Коммерциялық банктің өтімділігінің басқарудың теориясы

Мазмұны

Кіріспе . . . 3-5

1-ТАРАУ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ӨТІМДІЛІГІн басқарудың ТЕОРИЯлық негізі ЖӘНЕ ТҮСІНІГі . . . … . . . …. . 5

1. Өтімділік түсінігі және коммерциялық банке өтімділік қаражаттардың қажеттілігі . . . …5-12
2. Коммерциялық банктің өтімділігінің басқарудың теориясы . . . 12-28

2-ТАРАУ. ӨТІМДІЛІКті БАҒАлау ЖӘНЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ СЕНІМДІЛІГІН ТАЛДАУ . . . 28

1. Өтімділікті басқарудың көрсеткіштері. … . . . 28-39
2. АО “Каспийский банкті” мысалға ала отырып өтімділік коэффициенттерін есептеу. 39-

3-ТАРАУ. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІН РЕТТЕУДЕГІ ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ РОЛІ . . .

1. Коммерциялық банктердің өтімділігін бағалаудағы шетел тәжірибесі.
2. Ұлттық банктің ҚР өтімділігін реттеудегі функциясы мен ролі. Қазақстан Республикасындағы банк өтімділігін реттеудің қиындықтары мен перспективалары….

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

ҚОСЫМШАЛАР

Кіріспе

Қазақстан Республикасындағы банктердің көбісі ұсақ кәсіпорындар категориясына жатып және операцияларын шектеулі экономикалық аумақта жасауына қарамастан, одан тыс аумақта пайда болған факторлар олардың қызметіне әсер етеді. Мысалға, ақша- несие және салық саясаттарының әсерлері ең бірінші кезекте ақша нарығының ірі орталықтарында сезіледі, бірақ ертелі-кешті олар барлық банктерге де әсер етеді. Ақша-несие саясатының рестрикциясынан әсерінен ешбір банк қанша кіші болса да және қаншама қашықта орналасса да қашып құтыла алмайды. Осылайша, банк жүйесі және әрбір жеке жаңа кредит беру үшін бос ақша қаражаттарының шектеулілігін сезген кезде, әрбір банктің басшысы жалпы ұлттық тенденцияларды біліп отыруы қажет. Бұл жағдайда өтімділік мәселесі сындарлы болуы мүмкін, өйткені бұл кезде несиеге деген сұраныстың өсу қарқыны жинақтардан көбейіп кетеді. Пайыз мөлшерлемесі өте жоғары деңгейге дейін өсіп кетуі мүмкін. Егерде банктің несиеге деген сұранысты қанағаттандыра алатындай өтімділігі болса, онда ол ссуданың жоғары пайызын тиімді пайдалана отырып, өзінің пайдасын өсіре алады. Ал, егерде өтімділік қаражаттары аз болса, онда банк жоғары пайда алып келетін несие беруден бас тартуына алып келеді, немесе өздерінің клиенттерінің несиеге деген сұраныстарын жабу үшін бағамынан ұтылыс табатын, өтімділігі төменірек бағалы қағаздарды жүргізуіне міндетті болады.

Осылай, банктің өтімділігіне көптеген экономикалық және басқа да факторлар әсер ететіні анық, осыған байланысты коммерциялық банктер қызметтерінің басты бағыттарына есептеулер, жоспарлаулар және басқару сұрақтары жатады.

Коммерциялық банктердің саясаты, стратегиясы мен күнделікті іс-әрекеттерін құрайтын осы факторлар негізінде банктің өтімділігін басқару тәжірибесі мен теориясы дамып, жетіліп және тарихи пайда болған.

Өтімділігі басқару мен төлем қабілеттігіне қажеттілік, банк жүйесінің даму тенденциясы және сенімділікті артыру мақсатында сандық қысылым күнен-күнге артуда.

Банк жүйесінің дамуының қазіргі кезеңі тұрақтандыру мен банктік қызмет көрсетулердің бәсекелес ортасының дамуымен сипаттайды. Банктер бұл кезеңде өздерінің банктерінің жұмысын бағалауға және талдауға кәсіби түрде бағытталуда. Басқа жағынан қарағанда, банк клиенттері заңды тұлға болсын, жеке тұлға болсын, қазір қызмет көрсететін банке жауапты және ойлы түрде қарайтын болды. Осы факторлардың бәрі банктің төлем қабілеттігін және өтімділін анықтау әдістерінің дамуы және жетілдіруінің маңыздылығын көрсетеді.

