Лизингтік шарттың объектілер шеңбері
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1. Лизингтің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .3
2Қазіргі кезеңдегі лизингтік қатынастарды ұйымдастыруды
талдау ... ... 15
. 3. Қазақстанда лизингтің
даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
3
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлікте лизингтік бизнестің орны ең алдымен лизинг объектісімен -
машина, жабдықтар, көліктік және басқа да құралдармен анықталады.
Лизингтің әйгілігі күрт өсті; құрал-жабдықтарды сатып алуға қарызға
ақша алудың орнына компания оны лизингке ала бастады. Темір жол немесе авиа
компаниялары лизингке орасан зор жабдықтар алды, көптеген компаниялар
лизингке өз мүліктерін ала алады, ал әр түрлі дүкендер – қоймалар мен
ғимараттарды алады. Керек десе, коммуналды қызмет кәсіпорындары, несиеге
ақша алған оларға қиындыққа соққан соң, лизингке келеді.
Қазақстан Республикасында лизингтік нарықты дамыту еліміздің темір жол
кешеніндегі негізгі құралдардың тозу мәселесін шешуге байланысты ерекше
өзектілікке ие болуда. Жаңа технологияларды енгізу, жаңарту мәселелері
маңызды инвестицияларды тартуды талап етеді.
Лизинг шағын темір жол компанияларының мүліктерін қайта құрылымдауда
әйгілі тәсіл болды.
Лизингтің даму қажеттілігі және сәйкес заң шығарушы базаларының болуы
шағын және орта бизнесті қолдау мемлекеттік бағдарламасында келісілді.
Лизингтің дамуы үшін қолайлы нормативті-құқықтық базаны құру, еліміздің
экономикалық әлеуетін дамыту серпілісіне, одан басқа, жұмыс орындарын және
бюджетке түскен салықтық түсімдердің ұлғаюы, Қазақстан экономикасының шикі
зат секторына тәуелділігінің азаюуы үшін қызмет етеді.
Бірақ, лизинг мәселесі жеткілікті жағдайда зерттелмеген. Бұл
құбылыстарға арналған шағын басылымдарда, лизингтің мазмұны әр түрлі
түсіндіріледі. Көбінесе, оның құқықтық және қаржылық аспектілері
қарастырылады, ал лизингтік қатынастардың экономикалық мазмұндағы
теориялық зерттеулері жоқ.
1. Лизингтің түсінігі, анықтамасы және мәні
“Лизинг” деген терминнің өзі ағылшынның “To leaze”, яғни “жалға беру”
немесе “жалға алу” сөзінен шыққан. Бірақ лизингтің кез-келген анықтамасы
шектеулі болып табылады және де жаңа кредитті құрал-жабдықтардың барлық
формасын ескере алмайды. Лизинг қаржылы-коммерциялық, құқықтық, техникалық
аспектілерге ие.
Лизинг дегеніміз – лизингтік компаниядан қарызға алу есебінен өндіріске
қажет құрал-жабдыққа жедел қол жеткізуге мүмкіндік беретін құрал.
80-жылдардың басында лизинг түсінігі жай ғана ұзақ мерзімді жалдау
ретінде ғана емес, жалгерлік қатынас, кепілдік есебімен, несиелік
қаржыландыру элементтері, қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар және
басқа да қаржылық механизмдер қатыстырылған дәстүрлі емес, келешекті
қаржыландырудың қосымша жүйесі ретінде қарастырылды. Лизингтік операция
бүгінгі күні Қазақстандық экономикаға өте қажетті банктік құрылымның
өндірісті қаржыландыру бойынша іскерлік ортамен бірлесе қызмет етуіне әсер
ететін операция.
Лизинг бұйымына кез келген тұтынылатын заттар, оның ішінде, кәсіпкерлік
қызметте пайдаланылатын машина, құрал-жабдық, сайман, құрылғы, ғимараттар,
құрылыстар, жер телімдері, көлік құралдары және кәсіпкерлік мақсатта
пайдаланылатын басқа да негізгі қаражаттар. Құнды қағаздар мен табиғат
байлықтары лизинг заты бола алмайды.
Лизинг капитал салымының қаржылық арнайы түрі, банктік несиенің
альтернативті түрі, қаржылық ресурстардың жеке пайдалануы болып табылады.
Өндіріс компанияларына керекті тауарларды елеулі шығынсыз-ақ алуды және
өндіріс құрылғыларының ескеруімен байланысты шығындардан қашуды қамтамасыз
етеді.
Есептеулер бойынша қазірге кезде қарым-қатынастың күрделілігімен
шартталған және сонымен байланысты 100 шақты анықтама түрі бар.
Лизинг түсінігіне анықтамалар:
1. Лизингтік келісімінің экономикалық мазмұны және құқықтық
формасы
2. Лизингтік шарттың объектілер шеңбері
3. Шарттық қатысушылар саны және құрамы
4. Шарт мерзімі
Лизинг өндірістік кәсіпорындарды орташа және ұзақ мерзімді
қаржыландырудың неғұрлым тиімді нысандарының бірі. Оған жұмыс істеп тұрған
компаниялар да, жаңадан құрылған компаниялар да қол жеткізе алады. Мұндай
инвестициялық құрал әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылады.
Әртүрлі сала мамандары және сала қызметкерлері (заңгер, саудагер-
қабылдаушылар, маркетологтар, банкирлер, ішкі экономика саласының
қызметкерлері) лизингке әрқилы анықтама береді, олар яғни лизингті
инвестициялық және банк ісіне немесе іскер қызметіне жатқызады.
Көп жағдайда отандық әдебиеттерде лизинг түсініктемесінің жалға беру
немесе ұзақ мерзімді машина арендасын, құрал-жабдық, көлік құралдарын және
өнеркәсіптік жабдықтарды жалға беру негізінде түсіндіреді.
Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті мүліктерді
меншікке емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл
есебімен (кепілдік, тапсырыс) несиелеу элементтері, дамыған нарық
қатынасына тән әр түрлі қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері
бойынша есеп айырысулар кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша
көзі ретінде енгізіледі.
Жалға беру дегеніміз екі жақты шарт (келісім), яғни жалға беруші мен
жалға алушы арасындағы шарт болып табылады, ал лизингтік келісім әдетте үш
жақты немесе көп жақты келісімде жасалады. Оны мына келесі схема түрінде
көруге болады.
Жалға беру
Кейбір экономистер лизинг түсінігін капитал салымының қысқа, орта және
сол белгілі тауарды жалға беру және сол белгілі тауарды иеленуге үшінші
тұлғаға құқық беретін лизингті компанияның негізгі қорына арнайы
қаржыландыру түрі ретінде түсіндіреді.
Біржақты және басқа да анықтамаларға - жалға беру, қаржыландыру
түрлері, несиелендіру түрлері, тауарды өткізу түрлері – лизингтің көпқырлы
табиғаты оның күрделі жұп конструкцияларының өмірге келуіне әсер етті,
мысалы: “лизинг-несие”, “несие-жалға беру”, “жалға беру – сату”, “жалға
беру-сатып алу”, “сатып алу-лизинг”. Сондықтан да кей жағдайларда лизинг
сауда-қаржылық немесе сауда-коммерциялық операцияларға, ал басқа жерлерде
сауда-жалға алу, ал үшінші жерлерде – несиені-жалға беру келісім түрлерінде
түсіндеріледі.
Белгілі австриялық саудагер Вольфганг Хойер Еуропада бизнесті қалай
жасау керек деген кітабында: лизинг жалға беру (алу) келісімі немесе
несиені тағайындау келісімі ме? - деп сұрай келе былай жауап берген
болатын: жалпы айтқанда, лизинг ерекше түрдегі жоғарыда айтылған
элементтің де сәйкес келуін қадағалайтын келісім түрі.
Экономикалық қатынастарда лизинг капитал салымының іске асыру әдісі,
қаржылық операциялардың жаңа түрі ретінде көп қарастырылады.
Коммерциялық несие тауар түрінде беріледі, ал ақшалай түрде өтелінеді.
Лизингте несие тауар түрінде беріледі. Келісімнің аяғында лизинг беруші
шарт объектісі қайтарылады, яғни табиғи – заттық форма түрінде
қайтарылады.
Қазақстанда 2000 жылдан бері лизингілік несие қолданылып келеді. Лизинг
- бұл негізгі құрал-жабдық мүлкін сатып алу жэне оны жеке занды тұлғаларға
белгілі бір төлем үшін нақты мерзімге әрі лизинг алушының мүлікті сатып алу
кұқығын қарастыратын келісімшарттың бекітілуіне себепкер болатын белгілі
бір шарт-тармен лизингілік келісімшарттың негізінде ұсыну бойынша
инвестициялық қызметтің түрі.
Қызметтің бұл түрі ҚР Қаржылық лизинг туралы заңымен, Азаматтық,
Салықтық жэне Кедендік кодекстермен, Инвестицияны мемлекеттік қолдау
туралы және Инвестиция туралы заңдарымен реттеледі.
Лизинг объектісі лизинг берушінің балансында болады және лизинг
объектісінің амортизациясы жеделдетілген амортизация коэффициентіне сәйкес
қызмет көрсету жұмысының өзіндік құнына катысты болады, лизингтің әрекет
ету мерзімі лизинг объектісінің толық амортизациясының мерзімімен ұзақтық
бо-йынша өлшемделуі керек.
Лизинг - бұл мүліктің меншік иесі (жалға беруші) мен жалдаушының
арасындагы келісім. Бұл келісім - мүлікті делдал болып табылатын лизингілік
компания арқылы айтылган мерзімге және төлемі үшін пайдалалануға бсру.
Осылайша, лизингілік мімілеге лизинг беруші, лизинг алушы жэне сатушы
(жабдықтаушы) қатысады.
Лизинг өзінің мазмұны бойынша несие қатынасына сәйкес келеді және мәні
бойынша ссудага ұқсас. Лизинг осы экономикалық мағынада лизинг берушінің
лизинг алушыға мүлікті пайдалануға беру формасында берілетін (тауарлық
несие) несиені білдіреді.
Лизиигтің банк иесиесінен артыкшылықтары:
- мүлік кепілге салынбайды, яғни мүлікті кепілге салудың қажеті
болмайды;
- бизнес жоспарды ұсынудың қажеттілігі болмайды;
- лингілік төлемнің жүйесі икемді болады және ол игеруге жатқызылады,
бұл
салық салынатын базаны кемітуге мүмкіндік береді;
- жүз пайыздық несиелеу және төлемдерді дереу төлеуді талап етпейді.
Лизинглік несиені Қазақстанда ауыл шаруашылық өндірушілері комбайн,
трактор және өзге де ауыл шаруашылығына қажетті машиналар үшін, ауыл
шаруашылық өнімдерін өндейтін кәсіпорындар технологиялар үшін, шығын және
орта бизнестің субъектілері пайдаланылады.
Бүгінгі таңда лизинг кез келген өндірістің материалдық-техникалық
базасын дамытуға ауқымды капитал салымдарын салуга мүмкіндік береді.
Машиналармен кұрал-жабдықты сатып алудың басқа тәсілдерімен салыстырғанда
лизингтің бірқатар елеулі артықшылықтары бар:
- лизинг кәсіпкерге - жалдаушыға өндірісті аса ірі бір жолғы
шығындарсыз
ұлғайтылуына мүмкіндік береді;
- өтімді каражаттардың шектеліп қалу мәселесі жұмсарады;
- негізгі кұрал-жабдықты сатып алуға кеткен шыгын келісім-шарт әрекет
ететін барлық мерзімге бірдей (біркелкі) болінеді;
- қаржы капиталы тартылмайды және т.б.
Лизинг беруші-банктің лизингілік кызметінің артықшылыгы:
- лизинг барысында мүлік лизинг алушының балансына өтеді;
- қосымша құн салығынан босатылады;
- лизингілік компанияның несиелеуінен табыс және акциядан дивиденттер
алады.
Осылайша лизинг-банктің қызметін көрсету аясын кеңейтудің келешіегі зор
бағыты.
Лизингтік бизнес кәсіпкерлік қызметтің ерекше саласын ұсынады. Лизингті
белсенді енгізетін болса, мүмкіншілігіне қарай өндірісті техникалық қайта
жарақтандырудың, Қазақстан экономикасын құрылымдық қайта құрудың, нарықты
1. Лизингтің түрлері және оларды жіктеу сипаттамасы
Лизингтің түрлерінің жіктелуі шет елдерде де және отандық тәжірибелерде
қажетті түрде негіздемелерге ие болды.
1998 жылы Оттавада қабылданған халықаралық қаржылық лизинг
конвенциясында былай деп айтылған: Халықаралық тәжірибеде лизинг үш жақты
қатынастар кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші)
пайдаланушы өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша
пайдалануға береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықтың
сатып алушы меншігінде қалдырылуы мүмкін.
Әр түрлі белгілеріне қарай лизингтік операцияларды келесі тәртіппен
топтастыруға болады. Қатысушылар құрамына қарай мынадай болып бөлінеді:
- тура лизинг, бұл кезде мүлік иесі өз еркімен объектіні
лизингке өткізеді
(екі жақты келісім);
- жанама лизинг (үш жақты немесе көпжақты лизинг), бұл кезде мүлікті
беру делдал арқылы жүзеге асырылады.
Тура лизингтің жиі кездесетін түрі - қайтымды лизинг, лизинг фирмасы
иесінен мүлікті сатып алып, оны оған қайта жалға беретін лизинг.
Мүлікті типіне қарай былай бөлуге болады:
- жылжымалы мүлік лизингі;
- жылжымайтын мүлік лизингі;
- бұрын пайдаланылған мүлік лизингі.
Өтеу деңгейіне қарай былай бөлуге болады:
- бір келісімнің әрекет ету мерзімінде мүлік құны толық өтелетін
лизинг;
- толық өтелмейтін лизинг.
Амортизация шарты бойынша былай бөледі:
- толық амортизация және соған сәйкес лизинг объектісінің құны толық
төленетін лизинг;
- толық емес амортизациялы лизинг.
Қызмет объектісіне қарай былай бөледі:
- егер жалданатын затқа көрсетілетін барлық қызметті лизинг алушы өз
мойнына алса, таза лизинг;
- толық қызмет жиынтығы бар лизинг - объектіге толық қызмет көрсету
лизинг берушіге жүктеледі;
- жартылай қызмет жиынтығы бар лизинг.
Операция өткізілетін нарық секторында ішкі және сыртқы (халықаралық)
лизингті қарастырады.
Сыртқы лизинг экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизинг кезінде шетел лизинг алушы, ал импорттық лизинг кезінде - лизинг
беруші болып табылады.
Салық және амортизациялық жеңілдіктерге қатысты лизинг мынадай болып
бөлінеді:
- жалған лизинг - қызмет алыпсатарлық сипатта болады және
жеңілдіктер
есебінен пайда табу мақсатында жүргізіледі;
- нағыз лизинг - жалға берушінің инвестициялық жеңілдік және жедел
амортизация сияқты салық жеңілдіктеріне құқы бар, ал жалға алушы
салық
төлеу үшін жарияланған кірістер есебінен жалдық төлемдерді алып
тастай
алады.
Лизингтік төлемдерін сипатына қарай былай бөледі:
- ақша төлемімен жүргізілетін лизинг - барлық төлемдер ақша
нысанында жүргізіледі;
- компенсациялық төлеммен жүргізілетін лизинг - төлем аталған
жабдықта
өндірілген тауарларды жеткізу немесе қарсы қызмет көрсету
нысанында
жүзеге асырылады;
- аралас төлемді лизинг.
Лизингтің осы нысандарын негізгі екі түрге біріктіруге болады
- жедел (оперативтік) және қаржылық лизинг.
Жедел лизинг - көліктік құрал-жабдықтарды, аппаратуралар мен басқа да
техникаларды қысқа мерзімді жалға беру. Оның ерекшелігі құрал-жабдықты
пайдаланған соң иесіне қайтару болып табылады. Лизинг берушінің жалға
ұсынылатын затты алу мен ұстауға байланысты шығындары бір лизингтік
келісімшарт ағымында жалдық төлемдермен өтелмейді.
Жедел лизинг кезінде мүлік оның қызмет ету мерзімінен едәуір төмен
мерзімге (ақталуы толық емес лизинг) уақытша қолдану үшін пайдаланушыға
беріледі, бұл ондай мүлікті лизингке бірнеше беруге мүмкіндік жасайды.
Әдетте, пайдалануға берілген құрал-жабдықты техникалық қамту мен жөндеу
лизинг берушінің міндеті болып табылады.
Жедел лизингтің төмендегідей ерекшеліктері бар: лизинг шартының
мерзімі мүліктің толықтай физикалық жағынан тозуына қарағанда аз болады;
мүліктің бүлінуінен немесе жоғалуынан болатын жоғалту шығындарының
тәуекелін лизинг алушы көтереді; лизинг біткеннен кейін мүлік лизинг
берушіге қайтарылады. Оперативтік лизинг құрамына мыналар кіреді:
рейтинг— бір күннен бір жылға дейінгі қысқа мерзімдік лизинг;
хайринг — бір жылдан үш жылға дейінгі орташа мерзімдік лизинг.
Қаржылық лизинг - қолдану үрдісінде мүліктің толық немесе үлкен
бөлігінің амортизациясы өтетін ерте және ұзақ мерзімді сипаттағы
келісімдермен сипатталатын лизингтің неғұрлым кең қолданылатын типтік
нысаны. Қаржылық лизингтің маңызды белгісі - лизингтік жалдау
шығындарын қалпына келтіруғе қажетті жалдаудың негізгі мерзімі деп
аталатын ағымда келісімді бұзудың мүмкін болмайтындығында.
Қаржылық лизинг мүліктің 2-ден 6 жылға дейінгі құрайтын мерзімге
уақытша пайдалануға берілетіндігімен (толық ақталатан лизинг) сипатталады,
бұл ретте лизинг шартын ол аяқталғанға дейін бұзуға болмайды. Қаржылық
лизингте техникалық қызмет көрсету және жөндеу ажыратылған.
Қаржы лизингі – үш қатысушының арасында жасалатын негізгі қорларды
жаңартуға бағытталған инвестициялық қызметтің түрі.
Лизинг беруші - лизинг компаниясы, компания лизинг мәмілесін іске асыру
барысында өнім берушіден (сатушыдан) мүлікті (жабдық, көлік, қозғалмайтын
мүлік және т.с.с.) өз есебінен меншігіне сатып алады және оны лизинг
алушыға лизинг нысанасы ретінде қаржы лизингінің шартында көрсетілген
төлемақыға, белгілі мерзімге және белгілі шартпен соңынан сатып алуға
болатындай уақытша меншіктенуге береді.
Лизинг алушы - лизинг нысанасын белгілі төлемақыға, белгілі мерзімге
және белгілі шартпен кәсіпкерлік мақсатта пайдалану үшін соңынан сатып
алуға болатындай уақытша меншіктенуге және пайдалануға алатын орташа және
ірі кәсіпорын.
Өнім беруші (сатушы) - бұл жабдықты өнім беруші, жасалған сату-сатып
алу шартына сәйкес өнім беруші лизинг нысанасы болып табылатын мүлікті,
яғни таңдап алған жабдықты (техниканы) белгіленген мерзімде және белгілі
шартпен жеткізіп береді. Лизинг нысанасын лизинг алушыға жеткізу және
әкеліп беру өнім берушінің және жасалған сату-сатып алу шартына сәйкес
жүргізіледі.
Лизинг шартында уақытша пайдалануға алынған тауарларды сатып алу
мүмкіндігі көзделген.
Қаржылық лизинг:
қызмет көрсетілетін лизингі;
ливеридж - лизинг;
пакеттегі лизинг болып бөлінеді.
Қызмет көрсетілетін лизинг - қаржылық лизингтің мердігерлік шартымен
үйлесімі және мүліктің құрамы және қызмет көрсетілуімен байланысты күллі
бірқатар қызметтерді керсетуді көздейді.
Ливеридж-лизинг - қаржылық лизингтің бір түрі, онда лизингке берілетін
мүліктің үлкен үлесі (құны бойынша) үшінші тараптан – инвестордан қарызға
алынады. Жалға алу мерзімінің бірінші жартысында жалға алынған құрал-жабдық
бойынша амортизациялық аударымдар және оны сатып алуға алынған қарыздың
пайызын төлеу жүзеге асырылады, бұл инвестордың пайдасына (кірісіне)
салынатын салық деңгейін төмендетеді және салықтың кейінге қалдыру
тиімділігіне қол жеткізеді.
Пакеттегі лизинг несиені ғимарат және құрылыстар нысанында рәсімдеуге
мүмкіндік жасайды, бірақ құрал-жабдық жалға алушыға жалға алу шарты бойынша
беріледі.
Қаржылық лизинг - бұл ұзақ мерзімді жал болып табылады, оның шартының
құрамында келесі критерийлердің ең болмаса біреуі көрсетілуі қажет:
- меншік құқығының жал мерзімі аяқталуына қарай көшуі;
- келісімшарттары бәсекелес саудадан мүлікті сатып алу
құқын
ұсынады;
- жал байынша жалға берушіге ең аз төленетін келтірілген құн
жабдықтың
нарықтық құнының 90 %-ына тең немесе одан жоғары болу керек.
Келтірілген құнды есептеу кезінде қабылданатын дисконттау мөлшерлемесі
ұсынылатын несие бойынша (жалға берушіде) пайыздық мөлшерлеме және алынатын
несиелер бойынша (жалға алушыда) пайыздық мөлшерлеменің ең азына тең болуы
керек, онда:
- жалға алушының ең аз төлемі - жал бойынша жылдық төлем;
- ең жоғары төлем - жалға алынған мүлікті сатып алу кезіндегі төлем;
- келтірілген құн - ағымдағы жылға келтірілген болашақ жылдың
ақша ағымының құны.
Егер жал келісімшарты жоғарыда аталған қағидалардың ең болмаса біреуіне
сәйкес келмесе, онда бұндай жал қарапайым болып саналады.
Мысалы: мүліктің жал мерзімі - 5 жыл, мүліктің құны - 10 000 бірлік,
күтілетін пайдалану мерзімі - 10 жыл. Жал мерзімі аяқталған бойда мүлік
жалға берушіде қалады, жалға берушіде де, жалға алушыда да пайыздық
мөлшерлеме сәйкесінше 8 және 10%.
Жылдық төлемдер - 2300 бірлік
Дисконттау мөлшерлемесі - 8%
Дисконттау коэффициенті = 1(1+0.08)хп
мұндағы, п - жалды төлеу жылы 1-жылдың коэффициенті = 1(1+0.08)1=0.93
2-жылдың коэффициенті = 1(1+0.08)2 =0.85 3-жылдың коэффициенті = 0.79 4-
жылдың коэффициенті = 0.73 5-жылдың коәффициенті = 0.68. Келтірілген құн =
2300 х (0.93+0.85+0.79+0.73+0.68 = 9154 немесе 91.5%, жал қаржылық болып
саналады.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасының заңында қаржылық
лизинг түсінігі инвестициялық қызмет түрі ретінде анықталады, бұл кезде:
- лизинг беруші - лизинг шартымен лизинг затын сатушыдан алуға және
оны лизинг алушыға белгілі төлеммен, белгіленген мерзімге және
анықталған шартпен уақытша пайдалануға және кәсіпкерлік мақсаттар
үшін қолдануға міндеттенеді. Лизинг заты лизинг алушыға берілетін
мерзім ұзақтығы жағынан лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі
бөлігінің (80 пайыздан кем емес) амортизациясымен өлшенеді.
- лизинг алушы - лизинг келісіміне сәйкес, келісім жасау кезіндегі
баға бойынша лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің
(80 пайыздан кем емес) көлемде қалпына келті-рілуімен (амортизация)
есептелетін қалыпты кезеңдік төлемдерді төлеуге міндеттенеді. Бұл
кезде әрекет ету мерзімі өткеннен кейін лизинг заты толықтай лизинг
алушының меншігіне көшеді немесе ол аяқталғанға дейін лизинг
келісімінде қарастырылған төлем толықтай төленеді, әрине, егер
мұндай алмасу келісімде көрсетілген жағдайда ғана.
Лизинг затына үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар,
көліктік құралдар, жер учаскелері және басқа да тұтынылатын заттар жатады.
Бағалы қағаздар және табиғи ресурстар лизинг заты бола алмайды. Лизинг
келісімінің барлық әрекет ету мерзімінде лизинг затына меншік құқы лизинг
берушіде сақталады. Лизинг келісімін мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен
бастап, лизинг алушыға лизингтік затты уақытша иемденуге және қолдануға
құқы беріледі.
Лизинг беруші - тартылған немесе меншікті каржысы есебінен өз
меншігіне лизинг затын алатын және оны лизинг келісімшартымен лизинг
алушыға жолдайтын лизингке қатысушысы. Лизинг беруші бір мезетке
лизинг қызметілің басқа қатысушысы ретінде қызмет етуге құқы жоқ.
Лизинг алушы - лизинг келісімшартымен лизинг затын кәсіпкерлік мақсат
үшін қабылдайтын, лизингтік қызметтің қатысушысы.
Экономикалық қатынастарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны
ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады.
Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық және төлемділік шартымен мүліктерді
уақытша пайдалануға жалдау ретінде түсінсек, онда оны негізгі қорға
салынған тауарлық несие ретінде қарастыруға болады. Сондықтан, кейде
лизингті несие-жал деп атайды.
Тауарға деген меншік құқығының сатушыдан сатып алушыға ауысу шартынан
айырмашылығы, лизинг кезінде жалға деген меншік құқығы жалға берушіде
сақталады да, ал лизинг алушы оны уақытша қолдануға ғана құқық ала алады.
Лизингтік мәміле негізін келесілер құрайды:
- мәміле объектісі;
- мәміле субъектілері (лизингтік келісім тараптары);
- лизингтік келісім мерзімі (лизинг кезеңі);
- лизингтік төлемдер;
- лизинг бойынша ұсынылатын қызметтер.
Өндірістік циклде жойылмайтын материалдық құндылықтардың кез келген
түрі лизингтік қызмет объектісі болып табылады. Жалға берілетін объект
табиғаты бойынша жылжымалы және жылжымайтын мүлік лизингі қарастырылады.
Мәміле объектісіне тікелей қатысы бар тараптар лизинг субъектісі болып
саналады. Банктерді лизингтік қызмет нарығына енгізу, біріншіден лизинг-
бизнестің капитал сыйымды түрі болуымен, ал банктер - ақша ресурстарының
негізгі ұстаушысы болуымен байланысты. Екіншіден, лизингтік қызмет өзінің
экономикалық табиғаты бойынша банктік несиелеумен тығыз байланысты және
соңғысына өзіндік балама ретінде шығуы жатады.
Лизинг кезеңі лизингтік келісімнің әрекет ету мерзімімен түсіндіріледі.
Себебі лизинг - ұзақ мерзімді жалдаудың негізгі нысаны, жоғары құн және
қызмет объектілерінің әрекет ету мерзімінің ұзақтығы лизинг кезеңінің
уақытша шектерін анықтайды. Лизингтік келісім мерзімін анықтау кезінде
лизинг алушы мен лизинг беруші келесі мезеттерді ескереді: құрал-жабдықтың
қызмет ету мерзімін, оның амортизациялық кезеңдерін, неғұрлым өндірістік
немесе ұксас арзан қызметтердің пайда болу циклдерін, инфляциялық үрдіс
динамикасын, қарыз капиталы нарығының жағдаятын (конъюнктурасын) және оны
дамыту беталысын (тенденцияларын).
Лизинг берушіге тиесілі лизингтік төлемдер сомасын анықтау, лизинг
операцияларының неғұрлым күрделі тәртібі болып табылады. Лизингтік төлемдер
лизинг алушы өндіретін өнім (жұмыс, қызмет) құнына заңмен белгіленген
тәртіпте енгізіледі.
Төлемдерді кезеңдеріне қарай былай бөледі:
- кезеңдік төлемдер - лизингтік келісімге қатысушы, талаптар
келісімімен
жасалған кесте бойынша төленетін жылдық, тоқсандық, айлық төлемдер;
- бір мерзімдік төлемдер - егер келісімде лизинг берушіге аванс
төлеу
қарастырылса, кезеңдік төлемдермен қатар қолданылады.
Лизинг алушының қаржылық жағдайы мен төлем мүмкіндіктерін ескере
отырып, мәміледе лизингтік төлемдерді төлеудің төмендегідей әр түрлі
тәсілдері белгіленуі мүмкін:
- бірдей үлестермен - бір қалыпты түзу сызықты төлемдер;
- өспелі өлшемдермен (прогрессивгік төлемдер), лизингтің бастапқы
кезеңінде
лизингті пайдаланушыға лизингтік төлемді аз жарналармен енгізген
ыңғайлы,
ал содан соң жабдықты меңгеру және онда өндірілетін өнім
қарқынын
арттыруға байланысты төлемді ұлғайтатын, негізінен қаржылық
жағдайы
тұрақсыз лизинг алушыларға қолданылатын төлем;
- азаймалы өлшемдермен (жеделдетілген, регрессивті төлемдер),
лизингтің
бастапқы кезеңінде пайдаланушы лизинг бе-рушіге өз берешегінің көп
бөлігін
өтеуді көздейтін, қаржылық жағдайы тұрақты лизинг алушылар
қолданатын
төлемдер.
Жалпы жал төлемдердің көлеміне амортизациялық аударулар көлемі, қалдық
құн, несие үшін пайыз, лизинг компаниясы көрсететін қызмет шығындары
(тасымалдауды, лизинг объектісіне техникалық қызмет көрсетуді, құрастыруды,
салық салу, қызметті рәсімдеу бойынша кеңестерді ұйымдастыру) әсер етеді.
Кез келген лизингтік төлем құрамына келесі негізгі элементтер енеді:
- амортизация;
- мәмілені жузеге асыру үшін лизинг берушінің тартылатын ресурстар
үшін төлемі;
- көрсетілетін қызметтер үшін лизинг берушінің кірісіне
енетін
лизингтік маржа;
- лизинг берушіге тиесілі кейбір тәуекелділік деңгейіне
қатысты
тәуекелділік сыйақысының көлемі.
Ресурстар үшін төлем, лизингтік маржа және тәуекелділік сыйақысы
лизингтік пайызды құрайды. Қаржылық лизинг бойынша жалдау төлем сомасын
есептеу үшін лизингтік мәміле шарттармен өзара байланысты жалдау төлем
көлеміне белгілейтін аннуитеттер (нақты қарыз бойынша жылдық төлемдер)
формуласы қолданылады.
Лизинг лизинг берушіге ұсынылатын қызметтердің көп түрлілігімен
сипатталады. Бұл қызметтердің барлық түрін екі топқа бөлуге болады:
- техникалық қызмет - клиент пайдаланатын объектіні тасымалдауды,
құрастыруды және орналастыруды ұйымдастыруға, жабдыққа техникалық
қызмет етуге және ағымды жөңдеуге байланысты (көбіне жабдық жаңа
болған
жағдайда);
- кеңес беру қызметі - салық салу рәсімдеу және т.б. мәселелер
бойынша
қызметтер.
Жалгер лизинг компаниясынан қажетті жабдықты алу үшін өтініш жазады,
өтініште жабдық аты, жабдықтаушы, жабдық типі, маркасы, бағасы және оны
қолдану мерзімі көрсетіледі. Өтініште, сондай-ақ жалгердің өндірістік және
қаржылық қызмет деректері көрсетіледі. Ұсынылған мәліметтер толық талданған
соң лизингтік компания соңғы шешімге келеді және оны лизинг алушыға лизинг
келісімінің жалпы шарттарын қоса хатпен жібереді, ал жабдықтаушы жақ лизинг
компаниясының жабдық алу жөніндегі ақпаратымен хабардар етіледі. Бұл
жағдайда лизинг беруші жабдықтаушымен жабдық құнын келіседі, қажет болса
қызмет объектісінің сенімділігі, өнімділігі және тиімділігімен танысады.
Хатқа қосымша лизинг келісімінде лизингтің келесі маңызды шарттары
көрсетіледі:
- келісім заты;
- лизинг затын сатушының аты, сатушы таңдауы кіммен белгіленгені;
- лизинг алушының лизинг затын жалдау шарттары және мерзімдері;
- лизинг затының құны;
- келісімде әрекет ету мерзімдері;
- лизинг алушының меншігіне лизинг затының біржола берілу
шарттары;
- егер мұндай берілу келісімде қаралса;
- лизинг затының сипаты;
- лизинг затын құрастыру және жөндеу тәртібі;
- лизинг затын сақтандыру;
- тараптардың біріне лизинг затын лизинг беруші атына мемлекеттік
тіркеуден өткізу туралы міндеттемені белгілеу;
- лизинг шарты бойынша лизинг алушының міндеттемелерін
орындауына лизинг берушінің бақылау жасау тәртібі;
- талаптар жауапкершілігі.
Осы шарттардың бірі көрсетілмесе лизинг келісімі жасалмаған болып
саналады. Бұл кезде лизинг келісімінің мерзімі лизинг затының толық немесе
жарты құнының амортизация мерзімінен кем болмауы тиіс.
Лизинг беруші лизинг келісімінің жалпы шартымен танысып, лизинг алушыға
бекітім-міндеттемесі бар хатты, қол қойылған келісімнің жалпы шартының
көшірмесін, оған жабдыққа тапсырыс жасау бланкісін қосып жібереді. Бұл
құжатты фирма-жабдықтаушы дайындайды және лизинг алушымен келісіледі.
Аталған қүжаттарды алған соң лизинг беруші тапсырысқа қол қояады және оны
жабдықтаушыға жолдайды. Тапсырыс бланкінің орнына сату-сатып алу туралы
келісім және жабдыққа жіктелім құрастыруды қолдануы мүмкін.
Жабдықтаушы жабдықты лизинг алушыға жеткізіп береді және қызмет
объектісін жүргізеді. Жұмыс аяқталуымен жабдықты нақты жеткізгенін
дәлелдейтін қабылдау жөніндегі хаттама толтырылады. Қабылдау жөніндегі
хаттамаға лизингтік қызметке қатысушылардың қолы қойылады және лизинг алушы
қызмет объектісінің құнын төлейді.
Лизинг беруші келесі жағдайларда лизинг келісімін бұзуды және лизинг
алушы есебінен лизинг затын қайтаруды талап ете алады:
- егер лизинг алушы лизинг затын айтарлықтай нашар ұстаса;
-
егер лизинг алушы лизинг затын лизинг келісімшарттарын бұзып
пайдаланса немесе лизинг берушінің жазбаша ескертулерін
тыңдамай, лизинг затын басқаша пайдаланса;
- егер лизинг алушы екі немесе одан да көп рет қатарынан,
келісіммен
белгіленген мерзімде лизинг келісімі бойынша төлемді енгізбесе.
Лизинг алушы лизинг келісімін бұзуды немесе лизинг беруші есебінен
лизинг затын қайтарып алуын келесі жағдайларда талап ете алады:
- лизинг беруші лизинг затын жеткізбесе немесе лизинг затын
келісімшартқа сәйкес қолдануға кедергі жасаса;
- егер жолданған лизинг затында лизинг келісімінде көрсетілмеген
кедергілер болса;
- егер лизинг беруші лизинг затын жеткізу мерзімдерін бұзса. Егер
лизинг алушымен жасалған лизинг келісімінің шарттары бұзылса,
лизинг
беруші Лизинг туралы заңның 11-бабына сәйкес, лизинг алушыдан
келісілген өлшемде айыпақы (өсімақы, тұрақсыздықтар) төлеуін
қарастыра
алады.
Осы операциялар лизинг нысанасын пайдалану барысында лизинг шарттарын
бірнеше мәрте қолдануды білдіреді. Мүлікті сатып алу көзі бойынша лизинг
тікелей және қайтарылатын лизинг болып бөлінеді. Тікелей лизинг кезінде
лизинг алушының пайдасына мүлік әзірлеушіден лизинг берушінің сатып алуын
болжайды. Қайтарылатын лизинг кезінде әзірлеушісі өз мүлігінің бөлігін оны
жалдау туралы келісімшартқа бір уақытта қол қойып, лизингке береді.
Кәсіпорын өз мүлігін пайдалануды жалғастырып, оны жалға беруден ақша алады.
Лизинг жағдайларында жалдаушының ішінде барлығы келісімшарттың күллі
мерзімінде қолданылатын мүлігі меншік иесі қүқығын сақтап қалатын лизинг
берушінің балансында саналады. Осы туындыгерлер қаржыландыру әдістерімен
лизинг шарттарын жедел лизингке бөледі, онда мүлікті бір мәрте лизинг жасау
және қайта қолға алынатын лизингті жүзеге асырылады, шарт бірінші мерзімі
еткенше жалғасады. Лизингке мүлкіне қатысты туындыгерлер мүлікке қызмет ету
бойынша қосымша шығындар лизинг алушыға жүктелетін таза лизингті және жалға
беруші жалға берілген жабдықтарға техникалық қызмет керсету бойынша барлық
шығындарды өзіне алатын толық лизингті бөліп көрсетеді. Сондай-ақ лизинг
беруші тек техникалық құралдардың бөлігін қаржыландырады, ал басқа белігіне
басқа қатысушылар заемдар арқылы төлейтін жеке-жеке лизингті (компаниялар
және қаржылық ұйымдар ез міндеттерін бөледі) де бөліп көрсетеді. Бұл ретте
лизинг беруші заем беру-шінің пайдасына осы техникалық құралдарға кепіл
ресімдеуге және жалдау төлемдерін алуға артықшылықты қүқық беретін барлық
техникалық құралдар кешенінің меншік иесі болып қалады.
Жоғарыда аталған туындыгерлер қаржылық лизинг операцияларында лизинг-
стандарт айтарлықтай үлесін құрайды: жабдықтаушы лизинг операцияларын
жүргізетін банкке жабдықтарды сатады, ал пайдаланушыға оны банк жалға
береді деп атап көрсетеді. Бұл ретте банк жабдықтаушы мен лизинг алушы
арасындағы лизинг мүліктерін жеткізу бойынша қатынастарға араласады.
Қазіргі танда лизинг операцияларын жүзеге асыратан банктер үшін мұндай
түр анағұрлым қолайлы, себебі банктер лизингтің техникалық жағына аз
қатысады. Әеіресе лизинг-стандарт шет елден түсетін жабдықтар үшін ыңғайлы,
себебі банк жабдықтарды шекара арқылы тасуымен байланысты рәсімдерге
қатыспайды. Лизбек нысаны немесе жалдауды басқа біреуге беру - кәсіпорын
банкке (лизинг компаниясына) қолында бар мүлігінің бөлігін сататын және оны
жалдау шарттарымен кері алатын мәміле. Лизинг-жабдықтаушы нысанындағы
қаржылық лизингтің мәні лизинг алушының мүлікті үшінші тұлғаларға жалға
беретінінде жатыр. Сонымен қатар экспорттық және импорттық лизингтен
тұратын халықаралык, лизинг болып бөлінеді.
Экспорттық лизинг кезінде лизинг пайдаланушы, ал импорттық лизинг
кезінде - лизинг беруші шетелдік тарап болып табылады. Осы лизинггің түріне
олардың бірі өз қызметін жүргізсе және шетелдік фирмамен бірге капиталы бар
болса, лизинг пайдаланушы мен лизинг беруші арасында жасалған мәмілелер
жатады.
Лизингі түрлерін жіктеу, әр түрлі елдердің заңнамасында бекітілген
лизингті қүқықтық анықтаудың ерекшелігіне байланысты; бір шартта лизингтің
әр түрлерінің лизинг жіктелетін әр түрлі белгілердің бар болуынан
ауырлаған. Ефимова Л. Г. атап көрсеткеніндей, шетел әдебиеітерінде
лизингтің заңгерлік табиғатын анықтау кезінде екі қатынас бар. Авторлардың
бір тобы лизингті азаматтық қүқықтық дәстүрлі институттарының жал, сатып-
алу, сату, заем, тапсырма шарттары және т. б. көмегімен талдайды. Басқалары
қатынастардың күрделілігі мен бірегейлілігі оларды ерекше қатынастар
ретінде қарауға негіз береді деп пайымдайды. Кабатова Е.В. мүліктің лизинг
қатынастарын азаматтық құқыққа белгілі шарттық институттарға жатқызуға
болмайды және арнайы нормативтік реттеуді керек етеді деп есептейді.
Үш жақты лизинг шарты оны дербес шарт сияқты қарайтын 1988 жылғы
Халықаралық қаржылық лизингі туралы конвенцияның негізіне алынған. Бірінші
кезекте жеке, отбасы немесе үй мақсаттарына қолданылатын жабдықтарды
қоспағанда лизинг беруші мен пайдаланушы түрлі мемлекеттерде тұратын болса,
Конвенция, кез келген жабдыққа қаржылық лизинг мәмілелеріне қолданылады.
Заң шығарушы ҚР АК-інің 567-бабында лизингі шартының ерекшелігі оның
елеулі талаптарын бөлу жолымен расталады: лизинг бойынша мүлік сатушының
атауы, лизинг алушыға мүлікті берудің талаптары мен мерзімі, төлемдердің
мөлшері мен мерзімділігі, мерзімі және (егер шартта көзделсе), лизинг
алушының меншігіне мүліктің көшуі мен талаптары мүлік жалдау шарты үшін
көзделетін (мүлік жалдау объектісін белгілеу) талаптарына қосымша қамтылуы
тиіс.
Лизинг шарты — мүлік жалдаудың ерекше түрі өткен ғасырдың ортасында АҚШ-
та пайда болып, кеңінен тарап және іс жүзінде әлемнің барлық елдерінде
қолданылады.
Лизинг шартының мазмұнын тараптардың құқықтары мен міндеттіліктері
құрайды. Лизинг беруші шарт бойынша лизинг затын пайдалануға беру
мақсатында лизинг алушыға көлік шығындарын көтеретін тараптың шартында
анықтаған мүлігін беру және тапсыру кезеңінің лизинг алушыға мүлік берілген
сәтінен бастап әзірлеушіден лизинг алушының немесе лизинг берушінің
көрсеткен мүлігіне ие болуға міндеттенеді.
Лизинг бойынша мүлікті лизинг алушының дұрыс иелік етуін қамтамасыз ету
(лизинг шартында белгіленнен басқа лизинг нысаны лизинг алушының қызметіне
лизинг берушінің кез келген жүктемеден, араласудан және үшінші тұлғалардың
қуыным талаптарынан босатылған) лизинг келісімшартымен белгіленген талаптар
бойынша лизингі затына шарттарда техникалық қызмет көрсету және жөндеуді
жүзеге асыру; лизинг алушының лизинг затын сатып алу мүмкіндігінің шартын
көрсету.
Бұл ретте лизинг шарты бойынша лизинг алушы мүлік қабылдау және лизингі
затының кездейсоқ жойылу немесе бүліну тәуекелін көтеруге (жалдау шартында
мұндай тәуекелді жалпы ереже бойынша жалдаушы көтереді) міндеттенеді. ҚР АК-
нің 569-бабына сәйкес шартта өзгеше көзделмесе, мұндай тәуекел лизинг
алушыға ауысады.
Лизингі ерекшелігі жүзеге мүліктің кездейсоқ жойылу немесе бүліну
тәуекелінің лизинг берушіден - мүліктің меншік иесінен лизинг алушыға
ауысуы болып табылады; лизингі нысанасын нысаналы мақсатта пайдалану және
оның сәйкес анықталған талаптарға сәйкес қолданылуын қамтамасыз ету;
лизинг берушіге оқтын-оқтын төлемдерді лизинг шартында анықталған
мөлшемдерде және мерзімдерде не ҚР АК-інің 570-бабына сәйкес төлеп отыру
(нәтижелері кезеңге бағамен барлық немесе күллі амортизация немесе шарт
жасалған сәттегі мүлік құнының айтарлықтай бөлігі ескеріліп есептелген).
Лизинг беруші лизинг алушы лизинг шартымен ақы төлеуді бұзған кезде
лизинг шартын бір жақты тәртіппен бұзуға;
шартта бекітілген өзінің келісімімен лизинг мүліктерін күрделі және
(немесе) ағымдағы жөндеуден өткізуге;
өз есебінен берілген мүлікті сақтандыруға (мұндай сақтандыру шарты
бойынша лизинг беруші пайда болып табылады);
пайдаланушы опционға құқығын пайдаланып қалмаса, шарт мерзімі өткенде
лизинг мүлкін қалыпты тозығы ескеріліп, түзу күй-жағдайында қайтаруға;
мүлікті қосымша жалдауға бермеуге, модификацияны оның өндірмеу мына
лизинг берушінің келісімінсіз оны жаңартпауға құқылы.
Бұл ретте осы лизинг шарты тараптарының көрсетілген құқықтары мен
міндеттіліктерінің тізбесі үлгілі шарт болып табылады.
ҚР АК-інің 572-бабы лизинг бойынша сатушының жауаптылығын көздейді, бұл
ретте лизинг беруші мен лизинг алушы бірлескен несие берушілер болып
табылады, шарттардың сатушы мүлікті жеткізу талаптарын бұзғанда, ал лизинг
алушы сатушыны таңдағанда ол және сатушы лизинг алушының алдында тиісті
жеткізілім үшін бірлескен жауапталықты көтереді.
Соңғы жылдары лизинг күллі әлемде өте кең таралуда. Несие берумен
салыстырғанда лизингтің негізгі артықшылығы сол, заем алушының өтімділік
кепілін беру қажеттілігінің жоқтығы, себебі шағын және орта, әсіресе таяуда
құрылған, кәсіпкерліктің несие беруші банктерге етімді кепіл немесе
кепілдікті беру мүмкіндігі жоқ.
Лизинг кезінде кепіл емес, ал лизинг төлемдерінің түсуі маңызды. Бұдан
басқа, лизинг шартын ресімдеу несиеден тіпті оңай, бұл банктерге,
клиенттерге және сатушыларға уақытты, жүйкені және әкімшілік шығындарды
үнемдеуіне мүмкіндік береді. Бұл ретте лизингі кезінде ақшаның нысаналы
мақсатта пайдаланылуын бақылау жалпы керек емес, себебі лизинг беруші
лизинг бойынша мүлікті және лизинг алушының тапсырмасы мен таңдауына қарай
сатып алады.
Лизинг қазіргі таңда ұзақ мерзімдік несие берудің түрлерінің бірі бола
алады, себебі Қазақстанда банктердің заем берушілерге ұзақ мерзімге жай
несие беруі заем берушілердің қабілетсіздігінен жөнді дамымады.
Қазақстан Республикасы Президенті 2003 жылғы 29 желтоқсандағы
қаулысымен белгілі бір тәжірибесі бар және қызметтің жаңа бағыттарын игеруі
үшін жоғары технологиялық жабдықтарға және қосымша капиталға қажеттілікті
керек ететін кәсіпкерлерге қаржылық жаңа құралдары (лизинг, венчурлық
қаржыландыру және басқалары) іске қосылатын болады деп көз-делген №1268
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2004-
2006 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілген.
1. Қазіргі кезеңдегі лизингтік қатынастарды
ұйымдастыруды талдау
Қазақстанда лизингтің толық кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру нормативті-
құқықтық актілердің құрылымы, лизингтің мүдделері мен артықшылық
субъектілерін қамтиды. Сонымен қатар, нарық шарттарына сай қабылданған
құқықтық құжаттармен, олардың жүйелік түзетулерінің лизингтік операцияларын
тіркеуді жүргізу қажет.
Қазақстан Республикасында лизингтің нарықтық қалыптасуында лизингтік
операциялардың зерттелуі, әлемдік тәжірибеде бұрын болуы лизингтің заңдылық
және экономикалық көзқарастар маңызына, масштабына, динамикасына,
кезеңдеріне, лизингтің даму тенденцияларының операциялары, мемлекеттің осы
процестердегі рольдеріне қатысты.
Шетелдік тәжірибенің негізінде үйрену қажеттілігі, әртүрлі
құрылымдардың біркелкі концепциясының ұйымдастырылуы, лизинг нарығының
субъектілерімен негізделген. Осы салада мәліметтер жинау кісіпкерлік
дәрежені көтеруде көп тиімді жақтарын алып келеді. Қазақстан
Республикасының лизингтік ассоциациялық компаниялардың осы жұмыстарда
өзінің үлкен тиімділігін тигізер еді.
Лизингтің дамуы лизингтік мәміле серіктестерінің еліміздің
экономикалық дамумен бірге және заңды-құқықтық қамтамасыздандыру
қатынастарына тәуелді болады. Лизингтік қатынастар осы уақытқа дейін
нормативті-құқықтық актілермен негізделген, көптеген дамыған елдерде жалпы
нормалармен реттелген. Лизингтік келісімдер әр елде әртүрлі рәсімделеді,
мамандар арасында әлі бұл сұраққа толық жауап жоқ.
Континентальді Еуропада лизингтің теориялық негізін айқындауға үлкен
көңіл бөледі, ал жалпы құқықтық елдерде (АҚШ,Ұлыбритания) , бұл елдерде
лизингтің тәжірибесі азаматтық-құқықтық қатынастар арқылы жүзеге асады. Бұл
белгілердің мазмұны лизингтің келісімі қандай келісіммен салыстырылады,
қандай мақсатта шектеулер қойылады және осы сұраққа қандай орган шешім
шығарады, осыған тәуелді болады.
Лизингтік қызметтің ұйымдастырушылық қатынастары сұрағына, ең аалдымен
міндетті түрде қазіргі заманғы лизинг беруші құрылымын қарастыру керек.
Оның мінездемесіне төрт негізгі топты белгілеу керек (1 кесте).
1. Банктің еншілес компаниялары. Бұл лизинг беруші ең үлкен әрі барлық
дамыған елдердің лизингтік қызмет көрсету нарығында маңызды роль ойнайды.
Тек 1962 жылы АҚШ заңнамасында банктерге лизингтік операциялар жүргізуге
тыйым салынды. Сол себептен АҚШ лизинг нарығында лизинг операцияларын тек
арнайы тәуелсіз мамандандырылған компаниялар жүргізеді. Ең алдымен, бол
қаржылық ресурстар бар банктер үшін, лизинг бірден-бір салымдарды салуда
пайдалы сала болып табылады.
1 кесте – Лизинг беруші құрылымдары
Лизинг берушілердің Қызмет ерекшеліктері Лизингтің айрықша түрі
негізге топтары
Банктің еншілес Банктермен алынған, ірі Қаржылық лизинг
лизингтік компаниясы ақшалай ресурстармен
операция жасау
мүмкіншілігі, ірі
объектілерді
қаржыландыруда аса
маңызды
Өнеркәсіп және сауда Қызмет көп функционалды Ылғал лизинг
компанияларының мінездемелерді алып
бөлімдері жүреді, қаншалықты тар
мамандандырудан кең
өндірістік бағдарламаға
көшу жүзеге асырылуда
Тәуелсіз лизинг Лизингтік қызмет көрсетуҚаржылық, оперативтік
берушілер кең көлемді лизинг
ассортиментпен операция
жасайды және
функциялардың айқын
бөлінуі қатысады
Басқа да лизинг Ұсақ және орта Оперативтік лизинг
берушілер фирмаларға лизингтік
қызметтердің берілуіне
бағдарланған
2. Өнеркәсіп және сауда компанияларының бөлімдері. Бұл лизинг берушілердің
тобы қазіргі заманғы лизингтік нарықта өте ірі болып табылады. Ағымдағы
жүзжылдық басынан көптеген өндірушілер лизингті өздерінің өнімдерінің
өсуі ретінде пайдалануда. Осыған байланысты өндіріс компанияларында
мамандандырылған бөлімдер құрыла бастады, олардың негізгі қызметі
лизингпен байланысты шығарылған құралдар болды. Қазірге таңда осы
салалардың бөлімшелері көр функционалдық мәнге ие, өйткені олар тар
маманданудан кең өндірістік бағдарламаға көшуде.
Алайда бұл лизинг берушілер тобының ролі және олардың нарықтағы ықпалы
әртүрлі елдерде және салаларда бірдей емес. Ол АҚШ нарығында өте үлкен,
әсіресе компьютер салаларындағы лизингте, әуетехникасы, жол-құрылыс
жабдықтарында.
Батыс Еуропада – Ұлыбританияда, Германияда, Австрияда – оның маңызы
аздау, бірақ мұнда да бұл қызмет спектрі кеңейтілуде.
Жапония лизинг нарығының дамуында өте кештеу дамыды, өндіріс бөлімшелері
және сауда компаниялары нарықта үлкен орын ала алмайды. Бірақ сұраныстың
осы түрінің көбеюіне байланысты, лизингті өз қызметтеріне пайдалану үшін
фирмалар саны өсті. Бұл бактерге, сауда үйлеріне, өндіріс корпарацияларына
байланысты болды. Жоғары қосылған бағамен лизинг пайда болды, сонымен бірге
лизинг төлеміне қосымша қызметтер қосылды. Лизингтің осы түрі, әрие өзінің
ерекшелігімен тек қана Жапонияда емес, АҚШ және Батыс Еуропада да кең
таралды.
3. Тәуелсіз лизинг берушілер. Бұл топтың үлесінде лизингтік операциялардың
жалпы түрі елдердің көпшілігінде үлкен емес. Ерекшелікті АҚШ құрайды,
тәуелді лизинг берушілер, қаржылық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1. Лизингтің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .3
2Қазіргі кезеңдегі лизингтік қатынастарды ұйымдастыруды
талдау ... ... 15
. 3. Қазақстанда лизингтің
даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
3
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлікте лизингтік бизнестің орны ең алдымен лизинг объектісімен -
машина, жабдықтар, көліктік және басқа да құралдармен анықталады.
Лизингтің әйгілігі күрт өсті; құрал-жабдықтарды сатып алуға қарызға
ақша алудың орнына компания оны лизингке ала бастады. Темір жол немесе авиа
компаниялары лизингке орасан зор жабдықтар алды, көптеген компаниялар
лизингке өз мүліктерін ала алады, ал әр түрлі дүкендер – қоймалар мен
ғимараттарды алады. Керек десе, коммуналды қызмет кәсіпорындары, несиеге
ақша алған оларға қиындыққа соққан соң, лизингке келеді.
Қазақстан Республикасында лизингтік нарықты дамыту еліміздің темір жол
кешеніндегі негізгі құралдардың тозу мәселесін шешуге байланысты ерекше
өзектілікке ие болуда. Жаңа технологияларды енгізу, жаңарту мәселелері
маңызды инвестицияларды тартуды талап етеді.
Лизинг шағын темір жол компанияларының мүліктерін қайта құрылымдауда
әйгілі тәсіл болды.
Лизингтің даму қажеттілігі және сәйкес заң шығарушы базаларының болуы
шағын және орта бизнесті қолдау мемлекеттік бағдарламасында келісілді.
Лизингтің дамуы үшін қолайлы нормативті-құқықтық базаны құру, еліміздің
экономикалық әлеуетін дамыту серпілісіне, одан басқа, жұмыс орындарын және
бюджетке түскен салықтық түсімдердің ұлғаюы, Қазақстан экономикасының шикі
зат секторына тәуелділігінің азаюуы үшін қызмет етеді.
Бірақ, лизинг мәселесі жеткілікті жағдайда зерттелмеген. Бұл
құбылыстарға арналған шағын басылымдарда, лизингтің мазмұны әр түрлі
түсіндіріледі. Көбінесе, оның құқықтық және қаржылық аспектілері
қарастырылады, ал лизингтік қатынастардың экономикалық мазмұндағы
теориялық зерттеулері жоқ.
1. Лизингтің түсінігі, анықтамасы және мәні
“Лизинг” деген терминнің өзі ағылшынның “To leaze”, яғни “жалға беру”
немесе “жалға алу” сөзінен шыққан. Бірақ лизингтің кез-келген анықтамасы
шектеулі болып табылады және де жаңа кредитті құрал-жабдықтардың барлық
формасын ескере алмайды. Лизинг қаржылы-коммерциялық, құқықтық, техникалық
аспектілерге ие.
Лизинг дегеніміз – лизингтік компаниядан қарызға алу есебінен өндіріске
қажет құрал-жабдыққа жедел қол жеткізуге мүмкіндік беретін құрал.
80-жылдардың басында лизинг түсінігі жай ғана ұзақ мерзімді жалдау
ретінде ғана емес, жалгерлік қатынас, кепілдік есебімен, несиелік
қаржыландыру элементтері, қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар және
басқа да қаржылық механизмдер қатыстырылған дәстүрлі емес, келешекті
қаржыландырудың қосымша жүйесі ретінде қарастырылды. Лизингтік операция
бүгінгі күні Қазақстандық экономикаға өте қажетті банктік құрылымның
өндірісті қаржыландыру бойынша іскерлік ортамен бірлесе қызмет етуіне әсер
ететін операция.
Лизинг бұйымына кез келген тұтынылатын заттар, оның ішінде, кәсіпкерлік
қызметте пайдаланылатын машина, құрал-жабдық, сайман, құрылғы, ғимараттар,
құрылыстар, жер телімдері, көлік құралдары және кәсіпкерлік мақсатта
пайдаланылатын басқа да негізгі қаражаттар. Құнды қағаздар мен табиғат
байлықтары лизинг заты бола алмайды.
Лизинг капитал салымының қаржылық арнайы түрі, банктік несиенің
альтернативті түрі, қаржылық ресурстардың жеке пайдалануы болып табылады.
Өндіріс компанияларына керекті тауарларды елеулі шығынсыз-ақ алуды және
өндіріс құрылғыларының ескеруімен байланысты шығындардан қашуды қамтамасыз
етеді.
Есептеулер бойынша қазірге кезде қарым-қатынастың күрделілігімен
шартталған және сонымен байланысты 100 шақты анықтама түрі бар.
Лизинг түсінігіне анықтамалар:
1. Лизингтік келісімінің экономикалық мазмұны және құқықтық
формасы
2. Лизингтік шарттың объектілер шеңбері
3. Шарттық қатысушылар саны және құрамы
4. Шарт мерзімі
Лизинг өндірістік кәсіпорындарды орташа және ұзақ мерзімді
қаржыландырудың неғұрлым тиімді нысандарының бірі. Оған жұмыс істеп тұрған
компаниялар да, жаңадан құрылған компаниялар да қол жеткізе алады. Мұндай
инвестициялық құрал әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылады.
Әртүрлі сала мамандары және сала қызметкерлері (заңгер, саудагер-
қабылдаушылар, маркетологтар, банкирлер, ішкі экономика саласының
қызметкерлері) лизингке әрқилы анықтама береді, олар яғни лизингті
инвестициялық және банк ісіне немесе іскер қызметіне жатқызады.
Көп жағдайда отандық әдебиеттерде лизинг түсініктемесінің жалға беру
немесе ұзақ мерзімді машина арендасын, құрал-жабдық, көлік құралдарын және
өнеркәсіптік жабдықтарды жалға беру негізінде түсіндіреді.
Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті мүліктерді
меншікке емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл
есебімен (кепілдік, тапсырыс) несиелеу элементтері, дамыған нарық
қатынасына тән әр түрлі қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері
бойынша есеп айырысулар кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша
көзі ретінде енгізіледі.
Жалға беру дегеніміз екі жақты шарт (келісім), яғни жалға беруші мен
жалға алушы арасындағы шарт болып табылады, ал лизингтік келісім әдетте үш
жақты немесе көп жақты келісімде жасалады. Оны мына келесі схема түрінде
көруге болады.
Жалға беру
Кейбір экономистер лизинг түсінігін капитал салымының қысқа, орта және
сол белгілі тауарды жалға беру және сол белгілі тауарды иеленуге үшінші
тұлғаға құқық беретін лизингті компанияның негізгі қорына арнайы
қаржыландыру түрі ретінде түсіндіреді.
Біржақты және басқа да анықтамаларға - жалға беру, қаржыландыру
түрлері, несиелендіру түрлері, тауарды өткізу түрлері – лизингтің көпқырлы
табиғаты оның күрделі жұп конструкцияларының өмірге келуіне әсер етті,
мысалы: “лизинг-несие”, “несие-жалға беру”, “жалға беру – сату”, “жалға
беру-сатып алу”, “сатып алу-лизинг”. Сондықтан да кей жағдайларда лизинг
сауда-қаржылық немесе сауда-коммерциялық операцияларға, ал басқа жерлерде
сауда-жалға алу, ал үшінші жерлерде – несиені-жалға беру келісім түрлерінде
түсіндеріледі.
Белгілі австриялық саудагер Вольфганг Хойер Еуропада бизнесті қалай
жасау керек деген кітабында: лизинг жалға беру (алу) келісімі немесе
несиені тағайындау келісімі ме? - деп сұрай келе былай жауап берген
болатын: жалпы айтқанда, лизинг ерекше түрдегі жоғарыда айтылған
элементтің де сәйкес келуін қадағалайтын келісім түрі.
Экономикалық қатынастарда лизинг капитал салымының іске асыру әдісі,
қаржылық операциялардың жаңа түрі ретінде көп қарастырылады.
Коммерциялық несие тауар түрінде беріледі, ал ақшалай түрде өтелінеді.
Лизингте несие тауар түрінде беріледі. Келісімнің аяғында лизинг беруші
шарт объектісі қайтарылады, яғни табиғи – заттық форма түрінде
қайтарылады.
Қазақстанда 2000 жылдан бері лизингілік несие қолданылып келеді. Лизинг
- бұл негізгі құрал-жабдық мүлкін сатып алу жэне оны жеке занды тұлғаларға
белгілі бір төлем үшін нақты мерзімге әрі лизинг алушының мүлікті сатып алу
кұқығын қарастыратын келісімшарттың бекітілуіне себепкер болатын белгілі
бір шарт-тармен лизингілік келісімшарттың негізінде ұсыну бойынша
инвестициялық қызметтің түрі.
Қызметтің бұл түрі ҚР Қаржылық лизинг туралы заңымен, Азаматтық,
Салықтық жэне Кедендік кодекстермен, Инвестицияны мемлекеттік қолдау
туралы және Инвестиция туралы заңдарымен реттеледі.
Лизинг объектісі лизинг берушінің балансында болады және лизинг
объектісінің амортизациясы жеделдетілген амортизация коэффициентіне сәйкес
қызмет көрсету жұмысының өзіндік құнына катысты болады, лизингтің әрекет
ету мерзімі лизинг объектісінің толық амортизациясының мерзімімен ұзақтық
бо-йынша өлшемделуі керек.
Лизинг - бұл мүліктің меншік иесі (жалға беруші) мен жалдаушының
арасындагы келісім. Бұл келісім - мүлікті делдал болып табылатын лизингілік
компания арқылы айтылган мерзімге және төлемі үшін пайдалалануға бсру.
Осылайша, лизингілік мімілеге лизинг беруші, лизинг алушы жэне сатушы
(жабдықтаушы) қатысады.
Лизинг өзінің мазмұны бойынша несие қатынасына сәйкес келеді және мәні
бойынша ссудага ұқсас. Лизинг осы экономикалық мағынада лизинг берушінің
лизинг алушыға мүлікті пайдалануға беру формасында берілетін (тауарлық
несие) несиені білдіреді.
Лизиигтің банк иесиесінен артыкшылықтары:
- мүлік кепілге салынбайды, яғни мүлікті кепілге салудың қажеті
болмайды;
- бизнес жоспарды ұсынудың қажеттілігі болмайды;
- лингілік төлемнің жүйесі икемді болады және ол игеруге жатқызылады,
бұл
салық салынатын базаны кемітуге мүмкіндік береді;
- жүз пайыздық несиелеу және төлемдерді дереу төлеуді талап етпейді.
Лизинглік несиені Қазақстанда ауыл шаруашылық өндірушілері комбайн,
трактор және өзге де ауыл шаруашылығына қажетті машиналар үшін, ауыл
шаруашылық өнімдерін өндейтін кәсіпорындар технологиялар үшін, шығын және
орта бизнестің субъектілері пайдаланылады.
Бүгінгі таңда лизинг кез келген өндірістің материалдық-техникалық
базасын дамытуға ауқымды капитал салымдарын салуга мүмкіндік береді.
Машиналармен кұрал-жабдықты сатып алудың басқа тәсілдерімен салыстырғанда
лизингтің бірқатар елеулі артықшылықтары бар:
- лизинг кәсіпкерге - жалдаушыға өндірісті аса ірі бір жолғы
шығындарсыз
ұлғайтылуына мүмкіндік береді;
- өтімді каражаттардың шектеліп қалу мәселесі жұмсарады;
- негізгі кұрал-жабдықты сатып алуға кеткен шыгын келісім-шарт әрекет
ететін барлық мерзімге бірдей (біркелкі) болінеді;
- қаржы капиталы тартылмайды және т.б.
Лизинг беруші-банктің лизингілік кызметінің артықшылыгы:
- лизинг барысында мүлік лизинг алушының балансына өтеді;
- қосымша құн салығынан босатылады;
- лизингілік компанияның несиелеуінен табыс және акциядан дивиденттер
алады.
Осылайша лизинг-банктің қызметін көрсету аясын кеңейтудің келешіегі зор
бағыты.
Лизингтік бизнес кәсіпкерлік қызметтің ерекше саласын ұсынады. Лизингті
белсенді енгізетін болса, мүмкіншілігіне қарай өндірісті техникалық қайта
жарақтандырудың, Қазақстан экономикасын құрылымдық қайта құрудың, нарықты
1. Лизингтің түрлері және оларды жіктеу сипаттамасы
Лизингтің түрлерінің жіктелуі шет елдерде де және отандық тәжірибелерде
қажетті түрде негіздемелерге ие болды.
1998 жылы Оттавада қабылданған халықаралық қаржылық лизинг
конвенциясында былай деп айтылған: Халықаралық тәжірибеде лизинг үш жақты
қатынастар кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші)
пайдаланушы өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша
пайдалануға береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықтың
сатып алушы меншігінде қалдырылуы мүмкін.
Әр түрлі белгілеріне қарай лизингтік операцияларды келесі тәртіппен
топтастыруға болады. Қатысушылар құрамына қарай мынадай болып бөлінеді:
- тура лизинг, бұл кезде мүлік иесі өз еркімен объектіні
лизингке өткізеді
(екі жақты келісім);
- жанама лизинг (үш жақты немесе көпжақты лизинг), бұл кезде мүлікті
беру делдал арқылы жүзеге асырылады.
Тура лизингтің жиі кездесетін түрі - қайтымды лизинг, лизинг фирмасы
иесінен мүлікті сатып алып, оны оған қайта жалға беретін лизинг.
Мүлікті типіне қарай былай бөлуге болады:
- жылжымалы мүлік лизингі;
- жылжымайтын мүлік лизингі;
- бұрын пайдаланылған мүлік лизингі.
Өтеу деңгейіне қарай былай бөлуге болады:
- бір келісімнің әрекет ету мерзімінде мүлік құны толық өтелетін
лизинг;
- толық өтелмейтін лизинг.
Амортизация шарты бойынша былай бөледі:
- толық амортизация және соған сәйкес лизинг объектісінің құны толық
төленетін лизинг;
- толық емес амортизациялы лизинг.
Қызмет объектісіне қарай былай бөледі:
- егер жалданатын затқа көрсетілетін барлық қызметті лизинг алушы өз
мойнына алса, таза лизинг;
- толық қызмет жиынтығы бар лизинг - объектіге толық қызмет көрсету
лизинг берушіге жүктеледі;
- жартылай қызмет жиынтығы бар лизинг.
Операция өткізілетін нарық секторында ішкі және сыртқы (халықаралық)
лизингті қарастырады.
Сыртқы лизинг экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизинг кезінде шетел лизинг алушы, ал импорттық лизинг кезінде - лизинг
беруші болып табылады.
Салық және амортизациялық жеңілдіктерге қатысты лизинг мынадай болып
бөлінеді:
- жалған лизинг - қызмет алыпсатарлық сипатта болады және
жеңілдіктер
есебінен пайда табу мақсатында жүргізіледі;
- нағыз лизинг - жалға берушінің инвестициялық жеңілдік және жедел
амортизация сияқты салық жеңілдіктеріне құқы бар, ал жалға алушы
салық
төлеу үшін жарияланған кірістер есебінен жалдық төлемдерді алып
тастай
алады.
Лизингтік төлемдерін сипатына қарай былай бөледі:
- ақша төлемімен жүргізілетін лизинг - барлық төлемдер ақша
нысанында жүргізіледі;
- компенсациялық төлеммен жүргізілетін лизинг - төлем аталған
жабдықта
өндірілген тауарларды жеткізу немесе қарсы қызмет көрсету
нысанында
жүзеге асырылады;
- аралас төлемді лизинг.
Лизингтің осы нысандарын негізгі екі түрге біріктіруге болады
- жедел (оперативтік) және қаржылық лизинг.
Жедел лизинг - көліктік құрал-жабдықтарды, аппаратуралар мен басқа да
техникаларды қысқа мерзімді жалға беру. Оның ерекшелігі құрал-жабдықты
пайдаланған соң иесіне қайтару болып табылады. Лизинг берушінің жалға
ұсынылатын затты алу мен ұстауға байланысты шығындары бір лизингтік
келісімшарт ағымында жалдық төлемдермен өтелмейді.
Жедел лизинг кезінде мүлік оның қызмет ету мерзімінен едәуір төмен
мерзімге (ақталуы толық емес лизинг) уақытша қолдану үшін пайдаланушыға
беріледі, бұл ондай мүлікті лизингке бірнеше беруге мүмкіндік жасайды.
Әдетте, пайдалануға берілген құрал-жабдықты техникалық қамту мен жөндеу
лизинг берушінің міндеті болып табылады.
Жедел лизингтің төмендегідей ерекшеліктері бар: лизинг шартының
мерзімі мүліктің толықтай физикалық жағынан тозуына қарағанда аз болады;
мүліктің бүлінуінен немесе жоғалуынан болатын жоғалту шығындарының
тәуекелін лизинг алушы көтереді; лизинг біткеннен кейін мүлік лизинг
берушіге қайтарылады. Оперативтік лизинг құрамына мыналар кіреді:
рейтинг— бір күннен бір жылға дейінгі қысқа мерзімдік лизинг;
хайринг — бір жылдан үш жылға дейінгі орташа мерзімдік лизинг.
Қаржылық лизинг - қолдану үрдісінде мүліктің толық немесе үлкен
бөлігінің амортизациясы өтетін ерте және ұзақ мерзімді сипаттағы
келісімдермен сипатталатын лизингтің неғұрлым кең қолданылатын типтік
нысаны. Қаржылық лизингтің маңызды белгісі - лизингтік жалдау
шығындарын қалпына келтіруғе қажетті жалдаудың негізгі мерзімі деп
аталатын ағымда келісімді бұзудың мүмкін болмайтындығында.
Қаржылық лизинг мүліктің 2-ден 6 жылға дейінгі құрайтын мерзімге
уақытша пайдалануға берілетіндігімен (толық ақталатан лизинг) сипатталады,
бұл ретте лизинг шартын ол аяқталғанға дейін бұзуға болмайды. Қаржылық
лизингте техникалық қызмет көрсету және жөндеу ажыратылған.
Қаржы лизингі – үш қатысушының арасында жасалатын негізгі қорларды
жаңартуға бағытталған инвестициялық қызметтің түрі.
Лизинг беруші - лизинг компаниясы, компания лизинг мәмілесін іске асыру
барысында өнім берушіден (сатушыдан) мүлікті (жабдық, көлік, қозғалмайтын
мүлік және т.с.с.) өз есебінен меншігіне сатып алады және оны лизинг
алушыға лизинг нысанасы ретінде қаржы лизингінің шартында көрсетілген
төлемақыға, белгілі мерзімге және белгілі шартпен соңынан сатып алуға
болатындай уақытша меншіктенуге береді.
Лизинг алушы - лизинг нысанасын белгілі төлемақыға, белгілі мерзімге
және белгілі шартпен кәсіпкерлік мақсатта пайдалану үшін соңынан сатып
алуға болатындай уақытша меншіктенуге және пайдалануға алатын орташа және
ірі кәсіпорын.
Өнім беруші (сатушы) - бұл жабдықты өнім беруші, жасалған сату-сатып
алу шартына сәйкес өнім беруші лизинг нысанасы болып табылатын мүлікті,
яғни таңдап алған жабдықты (техниканы) белгіленген мерзімде және белгілі
шартпен жеткізіп береді. Лизинг нысанасын лизинг алушыға жеткізу және
әкеліп беру өнім берушінің және жасалған сату-сатып алу шартына сәйкес
жүргізіледі.
Лизинг шартында уақытша пайдалануға алынған тауарларды сатып алу
мүмкіндігі көзделген.
Қаржылық лизинг:
қызмет көрсетілетін лизингі;
ливеридж - лизинг;
пакеттегі лизинг болып бөлінеді.
Қызмет көрсетілетін лизинг - қаржылық лизингтің мердігерлік шартымен
үйлесімі және мүліктің құрамы және қызмет көрсетілуімен байланысты күллі
бірқатар қызметтерді керсетуді көздейді.
Ливеридж-лизинг - қаржылық лизингтің бір түрі, онда лизингке берілетін
мүліктің үлкен үлесі (құны бойынша) үшінші тараптан – инвестордан қарызға
алынады. Жалға алу мерзімінің бірінші жартысында жалға алынған құрал-жабдық
бойынша амортизациялық аударымдар және оны сатып алуға алынған қарыздың
пайызын төлеу жүзеге асырылады, бұл инвестордың пайдасына (кірісіне)
салынатын салық деңгейін төмендетеді және салықтың кейінге қалдыру
тиімділігіне қол жеткізеді.
Пакеттегі лизинг несиені ғимарат және құрылыстар нысанында рәсімдеуге
мүмкіндік жасайды, бірақ құрал-жабдық жалға алушыға жалға алу шарты бойынша
беріледі.
Қаржылық лизинг - бұл ұзақ мерзімді жал болып табылады, оның шартының
құрамында келесі критерийлердің ең болмаса біреуі көрсетілуі қажет:
- меншік құқығының жал мерзімі аяқталуына қарай көшуі;
- келісімшарттары бәсекелес саудадан мүлікті сатып алу
құқын
ұсынады;
- жал байынша жалға берушіге ең аз төленетін келтірілген құн
жабдықтың
нарықтық құнының 90 %-ына тең немесе одан жоғары болу керек.
Келтірілген құнды есептеу кезінде қабылданатын дисконттау мөлшерлемесі
ұсынылатын несие бойынша (жалға берушіде) пайыздық мөлшерлеме және алынатын
несиелер бойынша (жалға алушыда) пайыздық мөлшерлеменің ең азына тең болуы
керек, онда:
- жалға алушының ең аз төлемі - жал бойынша жылдық төлем;
- ең жоғары төлем - жалға алынған мүлікті сатып алу кезіндегі төлем;
- келтірілген құн - ағымдағы жылға келтірілген болашақ жылдың
ақша ағымының құны.
Егер жал келісімшарты жоғарыда аталған қағидалардың ең болмаса біреуіне
сәйкес келмесе, онда бұндай жал қарапайым болып саналады.
Мысалы: мүліктің жал мерзімі - 5 жыл, мүліктің құны - 10 000 бірлік,
күтілетін пайдалану мерзімі - 10 жыл. Жал мерзімі аяқталған бойда мүлік
жалға берушіде қалады, жалға берушіде де, жалға алушыда да пайыздық
мөлшерлеме сәйкесінше 8 және 10%.
Жылдық төлемдер - 2300 бірлік
Дисконттау мөлшерлемесі - 8%
Дисконттау коэффициенті = 1(1+0.08)хп
мұндағы, п - жалды төлеу жылы 1-жылдың коэффициенті = 1(1+0.08)1=0.93
2-жылдың коэффициенті = 1(1+0.08)2 =0.85 3-жылдың коэффициенті = 0.79 4-
жылдың коэффициенті = 0.73 5-жылдың коәффициенті = 0.68. Келтірілген құн =
2300 х (0.93+0.85+0.79+0.73+0.68 = 9154 немесе 91.5%, жал қаржылық болып
саналады.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасының заңында қаржылық
лизинг түсінігі инвестициялық қызмет түрі ретінде анықталады, бұл кезде:
- лизинг беруші - лизинг шартымен лизинг затын сатушыдан алуға және
оны лизинг алушыға белгілі төлеммен, белгіленген мерзімге және
анықталған шартпен уақытша пайдалануға және кәсіпкерлік мақсаттар
үшін қолдануға міндеттенеді. Лизинг заты лизинг алушыға берілетін
мерзім ұзақтығы жағынан лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі
бөлігінің (80 пайыздан кем емес) амортизациясымен өлшенеді.
- лизинг алушы - лизинг келісіміне сәйкес, келісім жасау кезіндегі
баға бойынша лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің
(80 пайыздан кем емес) көлемде қалпына келті-рілуімен (амортизация)
есептелетін қалыпты кезеңдік төлемдерді төлеуге міндеттенеді. Бұл
кезде әрекет ету мерзімі өткеннен кейін лизинг заты толықтай лизинг
алушының меншігіне көшеді немесе ол аяқталғанға дейін лизинг
келісімінде қарастырылған төлем толықтай төленеді, әрине, егер
мұндай алмасу келісімде көрсетілген жағдайда ғана.
Лизинг затына үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар,
көліктік құралдар, жер учаскелері және басқа да тұтынылатын заттар жатады.
Бағалы қағаздар және табиғи ресурстар лизинг заты бола алмайды. Лизинг
келісімінің барлық әрекет ету мерзімінде лизинг затына меншік құқы лизинг
берушіде сақталады. Лизинг келісімін мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен
бастап, лизинг алушыға лизингтік затты уақытша иемденуге және қолдануға
құқы беріледі.
Лизинг беруші - тартылған немесе меншікті каржысы есебінен өз
меншігіне лизинг затын алатын және оны лизинг келісімшартымен лизинг
алушыға жолдайтын лизингке қатысушысы. Лизинг беруші бір мезетке
лизинг қызметілің басқа қатысушысы ретінде қызмет етуге құқы жоқ.
Лизинг алушы - лизинг келісімшартымен лизинг затын кәсіпкерлік мақсат
үшін қабылдайтын, лизингтік қызметтің қатысушысы.
Экономикалық қатынастарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны
ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады.
Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық және төлемділік шартымен мүліктерді
уақытша пайдалануға жалдау ретінде түсінсек, онда оны негізгі қорға
салынған тауарлық несие ретінде қарастыруға болады. Сондықтан, кейде
лизингті несие-жал деп атайды.
Тауарға деген меншік құқығының сатушыдан сатып алушыға ауысу шартынан
айырмашылығы, лизинг кезінде жалға деген меншік құқығы жалға берушіде
сақталады да, ал лизинг алушы оны уақытша қолдануға ғана құқық ала алады.
Лизингтік мәміле негізін келесілер құрайды:
- мәміле объектісі;
- мәміле субъектілері (лизингтік келісім тараптары);
- лизингтік келісім мерзімі (лизинг кезеңі);
- лизингтік төлемдер;
- лизинг бойынша ұсынылатын қызметтер.
Өндірістік циклде жойылмайтын материалдық құндылықтардың кез келген
түрі лизингтік қызмет объектісі болып табылады. Жалға берілетін объект
табиғаты бойынша жылжымалы және жылжымайтын мүлік лизингі қарастырылады.
Мәміле объектісіне тікелей қатысы бар тараптар лизинг субъектісі болып
саналады. Банктерді лизингтік қызмет нарығына енгізу, біріншіден лизинг-
бизнестің капитал сыйымды түрі болуымен, ал банктер - ақша ресурстарының
негізгі ұстаушысы болуымен байланысты. Екіншіден, лизингтік қызмет өзінің
экономикалық табиғаты бойынша банктік несиелеумен тығыз байланысты және
соңғысына өзіндік балама ретінде шығуы жатады.
Лизинг кезеңі лизингтік келісімнің әрекет ету мерзімімен түсіндіріледі.
Себебі лизинг - ұзақ мерзімді жалдаудың негізгі нысаны, жоғары құн және
қызмет объектілерінің әрекет ету мерзімінің ұзақтығы лизинг кезеңінің
уақытша шектерін анықтайды. Лизингтік келісім мерзімін анықтау кезінде
лизинг алушы мен лизинг беруші келесі мезеттерді ескереді: құрал-жабдықтың
қызмет ету мерзімін, оның амортизациялық кезеңдерін, неғұрлым өндірістік
немесе ұксас арзан қызметтердің пайда болу циклдерін, инфляциялық үрдіс
динамикасын, қарыз капиталы нарығының жағдаятын (конъюнктурасын) және оны
дамыту беталысын (тенденцияларын).
Лизинг берушіге тиесілі лизингтік төлемдер сомасын анықтау, лизинг
операцияларының неғұрлым күрделі тәртібі болып табылады. Лизингтік төлемдер
лизинг алушы өндіретін өнім (жұмыс, қызмет) құнына заңмен белгіленген
тәртіпте енгізіледі.
Төлемдерді кезеңдеріне қарай былай бөледі:
- кезеңдік төлемдер - лизингтік келісімге қатысушы, талаптар
келісімімен
жасалған кесте бойынша төленетін жылдық, тоқсандық, айлық төлемдер;
- бір мерзімдік төлемдер - егер келісімде лизинг берушіге аванс
төлеу
қарастырылса, кезеңдік төлемдермен қатар қолданылады.
Лизинг алушының қаржылық жағдайы мен төлем мүмкіндіктерін ескере
отырып, мәміледе лизингтік төлемдерді төлеудің төмендегідей әр түрлі
тәсілдері белгіленуі мүмкін:
- бірдей үлестермен - бір қалыпты түзу сызықты төлемдер;
- өспелі өлшемдермен (прогрессивгік төлемдер), лизингтің бастапқы
кезеңінде
лизингті пайдаланушыға лизингтік төлемді аз жарналармен енгізген
ыңғайлы,
ал содан соң жабдықты меңгеру және онда өндірілетін өнім
қарқынын
арттыруға байланысты төлемді ұлғайтатын, негізінен қаржылық
жағдайы
тұрақсыз лизинг алушыларға қолданылатын төлем;
- азаймалы өлшемдермен (жеделдетілген, регрессивті төлемдер),
лизингтің
бастапқы кезеңінде пайдаланушы лизинг бе-рушіге өз берешегінің көп
бөлігін
өтеуді көздейтін, қаржылық жағдайы тұрақты лизинг алушылар
қолданатын
төлемдер.
Жалпы жал төлемдердің көлеміне амортизациялық аударулар көлемі, қалдық
құн, несие үшін пайыз, лизинг компаниясы көрсететін қызмет шығындары
(тасымалдауды, лизинг объектісіне техникалық қызмет көрсетуді, құрастыруды,
салық салу, қызметті рәсімдеу бойынша кеңестерді ұйымдастыру) әсер етеді.
Кез келген лизингтік төлем құрамына келесі негізгі элементтер енеді:
- амортизация;
- мәмілені жузеге асыру үшін лизинг берушінің тартылатын ресурстар
үшін төлемі;
- көрсетілетін қызметтер үшін лизинг берушінің кірісіне
енетін
лизингтік маржа;
- лизинг берушіге тиесілі кейбір тәуекелділік деңгейіне
қатысты
тәуекелділік сыйақысының көлемі.
Ресурстар үшін төлем, лизингтік маржа және тәуекелділік сыйақысы
лизингтік пайызды құрайды. Қаржылық лизинг бойынша жалдау төлем сомасын
есептеу үшін лизингтік мәміле шарттармен өзара байланысты жалдау төлем
көлеміне белгілейтін аннуитеттер (нақты қарыз бойынша жылдық төлемдер)
формуласы қолданылады.
Лизинг лизинг берушіге ұсынылатын қызметтердің көп түрлілігімен
сипатталады. Бұл қызметтердің барлық түрін екі топқа бөлуге болады:
- техникалық қызмет - клиент пайдаланатын объектіні тасымалдауды,
құрастыруды және орналастыруды ұйымдастыруға, жабдыққа техникалық
қызмет етуге және ағымды жөңдеуге байланысты (көбіне жабдық жаңа
болған
жағдайда);
- кеңес беру қызметі - салық салу рәсімдеу және т.б. мәселелер
бойынша
қызметтер.
Жалгер лизинг компаниясынан қажетті жабдықты алу үшін өтініш жазады,
өтініште жабдық аты, жабдықтаушы, жабдық типі, маркасы, бағасы және оны
қолдану мерзімі көрсетіледі. Өтініште, сондай-ақ жалгердің өндірістік және
қаржылық қызмет деректері көрсетіледі. Ұсынылған мәліметтер толық талданған
соң лизингтік компания соңғы шешімге келеді және оны лизинг алушыға лизинг
келісімінің жалпы шарттарын қоса хатпен жібереді, ал жабдықтаушы жақ лизинг
компаниясының жабдық алу жөніндегі ақпаратымен хабардар етіледі. Бұл
жағдайда лизинг беруші жабдықтаушымен жабдық құнын келіседі, қажет болса
қызмет объектісінің сенімділігі, өнімділігі және тиімділігімен танысады.
Хатқа қосымша лизинг келісімінде лизингтің келесі маңызды шарттары
көрсетіледі:
- келісім заты;
- лизинг затын сатушының аты, сатушы таңдауы кіммен белгіленгені;
- лизинг алушының лизинг затын жалдау шарттары және мерзімдері;
- лизинг затының құны;
- келісімде әрекет ету мерзімдері;
- лизинг алушының меншігіне лизинг затының біржола берілу
шарттары;
- егер мұндай берілу келісімде қаралса;
- лизинг затының сипаты;
- лизинг затын құрастыру және жөндеу тәртібі;
- лизинг затын сақтандыру;
- тараптардың біріне лизинг затын лизинг беруші атына мемлекеттік
тіркеуден өткізу туралы міндеттемені белгілеу;
- лизинг шарты бойынша лизинг алушының міндеттемелерін
орындауына лизинг берушінің бақылау жасау тәртібі;
- талаптар жауапкершілігі.
Осы шарттардың бірі көрсетілмесе лизинг келісімі жасалмаған болып
саналады. Бұл кезде лизинг келісімінің мерзімі лизинг затының толық немесе
жарты құнының амортизация мерзімінен кем болмауы тиіс.
Лизинг беруші лизинг келісімінің жалпы шартымен танысып, лизинг алушыға
бекітім-міндеттемесі бар хатты, қол қойылған келісімнің жалпы шартының
көшірмесін, оған жабдыққа тапсырыс жасау бланкісін қосып жібереді. Бұл
құжатты фирма-жабдықтаушы дайындайды және лизинг алушымен келісіледі.
Аталған қүжаттарды алған соң лизинг беруші тапсырысқа қол қояады және оны
жабдықтаушыға жолдайды. Тапсырыс бланкінің орнына сату-сатып алу туралы
келісім және жабдыққа жіктелім құрастыруды қолдануы мүмкін.
Жабдықтаушы жабдықты лизинг алушыға жеткізіп береді және қызмет
объектісін жүргізеді. Жұмыс аяқталуымен жабдықты нақты жеткізгенін
дәлелдейтін қабылдау жөніндегі хаттама толтырылады. Қабылдау жөніндегі
хаттамаға лизингтік қызметке қатысушылардың қолы қойылады және лизинг алушы
қызмет объектісінің құнын төлейді.
Лизинг беруші келесі жағдайларда лизинг келісімін бұзуды және лизинг
алушы есебінен лизинг затын қайтаруды талап ете алады:
- егер лизинг алушы лизинг затын айтарлықтай нашар ұстаса;
-
егер лизинг алушы лизинг затын лизинг келісімшарттарын бұзып
пайдаланса немесе лизинг берушінің жазбаша ескертулерін
тыңдамай, лизинг затын басқаша пайдаланса;
- егер лизинг алушы екі немесе одан да көп рет қатарынан,
келісіммен
белгіленген мерзімде лизинг келісімі бойынша төлемді енгізбесе.
Лизинг алушы лизинг келісімін бұзуды немесе лизинг беруші есебінен
лизинг затын қайтарып алуын келесі жағдайларда талап ете алады:
- лизинг беруші лизинг затын жеткізбесе немесе лизинг затын
келісімшартқа сәйкес қолдануға кедергі жасаса;
- егер жолданған лизинг затында лизинг келісімінде көрсетілмеген
кедергілер болса;
- егер лизинг беруші лизинг затын жеткізу мерзімдерін бұзса. Егер
лизинг алушымен жасалған лизинг келісімінің шарттары бұзылса,
лизинг
беруші Лизинг туралы заңның 11-бабына сәйкес, лизинг алушыдан
келісілген өлшемде айыпақы (өсімақы, тұрақсыздықтар) төлеуін
қарастыра
алады.
Осы операциялар лизинг нысанасын пайдалану барысында лизинг шарттарын
бірнеше мәрте қолдануды білдіреді. Мүлікті сатып алу көзі бойынша лизинг
тікелей және қайтарылатын лизинг болып бөлінеді. Тікелей лизинг кезінде
лизинг алушының пайдасына мүлік әзірлеушіден лизинг берушінің сатып алуын
болжайды. Қайтарылатын лизинг кезінде әзірлеушісі өз мүлігінің бөлігін оны
жалдау туралы келісімшартқа бір уақытта қол қойып, лизингке береді.
Кәсіпорын өз мүлігін пайдалануды жалғастырып, оны жалға беруден ақша алады.
Лизинг жағдайларында жалдаушының ішінде барлығы келісімшарттың күллі
мерзімінде қолданылатын мүлігі меншік иесі қүқығын сақтап қалатын лизинг
берушінің балансында саналады. Осы туындыгерлер қаржыландыру әдістерімен
лизинг шарттарын жедел лизингке бөледі, онда мүлікті бір мәрте лизинг жасау
және қайта қолға алынатын лизингті жүзеге асырылады, шарт бірінші мерзімі
еткенше жалғасады. Лизингке мүлкіне қатысты туындыгерлер мүлікке қызмет ету
бойынша қосымша шығындар лизинг алушыға жүктелетін таза лизингті және жалға
беруші жалға берілген жабдықтарға техникалық қызмет керсету бойынша барлық
шығындарды өзіне алатын толық лизингті бөліп көрсетеді. Сондай-ақ лизинг
беруші тек техникалық құралдардың бөлігін қаржыландырады, ал басқа белігіне
басқа қатысушылар заемдар арқылы төлейтін жеке-жеке лизингті (компаниялар
және қаржылық ұйымдар ез міндеттерін бөледі) де бөліп көрсетеді. Бұл ретте
лизинг беруші заем беру-шінің пайдасына осы техникалық құралдарға кепіл
ресімдеуге және жалдау төлемдерін алуға артықшылықты қүқық беретін барлық
техникалық құралдар кешенінің меншік иесі болып қалады.
Жоғарыда аталған туындыгерлер қаржылық лизинг операцияларында лизинг-
стандарт айтарлықтай үлесін құрайды: жабдықтаушы лизинг операцияларын
жүргізетін банкке жабдықтарды сатады, ал пайдаланушыға оны банк жалға
береді деп атап көрсетеді. Бұл ретте банк жабдықтаушы мен лизинг алушы
арасындағы лизинг мүліктерін жеткізу бойынша қатынастарға араласады.
Қазіргі танда лизинг операцияларын жүзеге асыратан банктер үшін мұндай
түр анағұрлым қолайлы, себебі банктер лизингтің техникалық жағына аз
қатысады. Әеіресе лизинг-стандарт шет елден түсетін жабдықтар үшін ыңғайлы,
себебі банк жабдықтарды шекара арқылы тасуымен байланысты рәсімдерге
қатыспайды. Лизбек нысаны немесе жалдауды басқа біреуге беру - кәсіпорын
банкке (лизинг компаниясына) қолында бар мүлігінің бөлігін сататын және оны
жалдау шарттарымен кері алатын мәміле. Лизинг-жабдықтаушы нысанындағы
қаржылық лизингтің мәні лизинг алушының мүлікті үшінші тұлғаларға жалға
беретінінде жатыр. Сонымен қатар экспорттық және импорттық лизингтен
тұратын халықаралык, лизинг болып бөлінеді.
Экспорттық лизинг кезінде лизинг пайдаланушы, ал импорттық лизинг
кезінде - лизинг беруші шетелдік тарап болып табылады. Осы лизинггің түріне
олардың бірі өз қызметін жүргізсе және шетелдік фирмамен бірге капиталы бар
болса, лизинг пайдаланушы мен лизинг беруші арасында жасалған мәмілелер
жатады.
Лизингі түрлерін жіктеу, әр түрлі елдердің заңнамасында бекітілген
лизингті қүқықтық анықтаудың ерекшелігіне байланысты; бір шартта лизингтің
әр түрлерінің лизинг жіктелетін әр түрлі белгілердің бар болуынан
ауырлаған. Ефимова Л. Г. атап көрсеткеніндей, шетел әдебиеітерінде
лизингтің заңгерлік табиғатын анықтау кезінде екі қатынас бар. Авторлардың
бір тобы лизингті азаматтық қүқықтық дәстүрлі институттарының жал, сатып-
алу, сату, заем, тапсырма шарттары және т. б. көмегімен талдайды. Басқалары
қатынастардың күрделілігі мен бірегейлілігі оларды ерекше қатынастар
ретінде қарауға негіз береді деп пайымдайды. Кабатова Е.В. мүліктің лизинг
қатынастарын азаматтық құқыққа белгілі шарттық институттарға жатқызуға
болмайды және арнайы нормативтік реттеуді керек етеді деп есептейді.
Үш жақты лизинг шарты оны дербес шарт сияқты қарайтын 1988 жылғы
Халықаралық қаржылық лизингі туралы конвенцияның негізіне алынған. Бірінші
кезекте жеке, отбасы немесе үй мақсаттарына қолданылатын жабдықтарды
қоспағанда лизинг беруші мен пайдаланушы түрлі мемлекеттерде тұратын болса,
Конвенция, кез келген жабдыққа қаржылық лизинг мәмілелеріне қолданылады.
Заң шығарушы ҚР АК-інің 567-бабында лизингі шартының ерекшелігі оның
елеулі талаптарын бөлу жолымен расталады: лизинг бойынша мүлік сатушының
атауы, лизинг алушыға мүлікті берудің талаптары мен мерзімі, төлемдердің
мөлшері мен мерзімділігі, мерзімі және (егер шартта көзделсе), лизинг
алушының меншігіне мүліктің көшуі мен талаптары мүлік жалдау шарты үшін
көзделетін (мүлік жалдау объектісін белгілеу) талаптарына қосымша қамтылуы
тиіс.
Лизинг шарты — мүлік жалдаудың ерекше түрі өткен ғасырдың ортасында АҚШ-
та пайда болып, кеңінен тарап және іс жүзінде әлемнің барлық елдерінде
қолданылады.
Лизинг шартының мазмұнын тараптардың құқықтары мен міндеттіліктері
құрайды. Лизинг беруші шарт бойынша лизинг затын пайдалануға беру
мақсатында лизинг алушыға көлік шығындарын көтеретін тараптың шартында
анықтаған мүлігін беру және тапсыру кезеңінің лизинг алушыға мүлік берілген
сәтінен бастап әзірлеушіден лизинг алушының немесе лизинг берушінің
көрсеткен мүлігіне ие болуға міндеттенеді.
Лизинг бойынша мүлікті лизинг алушының дұрыс иелік етуін қамтамасыз ету
(лизинг шартында белгіленнен басқа лизинг нысаны лизинг алушының қызметіне
лизинг берушінің кез келген жүктемеден, араласудан және үшінші тұлғалардың
қуыным талаптарынан босатылған) лизинг келісімшартымен белгіленген талаптар
бойынша лизингі затына шарттарда техникалық қызмет көрсету және жөндеуді
жүзеге асыру; лизинг алушының лизинг затын сатып алу мүмкіндігінің шартын
көрсету.
Бұл ретте лизинг шарты бойынша лизинг алушы мүлік қабылдау және лизингі
затының кездейсоқ жойылу немесе бүліну тәуекелін көтеруге (жалдау шартында
мұндай тәуекелді жалпы ереже бойынша жалдаушы көтереді) міндеттенеді. ҚР АК-
нің 569-бабына сәйкес шартта өзгеше көзделмесе, мұндай тәуекел лизинг
алушыға ауысады.
Лизингі ерекшелігі жүзеге мүліктің кездейсоқ жойылу немесе бүліну
тәуекелінің лизинг берушіден - мүліктің меншік иесінен лизинг алушыға
ауысуы болып табылады; лизингі нысанасын нысаналы мақсатта пайдалану және
оның сәйкес анықталған талаптарға сәйкес қолданылуын қамтамасыз ету;
лизинг берушіге оқтын-оқтын төлемдерді лизинг шартында анықталған
мөлшемдерде және мерзімдерде не ҚР АК-інің 570-бабына сәйкес төлеп отыру
(нәтижелері кезеңге бағамен барлық немесе күллі амортизация немесе шарт
жасалған сәттегі мүлік құнының айтарлықтай бөлігі ескеріліп есептелген).
Лизинг беруші лизинг алушы лизинг шартымен ақы төлеуді бұзған кезде
лизинг шартын бір жақты тәртіппен бұзуға;
шартта бекітілген өзінің келісімімен лизинг мүліктерін күрделі және
(немесе) ағымдағы жөндеуден өткізуге;
өз есебінен берілген мүлікті сақтандыруға (мұндай сақтандыру шарты
бойынша лизинг беруші пайда болып табылады);
пайдаланушы опционға құқығын пайдаланып қалмаса, шарт мерзімі өткенде
лизинг мүлкін қалыпты тозығы ескеріліп, түзу күй-жағдайында қайтаруға;
мүлікті қосымша жалдауға бермеуге, модификацияны оның өндірмеу мына
лизинг берушінің келісімінсіз оны жаңартпауға құқылы.
Бұл ретте осы лизинг шарты тараптарының көрсетілген құқықтары мен
міндеттіліктерінің тізбесі үлгілі шарт болып табылады.
ҚР АК-інің 572-бабы лизинг бойынша сатушының жауаптылығын көздейді, бұл
ретте лизинг беруші мен лизинг алушы бірлескен несие берушілер болып
табылады, шарттардың сатушы мүлікті жеткізу талаптарын бұзғанда, ал лизинг
алушы сатушыны таңдағанда ол және сатушы лизинг алушының алдында тиісті
жеткізілім үшін бірлескен жауапталықты көтереді.
Соңғы жылдары лизинг күллі әлемде өте кең таралуда. Несие берумен
салыстырғанда лизингтің негізгі артықшылығы сол, заем алушының өтімділік
кепілін беру қажеттілігінің жоқтығы, себебі шағын және орта, әсіресе таяуда
құрылған, кәсіпкерліктің несие беруші банктерге етімді кепіл немесе
кепілдікті беру мүмкіндігі жоқ.
Лизинг кезінде кепіл емес, ал лизинг төлемдерінің түсуі маңызды. Бұдан
басқа, лизинг шартын ресімдеу несиеден тіпті оңай, бұл банктерге,
клиенттерге және сатушыларға уақытты, жүйкені және әкімшілік шығындарды
үнемдеуіне мүмкіндік береді. Бұл ретте лизингі кезінде ақшаның нысаналы
мақсатта пайдаланылуын бақылау жалпы керек емес, себебі лизинг беруші
лизинг бойынша мүлікті және лизинг алушының тапсырмасы мен таңдауына қарай
сатып алады.
Лизинг қазіргі таңда ұзақ мерзімдік несие берудің түрлерінің бірі бола
алады, себебі Қазақстанда банктердің заем берушілерге ұзақ мерзімге жай
несие беруі заем берушілердің қабілетсіздігінен жөнді дамымады.
Қазақстан Республикасы Президенті 2003 жылғы 29 желтоқсандағы
қаулысымен белгілі бір тәжірибесі бар және қызметтің жаңа бағыттарын игеруі
үшін жоғары технологиялық жабдықтарға және қосымша капиталға қажеттілікті
керек ететін кәсіпкерлерге қаржылық жаңа құралдары (лизинг, венчурлық
қаржыландыру және басқалары) іске қосылатын болады деп көз-делген №1268
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2004-
2006 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілген.
1. Қазіргі кезеңдегі лизингтік қатынастарды
ұйымдастыруды талдау
Қазақстанда лизингтің толық кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру нормативті-
құқықтық актілердің құрылымы, лизингтің мүдделері мен артықшылық
субъектілерін қамтиды. Сонымен қатар, нарық шарттарына сай қабылданған
құқықтық құжаттармен, олардың жүйелік түзетулерінің лизингтік операцияларын
тіркеуді жүргізу қажет.
Қазақстан Республикасында лизингтің нарықтық қалыптасуында лизингтік
операциялардың зерттелуі, әлемдік тәжірибеде бұрын болуы лизингтің заңдылық
және экономикалық көзқарастар маңызына, масштабына, динамикасына,
кезеңдеріне, лизингтің даму тенденцияларының операциялары, мемлекеттің осы
процестердегі рольдеріне қатысты.
Шетелдік тәжірибенің негізінде үйрену қажеттілігі, әртүрлі
құрылымдардың біркелкі концепциясының ұйымдастырылуы, лизинг нарығының
субъектілерімен негізделген. Осы салада мәліметтер жинау кісіпкерлік
дәрежені көтеруде көп тиімді жақтарын алып келеді. Қазақстан
Республикасының лизингтік ассоциациялық компаниялардың осы жұмыстарда
өзінің үлкен тиімділігін тигізер еді.
Лизингтің дамуы лизингтік мәміле серіктестерінің еліміздің
экономикалық дамумен бірге және заңды-құқықтық қамтамасыздандыру
қатынастарына тәуелді болады. Лизингтік қатынастар осы уақытқа дейін
нормативті-құқықтық актілермен негізделген, көптеген дамыған елдерде жалпы
нормалармен реттелген. Лизингтік келісімдер әр елде әртүрлі рәсімделеді,
мамандар арасында әлі бұл сұраққа толық жауап жоқ.
Континентальді Еуропада лизингтің теориялық негізін айқындауға үлкен
көңіл бөледі, ал жалпы құқықтық елдерде (АҚШ,Ұлыбритания) , бұл елдерде
лизингтің тәжірибесі азаматтық-құқықтық қатынастар арқылы жүзеге асады. Бұл
белгілердің мазмұны лизингтің келісімі қандай келісіммен салыстырылады,
қандай мақсатта шектеулер қойылады және осы сұраққа қандай орган шешім
шығарады, осыған тәуелді болады.
Лизингтік қызметтің ұйымдастырушылық қатынастары сұрағына, ең аалдымен
міндетті түрде қазіргі заманғы лизинг беруші құрылымын қарастыру керек.
Оның мінездемесіне төрт негізгі топты белгілеу керек (1 кесте).
1. Банктің еншілес компаниялары. Бұл лизинг беруші ең үлкен әрі барлық
дамыған елдердің лизингтік қызмет көрсету нарығында маңызды роль ойнайды.
Тек 1962 жылы АҚШ заңнамасында банктерге лизингтік операциялар жүргізуге
тыйым салынды. Сол себептен АҚШ лизинг нарығында лизинг операцияларын тек
арнайы тәуелсіз мамандандырылған компаниялар жүргізеді. Ең алдымен, бол
қаржылық ресурстар бар банктер үшін, лизинг бірден-бір салымдарды салуда
пайдалы сала болып табылады.
1 кесте – Лизинг беруші құрылымдары
Лизинг берушілердің Қызмет ерекшеліктері Лизингтің айрықша түрі
негізге топтары
Банктің еншілес Банктермен алынған, ірі Қаржылық лизинг
лизингтік компаниясы ақшалай ресурстармен
операция жасау
мүмкіншілігі, ірі
объектілерді
қаржыландыруда аса
маңызды
Өнеркәсіп және сауда Қызмет көп функционалды Ылғал лизинг
компанияларының мінездемелерді алып
бөлімдері жүреді, қаншалықты тар
мамандандырудан кең
өндірістік бағдарламаға
көшу жүзеге асырылуда
Тәуелсіз лизинг Лизингтік қызмет көрсетуҚаржылық, оперативтік
берушілер кең көлемді лизинг
ассортиментпен операция
жасайды және
функциялардың айқын
бөлінуі қатысады
Басқа да лизинг Ұсақ және орта Оперативтік лизинг
берушілер фирмаларға лизингтік
қызметтердің берілуіне
бағдарланған
2. Өнеркәсіп және сауда компанияларының бөлімдері. Бұл лизинг берушілердің
тобы қазіргі заманғы лизингтік нарықта өте ірі болып табылады. Ағымдағы
жүзжылдық басынан көптеген өндірушілер лизингті өздерінің өнімдерінің
өсуі ретінде пайдалануда. Осыған байланысты өндіріс компанияларында
мамандандырылған бөлімдер құрыла бастады, олардың негізгі қызметі
лизингпен байланысты шығарылған құралдар болды. Қазірге таңда осы
салалардың бөлімшелері көр функционалдық мәнге ие, өйткені олар тар
маманданудан кең өндірістік бағдарламаға көшуде.
Алайда бұл лизинг берушілер тобының ролі және олардың нарықтағы ықпалы
әртүрлі елдерде және салаларда бірдей емес. Ол АҚШ нарығында өте үлкен,
әсіресе компьютер салаларындағы лизингте, әуетехникасы, жол-құрылыс
жабдықтарында.
Батыс Еуропада – Ұлыбританияда, Германияда, Австрияда – оның маңызы
аздау, бірақ мұнда да бұл қызмет спектрі кеңейтілуде.
Жапония лизинг нарығының дамуында өте кештеу дамыды, өндіріс бөлімшелері
және сауда компаниялары нарықта үлкен орын ала алмайды. Бірақ сұраныстың
осы түрінің көбеюіне байланысты, лизингті өз қызметтеріне пайдалану үшін
фирмалар саны өсті. Бұл бактерге, сауда үйлеріне, өндіріс корпарацияларына
байланысты болды. Жоғары қосылған бағамен лизинг пайда болды, сонымен бірге
лизинг төлеміне қосымша қызметтер қосылды. Лизингтің осы түрі, әрие өзінің
ерекшелігімен тек қана Жапонияда емес, АҚШ және Батыс Еуропада да кең
таралды.
3. Тәуелсіз лизинг берушілер. Бұл топтың үлесінде лизингтік операциялардың
жалпы түрі елдердің көпшілігінде үлкен емес. Ерекшелікті АҚШ құрайды,
тәуелді лизинг берушілер, қаржылық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz