Екінші деңгейлі банктердің түрлері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
1 Қазақстан Республикасындағы Екінші деңгейлі банктер және олардың
экономикадағы қызметтері
1.1 Екінші деңгейлі банктердің түрлері
1.2 Екінші деңгейлі банктердің атқаратын негізгі қызметтері
1.3 Екінші деңгейлі банктердің банк жүйесіндегі орны мен маңызы
2 Екінші деңгейлі банктерде активті және пассивті операциялар
2.1 Еліміздегі екінші деңгейлі банктердің жүргізетін активті операциялары
2.2 Банктер жүргізетін пассивті операциялардың мәні
2.3 Банктің активін және пассивін тиімді басқарудың, оның бәсекелестік
қабілетін арттыруға ықалы
3 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің проблемалық
активтерін басқару тәжірибесін жетілдіру
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Екінші деңгейлі банктер экономиканың шаруашылық салалары, халық пен
Үкіметтің экономикалық шаралары, Ұлттық банк саясаттары арасында қаржы
делдалы қызметін атқарады. Екінші деңгейлі банктер уақытша бос ақша
қаражаттарын экономикалық шаруашылықта сол ақшаға сұраныс туып отырған
салаларды несиелеуді, әр түрлі делдалдық операцияларды жүзеге асыруға,
елдің қаржы саласының толық қанды дамуына, отандық инвестицияның өсуіне,
халықтың экономикалық қызметті еркін жүргізуіне, жалпы бір сөзбен айтқанда
нарықтық экономика жүйесінің бір негізгі тармағы болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-
өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар
жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу
саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар
жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi
атқарып отырады.
Экономиканы ақша-неиселi реттеудi қаржы саласының басты секторы банк
жүйесi және осының негiзiндегi қаржы рыногында басты делдал болып табылатын
екінші деңгейлі iске асырады.
Қазiр елiмiзде банк жүйесi егемендiң алғаннан берi жүргiзiлiп келе
жатқан нарықтық инфрақұрылым iшiнде ең тиiмдi қалыптасқан жүйе болып
отырғаны белгiлi. Ал бiз осымен тоқтатпай банктiк жүйенi одан әрi
дамытуымыз керек. Тiптi соңғы уақытта бiздiң елiмiздiң банктiк
жүйесiнен ТМД елдерi тәжiрибе де алып жүр. Бұл әрине үлкен
жетiстiктерiмiздiң бiрi деп санаймын. Мұндай жетістіктерге жетуімізге
Ұлттық банктің жүргізген тиімді саясаттары мен сол негізде қызмет етіп
отырған екінші деңгейлі банктердің қосқан үлесі орасан зор болып табылады.
Мiне, сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Екінші деңгейдеі
банктердің активті және пассивті операцияларының даму деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі екінші деңгейлі банктердің бүгінгі таңдағы
рыноктық қатынастар дамуына байланысты олардың қызметтері мен атқаратын
операциялары да қоғам талабына сай күннен-күнге даму үстінде. Өйткені XXI
ғасыр талабына сай банктердің бүгінде 200-ге тарта атқаратын операциялары
мен қызметтері бар. Ал біздің енді ғана егемендігін алғанына 17 жыл болған
және өзінің банктік жүйесін құрғанына биыл 2008 жылы 13 жыл болып отырған
еліміздің бұл саласы дамытуды және әлем талаптарына сай қызмет етуді қажет
етеді. Сондықтан бүгінде еліміздің екінші деңгейлі банктерінің арқаратын
негізгі қызметтері мен олардың қаржылық, есеп айырысу, делдалдық,
коммиссиондық, инвестицияық, депозиттік операцияларын дамытудың қажеттігі
туындап отыр.
Себебі, еліміздің алдағы жылдары Бүкіл Дүниежүзілік Сауда ұйымына
мүше болуға ұмтылысы, 2007 жылдан бастап Алматы қаласының аймақтық қаржы
орталығына айналуға өтініш білдіруі, ұлттық экономикамыздың қаршындап дамуы
еліміздің банк жүйесін дамытуды, соның ішінде коммерциялық банктердің
қызметтері мен операцияларын халықаралық стандарттарға сәйкес қалыптастыру
мен құруды талап етуде. Сондықтан менің бұл жұмысты орындаудағы мақсатым
мен міндеттерім келесідей болмақ:
• Екінші деңгейлі банктердің Банктік жүйедегі орны мен рөлін, олардың
экономика тиімді дамуындағы маңыздылығын қарастыру;
• Екінші деңгейлі банктердің негізгі атқаратын қызметтерін атап өту,
оларды талдау;
• Бүгінгі таңдағы екінші деңгейлі банктердің активті және пассивті
операцияларын, олардың заман талабына сай жаңадан пайда болған
түрлерінің қызмет ету механизмін талдай келе оларды басқару негізі
туралы айтып өту;
• Екінші деңгейлі банктердің қызметтері және операциялары бойынша
мысал ретінде соңғы жылдарға статистикалық анализдер жасау, оларды
талдау және болашақтағы даму барысын айқындау болып табылады.

1. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктер және олрадың
экономикадағы қызметтері

1. Екінші деңгейлі банктердің түрлері

Қазақстан Республикасының екі деңгейлік банк жүйесі бар. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі (бұдан әрі - Ұлттық Банк) Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді. Ерекше құқықтық
мәртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін қоспағанда, барлық өзге банктер банк
жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін білдіреді.
Несие жүйесін екі түсінікте қарастыруға болады: кең шағымда және
бір жақты шағымда. Кең шағымда – кредит-есептеу және төлем қатынастарының,
несие және несиелік мекемелердің жиынтығы;
Бір жақты шағымда- арнайы қаржылық-кредиттік институттардың жүйесі
немесе жиынтығы.
Бірінші түсінігі несие капиталының жылуымен байланысты және
несиенің әр түрлерін қарастырады.
Екінші – несие жүйесі несие-қаржылық мекемелердің жиынтығы ретінде
бос ақша капиталдарын, кірістер мен қорларды шоғырлайды да оларды
кәсіпорындарға, үкіметке және халыққа несие ретінде береді.
Несиелік жүйе мемлекеттегі ақша айналымын реттейді, экономикалық
қатынастар пайда болуына жағдай жасап, жеке және заңды тұлғаларға әр түрлі
қызмет атқарады.
Несиелік қатынастар екі жақты сипаттама ұстайды. Несие мекемелерінде
ақша сақтау несиелік қорларын құрылуын білдіреді, олардың экономикаға және
халыққа қажеттілігіне үлестіру – несие беру.
Қазіргі несие жүйесі несие капитал нарығының негізгі элементі болып
келеді және келесі негізгі институционалдық бөлімшелерден тұрады:
а) Орталық Банк, мемлекеттік және жартылай мемлекеттік банктер;
б) банктік сектор:
1. коммерциялық банктер;
2. жинақтау банктер;
3. инвестициялық банктер;
4. ипотекалық банктер;
в) сақтандыру секторы:
1. сақтандыру компаниялары;
2. зейнетақы қорлары;
г) арнайы банктік емес несие –қаржылық институттар:
1. инвестициялық компаниялар;
2. қаржылық компаниялар;
3. қайырымдылық қорлар;
4. коммерциялық банктердің траст бөлімдері;
5. несие жинақтау ассоциациялары;
6. несиелік одақтар.
Осындай сызба көптеген өндірістік дамыған мемлекеттерге тән -
әсіресе АҚШ, Батыс Еуропа мемлекеттеріне, Жапонияға.
Классификация негізінде несие ұйымдары қызмет көрсету мінездемесін
алатын болсақ, қазіргі кредит жүйесінің үш маңызды элементтерін айқындауға
болады:
- орталық (эмиссиялық) банк;
- коммерциялық банктер;
- арнайы кредиттік мекемелер (сақтандыру, жинақтау т.б.).
Банк (италияның “banco” сөзінен шыққан – айырбас орны, ақша үстелі)
– кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың бос ақша қаржысын тарту мен
жинақтауды және төлемдерге делдалдық жасауды (пассив операциялары), сондай-
ақ, ақша, бағалы қағаздар эмиссиясын, қысқа мерзімді несие беруді,
қайтарылатын, төленетін және мерзімді әр түрлі несиелер беруді (актив
операциялары) жүзеге асыратын-несие-қаржы мекемесі.
Банк – коммерциялық ұйым болып келеді, заңға сәйкес банктік
қызметті атқара алатын заңды тұлға.
Банктер ақша айналым саласында істейді және күрделі ақшалық, несие-
қаржылық қатынастардың реттеу функциясын атқарады.
Нарықтық экономика жағдайында банктердің көптеген түрлері бар.
Олардың әр түрлі белгілері бойынша классификациялауға болады.
Меншік формасы бойынша:
- мемлекеттік;
- акционерлік;
- кооперативтік;
- жеке меншік;
- аралас.
Ұйымдардың құқықтық түрі бойынша: ашық және жабық қоғамдар.
Функционалдық тағайындау бойынша:
- эмиссиялық;
- депозиттік;
- коммерциялық.
Орындалған операциялар сипаттамысы бойынша:
- әмбебап;
- мамандандырылған;
- салалық.
Қызмет көрсету бойынша:
- аймақтық;
- аймақаралық;
- халықтық;
- ұлттық.
Филиал саны бойынша: филиалдық емес және көпфилиалдық.
Банктер мәнінің әдістемелік негіздері:
- банк мәні талдаудың макродеңгей қызметімен байланысты;
- банктердің көптеген түрлеріне қарамастан оның мәнін бір қалыпты
қарастыру керек;
- банк мәні оның өзгешелігін сипаттайды;
- банк мәні – оның құрылымын ерекше объектісі ретінде қарастыру;
- банктердің әр түрлі түсініктері болады.
Несиелік іс – банк негізі. Банк мәнінің талдауы оның құрылымымен
тығыз байланысты. Банк құрылымын банк ұйымдастыру ретінде түсінуге болады.
Нарық жағдайында банктер келесі функцияларды атқарады:
- ақша кірістерінің және қорларының мобилизациясы және оның
капиталға аударылуы;
- ақшалы және функционалдық капиталистерге кредиттік делдалдық;
- төлем кезіндегі делдалдық;
- несие құралдар айналымының құрылуы.
Қазіргі кездегі банктер қызметтері әр алуан. Бүгінгі таңда олар
көптеген әр түрлі операцияларды орындайды. Несие мекемелрі кеңестік қызмет
атқарады, заңдық және экономикалық бағдарламаларды талқылайды.

1.2 Екінші деңгейлі банктердің атқаратын негізгі қызметтері

Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесiнiң негiзгi
буыны. Олардың мiндетi ақша айналымы мен капитал айналымының үздiксiз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсiп мекемелерiн, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруащылығына қор жинау үшiн жағдай жасау болып табылады.
Қазiргi коммерциялық банктер қаржы делдалы ретiнде ақша капиталын
салааралық және аймақаралық қайта бөлудi қамтамасыз етiп, маңызды халық
шаруашылық қызмет атқарады. Ендi коммерциялық банктер туралы кеңiрек танысу
үшiн олардың қызметтерiн айтып өтейiк:
Ақша қаражатын шоғырландыру және тарту қызметi – банктердiң ежелден
атқаратын қызметтерiнiң бiрi. Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
ақшасын банкке тарту, бiр жағынан, олардың иесiне процент түрiнде табыс
түсiрсе, ал екiншi жағынан банктiң несие операцияларын жүргiзуiне негiз
қалайды. Шоғырланған жинақ ақша әр түрлi экономикалық және әлеуметтiк
қажеттiлiктерге жұмсалуы мүмкiн.
Коммерциялық банктердiң атқаратын келесi қызметi - несие беруде
делдал болу. Бос ақша қаражат иесi мен қарыз алушының арасында тiкелей
несие қатынастарының туындауына кедергi болатын жәйттер: ұсынылатын капитал
көлемiнiң қарызға қажеттi көлемге сай келмеуi, капиталдың айналыстан босау
мерзiмiнiң қарыздарға қажет мерзiммен сай келмеуi. Коммерциялық банктер
қарыз берушi мен қарыз алушының арасындағы қаржылық делдалы ретiнде осы
кедергiлердi жояды. Банктiк несие экономиканың әр түрлi секторларына
берiлiп , өндiрiстiң кеiеюiн қамтамасыз етедi.
Ұйымдасқан және жұмысы қалыптасқан есеп айырысу жүйесiнсiз тұрақты
экономика болуы мүмкiн емес. Сондықтан банктiң келесi қызметi
шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын жүргiзудiң ролi зор.
Кәсiпорындар арасындағы есеп айырысудың негiзгi бөлiгi қолма-қол ақшасыз
жүредi. Банктер делдал ретiнде клиенттердiң тапсырысы бойынша шотқа ақша
қабылдап, ақшаның түсуiн және берiлуiн есептейдi.
Коммерциялық банктердiң ерекше қызметi құралдарын шығару арқылы
айналымдағы ақшаны көбейту немесе артығын жою, яғни ақша массасын көбейту
немес азайту. Төлем құралдарын шығару олардың депозиттiк және несиелiк
қызметтерiне тiкелей байланысты. Депозит екi түрлi жолмен: клиенттiң банкке
ақша салуы арқылы немесе қарыздарға банктiң несие беруi арқылы жүргiзiледi.

Коммерциялық банктер акция және облигация түрiндегi бағалы қағаздарды
шығарып және орналастыру эмиссиялық – құрылтайшылық қызмет атқарады.
Банктердiң жинақтарды өндiрiстiк мақсатқа жұмсайтын мүмкiндiгi бар. Сөйтiп
бағалы қағаздар нарығы несие жүйесiн толықтырып, әрi онымен тығыз
байланыста жұмыс iстейдi. Ұзақ мерзiмдi инвестиция тарту мақсатында
кәсiпорындар акция және облигациялар шығарады.
Банктер сенiмхат бойынша клиенттердiң мүлкiн басұару қызметiн де
атқарады. Жеке тұлғаларға: осы қызметтi атқаруға құқығынан айрылғандардың
мүлкiн уақытша басқару; iзбасарларының мүддесi үшiн өлген адамның мүлкiн
басқару; пайда табу мақсатымен капиталды басқару және т.б. қызметтер
көрсету болып табылады. Ал компанияларға көрсететiн қызметтерi : банктiң
облигациялар бойынша кепiлшi болуы; нарыққа шығарылған акцияларды және
трансферттердi тiркеу үшiн өкiл болуы; корпорацияның зейнетақы қорының
қаржысын басқарушы болуы және т.б. қызметтер атқарады.
Экономикалық мағлұматтарды өзiне жинақтауы банктердiң клиенттерiне кеңес
беру қызметiне мүмкiндiк туғызады. Банктер төмендегiдей кеңес бередi: шот
ашу ; есеп-несиелiк және кассалық қызметкөрсетуден бастап, ақша және тауар
нарықтарында операциялар жүргiзуге дейiн нұсқау бередi.
Сонғы кездерi коммерциялық банктермен басқа несие мекемелерiнiң
арасындағы бәсеке күшшейе түсуде. Бәсеке банктердiң жаңа қызмет түрлерiн
iздестiруге , клиенттерге ұсынатын қызмет түрлерiн өсiруге және қызмет
көрсету сапасын жақсартуға ынталандырады. Сондықтан қызмет нарығындағы өз
орнын нығайту олар банктерге тән емес операцияларды батыл меңгерiп,
қаржылық кәсiпкерлiкте кең қолдануда. Сайып келгенде банктердiң
экономиадағы ролi артуда.
Елiмiздегi банктiк жүйе екi деңгейлi екенiн бiлемiз, яғни соның екiншi
деңгейiндегi коммерциялық банктер халық шаруашылығы мен Ұлттық банк
арасындағы негiзгi қаржы делдалы болып табылады . Қазiргi кезде
коммерциялық банктер өз клиенттерiне 200-ге жуық әр алуан өнiмдер
мен қызмент көрсете алады . Мұндай кең көлемдi операциялар
коммерциялық банктерге өз клиенттерiн сақтай отырып қолайсыз
жағдайдың өзiнде пайдалы жұмыс жасауға септiгiн тигiзедi.
Депозиттiк – қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып
коммерциялық банктер қаржы делдалы ролiн орындайды. Банктiң бұл
қызметi екi жаққа да пайда әкеледi. Салымшылар үшiн өздерiнiң
депозиттерi айналыс құралы қызметi мен өтiмдi активтер қызметiн
атқара отырып, кей жағдайда оның үстiне пайыз әкеледi. Қарыз алушылар
кейде көптеген ұсақ қарыздарды пайдаланады. Мұндай кезде коммерциялық
банктер ретiнде iскерлiк операциялар жүргiзiп уақытша бос қаражатын
тарту мүмкiн емес .
Коммерциялық банктердiң басқа қаржы институттарынан айырмашылығы
және ерекше бiр қабiлетi ол ақшаны жасауы мен жоюында болып
табылады. Банктердiң ақша жасау мүмкiндiгi экономика үшiн өте
маңызды. Ол тиiмдi несие жүйесiн iске асыра отырып , экномиканың
өсуiне қажеттi жағдай туғызады. Банк несиелерiнiң жетiспеушiлiгi және
өте жоғары пайыз мөлшерлемесi тұсында өндiрiстi кеңейту кеңейту
мүмкiн емес.
Банк қызметiн – банк пен клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс
әрекеттрдi орындауын сипаттауға болады. Қазiргi кезде негiзгi дәстүрлi
қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен қарыздар беру жатады.
Банктер өз пайдаларының көп бөлiгiнiң осы операциялар бойынша
пайыздық операциялардан алады .

Коммерциялық банктер негiзiнен өз клиенттерiнiң шаруашылық
қызметтерiне қызмет көрсетумен байланысты несиелiк есеп айырысу және
қаржылық операциялардың барлық түрiмен айналысады .
“Қазақстан Республиксындағы банктер және банктiк қызмет туралы” Заңға
сәйкес коммерциялық банктер мынадай операцияларды орындай алады:
• ақылы негiзде депозиттердi тарату;
• клиенттер мен банк корреспонденттердiң шоттарын жүргiзу және оларға
кассалық қызмет жүргiзу;
• қайтарымдылық, мерзiмдiк және төлемдiк шарттарымен заңды және жеке
тұлғаларға қысқа мерзiмдiк несиелер беру;
• инвестицияланатын қаражаттар иелерiнiң немесе иемденушiлердiң
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
• заңда көрсетiлген тәртiппен бағалы қағаздарды шығару;
• төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, оларме басқа да
операцияларды жүргiзу;
• банктiк операциялар бойынша брокерлiк қызметтердi көрсету, клиенттердiң
тәуекелi бойыншаолардың агенттерi ретiнде әрекет ету;
• коммерциялық мәмiлелердi қаржыландыру;
• клиенттердiң тапсырмалары бойынша сенiмдiк операцияларды (қаражаттарды
қарау, орналастыру және бағалы қағаздарды басқару)
• лизингтiк операцияларды жүзеге асыру.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердiң
алғашқы дәстүрлi-базалы қызметi. Бұл қаражаттардың негiзгi бөлiгiн
депозиттер құрайды. Ал бұл экономикадағы босақшаларды айналысқа шығарып
салымшыға да және халық шаруашылығына да өз пайдасын тигiзедi.
Коммерциялық банктердiң екiншi басты қызметi – экономиканы және
халықты несиелендiру. Сонғы жылдары екiншi деңгейдегi банктердiң несиелеу
үлесi артуда, оған әсер етiп отырған негiзгi себеп ол Ұлттық банктiң
банктiң проценттiк пайызына ставкасының түсуiмен байланысты болып отыр.
2006 жылғы қараша айындағы деректер бойынша банктiк сектордан шағын
бизнеске бөлiнiп отырған ақша қаражаттары жалпы экономикаға бөлiнген
несиелердiң 22,7% ғана құрап отыр. Оны төмендегi 1-шi кестеден көруге
болады.
Кесте 1- шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне коммрциялық банктерден бөлiнген
несиелер. ( млн. теңге )
Жылдар 12.2001 12.2002 12.2003 12.2004 11.2005
Банктiк несиелер 148880 276218 489417 672407 924283
Оның iшiнде шағын бизнеске 39857 74202 121954 145515 210623
- қысқа мерзiмдi 20423 40115 60153 63043 80943
- ұзақ мерзiмдi 19434 34107 61801 83467 120718

1.3 Екінші деңгейлі банктердің банк жүйесіндегі орны мен маңызы

Банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас
құрылымдарының бiрi.

Банктердiң және тауарлы-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрдi және де олар бiр бiрiмен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық деңгейiндегi басқарумен тiкелей
байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндiрiс үрдiсiне қатысушылардың
экономикалық мүдделерiн қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер
қаржылық делдал ретiнде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтық
жинақтарын және шаруашылық қызметтiң үрдiсiнде босаған басқа да бос ақша
қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына бередi,
ақшалай есеп айырысу жүргiзедi және экономика үшiн басқа да көптеген
қызмет көрсетедi, соның арқасында өндiрiстiң тиiмдiлiгi мен қоғамдық
өнiмнiң айналысына тiкелей ықпал етедi.

Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-
өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар
жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу
саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар
жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi
атқарып отырады. Рыноктық жағдайда банк жүйесi екi деңгейлi болып келедi:
Орталық банк, бірінші деңгейлі, және екінші деңгейлібанктер немесе бұдан
кейін коммерциялық банктер.
Қаржылық делдалдар болып табылатын коммерциялық банктер осылай
қоғамда ақша капиталын салааралық, ауданаралық, экономикалық
шаруашылықтарда үлестiру механизмiн қамтамасыз ету арқылы маңызды халық
шаруашылығы қызметiн атқарады.
Коммерциялық банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар
болып табылады. Өз қызметiнiң үрдiсiнде, олар ақша нарығында тауар
болатын, жаңа талаптар мен мiндеттемелердi жасады. Клиенттердiң салымдарын
қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа мiндеттеме жасаса , ал қарызды беру
арқылы қарыз алушыға жаңа талап қояды. Осы жаңа мiндеттемелер мен
талаптарды жасау үрдiсi қаржылық делдалдықтың негiзiн құрайды. Несие берушi
қарыз алушыға және соған қатысты қаржылық институттар қызметiнiң қозғалысы
орын ауыстыруы, қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп
аталады.
Банктiк жүйенiң мақсаты мен мiндеттерi негiзiнен экономиканы жалпы
басқарудың мақсаттары және мiндеттерiмен бiрдей, әйтсе де банктер
басқарудың кiшiгiрiм жүйелерi ретiнде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн, өзiне тән жеке мiндеттерiн орындайды.
Экономиканы басқару органы ретiндегi негiзiнен басқарудың экономикалық
қатынастарын көрсетедi, ал әр қоғамның экономикалық қатынастары ең алдымен
мүдде ретiнде көрiнiс алады, ал экономикалық мүдде өндiрiстiң мақсаты, яғни
оны қозғаушы фактор болып табылатын әдiстемелердi пайдаланады. Мүдденi
осылай деп түсiнуден келесi туындайды, яғни оларға қажеттiлiктердi
қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты.
Банктер басқарудың экономикалық әдiстерi мәселен, несиелеу арқылы,
экономикалық әр түрлi буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттiлiктерiн әр
түрлi несиелер мен немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың
үздiксiз қызмет қызмет етуiндегi қажеттiлiгiн қанағаттандырады, қоғамдық
өнiмнiң тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етедi.
Қандай жүйе болмасын оның өзiнiң формалары мен қызметтерi болатыны
анық. Жалпы банктiң атқаратын қызметтерiн төмендегiдей қарапайым жiктеуге
болады:
• Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру;
• Кәсiпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы қағаздармен
операциялар жүргiзу;
• Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлi шаруашылық субъектiлерiнiң төлем
айналымы жүретiн орталық. Банк өзiнiң есеп айырысу жүйесi арқылы
клиенттерiне айырбас, ақша айналымын жүргiзуге мүмкiндiк туғызады;
• Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентiне тек жинаған уақытша
бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиттiк чектердi ,
вексельдердi шығарумен де несиелейдi;
• Экономикалық және қаржылық ақпарат берiп отыру ;
• Орындайтын айрықша қызметтерiне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып екiге бөлiнедi.
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу
кезеңiнде несиенi басқарудың жүйесiн және шаруашылық қызметiне банктiк
қызмет көрсету механизмiн құру, банктер мен кәсiпорындардың қызметiне
жетекшiлiк етуде экономикалық әдiстердi қолдану; банк пен клиенттерi,
сонымен қатар, банктiң өз жүйесi шеңберiндегi, оның жекелеген буындарының
арасындағы өзара қарым – қатынастар жүйесiн қайта құру, яғни жаңадан пайда
болған нарықтық құбылыстар мен процестердi ескере отырып, принциптi
реформалаудың маңызы зор.

Қазақстан Республикасында банктiк жүйенi реформалаудың қажеттiлiгi,
дүниежүзiлiк банктiң мамандарының пiкiрiнше, қысқа мерзiмдi мекемелер
категориясының бар болуымен түсiндiрiледi және оларды өз кезегiнде
макроэкономикалық реформасын жүргiзуде кедергi етуi мүмкiн деп санайды.
Бiрiншi категорияға орталықтандырылған экономикадан мұра болып қалған
мақсатты несие мен банктiк тәжiрибенi мемлекеттiк үлестiру жүйесiнiң ескi
тәжiрибесiмен келiсiлген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесi;
екiншi категория мәселерiне банктердiң “сапасыз” қарыздары мен мемлекеттiк
зиянды кәсiпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер несие беруге қабiлеттi және
жеке кәсiпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткiзуiне кедергi болып,
банктiк қаржылық ресурстардың өмiршең емес кәсiпорындардың пайдасына
кетуiне жол бередi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi
деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-
нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық
банктер жүйесi.
Кәсiпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен азаматтардың несие-есеп
жұмыстарын жүргiзу үшiн республика территориясында коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелерi ұйымдастырылды. Коммерциялық банктер өз жұмысында
осы Заңды және Қазақстан Мемлекеттiк банкiсiнiң нұсқаулары мен ережелерiн
басшылыққа алды. Коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелерi
мемлекеттiк, ұжымдық, жеке және аралас (шетел капиталы қосылған) меншiкте
болып бөлiндi. Қазақстан Заңдарына сәйкес Мемлекеттiк банк деп (Орталық –
Ұлттық банктен басқа) капиталы толығынан үкiмет иелiгiне, немесе
акциянерлiк капиталдың басым бөлiгi мемлекеттiк құрылтайшылардың акциясы
болғанда есептеледi.
Бағдарламаның өткiрлiгiне қарамастан, iстiң нақты жағдайын ескере отырып,
оны жүзеге асырды. Ең алдымен ақша – несиелiк реттеудiң құралдары мен
әдiстерi дами түстi.
Банктердiң қайта қаржыландыру механизмдерiнде маңызды өзгерiстер
болды. 1995 жылы қаңтар айынан бастап директивтi несиелердi беру
тоқтатылды. Орталықтандырылған көздер есебiнен берiлетiн несиелердiң көлемi
және мерзiмi қысқарды. Экономиканы несиелеу қызметi негiзiнен Ұлттық
банктен екiншi деңгейлi банктерге көштi және олар өз кезегiнде экономиканы
несиелеудi шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң бос қаражаттарын, халықтың
жинақ ақшаларын тарту және сыртқы қарыздарды өздерi тарту есебiнен
қамтамасыз етуге бейiмделедi. Ұлттық банк жалпы Орталық банктерге тән
қызметтерге көбiрек ден қойды, оларға: банктердi несиелеу, Үкiметтi
несиелеу және жалпы ақша – несиелiк және ақша – валюталық реттеу жүргiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банктiк жүйенiң қызмет етуi
бойынша бағдарламада қарастырылған шаралар iс жүзiнде толығымен орындалды.
Осыған орай бағдарламаға сәйкес “Қазақстан Республикасы Ұлттық бактi
туралы” және “Қазақстан Республикасы банктер және банктiк қызмет туралы”
Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлықтары шықты. Осы
жарлықтың 1-ші бабына сәйкес банк – бұл осы жарғыға сай банктік қызметті
жүзеге асыруға құқылы, коммерциялық ұйым болып табылатын, заңды тұлға.
Қазіргі коммерциялық банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді.
Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғаларға
кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
1995 жылы Қазақстан банктiк жүйесiн реформалау бағдарлмасын жүзеге
асыру орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға мүмкiндiк туғызды.
Оның мақсаты мен мiндеттерi тұтастай алғанда, 1995 жылғы бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банк ретiнде атқарған қызметi кезiнде
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша – несиелiк саясаттың құралдарын пайдалануға
көшу мiндеттерiн жүктедi.
Өйткені сол жылдары экономикамызда банктердің саны 200-ден асып кетті.
Олардың басым бөлігінің қаржы және экономикалық қызметтердегі банк
операцияларын атқаруға мүмкіншілігі болмады. Сондықтан елімізде қаржы және
экономикалық дағдарыстар орын алып, елде инфляция деңгейі өсіп кетті. Осы
сәттен бастап Ұлттық банк коммерциялық банктерді лицензиялауда, олардың өз
қызметтерін жүзеге асыру үшін халықаралық талаптарға сай олар туралы
шараларды қатаңдату саясатын жүргізді. Соның негізінде еліміздегі
коммерциялық банктердің саны азая бастап, нарықтық жағдайға төтеп беретін
немесе экономикада толық қанды қызмет ете алатын банктер ғана қалуына алып
келді. Мысалы, елімізде 1999 жылы 1-ші қаңтарда екінші деңгейдегі
банктердің саны 71-ге азайған,
Ал еліміздегі жалпы коммерциялық банктердің банктік жүйедегі даму
барысын келесі кестеден көре аламыз.

Кесте 2 - ҚР-дағы несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің үлесі
Несие жүйесінің элементтері 2003 2004 2005 2006
1. Екінші деңгейдегі банктердің
барлығының саны: 44 38 34 35
Оның ішінде
Мемлекеттік 1 2 2 2
Мемлекетаралық 1 1 - -
Шетел капиталы қатысуымен: 16 16 17 16
Оның ішінде
- 100% 50%- ден аса: 97 96 96 104
Оның ішінде
Еншілес банктер: 12 11 11 10

2 Екінші деңгейлі банктерде активті және пассивті операциялар

2.1 Еліміздегі екінші деңгейлі банктердің жүргізетін активті
операциялары

Активтік операциялар бұл банктердің табыс алу және өзінің өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды орналастыруды жүзеге
асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі мақсаттың бірегейлігі банкті
коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған қаражаттарды пайдалануға
ерекшелігін сипаттайды.
Қазақстан Респупликасының активтік банктік операциялары келесідей
түрлерге бөлінеді:
• Несиелік операциялар;
• Инвестициялық операция, яғни бағалы қағаздар бойынша;
• Қаржылық опеарациялар (лизинг, факторинг, форфейтинг);
• Кассалық операциялар
• Делдалдық-комиссиондық операциялар.
Банктің активтік операцияларының маңызды бөлігін банктік несиелік
операциялары негізінде алады. Банктік ссудалық операциялары негізінде
ссудалық портфель құрылады. Банктің несиелері біршама табысты және тәуекел
дәрежесі де жоғары болып табылады. Несиелік операция банктің
операцияларының жалпы басым бөлігін (80%) құрайды.
Несие – нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар,
мемлекет те, үкiмет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берiлетiн ссудалық капитал қозғалысы. Несие мен ссуданың арасында
да өзара айырмашылығы бар. Несие – банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде
барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын
және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бiр формасын бiлдiретiн кең ұғымды
сипаттайды. Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын
несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi – қарызды беретiн несиелiк қатынастардың бiр жағы. Қарыз
берушi – бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады.
Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы – бұл несиенi алушы және оны қайтаруға мiндеттi, несиелiк
қатынастардың екiншi жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын
сөздер болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлi.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының
элементiне берiлетiн объектi де жатады. Беру объектiсi – бұл құнның ерекше
бөлiгi, яғни қарызға берiлген құн.
Несие түрi – бұл несиелiк қатынастар құрылымының, олардың негiзгi
қызметтерiнiң, яғни әр алуан сыртқы және iшкi өзгерiстер барысында толық
сақталатын көрiнiсiн бiлдiредi. Несиенiң екi формасы бар: тауарлы және
ақшалай. Мұндағы тауар түрiнде берiлетiн нсеиенi – коммерциялық, ал ақша
түрiндегi несиенi банктiк деп атйды.
Банктiк несие – бұл банктiк мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берiлетiн несиенi бiлдiредi. Банктiк несие – бұл экономикадағы
кеңiнен тараған несиелiк қатынастардың формасы болып табылады. Банктiк
несие бойынша несиелiк қатынастардың құралына несиелiк шарт немесе несиелiк
келiсiм жатады. Банктiк несиеде несие берушi: банк және арнайы қаржы
мекемелерi болса, ал қарыз алушылар ретiнде: кәсiпкерлiкпен немесе
бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген
заңды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушiнiң басты мақсаты – пайыз
түрiнде табыс алу.
Банктің инвестициялық операциялары – несиелік опеарциялардан кейінгі
орында тұрады. Бұл операциялар негізінен бағалы қағаздар портфелі арқылы
қалыптасады. Бағалы қағаздар портфелін қалыптастырдың мақсаттарына банкке
табыс әкелу және өтімді активтер қатарын толықтыру.
Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары екі топқа
бөлінеді:
1) Мемлекеттік бағылы қағаздар;
2) Корпоративтік бағалы қағаздар.
Бүгінде ҚР-ның екінші деңгейлі банктері инвестициялық операцияларға
бағытталған активтерінің басым бөлігін мемлекеттік бағалы қағаздарға жұмсап
отыр. Себебі, мемлекеттік бағалы қағаздарға салынған активтер, біріншіден,
өтімді, яғни коммерциялық банктер бағалы қағаз түріндегі активтерін тез
арада қолма-қол ақшаға айналдыра алады. Екіншіден, олардан алатын табыс
төмен болғанымен оның тәуекел деңгейі төмен немесе жоқ деп те атасақ
болады.
Сонымен қатар бүгінде коммерциялық банктердің активтерінің бір бөлігін
өтімді корпоративтік бағалы қағаздарға да орналастыруы дамы пкеле жатыр.
Жалпы корпоративтік бағалы қағаздарға келесілер жатады:
• Акциялар;
• Облигациялар;
• Депозиттік және жинақ сертификаттары;
• Ипотекалық куәліктер;
• Депозитарлық қолхаттар.
Осылардың ішінде бүгінгі таңда инвестициялық операциялардың негізгі
бөлігі акция мен облигация негізінде дамып отырғаны белгілі.
Лизинг – бұл лизинг берушiнiң өзiне тиесiлi құрал-жабдықтарды,
машиналарды, ұйымдастыру техникаларды, өндiрiске және сауда саттыққа
арналған құрылғыларды, машина және ұшақтарды лизинг алушыға (жалгерге)
лизингтiк төлем төлеу шартымен, белгiленген мерзiмге пайдалануға беруiн
қарастыратын жалға беру шарты.
Лизингтiң несиеден айырмашылығы келiсiмшартта көрсетiлген төлемдер
төленiп, мерзiмi аяқталғаннан кейiн де лизинг объектiсiнiң лизинг берушiнiң
банктiк меншiк объектiсi ретiнде қарыз алушының берген кепiлдiгi қалады.
Лизингтiк мәмiлелердiң бiрнеше түрлерi бар. Барлық лизингтiк
операциялар екi түрге бөлiнедi: шұғыл және қаржылық лизингтер.
Шұғыл лизинг – бұл мүлiктiң қызмет ету мерзiмiне қарағанда, оның
пайдалану мерзiмiнiнiң қысқалығын және мүлiктiң құнын толық өтеуiн
сипаттайды.
Қаржы лизинг – уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзiмi
iшiнде өзiнiң толық амортизациялық құнын төлеп шығарумен немесеөзiн-өзi
өтеуiмен байланысты сипатталады.
Лизингтiң артықшылықтары мен кемшiлiктерi келесiдей.
Лизингтiң қарапайым несиеден келесідей артықшылықтары бар:
• Лизинг көмегiмен кепiлге беретiн мүлкi жоқ ұсақ кәсiпорындарды
несиелеуге болады;
• Лизинг 100%-ға дейiн несиелеудi ұсынады, яғни кәсiпорынға қысқа мерзiм
iшiнде өзiнiң меншiктi капиталын жұмсамай-ақ, жаңа құрал-жабдықты
пайдалана отырып, өнеркәсiптiк өнiм шығаруға және пайда табуға
мүмкiндiк бередi;
• Кәсiпорынға мүлiктi несиеге сатып алғаннан, лизинг бойынша алған
қолайлы, себебi, бұл жерде ол мүлiк кепiл ретiнде болады;
• Құрал-жабдықтың лизинг берушiнiң меншiгiне болатындығына байланысты,
өнiмнiң құнына лизингтiк төлемдер ғана қосылып, мүлiкке салынатын
салықты жалға берушiнiң өзi төлейдi. Сөйтiп, лизинг алушы салықтық
жеңiлдiктер алады.
Лизинг операцияларының кемшiлiктерiне келесілер жатады:
• Жалға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарылауынан ештеңе
ұтпайды;
• Ұйымдастырудың күрделiлiгi;
• Лизинг құны несиеге қарағанда жоғары, бiрақ та ескiрген құрал-
жабдықтан туындайтын тәуекелдiң лизинг берушiнiң басында болатынын
ұмытпау қажет.
Лизинг операцияларының техникасы келесi 1 суретте көрсетiлген.

Сурет-1 – Лизинг операциясының техникасы

2

1 3
4

Мұндағы, 1 – құрал-жабыққа тапсырыс беру; 2 – құрал жабдық үшiн төлем;
3 – құрал-жабдықты жеткiзу; 4 – лизингтiк төлем.
Коммерциялық банктердiң ең көп таралған делдалдық қызметiнiң бiр түрi
– факторинг. Факторинг алғашқы кезде XIX ғасырдың аяқ кезiне таман АҚШ-та
пайда болып, кейiннен өнеркәсiбi жағынан дамыған Батыс Еуропада қолданылды.

Факторинг сатушылардың сатып алушыларға сатылған тауары үшiн уақытын
кешiктiрiп төлеуге беретiн тауар формасындағы және ашық шот түрiнде
рәсiмделетiн коммерциялық несиенiң болын сипаттайды. Факторинг – клиенттiң
айналым капиталын несиелеумен ұштасатын, сауда-комиссиондық операциясының
бiр түрi. Бұл жерде факторингтiк компания клиенттердiң шотын 90%-ға дейiн
төлеу шартымен сатып алады. Факторингтiң мақсаты – кез келген несиелiк
операциялардың ажырамас бөлiгi болып табылатын тәуекелдi қалпына келтiруiн
шешуге бағытталады.
“Фактор” сөзi ағылшын тiлiнен “factor”, аударғанда “маклер, делдал”
деген мағынаны бiлдiредi. Экономикалық жағынан алғанда бұл – делдалдық
операция. Факторинг – жабдықтаушы-клиенттiң жабдықтаған тауары мен
көрсеткен қызметтерi үшiн төленбеген төлем талабын (шот-фактурасын) банкке
сатумен байланысты комиссиондық-делдалдық операция.

Келiсiмшартқа сәйкес банк жабдықтаушының контрагенттерi өздерiнiң
қарызын өтегенiне қарамастан төлем талабындағы соманы төлеуге мiндеттеме
алады. Дәл осы жерде факторинг пен банктiк кепiлдеменiң арасындағы
айырмашылық байқалады. Яғни, банктiк кепiлдеме бойынша банк өзiнiң
есебiнен, оған тиiстi соманы клиент төлемеген жағдайда төлеуге мiндеттi
болып табылады. Факторингтiк қызметтiң мақсаты төлеушiнiң төлем қабiлетiне
байланыссыз факторингтiк келiсiм шартта көрсетiлген мерзiмде тез арада
қаражатты алу болып табылады.
Факторинг операциясына үш тарап қатысады:
1. Факторингтiк компания (банктiк факторинг бөлiмi) - өздерiнiң
клиенттерiнен шот-фактураны сатып алатын арнайы мекеме.
2. Клиент (тауарды жабдықтаушы, несие берушi) – фактоинг компаниясымен
келiсiм шарт жасасушы өнеркәсiптiк мекеме.
3. Кәсiпорын (қарыз алушы) – тауарды сатып алушы фирма.
Фактоинг мәмiлесiн ұйымдастыру 3суретте көрсетiлген .

Сурет-2– Факторинг ұйымдастыру сызбасы

Өнiмдi төлеу
Құжаттарды төлеу

Төлем құжаттарын Төлем қабiлетiн
сатып алу талдау

Жабдықтаушы Тауарды жабдықтау Сатып
алуш
Шектеулi факторинг бiрнеше операциялардың орындалуымен байланысты:
ақша алуға құқығын беру, қарызды төлеу және т.б. Шектеулi факторинг клиент-
жабдықтаушы үшiн жөнелткен тауары үшiн берiлетiн несиенi сипаттаса, ал
клиент-сатып алушы төлем несиесiн сипаттайды.

Факторинг операциясы бүгiнгi таңда, отандық ақша нарығында дами алмай
отыр. Факторингтi енгiзу сынағы, негiзiнен, 1988 жылы КСРО Өнеркәсiп
құрылыс банкiмен жүзеге асырылып, кейiннен өзге де коммерциялық банктер
факторинг операцияларын орындай бастады. Сөйтiп, 90-шы жылдардың басындағы
төлем дағдарысы факторинг қызметiнiң банктер үшiн тиiмсiздiгiн айқындап,
нәтижесiнде отандық банктерiмiз күнi бүгiнге дейiнбұл операцияға салғырттық
танытуда.
Қ.Р-дағы екiншi деңгейдегi банктер өздерiнiң кассалық операцияларын
1999 жылы 15 қарашада Ұлттық банктiң Басқармасының қаулысымен бекiтiлген
“ҚР екiншi деңгейдегi банктерге кассалық операцияларды жүргiзу” ережесiне
сәйкес жүзеге асырады.
Осы ережеге сәйкес, кассалық операция – бұл құндылықтарды қабылдау,
қайта санау, майдалау, айырбастау, беру, сортау, орау және сақтаумен
байланысты операцияны бiлдiредi.
Касса жұмысын ұйымдастыру, яғни клиенттерге кассалық операциялар
бойынша қызмет көрсету және қолма-қол ақшаны өңдеу үшiн банктерде мынадай
бөлiмшелер болуға тиiс:
• кiрiс кассасы;
• шығыс кассасы;
• кiрiс-шығыс кассалары;
• қайта санау кассасы;
• кешкi касса;
• сыртқа шығатын касса.
Банк кассасына клиентерден қолма-қол ақшаларды қабылдау және оларды
ағымдық және корреспонденттiк шоттар бойынша есепке алу мынадай кiрiс
кассалық құжаттар көмегiмен жүргiзiледi:
1. қолма-қол ақшаны салатындығының хабарламасы;
2. кiрiс кассалық ордер бойынша.
Кассадағы қолма-қол ақшаны өткiзу үшiн клиент кiрiс кассалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.