Осыған байланысты зерттеу тақырыбының аса маңыздылығы күмән тудырмайды.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - коммерциялық банктердің өтімділігінің теориялық және практикалық негізін қарастыру.

Зерттеудің тапсырмаларына келесі сұрақтарды шешу кіреді:

1. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару теориясына түсінік беру;
2. Өтімділікті басқару негізгі көрсеткіштер құрылымын анықтау;
3. АО “Каспий Банкті” мысалға ала отырып, өтімділік коэффициенттерінінің есептерін жасау;
4. Коммерциялық банктердің өтімділік деңгейін жақсарту туралы мәселелерді қарастыру.

Дипломдық жұмыс құрылымы зерттеудің мақсаттары мен тапсырмаларына негізделген және ол кіріспені, екі тарауды, қорытындыны, қолданылған әдебиеттер тізімін және қосымшаларды қамтиды.

1. Коммерциялық банк өтімділігін басқарудың теориялық негізі мен түсінігі

1. 1. Өтімділік түсінігі және коммерциялық банктің өтімділік қаражаттарына қажеттілігі

Өтімділік - бұл банктің сенімділігін қамтамасыз ететін, іс-әрекетінің жалпы сапалылық мінездемесінің бірі. Банк өтімділігі - салымшылер мен кредиторлар алдындағы өз міндеттерін уақытылы және шығынсыз орындау қабілетін айтамыз.

Банк міндеттемесі нақты және потенциалдыдан құрылады. Банктің нақты міндеттемелері банктің баланстағы талап етуге дейінгі депозитттер, мерзімді депозиттер, банк арасындағы тартылған ресурстар, кредитор қаражаттарында көрінеді. Потенциалды немесе баланстан тысқа, банктің берген кепілдіктерінде көрсетілген міндеттемелері, клиенттерге несие линияларын ашу және т. б.

Банк өтімділігі өзіне алған барлық және де болашықтағы болуы мүмкін міндеттемелерді уақытында орындауды көздейді. Осы кезде, міндеттемелерді орындау құралдарының көздеріне корреспонденттік шоттардағы (Ұлттық банкте және басқа комерциялық банктерде) және кассадағы қалдықтар; нақты ақшаға тез ауыстыруға болатын активтер; банкаралық нарықтан немесе Орталық банктерден керек болған жағдайда алуға болатын банкаралық несиелер.

Көрсетілген көздерді қолдану банк үшін шығынды болмауы кер, яғни шығынға айналмауы керек. Мысалға, бағалы қағаздарды сату немесе басқа өтімді қаражаттарды құрау көзі ретінде басқа активтері сату, алдын-ала келісілген баға және мерзім туралы шартқа сай, кәдімгі тәртіп бойынша жүзеге асырылады.

Көрсетілгендей банк өтімділігінің екі белгісінің болуы банк (міндеттемелерді шығынсыз және уақытылы орындау) қызметінің сапасын көрсететін сыртқы және ішкі көптеген факторларға байланысты болады (1 қосымша) .

Ішкі фактор қатарына мыналар кіреді: банктің мықты капитал базасы, оның активтерінің сапасы, депозиттер сапасы, сыртқы көздерге тәуелділігінің аз болуы, мерзім бойынша актив және пассив байланысы, сауатты менеджмент, банктің бірінші классты имиджі.

Мықты капитал базасы активтердің тәуекелділігін жабатын ең басты қорғаныс көзі ретінде және салымшылар мен депозиторлардың қаражаттарына кепіл беретін меншікті капиталдың көп мөлшерде болуын білдіреді. Меншікті капитал негізін жарғылық қор және әр түрлі мақсатқа арналған, банктің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін банктің басқа да қорлары кіреді. Банктің меншікті капиталы қанша көп болса, оның өтімділігі сонша жоғары болады.

Банктің өтімділігіне әсер ететін басқа бір фактор, оның активтерінің сапасы болып табылады.

Активтердің сапасы 4 критерий негізінде анықталады: өтімділік, тәуекелділік, табыстылық және диверсифициралғандық. Активтердің өтімділігі- оларды жүзеге асыру арқылы немесе қарызгерлерге міндеттемелерді жабу арқылы активтердің ақшаға айналуын білдіреді. Активтердің өтімділік дңгейі олардың қолданылуына байланысты. Ақша формасында жатқан банк активтері төлем функциясын орындауға арналған. Ссудалар клиенттердің қысқа және ұзақ мерзімді қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бағалы қағаздарға және басқа да инвестициялық салымдар салу іспеттес.

Бұл байланыста банк активінің өтімділігік деңгейі бойынша келесі топтарға бөлінеді:

Бірінші топқа бірінші кезекте өтімді актив құрайды, оларға жататындар:

а) банктің кассасында және корреспонденттік шоттында жатқан ақша қаражаттары;

б) банк портфелінде жатқан мемлекеттік бағалы қағаздар, оған кредитор алдында міндеттерін жабу үшін қолма-қол ақша қаражаттарының жетіспеген жағдайында жүгіне алады.

Активтердің бірінші тобының көлемін анықталған деңгейде ұстап тұру- банктің өтімділігін қамтамасыз етудің басты шарты. Активтердің екінші тобына өтімділік деңгейіне байланысты заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімді ссудалары, банкаралық несиелер, факторингтік операциялар, акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздары жатады.

Активтердің үшінші тобын ұзақ мерзімді салымдар және банк инвестициялары, сонымен қатар ұзақ мерзімді ссудалар, лизингтік операциялар, инвестициялық бағалы қағаздарды қамтиды.

Және, ең соңғысы, банк активтерінің төртінші тобын бөлеп көрсету қажет, оған мерзімі өткен ссуда түрінде өтімді емес активтер, кейбір бағалы қағаздар, ғимараттар және құрылыстыр жатады. Активтердің сапасының критерийі ретінде тәуекелділік ақша формасына айналдыру кезінде оларды жоғалту мүмкіндігін білдіреді. Мысалға, Активтердің тәуекел деңгейі олардың нақты бір түріне байланысты бағыталған көптеген факторларға тәуелді. Мысалға, ссуда тәуекелділігі қарыз алушының қаржылық жағдайына, несиелейтін объектінің құрамына, көлеміне, беру және өтеу тәртібіне және т. б. байланысты. Бағалы қағаздарға салым тәуекелділігі эмитенттің қаржылық тұрақтылығына, бағалы қағаздарды шығару және сату механизміне, биржадағы баға белгілеу мүмкіндігіне және т. б. байланысты.

Осы жағдайды ескере отырып, әлемдік банк теориясы мен тәжірибесінде өтімділік ұғымын ”қор” немесе “ағын” ретінде қабылдайды.

Коммерциялық банктердің қажетті өтімді құралдарға қажеттілігін анықтайтын нормативтер жиыны немесе жалпы формуласы әлемдік банк ісі тәжірибесінде әлі табылған жоқ.

Банк басшылары барлық жағдайда да өтімділік мәселесіне үлкен көңіл бөледі, бірақ қазірге дейін өтімділік құралдарына банк қажеттілігін анықтайтын қол жетерлік және күнделікті қолдана алатын формула жоқ. Жеке алынған банктің керекті өтімділік сомасы несиенің сұранысы және салымдардың жалпы сомасының тербелісіне тәуелді.

Өз кезегінде, бұл тербеліс әрқашан өзгеріс болып тұратын: арнаулы- программалық, , кездейсоқ, маусымдық, циклдық, ұзақ мерзімді және т. б., сол және басқа мемлекеттің экономикасына байланысты.

Кездейсоқ өзгерістер және олардың масштабын болжау қиын, өйткені олар тиісті белгіленген схема бойынша жасалмайды, бірақ-та, олар салым деңгейіне және несиеге деген қажеттілікке сөзсіз әсер етеді. Кездейсоқ оқиғаға мысал ретінде көтеріліс, жер сілкінісі, су тасқыны, соғыс кезіндегі дүрбелең, сонымен қоса өзгеше экономикалық және саяси іс-әрекеттер жатады.

Маусым ауысуымен тікелей байланысты маусымдық өзгерістердің, кездейсоқтан ерекшелігі олар жыл сайын қайталанып отырады. Уақыт өте келе маусымдық үйреншекті жағдай біршама өзгеруі мүмкін. Ауыл аумағында орналасқан банктер, күзде егін жинағаннан кейін салымдар көбейіп, ал көктемде несиеге деген сұраныс артады. Құрылысқа несие қажеттілігі жазда, қыспен салыстырғанда көп болады.

Маусымдықты анықтайтын фактор, сөзсіз ауа райы, бірақ сонымен қоса салт-дәстүрлер де әсер етеді: мысал ретінде желтоқсандағы жаңа жыл алдындағы мейрамда бөлшек сауданың өсуі.

Алайда Қазақстан Республикасының банк жүйесіне соңғы әсер Ұлттық банктің ақша-несие саясатының жүзеге асырылу іс-шараларына байланысты болады.

Өтімділікті жоспарлауды өте қажетті ететін, көптеген экономикалық факторлар банктің салымдардың деңгейіне әсер етеді.

Есептеулерде осы және басқа кезеңдерде өтімділік ресурстарға деген қажеттілігі, банктің берілген базисті кезеңіндегі салым және несие деңгейінің күтілген өзгерісіне қатысты болады. Өтімділік динамикасына немесе резерв артықшылығына үш фактор әсер етеді:

- салымдардың өсуі немесе төмендеуіне байланысты қаражаттарды алу немесе жоғалту;

• Несиенің және/немесе инвестициясының өсуіне немесе қысқаруына байланысты қаражаттарды алу немесе жоғалту;
• салымдарыдң өсуіне немесе қысқаруы салдарынан міндетті резервтердің көлемінің өсуі немесе қысқаруы.

Шартты банктің өтімділік ресурстарына қажеттілігінің есебі 1 кестеде көрсетілген.

1 кесте

Шартты коммерциялық банктің өтімділік ресурстарына қажеттілік есебі 1 кестеде көрсетілген (мың долл. )

Өтімділік ресурстарға деген сұраныс кез-келген кезеңге есептелуі мүмкін. Кестеге сай, қосымша қордың келуі бірінші кварталда күтілуде, бірақ-та қалған күндерінде өтімділік ресурстарға деген қажеттіліктерін жабу үшін банк көп күш жұмсауын қажет етеді. Бұл қажеттіліктер салым алудан емес, ол көбіне несиеге деген сұраныстың өсуінің күтілуіне байланысты. Ескере кеткен жөн, жыл басындағы осы қорлардың шығуын конпенсациялайтын, жыл аяғындағы салымның өсуі міндетті резервтердің өсуін талап етеді.

Егер салымның сомасы, инвестицияға, ссудаға сұраныстың өзгеруін тура болжай алу мүмкіндігі болғанда, қажетті өтімді құралдардың көлемін анықтау жеңілдірек болар еді. Тапсырманың қиындығына қарамастан, банктер салымдар мен несиелердің көлемін болжауға тырысулары керек.

Аса ірі банктер болжауды 2 негізгі әдіспен жүзеге асырады:

Оның бірі әр клиенттің несие қажеттілігі және күтілетін салымдар деңгейіне талдау болып табылады. Бұл әдісті несие қабілеттігін бағалау бөлімінің қызметкерлері қолданады: әрқайсысы өз есеп беру тобы бойынша болжам жасайды. Болжамдар мәліметтері мен координациясына жауапкершілікті экономикалық бөлім, бақылау бөлімі, қазынашылық бөлімі немесе жоспарларға жауапты арнайы жұмысшылар тобы жауап береді.

Ссуда мен салымдардың көлемін есептеудің басқа әдісі - көздерді болжау және мемлекеттің жиынтық инвестициялық қорларын қолдану. Эконометрикалық болжау әдістерінің қолдану арқылы экономиканың жеке және мемлекеттік секторына есептеулер жасайды. Жеке сектордың қажеттілігін бағалау қаражаттардың келіп түсуін бағалаумен салыстырылады. Сонда банктік несиелерге жалпы қажеттілкті қор қажеттілігі және олардың түсімі арасында айырмашылық ретінде анықтауға болады, соған байланысты белгілі бір банк несие нарығындағы үлесін есептен алуына болады. Бұл әдіс көбінесе ірі банктерде қолданады, ұсақ банктерде әдетте қолданылмайды, өйткені бұл қиын есептеуді жүзеге асыратын білікті персоналдары болмайды.

Бұл банктер салым және ссуда деңегейін болжауда негізінен өткен тәжірибесіне сүйенеді. Салым және несие деңгейінің мүмкін ауытқу масштабын көбінесе бірнеше жыл үшін орта айлық немесе экономикалық цикл периоды графиктері және таблицалары көрсетеді.

Осылайша, банктің өтімділігіне көптеген экономикалық және басқа да факторлар әсер етеді, осыған байланысты есеп беру, жоспарлау және басқару коммерциялық банктің іс-әрекетінің өте маңызды бағыты болып табылады.

Коммерциялық банктің саясатын, стратегиясын және күнделікті іс-әрекетін құрайтын осы факторлар негізінде банктің өтімділігін басқару тәжірибесі және теориясы дамып, жетіліп тарихи түрде пайда болған.

1. 2. Коммерциялық банктің өтімділігін басқару теориясы

Өтімділік құралдарының қажеттіліктердің жоспарлауының бірінші міндетті қолма-қол ақшаларды басқару, яғни міндетті резервтер деңгейін немесе клиенттерді банкнотпен және монеталармен қамтамасыз етуді толық қанағаттандыру. Көптеген келісім шартқа байланысты банк кассасындағы ақша сомасының, жұмыс уақыты бойы келуі мен шығуына байланысты үнемі өзгеріп отыратындығын ескеретін болсақ, бұл міндет қаншалықты маңызды болса, соншалықты қиын болып келеді. Касса табыс әкелмейді, сондықтан да, банк басшысының міндетті кассаны мүмкін болатын минималды деңгейде ұстап туру болып табылады.

Қолма-қол ақшаны басқару деген ұғым банктің көптеген есептеулері және Ұлттық банке есеп беру, сонымен қоса «Кассада ақша қаражаттың болуы»туралы күнделікті есеп берулерін білдіреді.

Айтылып кеткендей, өтімділікті басқару теориясының пайда болуы мен дамуы коммерциялық банктердің дамуы, ұйымдастырылуымен бір кезекте жүрді деп айтуымызға болады. Басында банктің өтімділігі сұрағы екі теориялық қөзқараста болған. Бірінші көзқарастың негізі ретінде банктің активтерінің құрылымы, оның пассивтерінің құрылымына сай келуі керек деген, бұл коммерциялық банктердің өз өтімділігін басқаруында шапшаң саясатты ұстануына мүмкіндік туғызбады. Осы берілген теоретикалық негізде банктің қаржылық талап етулерінің көлемі мен мерзімдері олардың міндеттемелерінің көлемі мен мерзіміне сай келулері керек деген банктің алтындай ережесі шығарылды.

Екінші көзқарас активтер мен пассивтер құрылымы нақты сай келмеулеріне негізделген, өйткені ең қуатты коммерциялық банктің өзі әлеуметтік-экономикалық жүйелердегі қаржылық-кредиттік құбылыстардың әсерінен: экономикалық кризистер, жойылып кету, қарыздар бойынша төлей алмаушылық, ақша құралдарының қарыз капиталы нарығындағы сұраныс пен ұсыныс конъюктурасы, бағалы қағаздар және нарықтық қатынастардың басқа да тұрақсыз жағдайларынан қорғансыз. Мұндай құбылыстар әсіресе жоспарлық-орталықтандырылғаннан, нарықтық экономикаға өту жүріп жатқан елдерде болады.

Әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуы немесе өзгеруінің әртүрлі кезеңдерінде пайда болатын жоғарыдағы айтылған және басқа да қиындықтар банктік басқарушылардың өтімділіктің белгілі бір деңгейін үнемі ұстауын қажет еткен. Осы коммерциялық банктердің тұрақты жұмыс істеуінің базистік міндетін орындау, өтімділік мәселесін баланстың құрылымын басқару мүмкіндігі арқылы шешудің объективті қажеттілігін туғызды, яғни коммерциялық банктердің активтері мен пассивтерін басқару мүмкіндігі.

Әлеуметтік-экономикалық жүйелердің эволюциялық өзгерісі жағдайында, банк ісінің дүниежүзілік тәжрибесінің қиындатылуы мен жақсаруына байланысты коммерциялық банктердің өтімділік мәселесі екі негізгі бағыт бойынша дамыды: коммерциялық банктердің активтерін басқару теориясы және пассивтерін басқару теориясы.

Активтерді басқару.

Жоғарыда айтылып кеткендей, банктің активтерін басқаруға үш түрлі теорияның көзқарасымен қарауға болады:

Күтілетін табыс теориясы.

Бұл теорияға сай, егер қарыздарды жабу үшін төлемдер графигі негізіне қарызгердің болашақ табыстарын қойсақ, онда банктің өтімділігін жоспарлауға болады. Бұл жоғарыдағы қарастырылған теорияларды жоқа шығармайды, бірақ қарыздың қамтамасыз етілуіне қарағанда, қарызгердің табысы мен қарыздың жабылуы арасындағы байланыс айқынырақ екендігін көрсетеді. Несиелер мен инвестициялардың жабылуы мерзімдерінің құрылымын өзгерту арқылы, банктің өтімділігіне әсер етуге болатындығын атап өтеді. Өндірістің қысқа мерзімді несиелері, мерзімді ссудаларға қарағанда өтімдірек, ал тұтынушылардың сатып алуларына қарыз беру, мүліктік құрылыстарға берілетін ипотекалық қарыздарға қарағанда өтімдірек.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс