Несие жүйесінің құрылымы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе 3
1. Несие жүйесінің мәні және қажеттігі, экономиканы дамытудағы несиенің
маңызы 3
Несие жүйесінің құрылымы 5
2. Несие жүйесіне қатысушы субъектілер 6
Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі және оның даму барысы 8
3.1. ҚР-дағы несие жүйесі 9
Қорытынды 10
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 11

Кіріспе

Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда несие жүйесі өзекті
проблемалардың бірі болып отыр.
Тарихтың қай кезеңінде болса да, несие, алуан түрлі экономикалық және
қоғамдық ойшылардық назарын аударатын. Экономика ғылымы, өзінің пайда
болған күнінен бастап несиенің проблемасымен шұғылданып келеді. Ал, қазіргі
нарық кезеңінде несиеге, экономикалық санат ретінде, аса көп көңіл бөлініп
отыр. Өйткені, нарық кезінде несиелік қарым-қатынас ең жоғарғы ресімделуіне
жетеді, сөйтіп несие, төңірегіндегі алуан-түрлі практикалық және теориялық
сауалдардың шиеленіскен түйініне айналады.
Несиенің түпкі тамыры тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр.
Содан кейінгі экономикалық даму сатыларының әрқайсысында да несиенің маңызы
зор болды. Тарихтың өткен дәуірлерінің бәрінде де дамытпалы несие, барлық
қоғамдық қарым-қатынасты жаңартудың және түрлендірудің революциялық
қозғаушы күші болды. Ол жеке тауар өндірушілердің арасында мүлде ақиқат
байланыс орнатты, олардың мүдделерін қосып бекітті және қоғамдық өндіргіш
күштерін қайта бөлудің ұтымды әдісі болды.
Осыған байланысты болашақ экономистерге несиенің арғы негізін, қазіргі
жағдайда оны пайдаланудың керегі неде екенін түсіну керек. Сондықтан мен
бұл курстық жұмыстың тақырыбын - несие жүйесі туралы таңдап алдым.
Несиенің мәнін, мазмұнын, экономикалық дамуындағы несиенің маңызын
танып білу – осы жұмыстың мақсаты.
Жұмыстың бірінші, екінші бөлімдерінде несиенің мәні, қажеттілігі,
формалары қарастырылады.
Несиенің экономикалық дамуындағы маңызына арналған үшінші бөлімінде
несиенің маңызын көрсететін негізгі салалар мен несиенің оңтайлы шегі
көрсетілген.
Жұмыстың үшінші бөлімінде ҚР-дағы несие жүйесінің дамуы қарастырылады.
Мұнда ҚР-ның несие беру жүйесі қалай жүретіндігін, халықаралық несие жүйесі
мен ҚР-ның шетелден алған тәжірибелері көрсетілген.

1. Несие жүйесінің мәні және қажеттігі, экономиканы дамытудағы несиенің
маңызы

Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шарушылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас
сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы – бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
деген негіз де бар сияқты, Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне
ақшалай түрде берілуде. Бірақ та бұл жерде ақша мен несиенің әртүрлі ұғымды
білдіріп, әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Несие - бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие – бұл банктің
қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір
формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен
байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана
формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие — бұл кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Зерттеу заты сияқты, несие құрылымы бір бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші – бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шарушылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ, бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш – бұл өте ауқымды ұғым, Ал, қарыз
алушы – бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объсктісі – бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы маңызын төмендегідей негізгі салалардан көруге
болады:
1) көпшілік жағдайда шаруашылық жүргізуші субъекті-табыскерлердің
өндіру мен өткізу процесінен түсетін түсімінің түсуі мен өндіріске керекті
материалдық құндылықтарды сатып алатын, еңбек ақы мерзімдері сәйкес
келмейді. Осындай шараларды өз кезінде істемесе, процесі тоқтап қалуы
мүмкін. Сөйтіп, шаруашылықта уақытша, қаржының барлығы мен оның
қажеттілігнің арасында қайшылық туады қайшылықтар несиенің қатынасуымен
шешіледі.
2) Несиеге алған қаржыға әртүрлі өндірістік әлеуметтік ғимараттар,
үйлер салуға болады, жаңа жабдықтар сатып алуға, жетістірілген өндіріс
технологиясын енгізуге болады. Мемлекеттік меншіктегі өндіріс орындарын
кеңейту үшін бюджеттен қаржы бөлуден гөрі несие алған пайдалы (әрине үкімет
үшін). Өйткені, бюджеттен алынған қаржы қайтарылмайтын болған соң тіпті сол
шараға, қажетті қаржының мөлшерін анықтағанның өзінде артықшылық жіберілуі
мүмкін. Оның үстіне ондай қаржы үнемделіп және тиімді жұмсалуы да үлкен
күмән туғызады. Ал несиенің қайтарымдылығы мен төлемділігі шаруашылықты
алған несиені мейлінше тиімді пайдалануға мәжбүр етеді.
Сондықтан, несие, өндірістің көлемін кеңейтуде де үлкен маңыз
атқарады.
3) Несиелік операциялар мен қолма-қол ақшаның орнын басу атқарымы
арқылы несие айналымда жүрген ақша жиынының азайтуға мүмкіншілік жасайды,
ал, бұл өз кезегінде ақша айналымына жағымды әсер етеді. Оның үстіне қолма-
қол ақшаның айналымға шығуы да және айналымнан қайтарылып алынуы да, несие
негізінде іске асырылады. Өйткені, банкіден клиенттерге ақша беруде,
банкіге ақша түсіру де несиелік операция болып табылады. Бұл екі жағдайдың
екеуіңде де операция есеп шоттармен байланысты, ал ондағы ақша, өзінен өзі
несиелік қатынастың барлығын дәлелдейді.
Жалпы айтқанда, клиенттің есеп шотына ең бірінші ақша несие берудің
нәтижесінде түседі.
Қазақстан экономикасының дағдарыс жағдайында, көпшілік
шаруашылықтардың (қандай меншікте болса да) тиісті мөлшерде өзіне меншікті
айналым қорын құра алмаған кезде, және де шарттық міндеттемелердің
орындалмағаны үшін ешқандай жауапкершіліктің жоқ кезінде, несиенің оңтайлы
мөлшерін анықтау үлкен экономика түгіл, кіші экономика (шаруашылық
жүргізуші субъектілер) деңгейінде де қиын, Өйткені, қазіргі жағдайда
клиенттерге несие бергенде банктер несиеге қажеттілік объективтік себеппен
байланысты ма, жоқ па, оның сол сомада пайдаланғандығы шаруашылыққа тиімді
ме, жоқ па, берілген несиенің сомасы айналымдағы төлем құралдары мен несие
арасындағы теңгерімді бұзбай ма деген сауалдарды еске де алмайды. Олардың
несие берудегі ең басты критерийі (өлшемі) несиенің қайтарымдылығы мен
банктің табыстылығы.
Несиенің маңызы өзгеруі, инфляция жағдайында да орын алады. Мұндай
жағдайда, айналымдағы ақша жиыны несиенің жәрдемімен реттелінеді, соның
көмегімен ақша бірлігінің сатып алу қабілеттігі бір қалыпта ұсталады
(тұрақтылығы сақталады). Екінші жағынан инфляция жағдайында негізгі
қорларды ұзақ мерзімге несиелеу айтарлықтай қысқарады. Өйткені, құнсызданып
бара жатқан ақшаның ұзақ уақыттан кейін, нақты құнының қандай болатынын
ешкім болжай алмайды. Сөйтіп, бұл салада несиенің маңызы төмендейді. Жалпы
алғанда, экономиканың нарықтық үлгісінде кеңейтілген ұдайы өңдірісті
басқаруда несиенің мағынасы айтарлықтай өседі.

Несие жүйесінің құрылымы

Несие жүйесінің маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз
көрсеткіштермен; атап айтқанда: ақша салымдарының жалпы көлемімен,
кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және айналмалы капиталын
қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық төлем айналымымен және
т.б. операциялардын жиынтық сомасында коммерциялық банктердің үлесі
төмендеді. Мысалы, XX ғ. басында АҚШ-та несие мекемелерінің 7 түрі болса,
80-жылдары олардың түрі 20-дан асты. 1900 ж. активтердің 23-ін
коммерциялық банктер, ал 13-ін сақтандыру және жинақ мекемелері жүргізді.
Ал 1987 ж. коммерциялық банктердің бұл көрсеткіштегі үлесі шамамен 40%
болса, жинақ мекемелерінің инвестициялық, ипотекалық, сақтандыру
компанияларының үлесі анағұрлым көтерілді. Осындай өзгерістер басқа
өнеркәсібі өркендеген мемлекеттердің де несие жүйесінде байқалады.
Капиталын иемденуіне қарай банктер және несие-қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ почта-жинақ жүйесі
және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары (мысалы, американдық федералды
жер банкі, АҚШ-тың экспорт-импорт банкі) мемлекеттік несие мекемесі болып
саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италияда және т.б.) ірі
коммерциялық банктер де мемлекеттік болып саналады.
Несие жүйесінде мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын
мемлекеттік реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі кездері отарлау жүйесінің құлауы нәтижесінде азат етілген
елдерде құрылған ұлттық несие жүйелерінде мемлекеттік несие институттарының
пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін мемлекет
меншігіне айналдыру жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-
несие және қаржы институтары да құрылуда: Халықаралық валюта қоры,
Халықаралық қайта құру және Даму банкі, аймақтық Даму банктері және т.с.с.
Дегенмен, экономикаға несие-қаржылық, ақша-есеп және т.б. қызмет
түрлерін көрсететін негізінен жеке несие мекемелері. Қазіргі несие жүйесі
күрделі, әрі көпбуынды құрылым. Егер несие мекемелерінің клиенттерге
көрсететін қызмет түрлерін негізге алғанда несие жүйесі үш элементтен
құрылады: орталық банк; коммерциялық банктер және маманданған несие-қаржы
институттары.
Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына,
мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жүйесінің өзегі - банк жүйесі, ал несие институттарының жұмысын
үйлестіретін бірыңғай орган - Орталық банк болып саналады. Несие жүйесінің
екі элементі: орталық және коммерциялық банктер туралы бұл жерде қысқаша
сипаттама беріліп, олар туралы кеңінен келесі бөлімде толығынан тоқталамын.
Орталық банк - мемлекеттің банк жүйесінің бірінші деңгейіндегі басты
эмиссиялық банк. Ол - "банктердің банкісі". Ол заңды және жеке тұлғалармен
операция жүргізбейді, оның клиенттері - коммерциялық банктер мен басқа
несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар
кез келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің
негізгі қызметі - кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет
көрсету.

2. Несие жүйесіне қатысушы субъектілер

Тарихи маманданған несие-қаржы институттарының алғашқы мекемелері
қарыз капиталы нарығындағы кейбір сұраныстарды қанағаттандыру мақсатында
пайда болды. Мысалы, бұрынғы КСРО-да 20-жылдарда коммерциялық банктер
тұтыну несиесін берумен шұғылданбағандықтан, сол кездерде тұтыну несиесін
беретін көптеген мекемелер пайда болды. Олар қазіргі нарықтық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.