Қан - қарызға алушының несиені алуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті

Экономика факультеті
Есеп және қаржы кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні: Ақша, несие, банктер

Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы ипотекалық
несиелеу

Орындаған: Нұртаева Е.Н.
Қаржы 211 топ студенті.

Қорғауға жіберілген
____________бағаға қорғалған
_______________200_ж. Коммисия
мүшелері:

__________________________
Ғылыми жетекші:Бастаубаев А.Қ.
__________________________
оқытушы
__________________________
_______________________
(қолы)

Талдықорған 2006 ж.

Мазмұны

Кіріспе - 3 -
І. НЕСИЕНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ ҚЫЗМЕТТЕРІ - 4 -
1.1 Несиенің мәні, мазмұны - 4 -
1.2 Несиенің атқаратын қызметтері және қажеттілігі - 8 -
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ -
16 -
2.1 Қазақстан Республикасының несие түрлері - 16 -
2.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиенің дамуы - 21 -
2.3 Қалыптасу ерекшелігі - 26 -
Қорытынды - 30 -
Қолданылған әдебиеттер тізімі - 32 -

Кіріспе

Бүгінгі таңда ипотекалық несие беруде қаражат қорларын көбірек тартып,
жылжымайтын мүлік нарығындағы операцияларды тиімді жүргізуді қамтитын көп
бейімді тетік әрі тұтастай бір жүйе десе болады. Бұл үдіріс, қарыз
берушімен қарыз алушыдан басқа, құрылыс салу және сақтандыру компанияларын,
риэлторлық кеңселерді, инвесторларды қамтиды. Ипотекалық несиенің арқасында
нарық субъектілері қосымша инвестициялық серпіліс алады, сұраныс өсе
бастағандықтан құрылыс компаниялары тұрғын үй құрылысын өсіре түседі.
Меншік құқықтарын, соның ішінде жылжымайтын мүлікке берілген меншік құқығын
қорғауға қабілетті заңдардың болуы, ипотекалық несиенің дамуына қажетті
құқықтық ортаның қалыптасуы айрықша маңызды.
Қазіргі кезеңде қаржы нарығындағы өзекті мәселе ретінде коммерциялық
банктерден тұрғын үй сатып алуды несиелеудің преспективасы мен проблемалары
қарастырылып отырған жағдайы бар. Оңтайлы экономикалық жағдайдың
туындауымен бәсекелестіктің жоғары деңгейлі тұрғын үй алуға ипотекалық
несиенің қажеттілігін туындата отырып, оның тез дамуына әкеледі.
Қазақстанда ипотекалық несиелеу Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасының ажырағысыз бөлігі болып табылады. Бұл
арада мемлекет халықтың қамтамасыздандырылу деңгейі төмен тобының
әлеуметтік тұрғын үй құрылысын салуына және сатып алуына әр түрлі
әдістермен жәрдем көрсетіп, олардың меншік құқығына ие болуын
ынталандырады.
Тұрғын үй салуға ең бір негізгі қаржыландыру көзі ретінде мемлекет
қатысады, ол әлемдік практикада тұрғын үй салуға қаржыландыруға ыңғайлы
талаптар қоюдан алдыңғы ролді алады. Тұрғын үй салуға, қаржыландыруға
тікелей бюджеттік қаржыландыруы негізгі көзі болып табылады. Жалпы, осы
жоғарыда айтылғандар тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Курстық жұмыстың мақсаты –екінші деңгейлі банктер мен бірдей деңгейде
ипотекалық несие беру емес, екінші қайталама ипотекалық нарықты
қалыптастыру және реттеу жолдарын анықтау болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті - қаржы рыногында несие алу жолымен
ипотекалық несие берген екінші деңгейдегі банктердің қайта қаржыландыруы,
сондай-ақ ипотекалық облигациялар шығару және тарту арқылы ипотекалық
рынокқа тартуды жүзеге асыру жүйелерін қарастыру.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-ші бөлімде несиенің мәні, мазмұны және оның негізгі қызметтері
қарастырылған.
ІІ-ші бөлімде Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиенің
даму ерекшелігінің жағдайы ашылған.

І. НЕСИЕНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ ҚЫЗМЕТТЕРІ

1.1 Несиенің мәні, мазмұны

Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді
ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін
көрсетуі керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер
бір мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс стаыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несие өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәиіт - құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастың барлық субъектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің
мәнін анықтауға болады.
Несие беруші - несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші - банк
болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек
қарызға алушы ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға,
халыққа) таратылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада
банк бір жағдайда несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы болып
көрінеді.
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғанда қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
қарызға алушылар – кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несе берушіге тәуелді, оған несие
беруші өз талаптарын қояады. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндентті түрде
қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға
алушы өзара іс-әрекеттерінде қарама-қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді.
Несиелік мәміленің қатысушалары ретінде олар оның қарама-қарсы жақтарында
тұрады. Олардың мүдделеріде бөлек, несие беруші неғұрым жоғары пайыздық
несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрлымының элементі алыс-берістің объектісі - құнның негізгі бөлігі сияқты
өзіндік өтелмеген құны – несиеленген құн болып табылады.

Несиенің құрылымы

Несиеленген құн ұдайы өдіріс процессін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді
жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар өскен
пайызбен қоса несиенің қайтарылымдығы қамтамасыз етілдеді. Несие өз құнын
осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап оның банкке қайтарылуына дейін
сақтайды.
Несиенің қарастырылған құндылығы оның біртұтастығын анықтайды. Ол
элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей
көрсетіледі:
Но – Қан – Нп... Рб... Нқ... – Бқ,
мұндағы:
Но – несие орналастыру;
Қан – қарызға алушының несиені алуы;
Нп – несиенің пайдаланылуы;
Рб – ресурстарды босату;
Нқ – несиенің қайтарылуы;
Бқ, - банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген құнды орналастыру (несиенің ұсынылуы) Он - несие
қозғалысының алғашқы баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы,
яғни уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші қарыз алушыға
белгіленген мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде ғана несие
бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандырады, өйткені несиелік қатынастардың басқа тарапы оны белгілі
бір уақытқа ғана береді.
Несиені пайдалану (Нп) қарыз алушының оны өз шаруашылығында
пайдаланып, несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін
білдіреді. Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылығында құнның
ауыспалы айналымның аяқталу актсін, несие алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдалану процессін сипаттайды. Несие
қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін материалдық база
болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланған құнның қарыз алушыдан
несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін (Нп) несие берушінің алу актісі несие
қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің
қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (несиеге бергені)
(Қан) сәйкес келуі мүмкін. Аталмыш сатыларда сөз болып отырған сол бір
құнның сомалары біріктіреді: қарыз алушы қарыздың белгілі бір бөлігін несие
берушіге қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.
Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір
бөлігі болып табылатын несиенің қозғалысын көруге болады, ол тек несиеге
ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым
шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға
құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қараған жөн [1.108-114 бб.].
Несиенің мәнін тану оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар
туындайтын базада қарастыруды ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін,
несиенің негізін құрайтын база неден тұрады? О.И.Лаврушкин оның қайтарылуын
есептейді. Ол несие қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір мезгілде
несиеленген құн қозғалысының барлық сатыларын қамтиды. Несие ақшасын жарату
(орналастыру), алу және оны пайдалану - қайтарым негізінде жүзеге асады.
Несиеленген құнның қайтарылу кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын ғана
аяқтайды. Қайтарымдылық - несиелік қатынасқа тән белгіні анықтайтын өзіндік
ерекшелікті көрсетеді.
Несиенің қайтарылуы - уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие
берушіге қайтару процесі. Ол өзінен-өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымында аяқталатын материалдық процестерге негізделеді. Алайда, бұл тек
қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай қаражатты
қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкідік берген кезде ғана
несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып
табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға
болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа сәйкес ол
заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде несиенің
қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол
алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория
сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Несиенің әлеуметтік-экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән
екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез
келген сәтте өзіне несие берушілерге (өздерінің уақытша бос қаражаттарын
депозиттік шоттарда сақтаған заңды және жеке тұлғаларға) талап етуі бойынша
мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылу сияқты.
Несиенің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау
нәтижесінде оның мәнін толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие
беруші мен қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделіп
қайтарылым қозғалысына байланысты экономикалық қатынастар екендігі.
Несиенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие - бұл несие
капиталының қозғалысы. Несие капиталы - бұл қайтару талабымен, пайызбен
төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал, капитал -
бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның басқа ақшалардан сапалы ерекшелігі сол. Ал,
капитал- өзінен-өзі өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы - несие
капиталының өзінен-өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінен-өзі
өсім бере алмайды.
Несие - кеңейтілен қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару
талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экономиканың бос ақшалай
қаражаттардың жұмылдыруын қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті
экономикалық қарым-қатынасты көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің - қайтару, төлемдік, мерзімдік,
қолма-қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты,
ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі - қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажатті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі - қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несиеге беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттгін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу - несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайзды көбейтілген түрде неисені пайызбен мерзімінен бұрын өндіріп
алуға саятын эконмикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып табылады.
Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз алушы өз
мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие берушінің
мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін көрсетеді. Бұл
принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті мәселе болып
табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіренді. Несие келісімшартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы прициптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады[2.72-73 бб.].

1.2 Несиенің атқаратын қызметтері және қажеттілігі

Несиенің қызметін айтқанда, әдетте оның мәнінің арнайы көрінісі
ұғылады. Қызмет несиенің мәнімен өзара тығыз байланысты; қызметтің
атқаруындағы қарым-қатынастардың мәнінсіз ол өмір сүре алмайды. Қызметтің
несие мәні сияқты объективті сипаты бар. Әрбір сәттегі өзінің өрістеу
барысында несие барлық қызметінің мәнін емес, бір немесе бірнеше
қызметтерімен ғана көрінеді. Қызмет - қатып қалған емес, өзгеріп тұратын
құбылыс. Несие мәнінің өзгеруімен қатар, оның көрініс танытуы да өзгеріп
отырады. Қызмет бүтіндей процесс ретінде өзінің арнайы көрінісін байқатады,
яғни қызмет несиелік қатынасқа бүтіндей қатысты. Несие қызметі оның барлық
формалары мен түрлері өзіндік ерекшелігімен көрініс танытуын сипаттайды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесінде алатын орны жайлы біркелкі
ғалымдардың пікірлері жоқ. Кейбір ғалымдар оны айналым белгісіне жатқызса,
басқалары бөлу белгісіне жатқызады. В.М.Тарасов несиені ұлттық табысты
(несиеден қарыз алушыға және керісінше) қайта бөлу процесіне
қатысатындықтан бөлу категорясына жатқызады. Және де соған қарамастан,
несинеің айырбас қатынастарына тән ерекшеліктері мен мүмкіндіктері бар.
Айырбас фазасында бөлу (өндіріс нәтижелерін бөлу) қатынастарының сәнін
айрықшалап көрсету мүмкін болғандықтан, несиелік қатынастарды да дәл осыған
жатқызуға болады. Сондықтан несие бөлу категориясы бола отырып, айырбас
белгісіне де жатады, немесе екі жақтылық ерекшелікке де ие. Мұның өзі
несиенің қызметіне тән екнедігін көрсетеді.
Несие туралы теорияда, оның атқаратын қызметінің саны мен мазмұны
жайлы орныққан біркелкі көзқарас жоқ. Біреулер екі (қайта бөлу мен
айналымның несиелік құралдарын жасау), басқалар үш түрлі (осы аталған
екеуінен бөтен бақылауды қосады), үшіншілер - төрт (және капиталды
шоғырландыру мен орталықтандыруды бөліп көрсетеді) көзқарастарды айтады.
Ал, жекеленген авторлар несиенің қызметін: айналымдағы шығындарды үнемдеп,
экономиканы ретке келтіру, уақытша бос қаражаттарды жинастыру т.б. деп
түсіндіріледі.
Несиенің бақылау қызметі: дегенде ол – ақша, қаржысы сияқты басқа да
категорияларға тән екендігін айтқан дұрыс. Ал, шындығында бақылауды несие
емес, банк жүзеге асырады.
Өндірістік қорлар айналымының жанама түрлері бойынша несиенің қызметі
ақшаларға да, қаржыларға да тән - бұл біріншіден, екіншіден қорлар
айналымдарының құндылық категорияларының мазмұнына да енеді.
Экономиканы ретке келтіру қызметі жайлы айтатын болсақ, несиенің
көмегімен ғана емес, баға, бюджет сияқты құндылық категориялары арқылы да
жүзеге асырылады.
Қорларды ынталандыру жайлы да осылай деуге болады.
Осыған қарай отырып, жекелеген ғалымдардың несие дербес қызмет атқара
алады дегендерінің негізі жеткіліксіз. Қызмет – қолдағы экономикалық
категорияның өзгешелік мәнін таныту болып табылады.
Айналымның жаңа түрдегі қызметі, бақылаумен ынталандыру , экономиканы
ретке келтіру тек несиеге ғана емес, баға, қаржы, еңбек ақы, бюджет, табыс
т.б. құндылық категорияларына да тән.
Көптеген пікірлердің орын алып отырғанынына қарамастан, несиенің
барлық формалары мен түрлерінде мәнін ашып көрсететін оның үш түрлі
қызметін бөліп көрсетуге болады. Олар – қайта бөлу, нақты ақшаны
айналымдағы несие құралдарымен ауыстыру және капиталды шоғырландыру мен
орталықтандыруды жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі. Несие қайта бөлу қызметін атқарады.
Оның мағынасы қарыз алушыға (шаруашылық, халыққа) төлем негізінде уақытша
пайдалануға берілетін кәсіпорындардың, ұйымдардың, халық пен мемлекеттің
бос ақшалай қаржыларын (ақша капиталдар мен табыстар) несие арқылы
шоғырландырып, қарыз беру капиталына айналдыру. Қарыз беру капиталы несие
механизімі арқылы халық шаруашылығы салаларының арасында қайта қайтарылу
негізінде несиеге айналады. Қарыз капиталын кәсіпорындар, салалар, халық
арасында қайта бөлу жүзеге асырылып, ақша түріндегі капитал аз табыс
әкелінетін саладан босатылып, банктерде жинақталады да жоғары дәрежеде
табыс әкелетін салаларда жұмсалынады. Оны салаларда шоғырлану жүзеге
асырылады. Екінші сөзбен айтқанда, өндірісті тепе-теңдіктер, капиталдар мен
экономиканың бірлесіп басқарылу ретке келтіріледі.
Мәселенің мәнісі өндіріс құралдары ретіндегі (машиналар, жабдықтар,
шикізаттар мен материалдар) капитал физикалық түрде бір саладан екінші
салаға ауысып құйыла алмайды. Бұл процес ақша капиталының қозғалыс
жағдайында жүзеге асыратындықтан, несие нарықтық экономикада ең алдымен
капиталдың бір саладан басқа салаға ауысып құйылуы үшін икемді механизім
ретінде керек және табыс нолрмаларын теңестіру қызметі арқылы несие
капиталдың өндірістің бір саласынан екіншілеріне еркін түрде ауысып
құйылуын және өндіруші капиталдың белгілі бір нақты үлгіде бекуін
қамтамасыз етеді.
Құндылықтың несие арқылы қайта бөлінуі – салалық, сала аралық,
аумақтық бағыттарда, несие қатынасының субъектісі іспеттес кәсіпорындар
деңгейінде жүзеге асады. Қандай бір жағдайлар болмасын, әңгіме уақытша бос
тұрған құндылықты қайта бөлу жағдайында болып отыр. Сондықтан ол қайта
оралу жағдайында бөлінеді. Осы ретте қайта бөлудің қашама түрлері
болғанымен, меншік иесі ауыстырылмай, ол несие берушінің қолында қала
береді.
Сонымен несие өзінің қайта бөлу қызметінде экономиканы стихиялы түрде
реттеуші болып табылады. Алайда, несие кейбір жағдайларда экономиканың тепе-
теңдігінде күшейтіп жібере алады. Нақты айтар болсақ, 1993-1996 жылдары
капиталдың өндіріс саласынан айналыс саласына ауысуы орын алды да, өндіріс
дағдарысын тереңдете түсті, яғни несие бұл жылдары сауда-делдалдық салаға
ауысып кетті, нағыз сектор дағдарыс жағдайында қалып қойды. Несиенің қайта
бөлу қызметінің ерекшеліктері төмендегідей:
Біріншіден, несиенің көмегі арқылы тек мына материалдық
игіліктердің құндылығы, өндіріс құралдары мен тұтыну заттары, яғни
бір жылдың барысында өндірілген ұлттық жалпы өнімдер емес,
сондай–ақ ел экономикасының өткен кезеңдерде жасалған құндылықтары
да қайта бөлінеді;
Екіншіден, несиенің қайта бөлу қызметі жалпы құндылықты қайта
бөлуді емес, уақытша босаған құндылықты қайта бөлуге қатысты;
Үшіншіден, қайта бөлу қызметінде уақытша босаған құндылықты уақытша
пайдалануға беру процессі өте маңызды болып табылады;
Төртішіден, несиенің көмегімен уақытша босаған құндылықты беру
нарықтық экономикаға тән сарапшылардың банктермен басқада
несиелік мекемелердің қатынасуымен жүзеге асады.
Шын мәніндегі ақшаларды айналымының несиелік құралдарымен ауыстыру
қызметі.Қазіргі кезде нарық шаруашылығында шын мәніндегі ақшалар (алтын) ел
ішінде айналысқа түспейді, олардың несие негізінде шығарылған ақша
белгілері айналымида болады. Нақты ақшалардың шығарылу, немесе қолма-қол
есептегі ақша қорларын ұлғайту сол мезетте экономиканы несиелеудің ресурсы
болып табылады.
Несиенің мұндай қызметінің дамуы банк жүйесінің пайда болуымен
байланысты. Ақшаларды банкінің есепшоттарында сақтау ақшалай міндеттемелер
бойынша тауарлар мен қызмет үшін қолма-қол ақшасыз қызметтерді жүзеге
асыруға, өзара қарыздарды есепке жатқызып жойып отыруға мүмкіндік береді.
Бұның өзі ақшаны қолмен санап алыс-беріс жасау айналымын және айналым
шығындары мен өнімсіз шығындарды өзара азайтты. Шаруашылық жүргізу
субъектілерінің және халықтың есепшоттарының қаржыларды банкілердің
несиелік ресурсы болып саналып, есепшоттардағы көрсетілген ақша айналымы
банкінің ақша қаржыларының иелерімен, несиелік байланыстары болып қалады.
Несиелеу процессі кезінде ақша массасының құрлымына, төлем айналысына
және ақша айналымның жылдамдығына әсер ететін сол ақша айналымы үшін
түрліше төлем қаржылары құрылады. Яғни, нағыз ақшаларды несиелік ақшалар
мен несиелік операциялар ауыстыру жүзеге асырылады. Айналымда ең қарапайым
қарыздық міндеттемелер – вексельдерден бастап қазіргі электрондық ақшаларға
дейінгі несие ақшаларының түрліше формалары пайда болады.
Экономиканың дамыуының алғашқы сатысында бұл айналымнан алтынды ысырып
шығарумен байланысты болды. Қазіргі кезде нағыз ақшаларды алмастыратын
несие қызметі ақша тасқындарының қозғалысын тездететін қолма-қол ақшасыз
есептер, несие карточкаларын, вексельдерді, чектерді, депозиттік
сертификаттарды қолдану арқылы көрініс танытады.
Осы кездегі шаруашылықта қолдағы ақшаны несие операцияларымен
ауыстырудың қажетті шарттары жасалған. Ақшаларды бір есепшоттан
екіншілеріне қолма-қол ақшасыз есеп жасау үшін аудару, өзара талаптарды
қанағаттандыруға байланысты, ақша айналымының құрлымын жақсартуға
мүмкіндіктер туады.
Бұл жерде айырықша ескеретін жәйт – несие осы қызметінің барысында
ақшаларды жалпылама ауыстырудың емес, оларды экономикалық айналымда уақытша
ауыстыру қызметін, яғни несие ақшаның рөлін атқарады. ТМҚ-ны (тауарлы-
материалдық құндылық) алу, қызметтерді төлеу үшін пайдалануды және т.б.
Демек, нағыз ақшаларды несиелік ақшалармен және несиелік
операциалармен алмастыру, негізінен, екі түрлі жолмен жүзеге асырылады:
- алтынның орнына айналымға экономиканы несиелеу жолындағы
несиелік ақшалар шығарылады, олар тауарлармен және
қызметтермен қамтамасыз етіліп, міндетті түрде банкідегі
эмитентке қайта келіп түсулері қажет;
- несиелеу барысында төлем қаржылары жасалды, яғни, қолма-қол
ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыруға байланысты айналымға
ақшасыз қолма-қол есептер жасалынатын ақшалар келіп түседі.
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандырылуды жеделдету
барысындағы несиенің қызмет. Капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды
жеделдету несиенің маңызды қызметі болып табылады. Несие механизімі қосымша
құнды капиталдандыру барысына ықпал етеді.
Несие капиталды шоғырландырудың аса қуатты факторы ретінде оның
жекелеп жинақталуының шекараларын кеңейте түседі. Өндірістің ауқымын
кеңейту үшін жекелеген шаруашылық кәсіпорындарының, кәсіпкерлердің
қаржылары көбінесе жеткіліксіз болып саналатындықтан, әрбір
кәсіпорындардың, халықтың шығын мөлшеріндегі уақытша бос тұрған шашыраңқы
қаржылары жұмылдырылып банкілерде жинақталады да, үлкен көлемге жеткеннен
кейін ол несие ретінде кең ауқымды ұдайы өндірісте белсенді түрде
пайдаланады.
Несие жекелеген кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға айналдырудың,
монополиялар мен халықаралық компаниялардың жаңа түрлерін құрудың
факторларының бірі болып саналады. К. Маркстің айтуы бойынша несие
бәсекелестік күресте әрі жаңа, әрі сұрапыл қаруға айнала отырып, соңғы
нәтижеде капиталдарды орталықтандырудың аса зор әлеуметтік механизімі бола
бастайды. Монополизмге берілетін жеңілдік несиелеріне байланысты және
шағын тауар өндірушілердің несие алу жағдайларының нашарлауы бір полюсте
(шекте) капиталдың шоғырлануы мен орталықтандырылуының күшейіп, екінші
жақтың ойсырауына, тақыр кедейленіп, банкротқа айналуына әкеп соғады [1.126-
129 бб.].
Несиенің қажеттілігі. Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже
болып табылады. Кредит деген сөз, қарыз, несие деген kredo -
сенемін деген мағына білдіретін латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол
экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.
Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында:
бай және кедей қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары
сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал,
еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар
мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.
Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің қажеттілігі:
- несие алатын ақша айналысы қоғамдық өндірістің шеңберін кеңайтеді;
- несиені қайтара үлестіру функциясын атқарады, ол арқылы жеке адамның
жинақтаған ақшалары, кәсіпорынның пайдалары мен табыстары, мемлекеттің
табысы қарыз капиталына айналып, экономиканың табыс түсіретін салаларына
құйылады;
- айналым шығындарын үнемдеуге көмектеседі, несиенің дамуының
барысында әр түрлі банктік шарттар мен салымдар пайда болып, нақтысыз ақша
айналымының өсуіне артады;
- ақша ағымдарының қозғалысы жылдамдайды.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын
ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері
үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы
меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша
түріне ауысып тұрады, яғни А – Т - Ө - Т1 – А1 капиталдың ауыспалы айналымы
жүреді Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (
машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде –
өндіріс процесінде – дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға
келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады.
Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорында
және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың айналымы
дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі [1.103-105
бб.].
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субьектілерінде ақша
жұмысының уақытша босатылып және басқа шаруашлық жүргізуші субьектілерде
ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық
субьектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процецінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін – өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал
айналым саласы үшін – тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.
Өндірістік және шаруашылық жүргізуші субьектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап
жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі
құрал – жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны
себепті ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ , бұл сәтте
жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік
туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар-жағармай )
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Негізгі және айнналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезінде )
болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар
сатушы ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек
материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте,
бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай-ақ халықта болуы мүмкін. Мысалы,
бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған
қарама-қайшылық шаруашылық жүргізуші субьектілердің қалыпты қызметі үшін
қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің обьективті қажеттілігі несие қатынастарын
жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалапты
еместігімен түсіндіріледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар бар.
Біріншіден, несие мәлімесінің қатысушылары – несие беруші мен қарызға
алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын
өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды
субьектілер сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие
алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет
болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде
несиеге өзара қызығушылық танытулары керек. Ф.Энгельс: Әрбір қоғамның
экономикасы, ең алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп жазды.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан – оны
алуда несиелік қарым-қатыныстар туындайды.
Осылайша, экономикалық негіз бен (капиталдың бірдей болмауы ) пайда
болу талаптарының жиынтығы несиенің обьективті қажеттілігін анықтап және
оның эволюциясын түсіндіріп береді [2.71-73 бб.].
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің жеке ауыспалы айналымынан
туындайтын несиеге қажеттілік несиенің обьективті жүзеге асуын төлем
қаражаттарын құру және жаңа бекітілген құнды бөлу процесінде оның рөліне
жете назар аудармай оны толық дәрежеде анықтамайды. Ақша эмиссиясының
процесі формаға тәуелді емес (қолма–қол ақша және қолма-қол ақшасыз)
кітаптың алдыңғы бөлімінде анықтағанымыздай, несие капиталының бір көзі
болып табылатан несие операцияларының нәтижесі бар.
Түрліше несие қарым-қатынастарындағы несиенің мән-маңызы сол немесе
басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің обьективті себептерімен
анықталады.
Құндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы
шаруашылық жүргізуші бір субьектіден босаған құн шаруашылық мәміледе
қолданысқа түсетін, бірақ бір уақыттарда жаңа қайта өндіру цикліне ене
алмайтын кезде ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша
қаражатқа уақытша қажеттілігі туып отырған басқа субьектіге өтеді және
қайта өндіру процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ,
несиелік қатынастардың пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын
меншік иелері сияқты бір-біріне қарсы тұра алатын тауар иеленушілер
арасындағы айырбас ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан-қолға өткізу
сияқты тауар айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелік
қатынастардан туындаған экономикалық жеміс.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық
негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың
материалдық негізі боп құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының обьективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, несиенің обьективті өмір сүруінің негізгі талаптары
төмендегідей тізбектеледі:
– жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және
айналымдық) қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың
уақыт бойынша сәйкес келмеуі;
– несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан
дербестігі;
– несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының
мүдделік танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға
алушылардың арасындағы қарым-қатынасты білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлеміне аударылған несие капиталына айналады [3.81-82 бб.].

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ

2.1 Қазақстан Республикасының несие түрлері

Несие түрлері – бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын,
экономикалық – ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданған
сипаттамасы, яғни, несиенің іс тәжірибедегі нақты қосымшасы.
а) Қазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі: несиелеу объектінің
экономикалық белгілері бойынша:
- айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;
- негізгі құрал-жабдықты қалыптастыруға берілетін несие;
- ТМҚ аясында шұғыл қажеттілікке, сондай-ақ нормативтік тыс
қорлардың аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;
- өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
- жол үстіндегі (жолдағы) есеп айырысу құжаттары аясында берілетін
несие, аккредитивтер;
- төлем несиелері.
ә) қамтамасыз етілуі бойынша:
- жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ-пен, кепілдікпен,
сақтандыру келісім шартымен толық қамтамасыз етілген;
- ішінара қамтамасыз етілген;
- қамтамасыз етілуі болмайтын банкілік (сенімділік).
б) қайтарылу мерзімі бойынша:
- қысқа мерзімді (бір жылға дейін);
- орта мерзімді (1-5 жылға дейін);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
в) өтелу тәртібі бойынша:
- бөліп-бөліп төлеу (мерзімін ұзарту);
- бір жолғы өтеу;
- кезең сайын бірқалыпты (бір қалыпты емес) өтеу.
г) тәуекелді деңгейі бойынша:
- субстандартты;
- стандартты;
- күмәнді;
- сенімді;
- сенімсіз;
- ұзартпалы.
ғ) ақылылығы бойынша:
- қалыпты пайыздық мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі қалыпты);
- жоғары пайыздың мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі жоғары);
- төмен пайыздың мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі төмен);
- пайызсыз;
д) салалық бағыты бойнша:
- сауда-саттық несиесі;
- өнеркәсіп несиесі;
- ауыл шаруашылық несиесі;
- құрылыс несиесі.
ж) ашылатын шот түрлері бойынша:
- жай ссудалық шот бойынша несие;
- арнайы ссуда шоты бойынша несие;
- контокорренттік шот бойынша несие;
- овердрафт бойынша несие;
- несие желісі бойынша несие.
Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен
немесе құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері
бойынша тіркелетін ломбардтық несие жатады.
Ломбардтық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды қағаз
кепілдігімен, тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен (жинақ ақша салымы,
сақтандыру келісімшарты, ипотека және т.б.) берілетін несиелер жатады.
Қарыз алушы ломбаттық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдалана алады
[1.139-141 бб.].
Жаңартпалы несие (ағылшынша revolve - айналыста болу, кезең сайын
ауысып отыру) – ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісімсөз автоматты түрде беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындығы несие ұйымының оған несие
келісімшартының белгіленген әрекнт ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа
және келісілген мөлшерде несие беру жөніндегі заң тұрғысынан ресімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақтықа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.
Овердрафт (ағымдағы банк шотының келісімшарты аясында несиелеу)
несие ұйымының шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап
бойынша төлем арқылы беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат
болмаса да, шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған берешегінің
түскен қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісімшарт
шегінде беріледі.
Коммерциялық несие. Несиенің басқа формаларына қарағанда
коммерциялық несие олардан бұрын пайда болды. Коммерциялық несие тауарларды
өндіру мен өткізу процесінен тікелей пайда болған . Ол тауарлық формада
беріледі және оның пайдалану шегі болады. Коммерциялық несиені тиісті
тауарларды сатып алған кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға
берген тауарын білдіреді.
Коммерциялық несиенің басты мақсаты – тауарлардың сатылу процесін
жеделдету және пайданың жылдам алынуын қамтамасыз ету.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп
болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды
сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай
жағдайда айналыс құралы ретінде қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында
төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель қолданады.
Вексель – бұл сатып алаушы – қарызгердің жабдықтаушының алдындағы
заңмен қатаң белгіленген борыштық міндеттемесі. Онда борыш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.