)
Несие беру әдісі Қалдығы бойынша несие бергенде
бойынша Айналымы бойынша несие бергенде

Несиетік саясат түрлерін сыныптамалаудың негізінде түрлі критерийлер
жатыр. Бұл жерде ұсынылған сыныптаманың жалғыз еместігін атап өткен де
маңызды. Өзге критерийлерге қарай несие саясатының басқа да түрлерін
топтастыруға болады.
Несиетік саясат банктердің ең алдымен банк пен оның клиенттері
арасындағы қарым-қатынасты реттеуіне, басқаруына, ұтымды ұйымдастыруына
мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ол қайтарымды негіздегі ресурстарды тартуға
және оларды банк клиенттерін несиетеу үшін инвестиция жасауға қажет. Бұл
жерде банк қызметіндегі тәуекелді басқарудың негізі де несиетік саясат
екенін атап өткен жөн. Несиетікң саясат агрессиялық, дәстүрлі және
классикалық болып келеді. Несиетік саясат түрін таңдау кезінде банк алдымен
өз капиталын өсіруді, табысын көбейтуді көздейді немесе мұнда сан қырлы
стратегия жатуы мүмкін. Осы айтылғандарды қорытындылай келе мынадай
анықтама беруге болады.Несиетік саясат – банктің өз клиенттеріне несие беру
жұмысындағы, банктің белгілі бір аймақта, белгілі бір жұмысындағы, банктің
белгілі бір аймақта, белгілі бір уақыт аралығында өз стратегиясын жүзеге
асыру үшін жасаған шаралар жүйесі. Несиетік саясат несиеті реттеу жұмысының
негізі ретінде, біріншіден, несиетік қарым-қатынастарды дамыту барысындағы
басым бағыттарды, екіншіден, несие жетіктерінің жұмыс істеуін анықтайды.
Түрлеріне қарамастан банктің несие саясатының ішкі құрылымы болады.
Біздің пікірімізше, комерциялық банктегі несие саясатының негізгі
элементтері мыналар: 1) несиетік процестің негізгі бағыттарын әзірлеу
жөніндегі банк стратегиясы; 2) несие беруді ұйымдастыру жөніндегі банк
тактикасы; 3) несиетік саясаттың орындалуын бақылау.
Шетелдік экономикалық оқулықтарда несиетік процесті ұйымдастырудағы
банктің стратегиясы мен тактикасын анықтауға мүмкіндік беретін несиетік
саясат бойынша құжат әзірлеу (меморандум) жиі ұсынылады (21, С.70).
Мысалы, Дүниежүзілік банктің Банк ісі және инвестицияны қаржыландыру
(Н. Бруктің реакциясымен) деген басылымында несиетік саясат бойынша
басшылыққа алатын құжат жасауды ұсынады. Онда несие бойынша көрсетілетін
құжаттама және несие бөлімі қызметкерінің міндеттері анықталады. Біздің
ойымызша, мұндай жұмыстың аясы тар. Бұл жерде банктің несиетік саясаты
несие жұмыстарын ұйымдастырудың тактикасы мен ғана шектеледі. Жоғарыда
келтірілген ұстанымға қарағанда комерциялық банктегі оңтайлы несие
саясатын жасаудың теориялық моделінің негізгі ережелерін қалыптастыру қажет
болып көрінеді.
Несиетік саясаты әдістемелік тұрғыда оңтайландырудың отандық және
әлемдік тәжірибесін, талаптарын ескере отырып, комерциялық банктегі
несиетік саясатты қалыптастырудың төмендегідей нұсқасын ұсынуға болады:
• Несиетік саясаттың жалпы ережелері мен мақсаттары.
• Несиетік операцияларды басқару аппараты және банк
қызметкерлерінің өкілеттілігі.
• Несиетік келісім-шарттың әр түрлі кезеңдерінде несиетік
процесті ұйымдастыру.
• Банктік бақылау және несиетік процесті басқару.
Несиетік саясатты қалыптастыру және несиетік процесті ұйымдастыру
барысындағы әдістемелік міндетті талаптардан туған бұл теориялық модельді
біз комерциялық банктегі несиетік саясатты оңтайландырудың қажеттілігіне
байланысты ұсындық. Біздің ойымызша, мұнда комерциялық банктің несиетік
саладағы стратегиясын анықтайтынм ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.