Бағалы қағаздардың мәні
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
1. Бағалы қағаздардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бағалы қағаздардың түрлері және олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ...
3. Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру
үшін келісім алу тәртібі..
4. Бағалы қағаздармен операциялардың есебі ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі бойынша бағалы қағаздар деп
мүліктік құқықты бекітілген нысанда және міндетті деректемелерді сақтай
отырып куәландыратын құжат.
Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар
мәртебесіне ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет.
Біріншіден, бағалы қағаздар өз кезегінде меншік титулы нысанында
мүліктік құқты (корпорация акциялары, вексельдер, коносаменттер және т.б.)
немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қарыздық қатынасты
куәландыратын ақша құжаты.
Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын
құжат ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе бағалы қағаздардың рөлі мен
экономикалық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олар инвестицияның
жоғары нысаны ретінде басты рөльде ойнайды.
Үшіншіден, бағалы қағаздар - бұл нақты активтерге (акцияларға,
чектерге, коносаменттерге, тұрғын үй сертификаттарына және т.б.) талап етуі
көрсетілетін құжаттар.
Төртіншіден, бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсіну үшін маңызды
сәті олардың табыс әкелуі болып табылады. Алайда, мұндай капиталдың нақты
капиталдан айырмашылығы бар: ол өндірістік үдерісте қызмет етпейді немесе
қатыспайды.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ
Сонымен қатар бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық
сипат, стандарттылық, сериялық сиякты сапалық қасиеттерімен азаматтық
айналымда қатысуын атамай өтуге болмайды.
Өтімділіктің астарында бағалы қағаздардың сатылуы нәтижесінде ақша
қаражаттарына айналу мүмкіндігі жатыр. Ол үшін бағалы қағаз нарықта
айналыста болуы қажет. Бағалы қағаздардың айналымдылық қасиеті сатып алу-
сату негізінде (акция, облигация және т.б.) немесе басқа тауарлар нарығымен
(чектер, вексельдер, коносаменттер, жекешелендіру құжаттары) айналымды
байланыстырып, төлем құралы ретінде іске асырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде, яғни өзіне тиесілі ұйымдары және
онда жұмыс істеу ережелері бар нарығы болуы керек. Алайда бағалы қағаздар
нарығында сатылатын тауарлар ерекше тауарлар болып табылады. Себебі бағалы
қағаздар бұл тек меншік титулы, табыс алуға құқық беретін, бірақ нақты
капитал алуға құқығы жоқ құжат. Бағалы қағаздар нарығының оқшаулануы
олардың осы сапасымен анықталады.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтар сияқты күрделі ұйымдық және
техникалық циклдардың толықтылығы мен аяқталғандылығын жоғары деңгейімен
ұсынады. Онда бағалы қағаздар баға кешенін қолдану арқылы сатып алу-сату
заты ретінде пайдаланылады, бұл жай тауарлардан ерекшеленеді.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне байланысты
олардың нарығы алғашқы және екінші болып бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарды олардың алғашқы иемденушілеріне сатады; екінші
нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иемденушілерінің ауысуы.
Бағалы қағаздардың атаулы (атаулы құн оларды шығару кезінде
анықталатын бағалы қағаздар құнының ақшалай көрінісі), эмиссиялық және
нарықтық бағасы болады.
Атаулы баға дивиденттерді, пайыздарды есептеу базасы ретінде нақты
есептік мәні бар және одан кейінгі есеп айырысуларда колданылады.
Эмиссиялық баға бағалы қағаздарды алғашқы орналастыру кезіндегі сатылу
бағасы. Ол табыстылық және несиелік пайыз деңгейімен анықталады. Нарықтык
баға - бағалы қағаздардың екінші нарықта айналу бағасы. Оның көлеміне
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы әсер етеді.
Сонымен, бағалы қағаздар шаруашылық қызметте қолданатын әр түрлі
құжаттардың жиыны. Сонымен бірге олар өздеріне тиісті жалпы бір белгілері
онда көрсетілген мүліктік құқты өткізу үшін ұсыну қажеттілігімен
біріктіріледі. Бағалы қағаздарды иемденудің мақсаты табыстылық, өтімділік
және қаржыландыру кезінде қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады.
2. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Бағалы қағаздардың түрі түсінігінде багалы қағаздарға тиісті жалпы
және бірдей белгілердің жиынтығы. Бағалы қағаздар жіктелуін және багалы
қағаздар түрлерінің жіктелуін айыра білу керек.
Бағалы қағаздардың жіктелуі мен бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуін
бөліп қарастыруға болады.
Бағалы қағаздардың жіктелуі - бұл бағалы қағаздардың өздерше тиісті
белгілері бойынша бөлінуі.
Бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуі - бұл бір түрдегі бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздарды басқа да түрлерге бөлу. Өз
кезегінде түрлерді одан әрі бөлуге болады. Әрбір төменгі жіктеу жоғары
түрган жіктеудің кұрамына кіреді. Мысалы, акция бағалы қағаздардың бір
түрі. Қарапайым акция бір дауысты немесе көп дауысты, номиналмен немесе
номиналсыз болуы мүмкін.
Бағалы қағаздар жоғарыда айтылғандай белгілі бір сипаттың жиынына ие.
Уақыт сипаттамасы:
қызмет ету мерзімі: айналысқа қай уақытта шығындарды, қай уақыт
кезеңіне немесе мерзімсіз;
• пайда болуы: басы өзінің бірінші негізінен келе ме немесе басқа
бағалы қағаздардан.
Кеңістік сипаттамасы:
• қызмет ету нысаны: қағазды немесе заңды түрде айтқанда құжатты нысан
немесе қағазсыз, кұжатсыз нысан;
• ұлттық белгісі: отандық немесе басқа мемлекеттік, яғни шетелдік;
• аймактық белгісі: елдің қай аумағында шығарылған. Нарықтық
сипаттамасы:
• бағалы қағаздар негізінде жатқан актив түрі немесе оның шығу негізі
(тауар, ақша, фирманың жиынтық активі және т.б.);
• иемдену тәртібі: ұсынушыға, атаулы, ордерлі. Атаулы бағалы қағаздар
- онда көрсетілген тұлғаның құқығын куәландыратынын көрсетеді. Ұсынушы
бағалы қағаздары - құқық оны ұсынушы адамға жатады. Ордерлі бағалы
қағаздар - құқық онда аталған адамға тиесілі.
• шығару нысаны: эмиссионды, яғни ішінде барлық бағалы қағаздар
өздерінің сипаттары бойышпа бірдей болып келетін бөлек сериялар бойынша
шығарылады немесе эмиссиялық емес;
• меншік нысаны және бағалы қағаздарды нарыққа шығарушы эмитент түрі:
мемлекет, корпорациялар, жеке тұлғалар;
• айналыс сипаты: нарықта еркін немесе шектеулі айналады;
• бағалы қағаздар ұсынатын құқық түрі негізінде экономикалық мәні;
• тәуекел деңгейі: жоғары, төмен және тағы басқа;
• табыс көзі: бағалы қағаздар бойынша табыстың қандай да болса бөлігін
төлей ме, жоқ әлде төлемей ме;
• қаражат салымның нысаны: ақша қарызға немесе меншік құқығын
иемденуге қаржылана ма.
Бағалы қағаздар сонымен қатар мерзімді және мерзімсіз болып бөлінеді.
Мерзімді - оларды шыгару кезінде мерзімі белгіленетін багалы қағаздар.
Әдетте мерзімді бағалы қағаздар үш түрге бөлінеді:
• қысқа мерзімді, айналымда бір жылға дейін жүретін;
• ұзақ мерзімді, айналымда бір жылдан жоғары мерзімде жүреді.
Мерзімсіз - айналым мерзімі шектелмеген бағалы қағаздар, ягни олар
шексіз қызмет етеді және бағалы бағаздар шыгару кезінде өтеу мерзімі
көрсетілмейді.
Бағалы қағаздардың пайда болуының классикалық нысаны - қағаз, яғни
бағалы қағаз құжат түрінде қолданылады. Бағалы қағаздар нарығының дамуы
бағалы қағаздардың көп түрінің, ең алдымен эмиссиялық нысанын құжатсыз
нысанға ауысуын талап етеді.
Инвестициялық (капиталдық) - капитал салымы үшін объекті болып
табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлік келісімдер
және т.б).
Инвестицияльщ емес - тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп айырысуга
қызмет көрсететін бағалы қағаздар (вексельдер, чектер, коносаменттер).
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және несиелік тәуекел
деңгейін, инвесторлардың қызығушылығы мен басқа факторларды ескергенде
қордың бағалы қағазы үш топқа бөлінеді:
. мемлекеттік; муниципалдық;
• мемпекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - мемлекеттің ішкі қарыздарының нысаны;
эмитенті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздар ішінде қазынашылық вексельдер мен міндеттемелер,
мемлекеттік және жинақ қарыздарының облигациялары кең тараған.
Муниципалдық бағалы қағаздарға жергілікті өкімет органдарының қарыздық
міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпорациялық және жеке қаржы
институттарымен ұсынылады. Корпорацияға кәсіпорындардың, ұйымдардың,
банктердің қарыздық міндеттемелері мен акциялары жатады. Жеке бағалы
қағаздарға жеке тұлғалар шығаратын вексельдер, чектер жатуы мүмкін.
Нарықтағы айналым ерекшелігіне байланысты бағалы қағаздарды нарықтық
(айналымды) және нарықтық емес (айналымсыз) деп беледі.
Нарықтық бағалы қағаздар екінші нарықта биржалық және биржадан тыс
айналыс шегінде еркін сатып алынуы және сатылуы мүмкін. Ол шығарылғаннан
кейін эмитентке кезектен тыс ұсынылмайды.
Нарықтық емес бағалы қағаздар бір қолдан екінші қолға еркін ауыспайды,
яғни оларда екінші айналыс болмайды. Бұл мынадай бағалы қағаздарға жатады,
мысалы, эмитент бағалы қағаздарды шығару кезінде тек эмитенттен басқа
адамға сатылмауы тиіс деген шарт қояды.
Сонымен қатар, айналысы шектелген бағалы қағаздар туралы айтып кетуге
болады. Сатып алу - сату мәмілесі бойынша шектеулер жабық акционерлік
қоғамының акцияларына жатады.
Бағалы қағаздардың борышқорлық және иемденуші үлесіне бөлінуі өз
кезегінде ақша қаражаттарын пайдаланудың екі мүмкін тәсілдерін көрсетеді:
әр түрлі активті меншікке алуға; уақытша пайдалануға.
Егер бағалы қағаздар салынған ақша сомасын қайтарып беру шартымен
шектелген мерзімге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бұл
облигациялар, банктік сертификаттар, вексельдар және т.б. Иеленуші бағалы
қағаздар активтерге сәйкес меншік құқығын береді. Бұл акциялар, варанттар,
коносаменттер және т.б.
Эмиссиялық бағалы қағаздар ірі серияда және көп көлемде және әрбір
серияның ішінде ұқсас шығарылады. Бұл - акция және облигация.
Эмиссиялық емес бағалы қағаздар аз серияда немесе санаулы түрде
шығарылады.
Қазіргі әлемдік тәжірибеде қолданылатын бағалы қағаздар екі үлкен
сыныпқа бөлінеді.
1-сынып - негізгі;
2-сынып - туынды.
Негізгі бағалы қағаздар - қандай да болса бір актив (тауар, ақша,
капитал, мүлік, әр түрлі ресурстар және т.б.) негізіне мүлік құқыгы жататын
бағалы қағаздар. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар
жатады.
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы туралы
Заңында туынды бағалы қағаздар - басқа бағалы қағаздар арқылы өзінің
құнын айырады деп айтылған. Туынды бағалы қағаздар - бұл әр түрлі базистік
активтермен бейнеленген, мүліктік жағдайға негізделген ерекше әмбебап
тауар. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форварттар,
варанттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер және тағы басқалар
жатады. Туынды бағалы қағаздар қоғам капиталының белгілі бір бөлігіне
тіркелетін меншік құқын тұрақтандыруға қарағанда, туынды бағалы қағаздарды
пайдалана отырып, болашақ кезеңде орындалатын кәсіпкерлік табысты алуға
құқықты тіркейді. Олардан пайданы бағамдар айырмашылығынан немесе әр түрлі
нарықта бір активті бір уақытта сатып алу-сатудан алады.
Қазакстан Республикасындағы акционерлік қоғам туралы Заң негізінде
акционерлік коғам акционерлердің жалпы жиналысының немесе қоғамның
директорлар кеңесінің шешімімен туынды бағалы қағаздарды, соның ішінде
бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықтарға сәйкес варранттарды да шығаруға
құқығы бар. Қоғам Қазақстан Республикасының сыртында да туынды бағалы
қағаздарды шығарып, орналастыруға құқылы. Коммерциялық емес ұйым болып
табылатын қоғам туынды бағалы қағаздар шығаруға құқығы жок.
Варрант акционерлік қоғам шыгаратын және варрантта бекітілген баға
бойынша бағалы қағаздардың белгілі бір көлемін одан сатып алу үшін ұстаушы
құқыгын куәландыратын туынды багалы қағаздар болып табылады. Қоғам акция
және облигация эмиссиясымен қатар варрант шығаруға құқы бар. Варранттар
бағалы қағаздардан оларды шығарғаннан кейін бөлінеді және оларда
көрсетілген бағалы қағаздарды сатып алғанға дейін нарықта өз бетінше
айналыста жүреді. Варанттар бөлініп шыққаннан кейін бағалы қағаздардың
сатылу құны олардың бағасына азайтылады. Қоғам варрантты қоғамның
болашақтағы бағалы қағаздар эмиссиясымен шығаруға құқы бар. Олар
иемденушіге қоғамнан бағалы қағаздарын варрантта келісілген баға бойынша
белгіленген кезең шегінде, кез келген уақытта алуға құқық береді. Варрант
иемденушіге дауыс беру құқығын бермейді және олар бойынша дивиденд
есептелінбейді.
Қоғам басқару органының шешімі бойынша опцион жағына шығарылатын
бағалы қағаздардың белгілі бір көлемін сатып алуға және сатуға артықша
құқық беретін опцион жасауға құқығы бар. Опционды жасау жағдайы және
тәртібі және олардың айналысы бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықпен
реттеледі.
Туынды бағалы қағаздар санатына ең алдымен депозитарийлік қолхаттар
жатады. Депозитарийлік қолхат - бұл шетел эмитентінің бағалы қағаздар
бойынша шығарылған және елде еркін айналыста жүретін туынды бағалы қағаз.
Бұл инвесторлардың шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарын иемдену үшін
қаржылық құрал болып табылады. Эмитенттердің депозитарийлік қолхаттарын
шығару шетел капиталының инвестициясының өсуімен, оларды тіркеу
кажеттілігінің болмауымен, оларды жергілікті салықты төлеуден босатумен
және барлық инвесторлар үшін қол жеткізілуімен байланысты. Депозитарийлік
қолхаттардың келесі түрлерін бөліп карастыруға болады:
американдық (ADR);
ғаламдық (GDR);
халықаралық (IDR).
ADR АҚШ нарығында айналады және долларлы номиналы болады, ал GDR
американдық нарықтан баска бірнеше нарықта сатылуы мүмкін және сонымен
бірге эмитентке дүниежүзілік нарық капиталын жаулап алуға мүмкіндік береді.
Әдетте американдық банктер эмитенттерге акциялары қор нарығында бағаланатын
елдерде кастодиандық қызмет көрсетуді ұсынады. Осы Атаулы ие депозиттеу
акция негізінде депозитарийлік қолхат шығарылады. Америка Құрама Штатында
осындай депозитарийлік қолхаттың біршама ірі депозитарийлік эмитент-
банктері City Bank New York, The Bank of New York, Morgan Bank болып
табылады. Ғаламдық депозитарийлік қолхаттар тіркелуі, шыгарылуы мүмкін,
олармен АҚШ ашық нарығында мәміле жасауға болады, сонымен қатар олар АҚШ-
тың негізгі қор биржаларында, сондай-ақ сол елдің шегінде бағаланады. GDR-
ді шығарғанға дейін банктер мен компаниялар алдымен АҚШ-та ADR шығаруы
тиіс, одан кейін Батыс Еуропада осы екі нарыққа шығарудың алғашқы қадамы
ретінде IDR шығаруы керек.
Қазақстан Республикасында алғаш рет депозитарийлік қолхат 1996 жылдың
басында ресейлік Альфа-банк филиалымен колданылды. 1997 жылы американдық
депозитарийлік қолхатты Казкоммерцбанк, 1998 жылы ШНОС мұнай компаниясы
шығарды. Бұл компаниялардың ADR котировкасы барлық ірі қор биржаларында
жүргізіледі.
Банк өзінің қызмет етуін жүзеге асыру үдерісінде айналымға бағалы
қағаздардың келесі түрлерін шығарады:
• акциялар;
• депозиттік сертификаттар;
• облигациялар;
бағалы қағаздардың басқа түрлері.
Акция бұл акция иемденушісінің акционерлік қогам
капиталына қатысқандығы туралы куәландыратын жэне оның иесіне осы қоғамның
пайдасының белгілі бір бөлігін дивиденд түрінде алуға құқық беретін
акционерлік қогам шығаратын багалы қағаз. Акциямен келесідей құқықтар
байланысты:
белгілі жағдайда пайдаға қатысу (дивидендке құқык);
акционердің жалпы жиналысына қатысу;
акционердің жалпы жиналысында дауыс беру құқығы;
капиталдың көбеюі кезінде жаңа акцияларды алуға артықшылық
құқығы.
Акция ұсынатын құқық көлеміне карай жай және артықшылығы бар болып
бөлінеді. Жай акциялар акционерлерге жоғарыда аталған құқықтарды банктің
заңы мен жарғысына сәйкес ұсынады. Артықшылығы бар акцияны ұстаушылардың
жай акцияны ұстаушыға қарағанда біршама артықшылығы бар.
Акцияның түрін ажыратудың тағы бір критерийі өткізу тәсілі болып
табылады. Ұсынушы және атаулы акциялары бөліп қарастырылды. Ұсынушы
акциялары екі жақтың келісімі бойынша және акцияларды беру арқылы жүзеге
асырылады. Атаулы акциялар екі жақтың келісімі бойынша және
индоссаланған құжаттар арқылы беріледі.
Банктік сертификаттар ақша қаражаттарын салу туралы салымшыға онда
белгіленген салым мерзімі аяқталганнан кейін, олар бойынша пайыз алу
құқығын куәландыратын банктің жазбаша куәлігі. Сертификаттардың екі түрі
болады: депозиттік және жинақтық. Депозиттік сертификат заңды тұлғаларға,
ал жинақтық -жеке тұлғаларға беріледі. Депозиттік сертификаттар, депозиттік
сертификатты ұсыну бойынша белгілі бір соманы тартуға құқық беретін талап
еткенге дейінгі және салымды тарту мерзімі және тиесілі пайыз көлемі
белгіленген мерзімді болып бөлуге болады. Депозиттік сертификаттардың
экономикалық мәні нарықтық құрал және несие ресурстарының мультипликаторы
ретінде қатысуында.
Депозиттік сертификат бойынша пайыз түріндегі алынған табыстар
белгіленген тәртіпте осы табыс көзіне салық салынады. Банктердің ҚР Ұлттық
банк лицензиясы негізінде сертификаттарды шығаруға құқығы бар.
Сертификаттар сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін есеп айырысу
немесе төлем құралы бола алмайды. Ол кепіл заты, сатып алу-сату объектісі
бола алады. Сертификаттарды сатып алу-сату бойынша есеп айырысуларды қолма-
қол және қолма-қолсыз түрде заңды және жеке тұлғалар жүзеге асырады.
Депозитті талап ету мерзімі келгенде банк сертификатты иемденушінің алғашқы
талабы бойынша сертификатты ұсыну кезіндегі төлемді жүргізеді. Өтеу үш әдіс
бойынша жүзеге асырылады:
• жаңа шығарылған сертификаттарды иемдену жолы;
• салымның басқа түрлеріне қолма-қолсыз аударымдар; қолма-қол ақша.
1996 жылы 19 қыркүйектегі ҚР депозиттік (банктік) сертификаттардың
шығарылуы мен айналымының жалпы Ережесіне сәйкес сертификаттар тек
мерзімді болуы мүмкін. Төленуге ұсынылған сертификаттар уақытында өтелмеген
болса, банк депозиторға айыппұл төлейді, олардың көлемі мен төлену тәртібі
эмитент-банктің бақылау кеңесі бекітетін сертификаттардың шығарылуы,
айналуы мен өтелуі шартында көрсетілуі қажет. Сертификат эмитент-банктің
орналасқан жерінен басқа да жерлердегі банк атынан операцияларды жүзеге
асыра алатын кез келген бөлімшесінде өтелуі мүмкін. Банк пайыздарды
төлеудің келесі жағдайларын қарастыра алады:
• сертификатты өтеу мерзімі аяқталғанға дейін жиі;
• сертификатты өтеу күнінде.
Банктік сертификаттық міндетті деректемелері келесілер болып табылады:
депозиттік сертификат атауы;
- депозитті енгізу күні;
- сертификатты өтеу күні; депозит сомасы;
эмитент-банктің депозит сомасы және ол бойынша тиісті
пайызды кайтару туралы міндеттемесі;
депозит бойынша жылдық пайыздық мөлшерлеме;
тиесілі пайыз сомасы, эмитент-банктің атауы және
орналасқан жері;
депозитордың аты-жөні, орналасқан жері;
эмитент-банктің сертификаты уақытында өтеу туралы
міндетін орындамау кезінде сертификатты өтеу жағдайы;
банк мөрімен бекітілген, эмитент-банктің екі уәкілетті тұлғаларының
қолдары.
Сертификат бланкісінің мәтінінде қандай да болса міндетті
деректемелердің біреуінің болмауы сол сертификатты жарамсыз деп танытады.
Сертификаттар бланкісі қатаң есептілік бланкі болып табылады және банктегі
бухгалтерлік есептің шоттар Жоспарына сәйкес баланстан тыс шотта
есептеледі. Депозиттік сертификаттар бланкісі ақша қоймаларында немесе
ертенбейтін шкафтарда сақталады. Шығару жағдайында сертификаттарды тиімді
орналастыруды қамтамасыз ету үшін, сертификаттардың айналымы мен етелуі
кезінде келесі сәттер ескерілуі мүмкін:
жылдық пайыздық мөлшерлеме деңгейі;
шығарудың стандартты шарттары (эмиссия және өтеу күні, қысқа
номинал);
номиналды төлеу және пайыздарды есептеу кепілі. Қазакстан
Республикасының Азаматтык кодексіне сәйкес облигация бұл облигацияның
немесе баска да мүліктік баламаның онда көрсетілген атаулы құнын
оны шыгарушы тұлгадан оны ұстаушының иемденуге құқын растайтын багалы
қағаз. Облигация оны ұстаушыға облигацияның атаулы құнынан тұрақты
пайызды немесе басқа мүліктік құқықты алуға құқық береді. Облигация
келесі іргелі қасиеттерге иемденеді:
бұл эмитент мүлкіне меншік титулы емес, бұл қарыз куәлігі; акцияға
қарағанда облигацияда ақырғы төлеу мерзімі болады (өтелетін бағалы қағаз);
- пайыздарды төлеу кезінде акция (дивиденд төлеумен салыстырғанда)
және басқа да міндеттемелерді қанағаттандыру (қоғамды жою кезінде)
алдында жоғары;
- эмитентті басқаруға құқық бермейді. Облигацияларды шығару тәртібі:
Әмитент қосымша қорларды тарту үшін жарғылық капитал көлемінен
аспайтын облигация шыгаруға құқығы бар. Бірақ, жаргылық капитал толығымен
төленіп, осы уақыт аралығында жылдық баланста үш жылдан кем емес
қызмет істеуі кезінде ғана жүзеге асады;
Құқықты бекіту әдісі бойынша облигациялар атаулы болу керек;
- Эмитенттің активі облигацияны шығаруды камтамасыз ететін күрал
болып табылады, яғни оларға жылжымайтын мүліктер, эмитентке тиісті бағалы
қағаздар, ақша қаражаттары, басқа да қозғалмайтын мүліктер жатады
(материалдық емес активтер камтамасыз ету қызметін аткармайды); Олигацияны
шығару шарты эмитенттің өзінің акцияларын айырбастау жолымен өтелуі мүмкін;
Акцияның атаулы құнының көлемі шектелмейді; Облигациялар бойынша
пайыздар эмитенттің каржылық жағдайына қарамастан, белгіленген уақытта
төленуі тиіс. Облигацияларға негізгі бөліктен басқа пайызды төлеуге
купондық парақ беріледі. Купон - бұл онда купондық мөлшерлеменің цифрлары
көрсетілген қиынды талон. Облигацияның нарықтық және атаулы құны болады.
Облигацияның атаулы құны облигация бетінде белгіленіп және қарызға беріліп,
облигациялық қарыз мезгілі аяқталған бойдан қайтарылуға тиіс сома
көрсетіледі. Атаулы құнға қарағанда төмен багамен сатылатын облигациялар
дисконтпен сатылған деп аталады. Егер оны жоғары бағамен сататын болса,
сатушы сыйақы алады. Эмиссиялау және өтеуге дейінгі аралықта облигациялар
нарықта белгіленген баға бойынша сатылады және сатып алынады. Оның
номиналына байланысты пайыз көрсетілген нарықтық бағасы облигацияның курсы
деп аталады. Бағалы қағаздардың тұрақты пайыздық табысы келесі формула
арқылы табылады:
Табыс =
Номиналды пайыз
Эмиссиялық курс
х 100.
(12)
Табыс арнайы айналатын тираждағы ұтыс немесе купонды төлеу
жолымен беріледі.
Облигацияны айналысқа шығару бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықта
белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс. Облигацияны
мемлекет, акционерлік қоғамдар және жеке компаниялар бір жылдан кем емес
уақытқа шығара алады Қоғам кезең аралық облигацияның атаулы құнынан пайыз
түрінде төленетін табыс ретінде купонды облигациялар және сатып алу және
атаулы құнының айырмасы ретінде өтеуден түскен табыс төленетін дисконтты
облигация шығарады. Қоғам келесідей облигациялар шығаруға құқығы бар:
- белгілі бір мүлік кепілімен қамтылған;
- үшінші жақтың соз беруімен қамтылған;
- заңды тәртіпте қамтамасыз етпеу бекітілген. Эмитентіне байланысты
мынадай түрлері бар:
- мемлекеттік;
- муниципалды;
- корпорациялық;
- шетел.
Номиналды өтеу әдісі бойынша: бір жолғы төлем;
- уақыт бойынша бөлу;
Жалпы облигация көлемінің тіркелген үлесін біртіндеп өтеу. Төлеу
түріне байланысты:
- тек пайыздар;
- нөлдік купон;
- атаулы құн;
- кезеңдік тіркелген табыс жәие атаулы құн;
- атаулы құн және жиынтық табыс.
Купонды төлеу әдісі бойынша:
тұрақты купондық мөлшерлеме;
қалқымалы купондық мөлшерлеме;
біркелкі өсетін купондық мөлшерлеме (индекстелетін);
ең төмен немесе нөлдік купон;
таңдап төлеу;
аралас түрде.
Банктер облигацияларды және бағалы қағаздардың басқа да түрлерін
эмиссиялау кезінде Қазақсган Республикасының Ұлттық банкісінде бағалы
қағаздардың эмиссия анықтамалығының сараптамасынан өтулері кажет.
Бағалы қағаздарды шығару екі жақ ушін де тиімді, біріншіден, банк
бағалы қағаздарды онда көрсетілген мерзімде өтейді, ол банк үшін ақша
қаражаттарын өзінің жобаларына салуға мүмкіндік береді. Сатып алушы-клиент
үшін тиімділік бағалы қағаздарды қажет уақытында есептелген пайызды
жоғалтпай сатуында.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздармен жасалатын операциялар
көлемінің ішінде негізгі үлесті мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері алып
отыр. Мемлекеттік бағалы қағаздар - бұл эмитенті мемлекет болып табылатын,
мемлекеттің ішкі қарыз нысаны, қарыздық багалы қағаздар.
Коммерциялық банктердің мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілетін
операциянын ішінде ең көп қолданылатын түрі Ұлттық банктің қысқа мерзімді
ноталарын сатып алу-сату операциялары болып табылады.
Қысқа мерзімді ноталар
1997 жылғы 30 маусымдағы Қазақстан Республикасыыың Ұлттық баикінің
қысқа мерзімді ноталарын орналастыру, айналысқа жіберу және өтеу Ережесіне
сәйкес Ұлттық банк айналысқа шығаратын және тоқсан күнге дейін айналым
мерзімі бар мемлекеттік дисконтталған бағалы қағаздар. Алғашкыда атаулы
құнынан төмен бағамен сатылады да, кейін атаулы құн бойынша өтеледі. Қысқа
мерзімді ноталар айналымдағы ақша массасын реттеугр арналған ақша-несие
саясатының қүралы болып табылады. Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталарының
атаулы құны 100 теңге деп шығарылады. Қысқа мерзімді ноталар табыстылығы
соңғы қазынашылық вексельдер аукциондағы табыс деңгейінің шегінде белгілі.
Қысқа мерзімді ноталар аукцион негізінде Ұлттық банк белгілейтін бағалы
қағаздар нарығының маманданған қатысушылары - алғашқы агенттер арқылы
орналастырылады.
Алғашқы агент бағалы қағаздар нарығында диллерлік және немесе
брокерлік қызметті жүзеге асыра алатын, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық
комиссиясынан алған лицензиясы бар бағалы қағаздар нарығының кәсіби
қатысушысы болып табылатын заңды тұлғалар болуы мүмкін. Қысқа мерзімді
ноталардьт сатып алуға коммерциялық банктер арыз жазады. Қысқа мерзімді
ноталар айналымға түсетін бағалы қағаздар болып табылады. Оны иемденуші оны
кепілге беруге, РЕІІО және кері РЕІІО операцияларын жүргізуге, екінші
нарықта сатып алу-сатуға құкығы бар. Екінші нарықтағы Ұлттық банктердің
қысқа мерзімді ноталармен жасалынатын мәмілелері өтеу мерзімі белгіленген
күнге дейін бір жұмыс күнінде аяқталады. Сонымен бірге, барлық
операцияларды инвесторлар алғашқы агенттермен мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығында Ұлттық банкпен қысқа мерзімді ноталарды жасалынатын шарттарға
қызмет етуге келісімге отыруы жүзеге асады.
Ұлттық банктің қыска мерзімді ноталарды шығарушы эмитенті болуының
негізгі мақсаты Қаржы министрлігі бағалы кдғаздар нарығында ақша массасына
оперативті ықпал етуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты Ұлттық банктің
қысқа мерзімді ноталары бойынша жүргізілетін операциялары аталған ақша
массасын реттейтін жанама операцияларға жатады.
Ұлттық банктің кысқа мерзімді ноталары мемлекеттік бағалы қағаздарға
теңестіріледі, сондықтан да олар жоғары өтімді және сенімді болып табылады.
Сонымен қатар, банктік ноталарға салық салынбайды. Егер олардың артықшылығы
туралы айтатын болсақ, онда Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары қысқа
мерзім ішінде бос ақша қаражаттарын реттеуге мүмкіндік береді. Қысқа
мерзімді ноталардың кемшілігі ұсақ инвесторларга тиімді болмауында, өйткені
оның табыстылығы басқа мемлекеттік міндеттемелерге қарағанда төмен болады.
Ноталардың тағы бір артықшылығы оларды тарту және орналастыру мөлшерлемесі
арасындағы айырма болып табылады. Яғни екінші нарықта тарту мөлшерлемесі,
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталарын орналастыру мөлшерлемесіне
қарағанда айтарлықтай төмен. Өтімді активтер тез сатылып және аз шығын алып
келуі мүмкін. Ұлттық банктің ноталары инвесторлардың кажеттілігін
қанағаттандырып, сонымен бірге пайыздық табыс алып келеді. Табыс дисконттық
инвестициялық құрал есебінен төленуі мумкін. Ұлттық банктің ноталары
дисконтты бағалы қағаздардың мысалы бола алады. Инвестициялық икемділікті
және қаражаттағы кенеттен болатын қажеттіліктерді жабу үшін инвесторларға
жеткілікті өтімді құралдардың қоры қажет. Қысқа мерзімді құралдар
өтімділікті қамтамасыз етеді және ағымдағы табысты реттейді.
Дисконтпен сатып алу, бағалы қағаздардың атаулы құнынан төмен сатып
алуын білдіреді: өтеу және сатып алу курсының арасындағы айырма пайыз
сомасын білдіреді.
Инвесторлар үшін мемлекеттік бағалы қағаздар операцияларының тағы бір
тиімді түрі, мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелерді сатып
алу-сату келісімшартымен ресімделетін, мемлекеттік кысқа мерзімді
міндеттемелерді сатып алу-сату операциялары (МЕККАМ) болып табылады (2-
қосымша).
МЕККАМ - мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелар. Үкімет
атынан Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі шығарады, олар
мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады жәғіе орнатылған заңдылықтарға
сәйкес Қазақстанның екінші бағалы қағаздар нарығында еркін айналысқа
түседі. Материалдық емес нысанда мерзімі үш, алты, oн екі айға шығарылады,
депо шотына сәйкес жазуларды жүргізу жолымен орналастырылады және айналысқа
түседі.
МЕККАМ мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелерінің
номиналдық құны - 100 теңге. МЕККАМ ұстаушылары Қазақстан Республикасының
резидент және бейрезиденттік заңды және жеке тұлғалары болып табылды.
МЕККАМ иелері оны кепілге беруге, РЕІІО[1] операцияларын жүргізуге, екінші
нарықта сатып алуға және сатуға құқығы бар. Мемлекеттік қысқа мерзімді
қазыналық міндеттерді есептеу, жүргізу және сақтау Ұлттық банктің
депозитарийінде депо шоты бойынша жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қысқа мерзімді міндеттемелерді (МҚМ) тарту көптеген
факторлармен қамтамасыз етіледі. Оның негізгілеріне төмендегілер жатады:
Сенімділіктің жоғары деңгейі. Эмитентті Қаржы министрлігі болып
табылатын облигацияларды өтеу, мемлекет Үкіметімен кепілденеді. Сонымен
қатар, осы қағаздардың қызмет ету кезеңінен бастап Қаржы министрлігінің МҚМ
өтемеуі болған емес. Алдындағы облигация сериясын өтеу бөлшектеніп немесе
жаңа қарызды орналастыру есебінен толық жүзеге асырылады. Бірак мемлекет
үшін оң мезеті қарызға қызмет көрсету Қаржы министрлігіне арзанға
түсетіндігінде болып табылады. Әрине, ішкі мемлекеттік қарыз - уақытша
ысырылған эмиссия екенін ұмытпау керек. Бірақ, инвесторлардың көзқарасы
бойынша бұл қағаздар тиімді болып табылады.
Абсолюттік өтімділік. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мүше мемлекеттер
шығаратын мемлекеттік бағалы қағаздар арасында, Қазақстанның мемлекеттік
қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелері жетекші орында келеді. Қазіргі
уақыттағы олардың төмен инвестициялық тартылуына қарамастан, МҚМ нарығы
шетелдік қаржыландыру аймағында зерттелініп отыр. Қазақстанда мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығы 1994 жылдың сәуірінен бастап қалыптасты. Осы кезеңде
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Үкімет атынан 3 айлық айналым
мерзімі бар дисконтталған қысқа мерзімді қазынашылық вексельдер шығарылды.
1995 жылдың мамыр айы мен тамыз айларының аралығында үш айлық МҚМ-ге
сұраныс көп болды. Осы жағдайга сүйене отырып, Қазақстан Республикасының
Үкіметі айналысқа алты айлық МҚМ шығару туралы шешім қабылдады. Сонымен
қатар 1996 жылы әр кезеңінде оларға деген сұраныс әлі де көп болды. Одан
басқа республикалық бюджет тапшылығын жабу мақсатында 1996 жылдың
қыркүйегінде Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік бағалы
қағаздардың жаңа түрін - мемлекеттік ішкі қарыздың ұлттық жинақ
облигацияларын (ҰЖО) шығарды. 1997 жылдың ішінде мемлекеттік бағалы
қағаздар нарығы Қазақстанның қор нарығында басымдық жағдайға ие болды. 1997
жылдың маусымында айналым мерзімі 2 жылға тең алғашқы мемлекеттік орта
мерзімді қазынашылық міндеттемелер - МЕОКАМ айналысқа шығарылады.
Мәмілені ресімдеудін қарапайымдылыгы. Қорларды мемлекеттік қазынашылық
облигацияларға орналастыру кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігін
талдаудың қажеттілігі жок, ал сол тәртіптің арқасында 2-3 жұмыс күні
үнемделеді. Сондықтан бос активтерді қысқа мерзімге және кайтарылуының жүз
пайыз кепіл болуына МҚМ пайдаланған өте тиімді. Сонымен бірге міндеттемелер
кейбір қысқа мерзімді қаржылық операцияларды хеджирлеу құралы ретінде
қолданылуы мүмкін.
Салық жеңілдіктері. Қазақстанның мемлекеттік бағалы қағаздарының
танымал факторлардың бірі салық кодексіне сәйкес келетін, мемлекеттік
бағалы қағаздармен тұрақты пайыздық мәмілелер, сонымен қатар олар бойынша
табысқа салық салынбайды, тек Ұлттық жинақ және МҚМ қоспағанда - орталық
басқару органдары шығарған бағалы қағаздар қозғалысы операциясын жүзеге
асыру негізінде - әрбір сатылу бағасы мың теңгеден бір теңге мөлшерінде.
Қазіргі таңда мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы белсенді түрде
банкаралық несие шетке шығарып келе жатқанын айта кету керек. Ол нақты
кредиторларға салық салынбаған пайыз алуға және мемлекеттік бағалы
қағаздарды кепілге ала отырып, несиелеу кезінде өздерінің тәуекелдігін
сақтандыруға мүмкіндік береді.
Сонымен, МҚМ орта мерзімді инвестиция құралы ретінде қаражаттарды
тиімді орналастыру мүмкіндігін береді. Сонымен бірге, олардың табыстылығы
қаншалықты төмендесе де сапаларын жогары өтімді және жоғары сенімді бағалы
қағаз болып калады. Көптеген банктер, қаржы компаниялары және коммерциялық
кәсіпорындар мемлекеттік қазыналық облигацияларға үлкен қызығушылық
танытады, сондықтан олардың көлемі өсуде. Қазақстандағы қаржы құралдарын
объективті бағалай отырып, мемлекеттік қазыналық облигацияларға қолда бар
өтімділікті ескере отырып табыс тәуекел арақатынасына қарағанда нақты
баламалар әзірше жоқ.
МҚМ-ді алғашқы орналастыру эмитент тапсырысы бойынша олардың
арасындағы бекітілген келісіміне сәйкес Ұлттық банк атынан жүзеге
асырылады. Егер коммерциялық банк мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып
алғысы келсе, онда ол ең алдымен өз клиенттерінің арызын жинап, содан кейін
өз арыздарын тапсырады (3-қосымша).
Арызды алғаннан кейін Үлттык банк коммерциялық банкке
өтініш жібереді (4-қосымша).
Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарын алғашқы орналастыруы
келесі әдістер арқылы жүзеге асырылады:
Бағаның әр түрлілігін қанағаттандырудың аукциондық әдісі дисконттык
мемлекеттік бағалы қағаздарын алғашқы орналастыру кезінде қолданылатын
әдіс. Онда сүраныстарды қанағаттандыру жоғары дисконтты бағадан басталып,
жарияланған эмиссия көлемі біткенде аяқталады. Сұранысты қанағаттандыру
алғашқы дилердің өтінішінде көрсетілген дисконт есебінде жүзеге асады.
Бірыңғай баға жағдайы бойынша аукциондық әдіс - екі және одан да көп
айналым мерзімі бар пайыздық мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастыру
кезінде қолданылады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды осы әдіспен
орналастырудың мақсаты қатысушылардың өтінішін аукцион шартына байланысты
қабылдау, ал өтінішті қанағаттандыру жарияланған аукцион көлемі
қарастырылып болған өтініште көрсетілген пайыздық шарт деңгейінде
жүргізіледі, яғни етініштер онда көрсетілген табыстылыққа байланыссыз
бірыңғай бағалық шарт бойынша канағаттандырылады.
Жазылу - орналасатын бағалы қағаз түрі бойынша эмитент белгілейтін
сыйақы мөлшері қолданылатын және алғашқы дилерден жарияланған эмиссия
көлеміне жеткенге дейінгі ұстауға берген өтініштері алынатын мемлекеттік
бағалы қағаздарын алғашқы орналастыру әдісі. Бұл әдістің мақсаты
инвесторлар - жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша каражаттарын
тарту болып табылады.
Орналастырғанға дейінгі әдіс - орташа салмақтанған дисконт немесе
бағалы қағаздардың осы түрі бойынша алғашқы орналастырудың соңғы
жүргізілген жылдық пайыздық мөлшерлемесіне байланысты қолданылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға сонымен қатар МЕОКАМ, МЕАКАМ, МЕИКАМ,
МБҚ, АВМЕКАМ, МЕКАВМ жатады.
МЕОКАМ — айналым мерзімі екі және үш жыл болатын мемлекеттік орта
мерзімді қазыналық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлігі шығарады және Қазақстанның бағалы қағаздар нарығында
зандылықтарға сәйкес еркін айналыста жүреді. Олар материалдық емес нысанда
шығарылып, каржы агентінің депозитарийінде және алғашқы делдалдардың
Қосалқы депозитарийінде олардың ұстаушылардың депо шоты бойынша сәйкес
жазуларды енгізу арқылы орналастырылады және өтеледі. Олардың атаулы құны -
1000 теңге. Мемлекеттік орта мерзімді қазыналық міндеттемелерінің
ұстаушылары Қазақстан Республикасының резидент және бейрезидент занды
және жеке тұлғалары бола алады. Қазыналық міндеттеме айналысы республикалық
бюджетке ақша қаражаты түскеннен кейін депо шоты бойынша жазба жүргізу
сәтінен басталады. МЕОКАМ ұстаушылары оларды кепілге беруге, РЕПО
операцияларын жүргізуге, екінші нарықта сатуға және сатып алуға қүқылы.
МЕОКАМ есебі мен қозғалысы Ұлттық банк депозитарийіндегі депо шоты және
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына қатысушы әрбір тұлға бойынша алғашқы
делдалдардың қосалқы депозитарийінде жүзеге асырылады.
МЕАКАМ - айналым мерзімі 10 жыл болатын мемлекеттік арнайы қазынашылық
міндеттеме. Қазақстан Республикасының Үкіметі атынан Қаржы министрлігі
шығаратын және бағалы қағаздар нарығының заңдылықтарына сәйкес еркін
айналыста болады. Арнайы қазынашылық міндеттемелер ЖАҚ Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийінде депо шотында жазба түрінде құжатсыз нысанда
шығарылады. МЕАКАМ атаулы құны 1000 теңге.
МЕАКАМ ұстаушылары оларды кепілге беруге, РЕПО операцияларын
жүргізуге, екінші нарықта сатуға және сатып алуға құқылы. Сонымен қатар
инвестор сатып алу-сату, кепіл және РЕПО операциялары бойынша барлық
операцияларды алғашқы делдал арқылы Орталық депозитарийге аудару жолымен
рәсімдейді. МЕАКАМ-ді есепке алу, сақтау және ауыстыру Орталық депозитарий
тәртібіне сәйкес депо шотында жүзеге асырылады.
МЕИКАМ - айналым мерзімі үш және одан көп ай болатын мемлекеттік
индекстелген қазынашылық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігі ағымдағы республикалық бюджет тапшылығын
қаржыландыру мақсатында шығарады және заңдылықтарға сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздар нарығында еркін айналысқа түсе алады. Индекстелген
қазынашылық міндеттемелер құжатсыз нысанда шығарылады, оларды ұстаушылардың
Орталық депозитарийінде және олардың инвесторлары бойынша алғашқы
делдалдарда ашылатын депо шотындағы сәйкес жазбаларды енгізу арқылы
орналастырылады және айналысқа түседі. Олардың атаулы құны - 1000 теңге.
МЕИКАМ -ұстаушыларына Қазақстан Республикасының резидент және бейрезидент
заңды және жеке тұлғалары жатады. Индекстелген қазынашылық міндеттемелерге
меншік құқығын есепке алу және орналастыру индекстелген қазынашылық
міндеттемелерді ұстаушылардың жазбаша және электронды тапсырысы негізінде
сатып алушы мен сатушының депо шотына сәйкес жазбаларды енгізу жолымен
депозитарий арқылы жүзеге асырылады.
МБҚ - мемлекеттік бағалы қағаздар. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігі ағымдағы айналым мерзімі 364 күн болатын материалдық емес
тіркелген нысавда республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру
мақсатында шығарады. Қаржы агентінің басты депозитарийінде депо шотындағы
жазба арқылы орналастырылады. Ұлттық жинақ облигациялары Қазақстан
Республикасы аумағында еркін айналыста болады және оны ұстаушылар Қазақстан
Республикасының резидент және бейрезидент заңды және жеке тұлғалары болып
табылды.
АВМЕКАМ - айналым мерзімі 5 жыл, атаулы құны 100 АҚШ доллары болатын
арнайы валюталық мемлекеттік облигациялар. АВМЕКАМ-ді шығару зейнетақы
активтерінің есебінен жинақтаушы зейнетақы корларының теңгедегі мемлекеттік
қазынашылық міндеттемелері мен ұлттық жинақ облигацияларын айырбастау жолы
арқылы жүзеге асырылады. Иемденушілерге өтеу кезінде номиналдық құнын алуға
және 6,14 жылдық пайыз мөлшерінде сыйақы алуға құқық береді. АВМЕКАМ
құжатсыз нысанда шығарылады, олардың инвесторлары бойынша мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығында алғашқы делдалдарда ашылған, депо шотына сәйкес
жазбаларды енгізу арқылы орналастырылады және айналысқа түседі. АВМЕКАМ
айналысы 1999 жылдың 12 сәуірінен басталды. Арнайы валюталық мемлекеттік
облигацияларына меншік құқығын есепке алу және орналастыру ұстаушылардың
жазбаша және электронды тапсырысы негізінде сатып алушы мен сатушының депо
шотына сәйкес жазбаларды енгізу жолымен депозитарий арқылы жүзеге
асырылады. АВМЕКАМ өтеу мерзімі 2004 жылдың 8 сәуірі.
Коммерциялық банктер банкаралық несиені мемлекеттік қағаздарды кепілге
ала отырып беруге тәжірибе жүргізуде. Мемлекеттің бағалы қағаздарын кепілге
беру арқылы несиені алғашқы делдалдар, сондай-ақ алғашқы делдалдар банкінің
инвесторы болатын банк және фирмаларды ала алды.
Бірінші жағдайда, несие алушы және бағалы қағаздар ұстаушы банк
кепілзат беруші, ал несие беретін банк - кепілзат иесі; екінші жағдайда,
кепілзат беруші - алғашқы делдал клиенті болып табылатын, несие алғысы
келетін банк, кепілзат ұстаушы - несие беретін банк, ал алғашқы делдал бұл
кезде қарыз алушының қосалқы депозитарийі болып табылады. Банкаралық
несиені құжатты түрде беру кез келген несиелер сиякты рәсімделеді, екі
данада банкаралық несиелік шарт (5-қосымша) және үш данада кепіл шарты (6-
қосымша) жасалады. Кепіл шарты міндетті түрде Ұлттық банк
Депозитарийіндегі кепілзат туралы келісімшартты тіркеу журналында
тіркелінеді. Кепілзат туралы келісімшарт негізінде кепілдік операциялары
кезіндегі қазынашылық міндеттемелерді есепке елу және есептен шығаруға
ДЕПО тапсырмасы (7-қосымша) және мемлекеттік бағалы қағаздар Б
типіндегі депо шотынан Гб типіндегі кепілге алынған қазынашылық
міндеттемелер депо шотына ауысады. Осы шоттағы бағалы қағаздар
оқшауланып, несиені өтегенге дейін пайдаланылмайды. Өтеліп болғаннан кейін
жаңа ДЕПО тапсырмасы жасалады, онда қазынашылық міндеттемелер Гб
типіндегі депо шотынан Б типіндегі депо шотына ауыстырылады. Несиені
қайтара алмау жағдайы туындаған кезде қарыз алушы банк Ұлттық банкке хат
арқылы ескертеді.
3.БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДА КӘСІБИ ҚЫЗМЕТТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҮШІН КЕЛІСІМ
АЛУ ТӘРТІБІ
Әлемдік тәжірибе жай банк ісі қызметімен бағалы қағаздар нарығы
қызметінің үйлесу мәселелерінің екі ықпалын ажыратады.
Ықпалдардың біріне сәйкес банктерге бағалы қағаздар нарығын-да кәсіби
қызметтің кейбір түрімен (брокерлік, делдалдық, нарықты ұйымдастырушы)
айналысуға болмайды, сондай-ақ инвесторлар ретінде кәсіби емес қызметтің
бөлек түрлеріне шектеулер қойылуы қажет. Банктерді коммерциялық және
инвестициялық деп бөлу коммерциялық банктерге (салымдар мен депозиттерді
қабылдайтын) жоғары тәуекелді бағалы қағаздармен байланысты кейбір кәсіби
емес операциялармен (мемлекеттік емес бағалы қағаздарды қаржыландыру)
айналысуға шек қою дегенді білдіреді, сонымен қатар тәуекелділікке жоғары
кәсіби қызметтің кейбір түрімен айналысуға шек қояды.
Екінші ықпал банктерге жай банктік операцияларды бағалы қағаздар
нарығының көптеген операциялармен үйлестіруге келісім берілген. Бұндай
ықпал еуропалық елдерде басым және одақтастық Еуропа болашағы үшін негіз
ретінде қабылданған. Осы ықпалға сәйкес банктік инвестициялық
операциялардың тәуекелділігін шектеу қызметтерді тура бөлудің хирургиялық
шаралармен емес, ал банктік қызметке мемлекеттік бақылау жүргізу жолымен
(Қазақстанда да қадағаланады) бағалы қағаздарға банктердің
ынталандырылмайтын шамадан тыс инвестицияларын арнайы кіріктірме
шектеулерді енгізу арқылы жүзеге асырылу керек. Қазақстанда банк жүйесі
банктердің әмбебаптылығының - екінші ықпалын ұстанады.
Банктер Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасы Заңы
негізінде өздері тартқан ақша қаражаттарын бағалы қағаздарға
инвестицияланған заңды тұлға - инвестициялық инвестор болып табылады.
Банктер делдалдық операцияларды Қазақстан Республикасының бағалы қағаздары
бойынша Ұлттық комиссиядан рұқсат қағаз алған кезде Банктер және банктік
қызмет туралы заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес және Ұлттық
банк келісімі бойынша жүзеге асырады.
Екінші деңгейдегі банктер бағалы қағаздар нарығында заңды рұқсат
етілген келесідей қызмет түрлерін атқарады:
- брокерлік және делдалдық қызмет;
- инвестициялар мен қорларды басқару;
- бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға есеп айырысу қызметін
көрсету;
- кастодиондық қызмет;
- тізілімді жүргізу және депозитарийлік қызмет көрсету; кеңес
берушілік қызмет және т.б.
Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңға сәйкес брокерлік қызмет сычакы
келісімшарты негізінде клиент кызығушылығының тапсырысы бойынша бағалы
қағаздармен мәмілелерді жүргізеді.
Делдалдық қызмет өз атынан бағалы қағаздармен және өз есебіне пайда
табу мақсатында мәміле жүргізу тұжырымын жасайды.
Кастодиондық қызмет - клиенттердің сенімді бағалы қағаздары мен ақша
қаражаттарын сақтау және есепке алу бойынша қызметтерді жүргізу.
Қаржылық активтерге капиталды қаржыландырумен байланысты сүрақтар
бойынша көрсетілетін консультациялық қызметтер коммерциялық банктердің
бағалы қағаздар нарығындағы жаңа қызмет түрі болып орын алды. Көрсетілетін
консультациялық қызметтер табыстар мен әр түрлі активтер тәуекелділігінің
арасындағы сәйкестікті терең талдауға, сатып алу және бағалы қағаздар
портфелін олардың табыс серпіні есебімен қалыптастырудың алгоритмін
клиенттер үшін құруға мүмкіндік беретін банктердің ішкі ақпараттық жүйесіне
сүйенеді.
Одан басқа банк делдалдық операцияларды жүргізе алады. Банк
комиссиялық кезеңде оның клиенті, мысалы, қандай да болса бір акционерлік
қоғам шығаратын бағалы қағаздарды алғашқы орналастыруға қатысады. Банктің
қатысуы екі жақтың құқықтары мен міндеттемелері берілетін эмиссиялық
келісімшарт негізінде жүзеге асырылады.
Банк тек бағалы қағаздар эмитентімен ғана емес, сонымен бірге оларды
сатып алушы немесе сатушымен әріптестік қарым-қатынаста болады. Бұл
кезде екі жақ келісімшарт жасасады. Онда банк тапсырыс берушінің келесі
қызмет түрлерін орындауға міндеттенеді:
- сатуға ұсынылатын бағалы қағаздарға өтініш бойынша бағалау жүргізу;
- оның атына және оның есебіне бағалы қағаздарды сатып алу;
- бағалы қағаздарды орналастыру;
- бағалы қағаздар нарығындағы мәміле, бағам
туралы хабарлау;
- бағалы қағаздар нарығында бірлестік әрекеттерін жүргізу;
- бағалы қағаздар нарығындағы операциялармен байланысты
кез келген сұрақтар бойынша кеңес беру.
Сонымен қатар коммерциялық банктер карыз алушыдан бағалы қағаздарды
берілген қысқа мерзімді несие бойынша кепіл ретінде қабылдауы мүмкін.
Кепілзат құны атаулы құн бойынша емес нарықтық бағам бойынша бағаланады.
Бұл кепілзаттың қарастырылатын түрінің айрыкшалығымен түсіндіріледі: осы
бағалы қағаздардың нарықтық бағамы түскен кезде бірден құнсыздануы мүмкін.
Кепілзаттың өзіндік ерекшелігі қарыз алушының жауапкершілігі кепілзат
құнымен жойылмай, оның барлық мүлкіне таратылатындығымен тұжырымдалады. Тек
осындай тәсілдеме кепілзат қабылдай отырып, несие беру кезінде банктің
коммерциялық қызығушылығын қорғайды.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздармен операцияларын кеңейтуге
талпынуы, біріншіден, осы операциялардың жоғары табыстылығымен; екіншіден,
тікелей банктік несиені тиімді пайдалану саласына қатысты қысқаруымен
ынталандырылады. Нарықты интернационалдандыру нәтижесінде үлттық
коммерциялық банктер банктерге айтарлықтай пайда әкелетін шетел акциялары
және облигациялармен байланысты өз операцияларының көлемін кеңейтеді.
Бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім алу
үшін ҚР Үлттык банкке келесі қүжаттар ұсынылады:
• кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім алу үшін өтініш;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Бағалы қағаздардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бағалы қағаздардың түрлері және олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ...
3. Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру
үшін келісім алу тәртібі..
4. Бағалы қағаздармен операциялардың есебі ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі бойынша бағалы қағаздар деп
мүліктік құқықты бекітілген нысанда және міндетті деректемелерді сақтай
отырып куәландыратын құжат.
Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар
мәртебесіне ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет.
Біріншіден, бағалы қағаздар өз кезегінде меншік титулы нысанында
мүліктік құқты (корпорация акциялары, вексельдер, коносаменттер және т.б.)
немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қарыздық қатынасты
куәландыратын ақша құжаты.
Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын
құжат ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе бағалы қағаздардың рөлі мен
экономикалық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олар инвестицияның
жоғары нысаны ретінде басты рөльде ойнайды.
Үшіншіден, бағалы қағаздар - бұл нақты активтерге (акцияларға,
чектерге, коносаменттерге, тұрғын үй сертификаттарына және т.б.) талап етуі
көрсетілетін құжаттар.
Төртіншіден, бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсіну үшін маңызды
сәті олардың табыс әкелуі болып табылады. Алайда, мұндай капиталдың нақты
капиталдан айырмашылығы бар: ол өндірістік үдерісте қызмет етпейді немесе
қатыспайды.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ
Сонымен қатар бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық
сипат, стандарттылық, сериялық сиякты сапалық қасиеттерімен азаматтық
айналымда қатысуын атамай өтуге болмайды.
Өтімділіктің астарында бағалы қағаздардың сатылуы нәтижесінде ақша
қаражаттарына айналу мүмкіндігі жатыр. Ол үшін бағалы қағаз нарықта
айналыста болуы қажет. Бағалы қағаздардың айналымдылық қасиеті сатып алу-
сату негізінде (акция, облигация және т.б.) немесе басқа тауарлар нарығымен
(чектер, вексельдер, коносаменттер, жекешелендіру құжаттары) айналымды
байланыстырып, төлем құралы ретінде іске асырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде, яғни өзіне тиесілі ұйымдары және
онда жұмыс істеу ережелері бар нарығы болуы керек. Алайда бағалы қағаздар
нарығында сатылатын тауарлар ерекше тауарлар болып табылады. Себебі бағалы
қағаздар бұл тек меншік титулы, табыс алуға құқық беретін, бірақ нақты
капитал алуға құқығы жоқ құжат. Бағалы қағаздар нарығының оқшаулануы
олардың осы сапасымен анықталады.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтар сияқты күрделі ұйымдық және
техникалық циклдардың толықтылығы мен аяқталғандылығын жоғары деңгейімен
ұсынады. Онда бағалы қағаздар баға кешенін қолдану арқылы сатып алу-сату
заты ретінде пайдаланылады, бұл жай тауарлардан ерекшеленеді.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне байланысты
олардың нарығы алғашқы және екінші болып бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарды олардың алғашқы иемденушілеріне сатады; екінші
нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иемденушілерінің ауысуы.
Бағалы қағаздардың атаулы (атаулы құн оларды шығару кезінде
анықталатын бағалы қағаздар құнының ақшалай көрінісі), эмиссиялық және
нарықтық бағасы болады.
Атаулы баға дивиденттерді, пайыздарды есептеу базасы ретінде нақты
есептік мәні бар және одан кейінгі есеп айырысуларда колданылады.
Эмиссиялық баға бағалы қағаздарды алғашқы орналастыру кезіндегі сатылу
бағасы. Ол табыстылық және несиелік пайыз деңгейімен анықталады. Нарықтык
баға - бағалы қағаздардың екінші нарықта айналу бағасы. Оның көлеміне
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы әсер етеді.
Сонымен, бағалы қағаздар шаруашылық қызметте қолданатын әр түрлі
құжаттардың жиыны. Сонымен бірге олар өздеріне тиісті жалпы бір белгілері
онда көрсетілген мүліктік құқты өткізу үшін ұсыну қажеттілігімен
біріктіріледі. Бағалы қағаздарды иемденудің мақсаты табыстылық, өтімділік
және қаржыландыру кезінде қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады.
2. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Бағалы қағаздардың түрі түсінігінде багалы қағаздарға тиісті жалпы
және бірдей белгілердің жиынтығы. Бағалы қағаздар жіктелуін және багалы
қағаздар түрлерінің жіктелуін айыра білу керек.
Бағалы қағаздардың жіктелуі мен бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуін
бөліп қарастыруға болады.
Бағалы қағаздардың жіктелуі - бұл бағалы қағаздардың өздерше тиісті
белгілері бойынша бөлінуі.
Бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуі - бұл бір түрдегі бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздарды басқа да түрлерге бөлу. Өз
кезегінде түрлерді одан әрі бөлуге болады. Әрбір төменгі жіктеу жоғары
түрган жіктеудің кұрамына кіреді. Мысалы, акция бағалы қағаздардың бір
түрі. Қарапайым акция бір дауысты немесе көп дауысты, номиналмен немесе
номиналсыз болуы мүмкін.
Бағалы қағаздар жоғарыда айтылғандай белгілі бір сипаттың жиынына ие.
Уақыт сипаттамасы:
қызмет ету мерзімі: айналысқа қай уақытта шығындарды, қай уақыт
кезеңіне немесе мерзімсіз;
• пайда болуы: басы өзінің бірінші негізінен келе ме немесе басқа
бағалы қағаздардан.
Кеңістік сипаттамасы:
• қызмет ету нысаны: қағазды немесе заңды түрде айтқанда құжатты нысан
немесе қағазсыз, кұжатсыз нысан;
• ұлттық белгісі: отандық немесе басқа мемлекеттік, яғни шетелдік;
• аймактық белгісі: елдің қай аумағында шығарылған. Нарықтық
сипаттамасы:
• бағалы қағаздар негізінде жатқан актив түрі немесе оның шығу негізі
(тауар, ақша, фирманың жиынтық активі және т.б.);
• иемдену тәртібі: ұсынушыға, атаулы, ордерлі. Атаулы бағалы қағаздар
- онда көрсетілген тұлғаның құқығын куәландыратынын көрсетеді. Ұсынушы
бағалы қағаздары - құқық оны ұсынушы адамға жатады. Ордерлі бағалы
қағаздар - құқық онда аталған адамға тиесілі.
• шығару нысаны: эмиссионды, яғни ішінде барлық бағалы қағаздар
өздерінің сипаттары бойышпа бірдей болып келетін бөлек сериялар бойынша
шығарылады немесе эмиссиялық емес;
• меншік нысаны және бағалы қағаздарды нарыққа шығарушы эмитент түрі:
мемлекет, корпорациялар, жеке тұлғалар;
• айналыс сипаты: нарықта еркін немесе шектеулі айналады;
• бағалы қағаздар ұсынатын құқық түрі негізінде экономикалық мәні;
• тәуекел деңгейі: жоғары, төмен және тағы басқа;
• табыс көзі: бағалы қағаздар бойынша табыстың қандай да болса бөлігін
төлей ме, жоқ әлде төлемей ме;
• қаражат салымның нысаны: ақша қарызға немесе меншік құқығын
иемденуге қаржылана ма.
Бағалы қағаздар сонымен қатар мерзімді және мерзімсіз болып бөлінеді.
Мерзімді - оларды шыгару кезінде мерзімі белгіленетін багалы қағаздар.
Әдетте мерзімді бағалы қағаздар үш түрге бөлінеді:
• қысқа мерзімді, айналымда бір жылға дейін жүретін;
• ұзақ мерзімді, айналымда бір жылдан жоғары мерзімде жүреді.
Мерзімсіз - айналым мерзімі шектелмеген бағалы қағаздар, ягни олар
шексіз қызмет етеді және бағалы бағаздар шыгару кезінде өтеу мерзімі
көрсетілмейді.
Бағалы қағаздардың пайда болуының классикалық нысаны - қағаз, яғни
бағалы қағаз құжат түрінде қолданылады. Бағалы қағаздар нарығының дамуы
бағалы қағаздардың көп түрінің, ең алдымен эмиссиялық нысанын құжатсыз
нысанға ауысуын талап етеді.
Инвестициялық (капиталдық) - капитал салымы үшін объекті болып
табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлік келісімдер
және т.б).
Инвестицияльщ емес - тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп айырысуга
қызмет көрсететін бағалы қағаздар (вексельдер, чектер, коносаменттер).
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және несиелік тәуекел
деңгейін, инвесторлардың қызығушылығы мен басқа факторларды ескергенде
қордың бағалы қағазы үш топқа бөлінеді:
. мемлекеттік; муниципалдық;
• мемпекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - мемлекеттің ішкі қарыздарының нысаны;
эмитенті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздар ішінде қазынашылық вексельдер мен міндеттемелер,
мемлекеттік және жинақ қарыздарының облигациялары кең тараған.
Муниципалдық бағалы қағаздарға жергілікті өкімет органдарының қарыздық
міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпорациялық және жеке қаржы
институттарымен ұсынылады. Корпорацияға кәсіпорындардың, ұйымдардың,
банктердің қарыздық міндеттемелері мен акциялары жатады. Жеке бағалы
қағаздарға жеке тұлғалар шығаратын вексельдер, чектер жатуы мүмкін.
Нарықтағы айналым ерекшелігіне байланысты бағалы қағаздарды нарықтық
(айналымды) және нарықтық емес (айналымсыз) деп беледі.
Нарықтық бағалы қағаздар екінші нарықта биржалық және биржадан тыс
айналыс шегінде еркін сатып алынуы және сатылуы мүмкін. Ол шығарылғаннан
кейін эмитентке кезектен тыс ұсынылмайды.
Нарықтық емес бағалы қағаздар бір қолдан екінші қолға еркін ауыспайды,
яғни оларда екінші айналыс болмайды. Бұл мынадай бағалы қағаздарға жатады,
мысалы, эмитент бағалы қағаздарды шығару кезінде тек эмитенттен басқа
адамға сатылмауы тиіс деген шарт қояды.
Сонымен қатар, айналысы шектелген бағалы қағаздар туралы айтып кетуге
болады. Сатып алу - сату мәмілесі бойынша шектеулер жабық акционерлік
қоғамының акцияларына жатады.
Бағалы қағаздардың борышқорлық және иемденуші үлесіне бөлінуі өз
кезегінде ақша қаражаттарын пайдаланудың екі мүмкін тәсілдерін көрсетеді:
әр түрлі активті меншікке алуға; уақытша пайдалануға.
Егер бағалы қағаздар салынған ақша сомасын қайтарып беру шартымен
шектелген мерзімге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бұл
облигациялар, банктік сертификаттар, вексельдар және т.б. Иеленуші бағалы
қағаздар активтерге сәйкес меншік құқығын береді. Бұл акциялар, варанттар,
коносаменттер және т.б.
Эмиссиялық бағалы қағаздар ірі серияда және көп көлемде және әрбір
серияның ішінде ұқсас шығарылады. Бұл - акция және облигация.
Эмиссиялық емес бағалы қағаздар аз серияда немесе санаулы түрде
шығарылады.
Қазіргі әлемдік тәжірибеде қолданылатын бағалы қағаздар екі үлкен
сыныпқа бөлінеді.
1-сынып - негізгі;
2-сынып - туынды.
Негізгі бағалы қағаздар - қандай да болса бір актив (тауар, ақша,
капитал, мүлік, әр түрлі ресурстар және т.б.) негізіне мүлік құқыгы жататын
бағалы қағаздар. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар
жатады.
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы туралы
Заңында туынды бағалы қағаздар - басқа бағалы қағаздар арқылы өзінің
құнын айырады деп айтылған. Туынды бағалы қағаздар - бұл әр түрлі базистік
активтермен бейнеленген, мүліктік жағдайға негізделген ерекше әмбебап
тауар. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форварттар,
варанттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер және тағы басқалар
жатады. Туынды бағалы қағаздар қоғам капиталының белгілі бір бөлігіне
тіркелетін меншік құқын тұрақтандыруға қарағанда, туынды бағалы қағаздарды
пайдалана отырып, болашақ кезеңде орындалатын кәсіпкерлік табысты алуға
құқықты тіркейді. Олардан пайданы бағамдар айырмашылығынан немесе әр түрлі
нарықта бір активті бір уақытта сатып алу-сатудан алады.
Қазакстан Республикасындағы акционерлік қоғам туралы Заң негізінде
акционерлік коғам акционерлердің жалпы жиналысының немесе қоғамның
директорлар кеңесінің шешімімен туынды бағалы қағаздарды, соның ішінде
бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықтарға сәйкес варранттарды да шығаруға
құқығы бар. Қоғам Қазақстан Республикасының сыртында да туынды бағалы
қағаздарды шығарып, орналастыруға құқылы. Коммерциялық емес ұйым болып
табылатын қоғам туынды бағалы қағаздар шығаруға құқығы жок.
Варрант акционерлік қоғам шыгаратын және варрантта бекітілген баға
бойынша бағалы қағаздардың белгілі бір көлемін одан сатып алу үшін ұстаушы
құқыгын куәландыратын туынды багалы қағаздар болып табылады. Қоғам акция
және облигация эмиссиясымен қатар варрант шығаруға құқы бар. Варранттар
бағалы қағаздардан оларды шығарғаннан кейін бөлінеді және оларда
көрсетілген бағалы қағаздарды сатып алғанға дейін нарықта өз бетінше
айналыста жүреді. Варанттар бөлініп шыққаннан кейін бағалы қағаздардың
сатылу құны олардың бағасына азайтылады. Қоғам варрантты қоғамның
болашақтағы бағалы қағаздар эмиссиясымен шығаруға құқы бар. Олар
иемденушіге қоғамнан бағалы қағаздарын варрантта келісілген баға бойынша
белгіленген кезең шегінде, кез келген уақытта алуға құқық береді. Варрант
иемденушіге дауыс беру құқығын бермейді және олар бойынша дивиденд
есептелінбейді.
Қоғам басқару органының шешімі бойынша опцион жағына шығарылатын
бағалы қағаздардың белгілі бір көлемін сатып алуға және сатуға артықша
құқық беретін опцион жасауға құқығы бар. Опционды жасау жағдайы және
тәртібі және олардың айналысы бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықпен
реттеледі.
Туынды бағалы қағаздар санатына ең алдымен депозитарийлік қолхаттар
жатады. Депозитарийлік қолхат - бұл шетел эмитентінің бағалы қағаздар
бойынша шығарылған және елде еркін айналыста жүретін туынды бағалы қағаз.
Бұл инвесторлардың шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарын иемдену үшін
қаржылық құрал болып табылады. Эмитенттердің депозитарийлік қолхаттарын
шығару шетел капиталының инвестициясының өсуімен, оларды тіркеу
кажеттілігінің болмауымен, оларды жергілікті салықты төлеуден босатумен
және барлық инвесторлар үшін қол жеткізілуімен байланысты. Депозитарийлік
қолхаттардың келесі түрлерін бөліп карастыруға болады:
американдық (ADR);
ғаламдық (GDR);
халықаралық (IDR).
ADR АҚШ нарығында айналады және долларлы номиналы болады, ал GDR
американдық нарықтан баска бірнеше нарықта сатылуы мүмкін және сонымен
бірге эмитентке дүниежүзілік нарық капиталын жаулап алуға мүмкіндік береді.
Әдетте американдық банктер эмитенттерге акциялары қор нарығында бағаланатын
елдерде кастодиандық қызмет көрсетуді ұсынады. Осы Атаулы ие депозиттеу
акция негізінде депозитарийлік қолхат шығарылады. Америка Құрама Штатында
осындай депозитарийлік қолхаттың біршама ірі депозитарийлік эмитент-
банктері City Bank New York, The Bank of New York, Morgan Bank болып
табылады. Ғаламдық депозитарийлік қолхаттар тіркелуі, шыгарылуы мүмкін,
олармен АҚШ ашық нарығында мәміле жасауға болады, сонымен қатар олар АҚШ-
тың негізгі қор биржаларында, сондай-ақ сол елдің шегінде бағаланады. GDR-
ді шығарғанға дейін банктер мен компаниялар алдымен АҚШ-та ADR шығаруы
тиіс, одан кейін Батыс Еуропада осы екі нарыққа шығарудың алғашқы қадамы
ретінде IDR шығаруы керек.
Қазақстан Республикасында алғаш рет депозитарийлік қолхат 1996 жылдың
басында ресейлік Альфа-банк филиалымен колданылды. 1997 жылы американдық
депозитарийлік қолхатты Казкоммерцбанк, 1998 жылы ШНОС мұнай компаниясы
шығарды. Бұл компаниялардың ADR котировкасы барлық ірі қор биржаларында
жүргізіледі.
Банк өзінің қызмет етуін жүзеге асыру үдерісінде айналымға бағалы
қағаздардың келесі түрлерін шығарады:
• акциялар;
• депозиттік сертификаттар;
• облигациялар;
бағалы қағаздардың басқа түрлері.
Акция бұл акция иемденушісінің акционерлік қогам
капиталына қатысқандығы туралы куәландыратын жэне оның иесіне осы қоғамның
пайдасының белгілі бір бөлігін дивиденд түрінде алуға құқық беретін
акционерлік қогам шығаратын багалы қағаз. Акциямен келесідей құқықтар
байланысты:
белгілі жағдайда пайдаға қатысу (дивидендке құқык);
акционердің жалпы жиналысына қатысу;
акционердің жалпы жиналысында дауыс беру құқығы;
капиталдың көбеюі кезінде жаңа акцияларды алуға артықшылық
құқығы.
Акция ұсынатын құқық көлеміне карай жай және артықшылығы бар болып
бөлінеді. Жай акциялар акционерлерге жоғарыда аталған құқықтарды банктің
заңы мен жарғысына сәйкес ұсынады. Артықшылығы бар акцияны ұстаушылардың
жай акцияны ұстаушыға қарағанда біршама артықшылығы бар.
Акцияның түрін ажыратудың тағы бір критерийі өткізу тәсілі болып
табылады. Ұсынушы және атаулы акциялары бөліп қарастырылды. Ұсынушы
акциялары екі жақтың келісімі бойынша және акцияларды беру арқылы жүзеге
асырылады. Атаулы акциялар екі жақтың келісімі бойынша және
индоссаланған құжаттар арқылы беріледі.
Банктік сертификаттар ақша қаражаттарын салу туралы салымшыға онда
белгіленген салым мерзімі аяқталганнан кейін, олар бойынша пайыз алу
құқығын куәландыратын банктің жазбаша куәлігі. Сертификаттардың екі түрі
болады: депозиттік және жинақтық. Депозиттік сертификат заңды тұлғаларға,
ал жинақтық -жеке тұлғаларға беріледі. Депозиттік сертификаттар, депозиттік
сертификатты ұсыну бойынша белгілі бір соманы тартуға құқық беретін талап
еткенге дейінгі және салымды тарту мерзімі және тиесілі пайыз көлемі
белгіленген мерзімді болып бөлуге болады. Депозиттік сертификаттардың
экономикалық мәні нарықтық құрал және несие ресурстарының мультипликаторы
ретінде қатысуында.
Депозиттік сертификат бойынша пайыз түріндегі алынған табыстар
белгіленген тәртіпте осы табыс көзіне салық салынады. Банктердің ҚР Ұлттық
банк лицензиясы негізінде сертификаттарды шығаруға құқығы бар.
Сертификаттар сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін есеп айырысу
немесе төлем құралы бола алмайды. Ол кепіл заты, сатып алу-сату объектісі
бола алады. Сертификаттарды сатып алу-сату бойынша есеп айырысуларды қолма-
қол және қолма-қолсыз түрде заңды және жеке тұлғалар жүзеге асырады.
Депозитті талап ету мерзімі келгенде банк сертификатты иемденушінің алғашқы
талабы бойынша сертификатты ұсыну кезіндегі төлемді жүргізеді. Өтеу үш әдіс
бойынша жүзеге асырылады:
• жаңа шығарылған сертификаттарды иемдену жолы;
• салымның басқа түрлеріне қолма-қолсыз аударымдар; қолма-қол ақша.
1996 жылы 19 қыркүйектегі ҚР депозиттік (банктік) сертификаттардың
шығарылуы мен айналымының жалпы Ережесіне сәйкес сертификаттар тек
мерзімді болуы мүмкін. Төленуге ұсынылған сертификаттар уақытында өтелмеген
болса, банк депозиторға айыппұл төлейді, олардың көлемі мен төлену тәртібі
эмитент-банктің бақылау кеңесі бекітетін сертификаттардың шығарылуы,
айналуы мен өтелуі шартында көрсетілуі қажет. Сертификат эмитент-банктің
орналасқан жерінен басқа да жерлердегі банк атынан операцияларды жүзеге
асыра алатын кез келген бөлімшесінде өтелуі мүмкін. Банк пайыздарды
төлеудің келесі жағдайларын қарастыра алады:
• сертификатты өтеу мерзімі аяқталғанға дейін жиі;
• сертификатты өтеу күнінде.
Банктік сертификаттық міндетті деректемелері келесілер болып табылады:
депозиттік сертификат атауы;
- депозитті енгізу күні;
- сертификатты өтеу күні; депозит сомасы;
эмитент-банктің депозит сомасы және ол бойынша тиісті
пайызды кайтару туралы міндеттемесі;
депозит бойынша жылдық пайыздық мөлшерлеме;
тиесілі пайыз сомасы, эмитент-банктің атауы және
орналасқан жері;
депозитордың аты-жөні, орналасқан жері;
эмитент-банктің сертификаты уақытында өтеу туралы
міндетін орындамау кезінде сертификатты өтеу жағдайы;
банк мөрімен бекітілген, эмитент-банктің екі уәкілетті тұлғаларының
қолдары.
Сертификат бланкісінің мәтінінде қандай да болса міндетті
деректемелердің біреуінің болмауы сол сертификатты жарамсыз деп танытады.
Сертификаттар бланкісі қатаң есептілік бланкі болып табылады және банктегі
бухгалтерлік есептің шоттар Жоспарына сәйкес баланстан тыс шотта
есептеледі. Депозиттік сертификаттар бланкісі ақша қоймаларында немесе
ертенбейтін шкафтарда сақталады. Шығару жағдайында сертификаттарды тиімді
орналастыруды қамтамасыз ету үшін, сертификаттардың айналымы мен етелуі
кезінде келесі сәттер ескерілуі мүмкін:
жылдық пайыздық мөлшерлеме деңгейі;
шығарудың стандартты шарттары (эмиссия және өтеу күні, қысқа
номинал);
номиналды төлеу және пайыздарды есептеу кепілі. Қазакстан
Республикасының Азаматтык кодексіне сәйкес облигация бұл облигацияның
немесе баска да мүліктік баламаның онда көрсетілген атаулы құнын
оны шыгарушы тұлгадан оны ұстаушының иемденуге құқын растайтын багалы
қағаз. Облигация оны ұстаушыға облигацияның атаулы құнынан тұрақты
пайызды немесе басқа мүліктік құқықты алуға құқық береді. Облигация
келесі іргелі қасиеттерге иемденеді:
бұл эмитент мүлкіне меншік титулы емес, бұл қарыз куәлігі; акцияға
қарағанда облигацияда ақырғы төлеу мерзімі болады (өтелетін бағалы қағаз);
- пайыздарды төлеу кезінде акция (дивиденд төлеумен салыстырғанда)
және басқа да міндеттемелерді қанағаттандыру (қоғамды жою кезінде)
алдында жоғары;
- эмитентті басқаруға құқық бермейді. Облигацияларды шығару тәртібі:
Әмитент қосымша қорларды тарту үшін жарғылық капитал көлемінен
аспайтын облигация шыгаруға құқығы бар. Бірақ, жаргылық капитал толығымен
төленіп, осы уақыт аралығында жылдық баланста үш жылдан кем емес
қызмет істеуі кезінде ғана жүзеге асады;
Құқықты бекіту әдісі бойынша облигациялар атаулы болу керек;
- Эмитенттің активі облигацияны шығаруды камтамасыз ететін күрал
болып табылады, яғни оларға жылжымайтын мүліктер, эмитентке тиісті бағалы
қағаздар, ақша қаражаттары, басқа да қозғалмайтын мүліктер жатады
(материалдық емес активтер камтамасыз ету қызметін аткармайды); Олигацияны
шығару шарты эмитенттің өзінің акцияларын айырбастау жолымен өтелуі мүмкін;
Акцияның атаулы құнының көлемі шектелмейді; Облигациялар бойынша
пайыздар эмитенттің каржылық жағдайына қарамастан, белгіленген уақытта
төленуі тиіс. Облигацияларға негізгі бөліктен басқа пайызды төлеуге
купондық парақ беріледі. Купон - бұл онда купондық мөлшерлеменің цифрлары
көрсетілген қиынды талон. Облигацияның нарықтық және атаулы құны болады.
Облигацияның атаулы құны облигация бетінде белгіленіп және қарызға беріліп,
облигациялық қарыз мезгілі аяқталған бойдан қайтарылуға тиіс сома
көрсетіледі. Атаулы құнға қарағанда төмен багамен сатылатын облигациялар
дисконтпен сатылған деп аталады. Егер оны жоғары бағамен сататын болса,
сатушы сыйақы алады. Эмиссиялау және өтеуге дейінгі аралықта облигациялар
нарықта белгіленген баға бойынша сатылады және сатып алынады. Оның
номиналына байланысты пайыз көрсетілген нарықтық бағасы облигацияның курсы
деп аталады. Бағалы қағаздардың тұрақты пайыздық табысы келесі формула
арқылы табылады:
Табыс =
Номиналды пайыз
Эмиссиялық курс
х 100.
(12)
Табыс арнайы айналатын тираждағы ұтыс немесе купонды төлеу
жолымен беріледі.
Облигацияны айналысқа шығару бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықта
белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс. Облигацияны
мемлекет, акционерлік қоғамдар және жеке компаниялар бір жылдан кем емес
уақытқа шығара алады Қоғам кезең аралық облигацияның атаулы құнынан пайыз
түрінде төленетін табыс ретінде купонды облигациялар және сатып алу және
атаулы құнының айырмасы ретінде өтеуден түскен табыс төленетін дисконтты
облигация шығарады. Қоғам келесідей облигациялар шығаруға құқығы бар:
- белгілі бір мүлік кепілімен қамтылған;
- үшінші жақтың соз беруімен қамтылған;
- заңды тәртіпте қамтамасыз етпеу бекітілген. Эмитентіне байланысты
мынадай түрлері бар:
- мемлекеттік;
- муниципалды;
- корпорациялық;
- шетел.
Номиналды өтеу әдісі бойынша: бір жолғы төлем;
- уақыт бойынша бөлу;
Жалпы облигация көлемінің тіркелген үлесін біртіндеп өтеу. Төлеу
түріне байланысты:
- тек пайыздар;
- нөлдік купон;
- атаулы құн;
- кезеңдік тіркелген табыс жәие атаулы құн;
- атаулы құн және жиынтық табыс.
Купонды төлеу әдісі бойынша:
тұрақты купондық мөлшерлеме;
қалқымалы купондық мөлшерлеме;
біркелкі өсетін купондық мөлшерлеме (индекстелетін);
ең төмен немесе нөлдік купон;
таңдап төлеу;
аралас түрде.
Банктер облигацияларды және бағалы қағаздардың басқа да түрлерін
эмиссиялау кезінде Қазақсган Республикасының Ұлттық банкісінде бағалы
қағаздардың эмиссия анықтамалығының сараптамасынан өтулері кажет.
Бағалы қағаздарды шығару екі жақ ушін де тиімді, біріншіден, банк
бағалы қағаздарды онда көрсетілген мерзімде өтейді, ол банк үшін ақша
қаражаттарын өзінің жобаларына салуға мүмкіндік береді. Сатып алушы-клиент
үшін тиімділік бағалы қағаздарды қажет уақытында есептелген пайызды
жоғалтпай сатуында.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздармен жасалатын операциялар
көлемінің ішінде негізгі үлесті мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері алып
отыр. Мемлекеттік бағалы қағаздар - бұл эмитенті мемлекет болып табылатын,
мемлекеттің ішкі қарыз нысаны, қарыздық багалы қағаздар.
Коммерциялық банктердің мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілетін
операциянын ішінде ең көп қолданылатын түрі Ұлттық банктің қысқа мерзімді
ноталарын сатып алу-сату операциялары болып табылады.
Қысқа мерзімді ноталар
1997 жылғы 30 маусымдағы Қазақстан Республикасыыың Ұлттық баикінің
қысқа мерзімді ноталарын орналастыру, айналысқа жіберу және өтеу Ережесіне
сәйкес Ұлттық банк айналысқа шығаратын және тоқсан күнге дейін айналым
мерзімі бар мемлекеттік дисконтталған бағалы қағаздар. Алғашкыда атаулы
құнынан төмен бағамен сатылады да, кейін атаулы құн бойынша өтеледі. Қысқа
мерзімді ноталар айналымдағы ақша массасын реттеугр арналған ақша-несие
саясатының қүралы болып табылады. Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталарының
атаулы құны 100 теңге деп шығарылады. Қысқа мерзімді ноталар табыстылығы
соңғы қазынашылық вексельдер аукциондағы табыс деңгейінің шегінде белгілі.
Қысқа мерзімді ноталар аукцион негізінде Ұлттық банк белгілейтін бағалы
қағаздар нарығының маманданған қатысушылары - алғашқы агенттер арқылы
орналастырылады.
Алғашқы агент бағалы қағаздар нарығында диллерлік және немесе
брокерлік қызметті жүзеге асыра алатын, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық
комиссиясынан алған лицензиясы бар бағалы қағаздар нарығының кәсіби
қатысушысы болып табылатын заңды тұлғалар болуы мүмкін. Қысқа мерзімді
ноталардьт сатып алуға коммерциялық банктер арыз жазады. Қысқа мерзімді
ноталар айналымға түсетін бағалы қағаздар болып табылады. Оны иемденуші оны
кепілге беруге, РЕІІО және кері РЕІІО операцияларын жүргізуге, екінші
нарықта сатып алу-сатуға құкығы бар. Екінші нарықтағы Ұлттық банктердің
қысқа мерзімді ноталармен жасалынатын мәмілелері өтеу мерзімі белгіленген
күнге дейін бір жұмыс күнінде аяқталады. Сонымен бірге, барлық
операцияларды инвесторлар алғашқы агенттермен мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығында Ұлттық банкпен қысқа мерзімді ноталарды жасалынатын шарттарға
қызмет етуге келісімге отыруы жүзеге асады.
Ұлттық банктің қыска мерзімді ноталарды шығарушы эмитенті болуының
негізгі мақсаты Қаржы министрлігі бағалы кдғаздар нарығында ақша массасына
оперативті ықпал етуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты Ұлттық банктің
қысқа мерзімді ноталары бойынша жүргізілетін операциялары аталған ақша
массасын реттейтін жанама операцияларға жатады.
Ұлттық банктің кысқа мерзімді ноталары мемлекеттік бағалы қағаздарға
теңестіріледі, сондықтан да олар жоғары өтімді және сенімді болып табылады.
Сонымен қатар, банктік ноталарға салық салынбайды. Егер олардың артықшылығы
туралы айтатын болсақ, онда Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары қысқа
мерзім ішінде бос ақша қаражаттарын реттеуге мүмкіндік береді. Қысқа
мерзімді ноталардың кемшілігі ұсақ инвесторларга тиімді болмауында, өйткені
оның табыстылығы басқа мемлекеттік міндеттемелерге қарағанда төмен болады.
Ноталардың тағы бір артықшылығы оларды тарту және орналастыру мөлшерлемесі
арасындағы айырма болып табылады. Яғни екінші нарықта тарту мөлшерлемесі,
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталарын орналастыру мөлшерлемесіне
қарағанда айтарлықтай төмен. Өтімді активтер тез сатылып және аз шығын алып
келуі мүмкін. Ұлттық банктің ноталары инвесторлардың кажеттілігін
қанағаттандырып, сонымен бірге пайыздық табыс алып келеді. Табыс дисконттық
инвестициялық құрал есебінен төленуі мумкін. Ұлттық банктің ноталары
дисконтты бағалы қағаздардың мысалы бола алады. Инвестициялық икемділікті
және қаражаттағы кенеттен болатын қажеттіліктерді жабу үшін инвесторларға
жеткілікті өтімді құралдардың қоры қажет. Қысқа мерзімді құралдар
өтімділікті қамтамасыз етеді және ағымдағы табысты реттейді.
Дисконтпен сатып алу, бағалы қағаздардың атаулы құнынан төмен сатып
алуын білдіреді: өтеу және сатып алу курсының арасындағы айырма пайыз
сомасын білдіреді.
Инвесторлар үшін мемлекеттік бағалы қағаздар операцияларының тағы бір
тиімді түрі, мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелерді сатып
алу-сату келісімшартымен ресімделетін, мемлекеттік кысқа мерзімді
міндеттемелерді сатып алу-сату операциялары (МЕККАМ) болып табылады (2-
қосымша).
МЕККАМ - мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелар. Үкімет
атынан Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі шығарады, олар
мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады жәғіе орнатылған заңдылықтарға
сәйкес Қазақстанның екінші бағалы қағаздар нарығында еркін айналысқа
түседі. Материалдық емес нысанда мерзімі үш, алты, oн екі айға шығарылады,
депо шотына сәйкес жазуларды жүргізу жолымен орналастырылады және айналысқа
түседі.
МЕККАМ мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелерінің
номиналдық құны - 100 теңге. МЕККАМ ұстаушылары Қазақстан Республикасының
резидент және бейрезиденттік заңды және жеке тұлғалары болып табылды.
МЕККАМ иелері оны кепілге беруге, РЕІІО[1] операцияларын жүргізуге, екінші
нарықта сатып алуға және сатуға құқығы бар. Мемлекеттік қысқа мерзімді
қазыналық міндеттерді есептеу, жүргізу және сақтау Ұлттық банктің
депозитарийінде депо шоты бойынша жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қысқа мерзімді міндеттемелерді (МҚМ) тарту көптеген
факторлармен қамтамасыз етіледі. Оның негізгілеріне төмендегілер жатады:
Сенімділіктің жоғары деңгейі. Эмитентті Қаржы министрлігі болып
табылатын облигацияларды өтеу, мемлекет Үкіметімен кепілденеді. Сонымен
қатар, осы қағаздардың қызмет ету кезеңінен бастап Қаржы министрлігінің МҚМ
өтемеуі болған емес. Алдындағы облигация сериясын өтеу бөлшектеніп немесе
жаңа қарызды орналастыру есебінен толық жүзеге асырылады. Бірак мемлекет
үшін оң мезеті қарызға қызмет көрсету Қаржы министрлігіне арзанға
түсетіндігінде болып табылады. Әрине, ішкі мемлекеттік қарыз - уақытша
ысырылған эмиссия екенін ұмытпау керек. Бірақ, инвесторлардың көзқарасы
бойынша бұл қағаздар тиімді болып табылады.
Абсолюттік өтімділік. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мүше мемлекеттер
шығаратын мемлекеттік бағалы қағаздар арасында, Қазақстанның мемлекеттік
қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелері жетекші орында келеді. Қазіргі
уақыттағы олардың төмен инвестициялық тартылуына қарамастан, МҚМ нарығы
шетелдік қаржыландыру аймағында зерттелініп отыр. Қазақстанда мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығы 1994 жылдың сәуірінен бастап қалыптасты. Осы кезеңде
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Үкімет атынан 3 айлық айналым
мерзімі бар дисконтталған қысқа мерзімді қазынашылық вексельдер шығарылды.
1995 жылдың мамыр айы мен тамыз айларының аралығында үш айлық МҚМ-ге
сұраныс көп болды. Осы жағдайга сүйене отырып, Қазақстан Республикасының
Үкіметі айналысқа алты айлық МҚМ шығару туралы шешім қабылдады. Сонымен
қатар 1996 жылы әр кезеңінде оларға деген сұраныс әлі де көп болды. Одан
басқа республикалық бюджет тапшылығын жабу мақсатында 1996 жылдың
қыркүйегінде Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік бағалы
қағаздардың жаңа түрін - мемлекеттік ішкі қарыздың ұлттық жинақ
облигацияларын (ҰЖО) шығарды. 1997 жылдың ішінде мемлекеттік бағалы
қағаздар нарығы Қазақстанның қор нарығында басымдық жағдайға ие болды. 1997
жылдың маусымында айналым мерзімі 2 жылға тең алғашқы мемлекеттік орта
мерзімді қазынашылық міндеттемелер - МЕОКАМ айналысқа шығарылады.
Мәмілені ресімдеудін қарапайымдылыгы. Қорларды мемлекеттік қазынашылық
облигацияларға орналастыру кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігін
талдаудың қажеттілігі жок, ал сол тәртіптің арқасында 2-3 жұмыс күні
үнемделеді. Сондықтан бос активтерді қысқа мерзімге және кайтарылуының жүз
пайыз кепіл болуына МҚМ пайдаланған өте тиімді. Сонымен бірге міндеттемелер
кейбір қысқа мерзімді қаржылық операцияларды хеджирлеу құралы ретінде
қолданылуы мүмкін.
Салық жеңілдіктері. Қазақстанның мемлекеттік бағалы қағаздарының
танымал факторлардың бірі салық кодексіне сәйкес келетін, мемлекеттік
бағалы қағаздармен тұрақты пайыздық мәмілелер, сонымен қатар олар бойынша
табысқа салық салынбайды, тек Ұлттық жинақ және МҚМ қоспағанда - орталық
басқару органдары шығарған бағалы қағаздар қозғалысы операциясын жүзеге
асыру негізінде - әрбір сатылу бағасы мың теңгеден бір теңге мөлшерінде.
Қазіргі таңда мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы белсенді түрде
банкаралық несие шетке шығарып келе жатқанын айта кету керек. Ол нақты
кредиторларға салық салынбаған пайыз алуға және мемлекеттік бағалы
қағаздарды кепілге ала отырып, несиелеу кезінде өздерінің тәуекелдігін
сақтандыруға мүмкіндік береді.
Сонымен, МҚМ орта мерзімді инвестиция құралы ретінде қаражаттарды
тиімді орналастыру мүмкіндігін береді. Сонымен бірге, олардың табыстылығы
қаншалықты төмендесе де сапаларын жогары өтімді және жоғары сенімді бағалы
қағаз болып калады. Көптеген банктер, қаржы компаниялары және коммерциялық
кәсіпорындар мемлекеттік қазыналық облигацияларға үлкен қызығушылық
танытады, сондықтан олардың көлемі өсуде. Қазақстандағы қаржы құралдарын
объективті бағалай отырып, мемлекеттік қазыналық облигацияларға қолда бар
өтімділікті ескере отырып табыс тәуекел арақатынасына қарағанда нақты
баламалар әзірше жоқ.
МҚМ-ді алғашқы орналастыру эмитент тапсырысы бойынша олардың
арасындағы бекітілген келісіміне сәйкес Ұлттық банк атынан жүзеге
асырылады. Егер коммерциялық банк мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып
алғысы келсе, онда ол ең алдымен өз клиенттерінің арызын жинап, содан кейін
өз арыздарын тапсырады (3-қосымша).
Арызды алғаннан кейін Үлттык банк коммерциялық банкке
өтініш жібереді (4-қосымша).
Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарын алғашқы орналастыруы
келесі әдістер арқылы жүзеге асырылады:
Бағаның әр түрлілігін қанағаттандырудың аукциондық әдісі дисконттык
мемлекеттік бағалы қағаздарын алғашқы орналастыру кезінде қолданылатын
әдіс. Онда сүраныстарды қанағаттандыру жоғары дисконтты бағадан басталып,
жарияланған эмиссия көлемі біткенде аяқталады. Сұранысты қанағаттандыру
алғашқы дилердің өтінішінде көрсетілген дисконт есебінде жүзеге асады.
Бірыңғай баға жағдайы бойынша аукциондық әдіс - екі және одан да көп
айналым мерзімі бар пайыздық мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастыру
кезінде қолданылады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды осы әдіспен
орналастырудың мақсаты қатысушылардың өтінішін аукцион шартына байланысты
қабылдау, ал өтінішті қанағаттандыру жарияланған аукцион көлемі
қарастырылып болған өтініште көрсетілген пайыздық шарт деңгейінде
жүргізіледі, яғни етініштер онда көрсетілген табыстылыққа байланыссыз
бірыңғай бағалық шарт бойынша канағаттандырылады.
Жазылу - орналасатын бағалы қағаз түрі бойынша эмитент белгілейтін
сыйақы мөлшері қолданылатын және алғашқы дилерден жарияланған эмиссия
көлеміне жеткенге дейінгі ұстауға берген өтініштері алынатын мемлекеттік
бағалы қағаздарын алғашқы орналастыру әдісі. Бұл әдістің мақсаты
инвесторлар - жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша каражаттарын
тарту болып табылады.
Орналастырғанға дейінгі әдіс - орташа салмақтанған дисконт немесе
бағалы қағаздардың осы түрі бойынша алғашқы орналастырудың соңғы
жүргізілген жылдық пайыздық мөлшерлемесіне байланысты қолданылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға сонымен қатар МЕОКАМ, МЕАКАМ, МЕИКАМ,
МБҚ, АВМЕКАМ, МЕКАВМ жатады.
МЕОКАМ — айналым мерзімі екі және үш жыл болатын мемлекеттік орта
мерзімді қазыналық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлігі шығарады және Қазақстанның бағалы қағаздар нарығында
зандылықтарға сәйкес еркін айналыста жүреді. Олар материалдық емес нысанда
шығарылып, каржы агентінің депозитарийінде және алғашқы делдалдардың
Қосалқы депозитарийінде олардың ұстаушылардың депо шоты бойынша сәйкес
жазуларды енгізу арқылы орналастырылады және өтеледі. Олардың атаулы құны -
1000 теңге. Мемлекеттік орта мерзімді қазыналық міндеттемелерінің
ұстаушылары Қазақстан Республикасының резидент және бейрезидент занды
және жеке тұлғалары бола алады. Қазыналық міндеттеме айналысы республикалық
бюджетке ақша қаражаты түскеннен кейін депо шоты бойынша жазба жүргізу
сәтінен басталады. МЕОКАМ ұстаушылары оларды кепілге беруге, РЕПО
операцияларын жүргізуге, екінші нарықта сатуға және сатып алуға қүқылы.
МЕОКАМ есебі мен қозғалысы Ұлттық банк депозитарийіндегі депо шоты және
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына қатысушы әрбір тұлға бойынша алғашқы
делдалдардың қосалқы депозитарийінде жүзеге асырылады.
МЕАКАМ - айналым мерзімі 10 жыл болатын мемлекеттік арнайы қазынашылық
міндеттеме. Қазақстан Республикасының Үкіметі атынан Қаржы министрлігі
шығаратын және бағалы қағаздар нарығының заңдылықтарына сәйкес еркін
айналыста болады. Арнайы қазынашылық міндеттемелер ЖАҚ Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийінде депо шотында жазба түрінде құжатсыз нысанда
шығарылады. МЕАКАМ атаулы құны 1000 теңге.
МЕАКАМ ұстаушылары оларды кепілге беруге, РЕПО операцияларын
жүргізуге, екінші нарықта сатуға және сатып алуға құқылы. Сонымен қатар
инвестор сатып алу-сату, кепіл және РЕПО операциялары бойынша барлық
операцияларды алғашқы делдал арқылы Орталық депозитарийге аудару жолымен
рәсімдейді. МЕАКАМ-ді есепке алу, сақтау және ауыстыру Орталық депозитарий
тәртібіне сәйкес депо шотында жүзеге асырылады.
МЕИКАМ - айналым мерзімі үш және одан көп ай болатын мемлекеттік
индекстелген қазынашылық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігі ағымдағы республикалық бюджет тапшылығын
қаржыландыру мақсатында шығарады және заңдылықтарға сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздар нарығында еркін айналысқа түсе алады. Индекстелген
қазынашылық міндеттемелер құжатсыз нысанда шығарылады, оларды ұстаушылардың
Орталық депозитарийінде және олардың инвесторлары бойынша алғашқы
делдалдарда ашылатын депо шотындағы сәйкес жазбаларды енгізу арқылы
орналастырылады және айналысқа түседі. Олардың атаулы құны - 1000 теңге.
МЕИКАМ -ұстаушыларына Қазақстан Республикасының резидент және бейрезидент
заңды және жеке тұлғалары жатады. Индекстелген қазынашылық міндеттемелерге
меншік құқығын есепке алу және орналастыру индекстелген қазынашылық
міндеттемелерді ұстаушылардың жазбаша және электронды тапсырысы негізінде
сатып алушы мен сатушының депо шотына сәйкес жазбаларды енгізу жолымен
депозитарий арқылы жүзеге асырылады.
МБҚ - мемлекеттік бағалы қағаздар. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігі ағымдағы айналым мерзімі 364 күн болатын материалдық емес
тіркелген нысавда республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру
мақсатында шығарады. Қаржы агентінің басты депозитарийінде депо шотындағы
жазба арқылы орналастырылады. Ұлттық жинақ облигациялары Қазақстан
Республикасы аумағында еркін айналыста болады және оны ұстаушылар Қазақстан
Республикасының резидент және бейрезидент заңды және жеке тұлғалары болып
табылды.
АВМЕКАМ - айналым мерзімі 5 жыл, атаулы құны 100 АҚШ доллары болатын
арнайы валюталық мемлекеттік облигациялар. АВМЕКАМ-ді шығару зейнетақы
активтерінің есебінен жинақтаушы зейнетақы корларының теңгедегі мемлекеттік
қазынашылық міндеттемелері мен ұлттық жинақ облигацияларын айырбастау жолы
арқылы жүзеге асырылады. Иемденушілерге өтеу кезінде номиналдық құнын алуға
және 6,14 жылдық пайыз мөлшерінде сыйақы алуға құқық береді. АВМЕКАМ
құжатсыз нысанда шығарылады, олардың инвесторлары бойынша мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығында алғашқы делдалдарда ашылған, депо шотына сәйкес
жазбаларды енгізу арқылы орналастырылады және айналысқа түседі. АВМЕКАМ
айналысы 1999 жылдың 12 сәуірінен басталды. Арнайы валюталық мемлекеттік
облигацияларына меншік құқығын есепке алу және орналастыру ұстаушылардың
жазбаша және электронды тапсырысы негізінде сатып алушы мен сатушының депо
шотына сәйкес жазбаларды енгізу жолымен депозитарий арқылы жүзеге
асырылады. АВМЕКАМ өтеу мерзімі 2004 жылдың 8 сәуірі.
Коммерциялық банктер банкаралық несиені мемлекеттік қағаздарды кепілге
ала отырып беруге тәжірибе жүргізуде. Мемлекеттің бағалы қағаздарын кепілге
беру арқылы несиені алғашқы делдалдар, сондай-ақ алғашқы делдалдар банкінің
инвесторы болатын банк және фирмаларды ала алды.
Бірінші жағдайда, несие алушы және бағалы қағаздар ұстаушы банк
кепілзат беруші, ал несие беретін банк - кепілзат иесі; екінші жағдайда,
кепілзат беруші - алғашқы делдал клиенті болып табылатын, несие алғысы
келетін банк, кепілзат ұстаушы - несие беретін банк, ал алғашқы делдал бұл
кезде қарыз алушының қосалқы депозитарийі болып табылады. Банкаралық
несиені құжатты түрде беру кез келген несиелер сиякты рәсімделеді, екі
данада банкаралық несиелік шарт (5-қосымша) және үш данада кепіл шарты (6-
қосымша) жасалады. Кепіл шарты міндетті түрде Ұлттық банк
Депозитарийіндегі кепілзат туралы келісімшартты тіркеу журналында
тіркелінеді. Кепілзат туралы келісімшарт негізінде кепілдік операциялары
кезіндегі қазынашылық міндеттемелерді есепке елу және есептен шығаруға
ДЕПО тапсырмасы (7-қосымша) және мемлекеттік бағалы қағаздар Б
типіндегі депо шотынан Гб типіндегі кепілге алынған қазынашылық
міндеттемелер депо шотына ауысады. Осы шоттағы бағалы қағаздар
оқшауланып, несиені өтегенге дейін пайдаланылмайды. Өтеліп болғаннан кейін
жаңа ДЕПО тапсырмасы жасалады, онда қазынашылық міндеттемелер Гб
типіндегі депо шотынан Б типіндегі депо шотына ауыстырылады. Несиені
қайтара алмау жағдайы туындаған кезде қарыз алушы банк Ұлттық банкке хат
арқылы ескертеді.
3.БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДА КӘСІБИ ҚЫЗМЕТТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҮШІН КЕЛІСІМ
АЛУ ТӘРТІБІ
Әлемдік тәжірибе жай банк ісі қызметімен бағалы қағаздар нарығы
қызметінің үйлесу мәселелерінің екі ықпалын ажыратады.
Ықпалдардың біріне сәйкес банктерге бағалы қағаздар нарығын-да кәсіби
қызметтің кейбір түрімен (брокерлік, делдалдық, нарықты ұйымдастырушы)
айналысуға болмайды, сондай-ақ инвесторлар ретінде кәсіби емес қызметтің
бөлек түрлеріне шектеулер қойылуы қажет. Банктерді коммерциялық және
инвестициялық деп бөлу коммерциялық банктерге (салымдар мен депозиттерді
қабылдайтын) жоғары тәуекелді бағалы қағаздармен байланысты кейбір кәсіби
емес операциялармен (мемлекеттік емес бағалы қағаздарды қаржыландыру)
айналысуға шек қою дегенді білдіреді, сонымен қатар тәуекелділікке жоғары
кәсіби қызметтің кейбір түрімен айналысуға шек қояды.
Екінші ықпал банктерге жай банктік операцияларды бағалы қағаздар
нарығының көптеген операциялармен үйлестіруге келісім берілген. Бұндай
ықпал еуропалық елдерде басым және одақтастық Еуропа болашағы үшін негіз
ретінде қабылданған. Осы ықпалға сәйкес банктік инвестициялық
операциялардың тәуекелділігін шектеу қызметтерді тура бөлудің хирургиялық
шаралармен емес, ал банктік қызметке мемлекеттік бақылау жүргізу жолымен
(Қазақстанда да қадағаланады) бағалы қағаздарға банктердің
ынталандырылмайтын шамадан тыс инвестицияларын арнайы кіріктірме
шектеулерді енгізу арқылы жүзеге асырылу керек. Қазақстанда банк жүйесі
банктердің әмбебаптылығының - екінші ықпалын ұстанады.
Банктер Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасы Заңы
негізінде өздері тартқан ақша қаражаттарын бағалы қағаздарға
инвестицияланған заңды тұлға - инвестициялық инвестор болып табылады.
Банктер делдалдық операцияларды Қазақстан Республикасының бағалы қағаздары
бойынша Ұлттық комиссиядан рұқсат қағаз алған кезде Банктер және банктік
қызмет туралы заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес және Ұлттық
банк келісімі бойынша жүзеге асырады.
Екінші деңгейдегі банктер бағалы қағаздар нарығында заңды рұқсат
етілген келесідей қызмет түрлерін атқарады:
- брокерлік және делдалдық қызмет;
- инвестициялар мен қорларды басқару;
- бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға есеп айырысу қызметін
көрсету;
- кастодиондық қызмет;
- тізілімді жүргізу және депозитарийлік қызмет көрсету; кеңес
берушілік қызмет және т.б.
Бағалы қағаздар нарығы туралы Заңға сәйкес брокерлік қызмет сычакы
келісімшарты негізінде клиент кызығушылығының тапсырысы бойынша бағалы
қағаздармен мәмілелерді жүргізеді.
Делдалдық қызмет өз атынан бағалы қағаздармен және өз есебіне пайда
табу мақсатында мәміле жүргізу тұжырымын жасайды.
Кастодиондық қызмет - клиенттердің сенімді бағалы қағаздары мен ақша
қаражаттарын сақтау және есепке алу бойынша қызметтерді жүргізу.
Қаржылық активтерге капиталды қаржыландырумен байланысты сүрақтар
бойынша көрсетілетін консультациялық қызметтер коммерциялық банктердің
бағалы қағаздар нарығындағы жаңа қызмет түрі болып орын алды. Көрсетілетін
консультациялық қызметтер табыстар мен әр түрлі активтер тәуекелділігінің
арасындағы сәйкестікті терең талдауға, сатып алу және бағалы қағаздар
портфелін олардың табыс серпіні есебімен қалыптастырудың алгоритмін
клиенттер үшін құруға мүмкіндік беретін банктердің ішкі ақпараттық жүйесіне
сүйенеді.
Одан басқа банк делдалдық операцияларды жүргізе алады. Банк
комиссиялық кезеңде оның клиенті, мысалы, қандай да болса бір акционерлік
қоғам шығаратын бағалы қағаздарды алғашқы орналастыруға қатысады. Банктің
қатысуы екі жақтың құқықтары мен міндеттемелері берілетін эмиссиялық
келісімшарт негізінде жүзеге асырылады.
Банк тек бағалы қағаздар эмитентімен ғана емес, сонымен бірге оларды
сатып алушы немесе сатушымен әріптестік қарым-қатынаста болады. Бұл
кезде екі жақ келісімшарт жасасады. Онда банк тапсырыс берушінің келесі
қызмет түрлерін орындауға міндеттенеді:
- сатуға ұсынылатын бағалы қағаздарға өтініш бойынша бағалау жүргізу;
- оның атына және оның есебіне бағалы қағаздарды сатып алу;
- бағалы қағаздарды орналастыру;
- бағалы қағаздар нарығындағы мәміле, бағам
туралы хабарлау;
- бағалы қағаздар нарығында бірлестік әрекеттерін жүргізу;
- бағалы қағаздар нарығындағы операциялармен байланысты
кез келген сұрақтар бойынша кеңес беру.
Сонымен қатар коммерциялық банктер карыз алушыдан бағалы қағаздарды
берілген қысқа мерзімді несие бойынша кепіл ретінде қабылдауы мүмкін.
Кепілзат құны атаулы құн бойынша емес нарықтық бағам бойынша бағаланады.
Бұл кепілзаттың қарастырылатын түрінің айрыкшалығымен түсіндіріледі: осы
бағалы қағаздардың нарықтық бағамы түскен кезде бірден құнсыздануы мүмкін.
Кепілзаттың өзіндік ерекшелігі қарыз алушының жауапкершілігі кепілзат
құнымен жойылмай, оның барлық мүлкіне таратылатындығымен тұжырымдалады. Тек
осындай тәсілдеме кепілзат қабылдай отырып, несие беру кезінде банктің
коммерциялық қызығушылығын қорғайды.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздармен операцияларын кеңейтуге
талпынуы, біріншіден, осы операциялардың жоғары табыстылығымен; екіншіден,
тікелей банктік несиені тиімді пайдалану саласына қатысты қысқаруымен
ынталандырылады. Нарықты интернационалдандыру нәтижесінде үлттық
коммерциялық банктер банктерге айтарлықтай пайда әкелетін шетел акциялары
және облигациялармен байланысты өз операцияларының көлемін кеңейтеді.
Бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім алу
үшін ҚР Үлттык банкке келесі қүжаттар ұсынылады:
• кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім алу үшін өтініш;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz