Арпа дақылының қуаңшылыққа төзімділігі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .6
1.1 Арпа дақылына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6
1.2 Арпа
систематикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Қуаңшылық және оған төзімділік туралы жалпы ұғымдар
... ... ... ... ... ... ...21
1.4 Арпа дақылының қуаңшылыққа
төзімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.5 Суармалы жерлерге арпа өсімдігінің
бейімделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 31
2 Зерттеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .39
2.1 Өсімдіктердің куаңшылыққа төзімділігін анықтау және арттыру
әдістері ... .39
2.2 Құрғақшылыққа төзімділікті анықтайтын тура және жана
әдістері ... ... ... ..39
2.3 Егу алдындағы құрғақшылыққа қарсы
шынықтыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .43
2.4 Арпа дәнін өсу энергияснда құрғақшылыққа шыдамды ету және
өңгіштігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 Зерттеу
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..50
3.1 Шынықтырылған арпа дәнінің өсу энергиясы мен
өңгіштігі ... ... ... ... ... ... .5 0
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Арпа дақылы бірден бір қолайлы дақыл қатарына
жатады. Мал шаруашылығы дамыған елдерде жүгері, бидай, сұлы, тары
дақылдармен қатар оның мал азығындық, азық-түліктік және техникалық маңызы
да орасан зор. Үлкен аймақты алып жатқан, табиғи жайылымдықтар табиғи
байлықтардың негізгілердің бірі оның негізінде шаруашылықтар тұрақты түрде
мал өнімдерінің өсуіне қол жеткізуде сапалы әрі жоғары мал өнімдерін алушы
мал азығының алатын орны ерекше.Олардың негізгі жем-шөптің дәнді дақылдар
құрайды. Оның ішінде арпа дақылы құрғақ климатта белокты мол түзеді. Бидай
сұлы мен қара бидай дақылдарға қарағанда арпа дәнімен сабаны әлде қайда
құнды.
Арпа белогында 20 дан астам аминқышқылдар болса оның 8 –і өте бағалы.
Арпа азық-түлік ретінде де аса құнды, жармалық дақыл оның дәнінен кофе
сурогатын дайындайды. Ол шөл қандыру қасиетін бойынша ересек адамдарға өте
тиімды. Арпа дәні сыра өндірісінің негізгі шикізаты болып саналатын. Арпа
дәннің өңдеу өндірісінің қалдықтарын сабан шөптерді сүрлеу үшін қамыр
ашытқылары ретінде пайдаланады.
Осы ашытқыларды қолданса өнімдердің түсі әдемі болып келеді, сыра
дайындау өңдірісінің арнайы арпа сорттарын ғана пайдаланады. Арпаның
агротехникалық рөлі ерекше зор. Арпа егісі де фитосанитарлы ретінде арам
шөптердің жойылуына жағдай жасалады. Ол көп жылдық шөптерде бүркеме дақыл
ретінде аса қолайлы. Себебі арпа өсімдігі өсу дәуірінің алғашқы кезеңінде
жылдам өсіп топырақ бетінде көлеңке түсіріп, тұзданудан сақтайды. Көп
жылдық шөптердің жас өскіндерінің жақсы жетілуіне қолайлы жағдай туғызады.
Өсу дәуірінің қысқа болуына байланысты арпа ерте жиналады, ал көп жылдық
шөптерді күзге дейін тағы бір рет орып алуға болады. Таза арпа егілген
арпаны орып, бұл жерлерге тиімды себу мерзімі жаз айларына тура келетін
тары егіп, екінші өнім жинауға мүмкіндік туады. Дақыл өнімін арттыру үшін
егіншілік мәдениетін көтерумен қатар, сапалы сорттап егудің маңызы да
орасан зор. Ал, экологиялық қолайсыз аймақ үшін жергілікті селекций сортын
өсіру бірден- бір қолайлы шара екені белгілі, әлемдік тәжірибе де бұл
шараны қуаттайды. Селекция жұмыстарын жүргізу үшін негізгі фондарды таңдап
алудың маңызы орасан зор.
Өсімдік шаруашылығының әртараптандыру бағдарламасы аясында, су
тапшылығы мен қуаңшылық жағдайында аймақтың ауыл шаруашылығы өндірісін
арттырудың негізгі бағыттарының бірі құрғақшылыққа шыдамды дәнді дақылдар
егісінің көлемін арттыру болып табылады. Дәнді дақылдардың аралығында мал –
азықтың дәнді дақылдардың, оның шінде арпанның маңызы орасан зор, оның
үстіне аймақ климатының құрғақ болып келетін бұл өңірде өскен.
Ғылыми жаналығы. Қазіргі кезде қуаңшылыққа және тұзды топырақты
аймақтарға төзімді арпа дәндерінің сорттарын көбейту қолға алынып отыр.
Сонымен қатар селекцияда арпа сорттарының сапасын арттыруда түрлі әдістер
қолданылуда. Себебі арпа дәні ауыл шаруашылығында қажетті өнімі болып
табылады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы.
Зерттеу жұмысымда арпа дәнінің өсу энергиясында құрғақшылыққа
шыдамды ету арқылы шынықтырған арпаның құрғақшылық жағдайында өсу
энергиясымен өңгіштігінң артатынын байқадым. Практикалық маңызы өте зор.
Практиканы жүргізу барысында әртүрлі арпа сорттарын анықтауымызға болады.
Арпа бұл азық-түліктің және мал шаруашылығында, шикізат өнеркәсібінде
бірден-бір бағалы дән болып табылады.
Зерттеу жұмыстарының мақсаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты -өсу энергиясында құрғақшылыққа шыдамды ету
және өңгіштігін анықтау. Арпа дәндердің егу алдында құрғақшылыққа қарсы
шынықтыру өсу энергиясын жоғарылатып өңгіштігін арттырып қуаңшылыққа
шыдамды етеді. Қазақстан Республикасында дала, шөл-шөлейт, орманды дала
аймақтары кездеседі. Осы қуаншылық аймақтарда арпа дақылының отандық
селекция сорттарын сынақтан өткізу олардың өсіру технологиясың жетілдіру.
Жұмыстың міндеттері.
1. Қуаңшылыққа бейімділік қасиеті жоғары сорттары мен будандарын
анықтау.
2. Дәнді –дақылдардың өсуі мен дамуын есептейтін ылғал тапшылығы,
температура ауытқулығы, қуаңшылық пен аңызақ, топырақтың
тұздануы мен қарашірігінің жетімсіздігі және тағы басқа табиғат
климат жағдайларына жақсы бейімделген және аудандастырылған
сорттарды өсірудің тәсілдерін жетілдіру.
3. Әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында
көрсетілгендей, егіс өнімін арттыру, сапалы жаңа сорттар шығару,
егін шаруашылығына озық технологияларды кеңінен қолдану.
4. Шығынды аз жұмсап сапалы әрі мол өнім алу.
1 Әдебиетке шолу
1. 1 Арпа дақылылына сипаттама
Арпа – мал азықтық құнарлы дақыл. Малдың барлық түрі де сүйсіне
жейді. Оның дәнінде 7 – 15% белок, 65 % азотсыз экстрактивті және майлы
қосылыстар бар. Елімізде жаздық арпа кең таралған, ол басты бағалы дақыл
ретінде және мал шаруашылығы үшін егіледі. Арпа дәнінің тамақ өнеркәсібінде
маңызы зор, одан ұн, жарма, спирт алькаголды және дәрі шығаруда қолданған
кейбір күрделі экстрактылар алуға, тоқыма және тәтті тағамдар өндірісінде
пайдаланады.
Арпа ұнында клейковина болмағаңдықтан таза күйінде нан пісіруге
жарамайды; бірақ оны қарабидай мен бидай ұнына араластырып, нан пісіруге
болады. Арпа — мал үшін әсіресе шошқа үшін аса бағалы құнарлы азық болады.
Арпа ұнымен шошқаларды бордақылаған кезде олардың майы тығыздала түседі
және дәмі жақсарады. Оңтүстік аудандарда арпа жылқы үшін бағалы жем болады.
Арпаның дәндері сыра қайнату өнеркәсібі үшін шикізат болып табылады.Арпа
еліміздің барлық жерінде дерлік егіледі. Арпа егісінің көлемі жағынан
Украина бірінші орын алады. Арпа Қиыр Солтүстікте бірден-бір азық-түліктік
дақыл есебінде егіледі.
Биологиялық ерекшеліктері. Дәнді дақылдардың ішінде арпаның вегетация
дәуірі ең қысқа болады, сондықтан оны алыс солтүстікке де егуге болады.
Арпа жылуды көп талғамайды. Оның тұқымы 1—2° жылылықта өнеді. Көктемгі
суықтан арпаның өнімі зақымданбайды. Арпа ылғалды үнемдірек жұмсайды,
осыған байланысты ол қуаңшылыққа төзімді келеді. Алайда көктемгі
қуаңшылықты арпа, сұлыға қарағанда, нашар көтереді, бұл оның тамыр
системасының нашар дамуынан болады. Арпа аңызаққа біркелкі шыдамды келеді.
Қуаңшылыққа төзімділігі арқасында оңтүстік-шығыста арпа, жаздық бидай мен
сұлыға қарағанда, түсімді молырақ береді.
Арпа топырақ талғағыш, бұл оның вегетация дәуірінің қысқалығына, тамыр
системасының нашар дамуына және қоректік заттарды сіңіру қабілетінің
кемдігіне байланысты болады. Дамуының алғашқы кезінде арпа топырақтан
қоректік заттарды тез қабылдайды. Өніп шыққаннан бастап түптену аяқталғанға
дейінгі мерзімнің ішінде, арпа топырақтан бүкіл вегетация дәуірінде
тұтынатын фосфор қышқылының тең жартысын, калий тотығының төрттен үшін
қабылдайды. Арпаның биологиялық бұл ерекшеліктері топырақта қоректік
заттардың сіңірілетін түрде мол болуын қажет ететінін көрсетеді. Арпа үшін
саздақ топырақ қолайлы келеді. Арпа ауыр топырақтарда да өсе береді, бұл —
оның жаздық бидайдан айырмашылығы. Арпа үшін қышқыл және батпақты
топырақтар жарамсыз болады, арпа өсіру үшін ондай топырақты алдын ала
известеу керек.
Климат және топырақ жағдайлары арпа дәнінің химиялық құрамына үлкен
әсер етеді. Ылғалды аудандардың бұлыңғыр ауа райы дәнде крахмалдың
жиналуына; күншуақ, құрғақ ауа райы, мұның керісінше, белоктардың жиналуына
қолайлы жағдай туғызады. Осыған байланысты солтүстік-батыстан оңтүстік-
шығысқа қарай жылжыған сайын арпаның дәніндегі белоктардың мөлшері, ал
мұнымен бірге оның азықтық сапасы арта түседі. Солтүстік-батыс аудандарда
өсетін крахмалы көп арпа дәні сыра қайнату өнеркәсібі үшін бағалы шикізат
болады.
Ботаникалық әртүрлілігі және сорттары. Арпа да бидай сияқты, ертеден-ақ
өсіріле бастаған дақылдардың қатарына жатады.
Ботаникалық жағынан арпа өте алуан түрлі болады. Негізінде арпаның екі
түрі егіледі. Олар: қос қатарлы және көп қатарлы арпалар деп аталады.
Бұлардың арасындағы айырмашылық масақ өзегінің әрбір бунағында орналасқан,
жетілген масақшалардың санына байланысты болады. Қос қатарлы арпада масақ
өзегінің әрбір бунағына орналасқан масақшалардың тек ортадағысы ғана
жетілген болады, ал бүйір жағындағы екеуі жетілмейді; көп қатарлы арпаның
масақ өзегінің әрбір бунағына орналасқан масақшаның үшеуі де жетілген
болады. Қөп қатарлы арпа төрт қырлы және алты қырлы болып бөлінеді.
Арпа түрінің тіршілік ету формалары көп, олар дәндерінің түсіне және
қылтанақтарының тіс-тіс болып келуіне байланысты ажыратылады. Бұлардың
ішінде төртеуінің маңызы зор, олар: көп қатарлы арпалардан Паллидум
(дәнінің түсі сары, қылтанақтары тіс-тіс болып келеді), қос қатарлыдан
Нутанс (дәнінің түсі сары, қылтанағы тіс-тіс), Медикум (дәнінің түсі сары,
қылтанағы тегіс) және Персикум (дәнінің түсі қара, қылтанағы тегіс).
Бұл аталғандардың бәрі де қауызды арпаға жатады. Бұлармен қатар Нудум
түр тармағына жататын жалаңаш дәнді, қылтанақсыз арпалар да бар, бұларда
қылтанақтың орнына фурка (қалақша) деп аталатын ерекше пішінді қосымшасы
(21-сурет) болады. Бұлар фуркатты (қалақшалы) арпалар деп аталады.
Арпаны әртүрлі салада пайдалану белгілі дәрежеде оның масағының
пішініне байланысты болады. Алты қырлы арпалар солод жасауға жұмсалады,
төрт қырлылары көбінесе малға жем болады; ал қос қатарлылары сыра қайнатуға
және азық-түлікке пайдаланылады. Жарма істеу үшін жалаңаш дәнді арпалар
көбірек жарамды болады.
Арпа сорттары вегетациялық дәуірінің ұзақтығы, қуаңшылыққа төзімділігі,
дәндерінің ірілігі мен бір тегістігі, қауыздылығы және басқа да
қасиеттеріне байланысты алуантүрлі болады, Мемлекеттік сорт сынау
комиссиясы СССР-де арпаның 78 сортын аудандастырды. Сорттарды іріктеп алған
кезде ауданның топырақ-климат жағдайларын ғана ескеріп қоймай, сонымен
қатар арпаның қандай мақсат үшін өсірілетінін де (азық-түліктік,
техникалық, малазықтық) ескеру керек.
Ауыспалы егістегі орны. Арпа үшін Ауыспалы егістегі ең жақсы алғы
егіс ретінде картоп, қант қызылшасы малазықтық тамыр жемістер, бақша
және бұршақ тұқымдас дәнді дақылдар өсірілгені дұрыс болады. Тыңайтылған
парға себілетін күздіктерден кейін де арпа өсіру жақсы нәтиже береді. Қара
топырақты емес аймақта Малазықтық арпаны жоғарыда айтылған дақылдар
өскен жерге егумен қатар көп жылдық шөптерден кейін егу де жақсы
нәтижелі болады. Сыра қайнататын арпа дәнінде белоктар көбейіп кетпеу
үшін, бұршақ тұқымдас көп жылдық шөптерден кейін оларды екпеу керек.
Тыңайту. Тыңайтқышқа сезімталдығы жағынан, арпа жаздық бидайдан артық,
сұлыдан кем қасиет көрсетеді. СССР-дің оңтүстік облыстарының қара
топырақты және қызыл қоңыр топырақты жерлерінде арпа фосфорлы
тыңайтқыштарды аса тәуір көреді. Қара топырақты емес аймақта арпаның
түсімін арттыруға фосфор тыңайтқыштарымен қатар азот тыңайтқыштары жақсы
әсер етеді. Арпаны жеңіл топырақтар еккенде, сол сияқты топырақтан
калийді көп алатын тамыр жемістілерден, күнбағыстан, картоптан және
басқа дақылдардан кейін еккен кезде калийлі тыңайтқыштарды да шашу
керек. Сыра қайнататын арпаны еккен кезде калийлі тыңайтқыштардың ролі
әсіресе арта түседі. Қалийлі тыңайтқыштар дәндегі белоктардың мөлшерін
кемітетіндігін көптеген тәжрибелер көрсетті.
Сыра қайнататын арпаны өсірген кезде тыңайтқыштан азотты мүлде шығарып
тастаудың қажеті жоқ; тек оның біржақты көп болуынан қашу керек. Малазықтық
және жарма жасайтын арпаларды. Өсіргенде азотты тыңайтқыштардың маңызы зор.
Олар дәндегі белоктардың мөлшерін көбейтеді, сүйтіп дәннің қоректіліік
сапасы мен імалазыіқтық бағасыя арттырады.
Арпаны құрғатылған торфты жерге еккен кезде мысы бар тыңайтқыштар —
тотыяйын мен пириттің қағы — жақсы нәтиже береді. Тотыяйын гектарына 25 кг
мөлшерінде, ал пириттің қағы 5 ц мөлшерінде шашылады. Арпаны сепкен кезде,
тұқыммен бірге гектарына 10—12 кг пайдалы заттары бар түйірленген
суперфосфат шашады.
Дәнді дақылдардың ішінде арпа ерекше рөлъ атқаратын солтүстік
аудандарда оғап көң төгіледі. Көпшілік жағдайларда көңді оның алдында
өсірілген дақылдарға төгеді. Егістікті ластайтын жас көңді, әлі шіріп
жетпеген көңді төгуден аулақ болу керек. Арпа арам шөптерден, жаздық бидай
сияқты, күшті зақымданады.
Тұқымды әзірлеу және себу. Арпаның тұқымын веялкаларда, сортировкалар
мен триерлерде әбден тазартып, сорттау керек. Бір тегіс ірі тұқым тез
өнеді, мұнан өскен жас өсімдіктер қуаттырақ болады, тіршілігінің алғашқы
кезінде нашар дамитын арпа үшін мұның маңызы аса зор.
Арпа қаракүйеден күшті зақымданады, соңдықтан тұқымды міндетті түрде
дәрілеу керек. Сымқұртпен күресу мақсатымен, дәрілегеннен кейін, арпаның
тұқымының 1 центнеріне 1 килограмм есебінде 12 проценттік гексахлоран шашу
қажет.
Тұқымды яровизациялау арпа түсіміне өте жақсы әсер етеді.
Яровизацияланған тұқымды сепкен жағдайда дымқыл әдіспен дәрілеу
яронвизациялау кезінде, ал құрғақ препаратпен дәрілеу яровизацияланғаннан
кейін жүргізіледі. Яровизациялау 5—7° жылылық температурада, 12—14 күн
бойы жүргізіледі.
Себуді кешеуілдетсе арпа, жаздық бидай сияқты, түсімін күрт кемітеді.
Оңтүстікке қарай жылжыған сайын кешеуілдетіп себу арпаның түсіміне көбірек
әсер етеді. Сондықтан арпаны жаздық бидаймен бір мезгілде себу керек. Швед
шыбындары көп тараған аудандарда арпаның тұқымын ерте себудің маңызы
ерекше зор, өйткені кеш себілген арпа шыбындардан күшті зақымданады.
Тұқымды ерте себу дән сапасын едәуір жақсартады: оның абсолюттік салмағын
арттырады, қауыздылығын азайтады және углевод мөлшерін кебейтеді; бұл сыра
қайнататын арпа үшін өте маңызды нәрсе.
Арпаны қатарлы сеялкамен себеді. Тар қатарлап себу ең жақсы нәтиже
береді. Тар қатарлап себудің сыра қайнататын арпа үшін маңызы ерекше зор,
өйткені мұндай жағдайда дәні тегіс және жұқа қауызды болады.
Арпаны (басқа дақылдар сияқты) себу мөлшері жергілікті жағдайларға
байланысты анықталады. СССР-дің табиғи зоналарына байланысты бұл мөлшер
гектарына 1,2 центнерден 1,7 центнерге дейін болады. Сыра қайнататын арпа
үшін себудің көбірек нормасын алу керек, өйткені тұқымды жиі сепкен кезде
дәндегі крахмал мөлшері артады, белок мөлшері кемиді. Арпаның тұқымы жаздық
бидай тұқымы егілгендей тереңдікке егіледі.
Егісті күту. Арпа үшін, әсіресе оның сыра қайнататын сорттары үшін
арпаның бір мезгілде пісуін қамтамасыз ететін өнімінің қаулап шығуының
маңызы зор. Ал сеялканың алдыңғы шүмектерінен түскен тұқымдар артқы
шүмектерінен түскен тұқымдарға қарағанда тереңге сіңіріледі. Ал тұқымды
біркелкі тереңдікке сіңіру үшін сеялканың артынан тырма жүргізу керек. Ауа
райы құрғақ кезде, егісті жұмыр катокпен таптау керек.
Арпа үстеп қоректендіруді тәуір көреді. Жармалық және малазықтық арпа
егістерін жаздық бидайды қоректендіргендегідей үстеп қоректендіреді. Сыра
қайнататын арпаны үстеп қоректендіргенде азоттың аса көп берілмеуін ескеру
керек.
Арпаны жинау. Жармалық және малазықтық арпаны қамырланып пісуінің
ақырында, сыралық арпаны толық пісуінің бас кезінде жинауға кіріседі.
Сыралық арпаны біршама кеш жинаудың себебі: жеткілікті дәрежеде піспеген
арпадан дайындалған сыраның сапасы нашар болады. Арпаның, әсіресе көп
қатарлы арпаның масақтары көп тұрып қалса, сынғыш келеді, бұл үлкен
ысырапқа ұшыратады. Бұл ысырапты болдырмау үшін жаздық бидайдың төгілетін
жұмсақ сорттарын жинағандай арпаныда қысқа мерзімнің ішінде жинап алу
керек.
Еккен кезде агротехника жоғары дәрежеде болса және мезгілінде жиналса,
арпа түсімді өте мол береді. Якут АССР-нің Вилюйск ауданындағы Сталин
атындағы колхоз арпадан дүние жүзінде бұрын болып көрмеген түсім гектарынан
117 центнерден – алды. Көптеген алдыңғы қатарлы бригадалар гектарынан 50 –
60 центнер түсім алып келеді. Көптеген колхоздар мен совхоздар үлкен
көлемді жердің гектарынан 30 – 40 центнерден өнім алып отыр.(Арпаның
сыртқы көрінісі 1 суретте көрсетілген)
Сурет 1 Арпаның сыртқы көрінісі
Сурет 2 1-көп қатарлы арпа, 2-қос қатарлы арпа, 3-алты қырлы арпа
1.2 Арпа систематикасы
Қазіргі уақытта барлық өңделетін арпалар Гордеум сативум түрін
құрайды (Hordeum satirum Yessen). Бұл түр дәндерінің жемісті
қалыпты дамыған масақтардың сонымен, масақ сабағында бір шоқтарда
ауыса орналасуына байланысты 3 тармаққа бөлінеді: біріншісі –
көпқатарлы арпалар (Subsp. Wlgare L), екіншісі – екіқатарлы арпалар
(Subsp. distichum L) және үшіншісі – гектермедиялық, аралық арпалар
(Subsp. intermedium vav et Orl).
Көп қатарлы арпаларда әрбір масақты сабақтың шығыңқыларында үш
жемісті масақшасы болады. Екі қатарлы арпада әр масақта орташа
жемісті (дән) масағы болады.
Интермедиялық, аралық арпаларда болса жемісті масақшалардың саны
әртүрлі - бір, екі немесе үш. екі қатарлы арпалардың түрлі
формалары өңделеді. Бұл екі түрлі арпаны тек масағымен ғана емес,
сонымен қатар дәндерімен де ажыратуға болады: екі қатарлы арпалардың
дәндері тек біртегіс, ірі, ұзындығы мен ені бірдей болады; ал көп
қатарлы арпалардың дәндерінің формалары мен көлемдері әр түрлі
болады, ал жерде масақтың орташа масақшаларынан алынған біртегіс
дәндермен қатар шеткі масақшалардан алынған қисық дәндер де бар,
олардың арақатынасы яғни қисықтың біртегіске екіден бірге өте жақын.
Қазақстандағы арпалардың түрлері
Гордеум сативум арпаларының барлық түрі ВО түрден аса
тармақшалармен көрсетілген. Арпа тармақшаларын масақтың айқын
байқалатын көрсеткіштері бойынша ажыратады, оларға мыналарды
жатқызады: 1) жалаңаш немесе қабыршақты дән; 2) жалаңашдәнді
арпалардағы дәннің түсі (болуы); 3) өстердің сипаттамасы: ұзын
өстер, қысқа, өстердің жоқ болуы немесе оның орнына фуркалар; 4)
тегіс немесе кетілген (зазубренные), қара немесе сары өстер; 5)
масақтың түсі: сары, қара, қоңыр; 6) масақтағы қабыршақтардың тар
немесе кең; 7) масақ тығыздығы: бос, борпылдақ, тығыз және өте
тығыз.
Масақтың ұсақ белгілері: дәннің негізгі қылшығы – түкті немесе
қылшықты, жүйкеленуі тегіс немесе кетілген және т.с.с. сонымен
қатар өсімдіктің вегетативті органдарының белгілері – тез пісетін,
кеш пісетін (кешжетілетін), ұзын, ергежейлі, жапырақтары ұзын немесе
қысқа және т.с.с. бұл белгілердің барлығы тармақшалардың ұсақ
систематикалық бірлігін ажыратуға қолданылады.
Қазақстан Жер өңдеу институты қазіргі уақытта еліміздің
территориясында 13 түрлі арпаны анықтады.
Ол түрлер (тармақшалар) мыналар:
І. Көпқатарлы арпалар - H. Vulgare L.
А. Қабыршақты арпалар.
1. Паллидум
2. Рикатензе
3. Параллелюм
4. Пирамидатум
Б. . Ашық тұқымды арпалар.
5. Целестә
6. Гималанензе
7. Ревелетум
8. Анкоберензе
ІІ. Екіқатарлы арпалар – H.Distichum L.
А. Арпалар
9. Нутанс
10. Мядикум
11. Эректум
Б. Жалаңашдәнді арпалар
12. Нудум
ІІІ. Жабайы арпалардан Қазақстанда кездесетіні
13. Спинтанеум
Аталған 13 түрлі арпаның далалық егістікте ең көп тарағандары,
көп қатарлыдан Паллгидум, ал екі қатарлыдан нутанс. Бұл екі
түрлі арпалар колхоздармен совхоздағы егістіктердің барлығына жуығын
құрап отыр. Қалған түрлер болса егістікте әр түрлі дәрежедегі
қоспа ретінде ғана кездесіп отырады.
Жабайы арпалардың Қазақстанда бір түрі көрсетілген - спатанеум,
арпаның бұл формасы өз бетімен көбейеді, яғни пісіп жетілерден
алдын дәннің масақтары жерге түседі; бұлар Оңтүстік Қазақстан
облысында көбінесе Бостандық ауданында және анда - санда өте сирек
көршілес аудандарда да кездеседі.
Қазақстанда ең басты болып яровые арпалар өңделеді, тек
Оңтүстік Қазақстан облысында Бостандық ауданының өзінде тек бір
паллидум түрінің өзимді арпалар егіледі. (Арпа сортары паллидум ,
нутанс сурет 2,3,4-те көрсетілген)
Сурет 2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы паллидум арпа сорты.
Сурет 3 Нутанс арпа сорты.
Сурет 4 нутанс арпа сортының дәні.
Арпа сорттарын анықтаудың белгілері
Қазақстанда өңделетін арпаның стандартты селекционды сортын дұрыс
анықтау үшін, алдымен өңделетін арпаның түрін анықтап, (көп
қатарлы және екіқатарлы), одан кейін сол сорттың тармақталуын
көптүрлілігін анықтау керек. Селекционды сортқа арналған арпа түрлері
мен тармақшаларын анықтау қиын емес, себебі оларды айқын
байқалатын масақтың түрлі белгілерімен анықтайды. Ең селекционды
сортты анықтау қиындау болып келеді, себебі арпаның бір түрінің
өзінде бірнеше селекционды сорттар кездесіп жатады. Осылайша
Қазақстанда геровты арпаның var. nutans түріне жататын селекционды
сорттардың өзінен екі өңделетін сорт шығып отыр: бұл Прекоциус
N0143 және Европеум N353133.
Берілген арпа түрінің селекционды сортын дұрыс және қатесіз
анықтау үшін ең бастысы масақтың ұсақ морфологиялық белгілерін,
сонымен бірге кей кезде сорттарды бөлу және тармақшаларды анықтауға
пайдаланатын вегетативті арпаларды білу керек. Мұндай белгілер
айтарлықтай көп. Енді біз Қазақстандағы яровты арпалардан өңделетін
селекционды сорттарды анықтау жеңіл әрі бұрыс болу Прекоциус
N0143 және Европеум N353133 сорттары арпаның бір түрі var. nutans
– қа жатады. Прекоциус N0143 сортты мынадай сипаттағы белгілерге
ие: 1) масағы қысқа, 2) масағы кең, 3) өстері өз негізінде шамалы
кеңдеу және құлақтарымен, 4) масақ қатты, 5) гүлді қабыршақтардың
жүйкесіндегі тісшелер жоқ.
Европеум N353133 сортты келесі негізгі белгілермен сипатталады:
1) масақ жеңішке әрі жуан, 2) өстері жұмсақтау, жеңішкірек, ұзындау
және құрғақшылық жылдары пісіп жетілудің алдында біртіндеп түсуге
бейім, 3) өсті өз кезінде жіңішке және құлақсыз, 4) гүлді
қабыршақтағы нервация кейде антоциионға боялады.
Медикум N026 сорты var. medicum түріне жатады. Аталған түрдің
басқа сорттары бізде кездеспейді. Бұл сортты анықтауда оның тегіс
өстерімен қатар ең маңызды сипаттары масақты сабақтың біртүрлері
жалаңаш (түсіңкіремеген) және жүйкеленуі тегіс, яғни гүл
қабықшаларының ортасындағы жүйкеде тісшелер жоқ.
Қазақстан территориясында өңделетін Nordeum Sativum түріне
жататын арпаларының түрлері мен тармақшаларын анықтау
А. Масақтағы барлық масақшалар жемісті, яғни масақ сабағында
орналасқан барлық үштік масақшаларда жемісті дәндер бар көп қатарлы
арпалар, - subsp. vuldare L.
І. Пленкалы дәндер, яғни гүлді пленкалармен өсіп кеткен
(бірігіп). Масақты қабыршақтары жіңішке, сызықты – ланцетті формада
екі бір мм – ден кем. Масақтағы барлық гүлді қабыршақтар қалыпты
ұзын өстер салады, олар масақ көлемінен де ұзындау болады.
а) Борпылдақ масақтар, дәлірек айтқанда, орта есеппен 4 см – ге
сабағының 9 – ң бөлшектері келеді.
Масақтары мен өстері сабан сары. Паллидум – var. pallidum Ser (1).
Көп қатарлы арпалардың ең көп тараған түрі, Қазақстандағы арпа
егін далаларының негізгі массасын құрайды. Бұл түрге жататын
сорттар: 1) 043; 2) 033; 3) 045 – Краснокуттық станция, 4)
Днепропетровтік станцияның – Грушевский сорты, 5) Тулундық станцияның –
N617 Червонец сорты, 6) Ветстық станциясының 601009 сорты, 7)
Селекционды Круглик станциясының – 022 сорты және кейбір басқа да
сорттар.
Тегіс өстер, тек жоғары бөлігінде аздап зазубные.
Масақтары сабан – сары. Рикотензе – var. rivotenser. Reg (2) var.
pallidum – мен өте сирек кездеседі.
Бұл түрге Диепропетровтік станциясының Г-45 селекционды сорты
жатады.
б) Тығыз масақтар: 4 см – ге орта есеппен сабағының 15 – 20
бөлшектері келеді. масақ призматикалық формада, өстер масаққа
гаранель орналасқан.
Қазақстандағы стандартты селекционды арпа сорттарының сипаттамасы
№1. Красноводопадтық Грекциус №0143. Бұл сорт Нутанс (Var.
nutans Schube) түріне жатады. Масақ екі қатарлы, масақ пен өстер
сабан * сары түстес, өстері ұзын, кетілген, дәндер пленкалы масақты
қабыршақтары жіңішке, менейм- ланцетты формада.
Прекоциус N0143 сорты Красноводапад бекетінде Эриваннан алынған
үлгілерді және іріктеу әдісімен алынған. Мақсаты: орта Азия және
Қазақстан аумақтарында төзімді өнімі мол, тез пісетін сортты
шығару. Масақ қысқартылған ұзындығы 5 – 7см, кең кеңдігі орта
есеппен 1 см – дей, орташа тығыздықтан жоғары. 4 см- ге орта есеппен
масақ сабағының 11 – 13 бөлшектері сай келеді. бүйірдегі жеміссіз
масақтары ірі, дөңгелектенген.
Масақты қабыршақтары жіңішке, сызықты – лаңцетты формада, түкті
ұзындығы 1 см жетпейтін өст тәрізді иіліңкірейді.
Орташа ұзындығы өстер 14 тен 17 см– ге дейін масақтаннан 1,5 – 2
есе ұзын болады, бастауы біршама кең, құлақтары бар, қатты, өте
қатты кетілген, масақ жетілгенде өстер төгілмейді.
Гүлді қабыршақтары анайы, жуан, жүйкеленуі тегіс. Элиптикалық
формадағы дәндер, дәлірек бүкіл дәндер массасы бір тегіс брюинал
жағында орналасқан. Дәннің негізгі қылтығы ұзын түкті түктер сабақтан
шетке қарай орналасқан, сабақша азғана шектелген.Ірі, енді дәндер.
Мың дәннің салмағы орташадан жоғары 39г – нан 47,6г аралығында
ауытқып тұрады, орташа салмағы шамамен 42,6г. Дәннің табиғаты орташа
588 – ден 643 дейін орташа 614гл. Пленкалылығы орташадан жоғары,
шамамен 12,5%, құрамындағы ақуыз орташа есеппен 13,9%.
Вегетативті көрсеткіштері. өскін жапырақтары ашық – жасыл, өскін
– жапырақтары мен жапырақ веагалице-рі. Масақ сабағы пісіп
жетілгенде төгіледі, сол себепті дәндер өңделмейді – жабайы арпа.
Пленкалы дәндер. Масақты қабыршақтары линейлі – ланцетты формада,
жіңішке, ені 1 мм – ден кем. Гүлді қабыршақтары ұзын өстер салады,
олар масақ көлемінен ұзындау болады. Борпылдақ масақтары: орта
есеппен 4 см- ге масақ сабағының 9 – 14 бөлшектері келеді.
Масақтар мен өстер түсі сабан – сары. Спантанум – var. spantanum
c. Koch (13).
Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданында кездеседі.
Қазақстандағы арпаның негізгі стандартты селекционды сорттарын
анықтау
1. Var. nutans Schubl түрі. масақтар сынғыш емес, дәндер
пленкалы, масақты қабыршақтары сызықты – ланцетты формада, жіңішке ені
1 мм ден кем болады. Гүлді қабыршақтары ұзын өстер салады, олар
масақ көлемінен де ұзындау болады. Масақтар борпылдақ: 4 см – ге
орта есеппен масақ сабағының 9 – 14 бөлшектері келеді.
Өстері кетілген.
Масақтар мен өстер сабан – сары
Дәннің негізгі қылшығы түкті.
А. Гүл қабыршақтарының ішкі және орташа жүйкесіндегі тістері
жоқ. Масақ өстін бастауы кеңдеу, және масақ пісіп жетілгенде
төгілмейді. Красноводопадтық Прекоциус N0143 сорты.
5. Гүл қабыршақтарының ішкі және орташа жүйкесіндегі тістері
бар, масақ жұмсақ. Өстер бастауында жіңішке және пісіп жетілгенде
төгілуге бейім. Гүлді қабыршақтардың жүйкелерінде пісіп жетілгенде
әлсіз күлген төгілуге бейім.
Гүлді қабыршақтардың жүйкелерінде пісіп жетілгенде әлсіз күлген
антоциан бар, кей – кезде ол пісіп жетілгенде де болады. Хорьков
бекетінің Европеум N353133 сорты.
2. Var. mediuem Kozn түрі. масақтар сынғыш емес, дәндер пленкалы,
масақты қабыршақтары сызықты– ланцетті формада жіңішке, ені 1 мм –
ден кем. Гүлді қабыршақтары ұзын өстер салады, олар масақ
ұзындығынан да ұзын.Борпылдақ масақтар: 4 см – ге орта есеппен масақ
сабағының 9 – 14 бөлшектері сай келеді.
Өстер тегіс, тек жоғары бөлігі аздап кетілген. Масақтар мен
өстер сабан – сары. Дәннің негізгі қылшығы түкті.
А. Гүлді қабыршақтардың ішкі және орта жүйкелерінде тісшелер
мүлдем жоқ. Өстер бастауында кеңдеу.
Өстер кетілген
О. Масақтар мен өстер сабан – сары. Параллелюм var. parallelum
Korn. Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстарында өте сирек
кездеседі.
в) Мсақтар өте тығыз: 4 см – ге орта есеппен масақ сабағының 20
– дан аса (21-32) бөлшектері орналасады. Масақтар конусты формасында
және жоғары қарай біртіндеп жеңішкіреді. Остер біршама шашыраңқы.
Өстері кетілген.
Масақтар мен өстер сабан – сары. Пирамидатум - алы (4). Оңтүстік
Қазақстан және Алматы облыстарында өте сирек кездеседі.
ІІ. Жалаңаш дәндер, яғни гүлді қабыршақпен бірігіп кетпейтін
және масақты ұнтақтағанда гүлдің қабыршақтарынан оңай ажырайды.
Масақ қабыршақтары гүлдің қабыршақтарынан оңай ажырайды. Масақ
қабыршақтары сызықты – ланцетты формада, жіңішке, ені 1 мм – ден кем
болады. Масақтағы барлық гүлді қабыршақтар ұзын өстер салады, олар
масақ көлемінен ұзындау болады.
а) Борпылдақ масақтар: орта есеппен 4 см – ге масақ сабағының 9
– 14 бөлшектері келеді.
Өстері кетілген.
О. Масақтары мен өстері сабан – жасыл.
Дәндері сары. Целесте – varcoeleste L (5). Алматы және Шығыс
Қазақстан обылыстарында өте сирек кездеседі. О.О. Жасыл дәндер.
Гималанензе – var. himalayense R. Ritf (6). Алматы және Шығыс
Қазақстан обылыстарында және дара өсімдік түрінде кездеседі.
б) Тығыз масақтары 4 см – ге орта есеппен масақ сабағының 15 –
20 бөлшектері келеді. Масақ призматикалық формада, өстер масаққа
параллель орналасады.
Өстері кетілген. Масақтар мен сабақтар сабан – сары.
Дәндер сары. Релелтум – var. revelatum Korn (7). Үржар ауданының
егістіктерінде табылған.
Жасыл дәндер. Аонкоберензе - var. alkoborense. Var etore (8). var.
revelatum мен бірге Үржар ауданында табылған.
Б. Масақтағы тек қана орташа масақшалары жемісті, яғни пісіп
жетілуде 2 қатарлы дәндерден тұрады. Ашық (түсіңкі емес), бұталы
тік формада, құлақшалары жүрек тәріздес формада, ақ, орташа
көлемде, тегіс, сабақ жалғамалары болмаған, тілшесі (лигуля) сызық
формасында және орташа ұзындықта болады. Қазақстанда өңделуіне
байланысты сабақ, жапырақ және масақ жоғары дәрежеде талшықты
таттану басады.
Сабаны берік, жатып қалмайды, жуандығы орташадан кем (3 мм), қысқа, орта
есеппен 40 – тан 52 см – ге дейін.
Жапырақ қоюлығы (кустистост) орташадан жоғары: 3 – 4 қалыпты дамыған
сабақтар, падгондар орта есеппен біреу кейде подседы – лары бар.
Биологиялық көрсеткіштері азықтық сорт, құрғақшылыққа төзімді, ерте пісіп
жетілетіндерге жақын, ергежейлі татбасуға бейім емес, шаңды және қатты
головняға қарсы тұрақты.
Прекоциус N 0143 сортының ерекшеліктері Морфологиялық және
физиологиялық көрсеткіштері бойынша бұл сорт экологиялық ригидум ( rigidum)
тобына және орта азиялық экологилық типке жатады, ол типтің негізгі
көрсеткіштері 1) сабаны қысқа, 2) жапырақтары жоғары, 3) маса
масақталғаннан кейін қалады немесе жоғарыдағы жапырақ аналық жатынында
жақын жоғары масақ мойыны (масақ астындағы саан) жіңішке және масақ
жетілгенде поникает, 5) өстердің бастауында құлақшалар бар, 6) өстер
масақтың ұзындығынан 1,5 – 2 есе ұзын, 7) дәндер эллиптикалық формада,
ұқыпсыз пленкаланған, 8) құрғақшылыққа төзімді, 9) суғарылып тұрса өнімді
мол береді. Өнімділігі Қазақстандағы сорт участкаларында сынақталған
Прекоциус N 0143 сорты өнімділігі бойынша келесі көрсеткіштерді берді.
Қазақстанда өңделу ауданы Прекоциус N 0143 сортын Уральско, Чингирлаус
аудандарында егеуге қолайлы, Ақтөбе және Қарағанды облыстарында өңдеуге
болады, тек Преснов, Петропавл, Булаев, Бейнетқор, Көкшетау, Ленгір және
Төнкерей аударынан басқа, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан Алматы
облыстарында өңдеуге мүмкіндік бар.
№ 2. Хорьковтық Европеум N 0353133. Бұл селекционды сорт нутанс (Var.
Nutans Schubl) түріне жатады.
Масақ екіқатарлы, масақ пен өстерінің түсі сабан – сары өстері ұзын
кетілген дәндері пленкалы, масақты қабыршақтары жіңішке, сызықты – ланцетты
формада.
Европеум N 0353133 сорты Харьковтың селекционды станциясында жергілікті
арпа үлгісінен индивидуалды іріктеу әдісімен алынған. Масақ ұзындығы 9 – 10
см, ені жіңішке 7 – 9 мм, тығыздығы орташадан төмен: 4 см масақтағы
сабақтың 9 – 10 бөлшегі тура келеді, масақты сабақтың бүйірлерінде түкті
үлпілдегі бар. Масақты қабыршақтары жіңішке сызықты – ланцетты формад, орта
ұзындықтағы түктермен жабылған, яғни түкті бар.
Өстері жұмсақ, жіңішке, ұзындығы 20 см болатын қысқа – жіңішке
тісшелермен қапталған, жетілген кезінде құрғақ аудандарда немесе
құрғақшылық кезінде түсуге бейім келеді, масақта өстері ішінара болмай
қалады. Өстердің ұзындығы масақпен бірдей немесе одан сәл ұзын. Гүлді
қабыршақтары және бірден өске жалғасады. (бастауында құлақшалары жоқ).
Гүлді қабыршақтардың жүйкесінде тісшелер бар, тіпті олар дамымай қалған
бүйірдегі гүлді қабыршақтарда да бар. Дән (тұқым) эллиптикалық формада
(пішінде) сары түсті, гүлді қабыршақтардың жүйкеленуі кейде антоцианмен
боялады. Дәннің негізгі қылшығы ұзын – түкті. Дәндер ірі, тегістелген; 1000
дәннің салмағы 35,1 г нан 45,5 г арасында ауытқиды, орта есеппен 38,9 г
болады.
Дәннің ірі, тегістелген; 1000 дәннің салмағы 35,1 г нан 45,5 г арасында
ауытқымды, орта есеппен 647 гл пленкалылығы жоғары орта есееппен 11, 9
пайыз, құрамындағы ақуыз мөлшері өте жоғары, орта есеппен 14,5 пайыз.
Вегетативті көрсеткіштері. Өскін жапырақтары мен аналық жатындары ашық,
жасыл антоцианмен әлсіз дәрежеде боялады. Бұта ыдыраққы формада, құлақтары
қысқа, жіңішке, антоцианмен әлсіз дәрежеде боялады, тілше (язычок) жіңішке
сызық формасында, масақтағы екінші ярустағы жапырақтар жіңішке, ұзын ұстап
көргенде қатты емес (орташа қаттылықта) байламдары боялған, пісіп жетілер
алдында масақ поникают. Масақшалар, сабақ және жапырақтар әлсіз дәрежеде
талшықты татталған. Өсімдіктің сабаны биік. (80 – 90 см) жуандығы орташа (3
мм), сабаны мықты, эластикалы қоюлығы (кустискость) жоғары: қалыпты дамыған
стебель шыбықтары 3 – 5. биологиялық көрсеткіштері сыра өндірісіне және
жемге пайдаланатын сорт, орташа пісіп жетіледі, үлкен пластикалыққа ие,
яғни жерге – климатқа бейімделуі жоғары, ергежейлі татқа тұрақты.
Европейум 0353133 сортының ерекшелігі. Бұл селекционды сорт марфо –
физиологиялық көрсеткіштері бойынша медикум (Medium) группасына және батыс
европейум экологиялық арпа типіне жатады, оның негізгі көрсеткіштері: 1)
өсімдік биік; 2) жақсы жапырақталған, 3) жоғарғы жапырақ аналық жатынында
құлақшалар антоциандық боялған, 4) масақшалар масақтанып бояғаннан кейін
жоғарғы жапырақ аналық жатыныннан алшақ орналасады, 5) масақшалар ұзын,
жіңішке; 6) масақтағы сабағы жіңішке, пісіп жетілгенде қатты еңкейеді; 7)
өстер жіңішке, ұзын және пісіп жетілерде түсуге бейім келеді. Өнімділігі.
Қазақстанда Балқаш сорт участкісінде 1929 – 1933 жылдар аралығында 1 га –
дан 18,6 центнер өнім берген.
Қазақстанда өңделетін аудан. Европейум N 035333 сорты солтүстік
аудандарда Қарағанды және Ақтөбе облыстарында өңделеді.
№ 3. Краснокудтық Медикум N026. Бұл сорт медикум (Var. Medicum. Korh)
түріне жатады. Масақ екіқатарлы, жасақ пен остер сабан – сары түстес, остер
ұзын, тегіс, тек жоғарғы жағында әлсіз заз – ные. Көп пленкалы, масақты
қабыршақтары жіңішке сызықты - ланцетты формада.
Медикум N026 сорты Краснокуттық селекционды станциясында Бүкіл Одақтық
өсімдік өсіру институтында тез пісіп жетілетін, құрғақшылыққа төзімді және
өнімділігі жоғары сорт алу мақсатында дайындалған индивидуалды іріктеу
әдісімен алынған.
Масақ ұзындығы орташа, қысқаға жақын, ұзындығы 5 – 7 см, ені кең 1
см шамасында, тығыздығы орташа. 4 см – ге масақша сабағының 10 – 11
бөлшектері келеді, масақша сабағының бүйірлері ашық. Масақша қабыршақтары
жіңішке, линейлі – ланцетты формада, өте қысқа түктермен жабынданған.
Өстер төменгі және бөліктерінде тегіс, ал жоғарғы бөлігінде әлсіз
кетіктелген жұқа, жіңішке және өте енді. Өз бастауында кеңейтілген,
құлақшалары бар. Өстердің ұзындығы масақ ұзындығынан 1,5 есе ұзын. Гүлді
қабыршақтары орташа пленкаланған жүйкеленуі тегіс. Дәннің негізгі қылшығы
ұзын – ирек, түкшелері қылшыққа жабысынқыраған. Дәні эллиптикалық формада,
гүлді қабыршақсыз дәні сары түсті. Дәні ірі, қысқа, жуан тегістелген. 1000
дәннің салмағы өте жоғары, орташасы 40,3 г, Дәннің табиғаты орташадан
жоғары 631 гл. Пленкалығы орташа 11,4 пайыз. Құрамындағы ақуыз мөлшері де
жоғары: 15,1 пайыз.
Вегетативті көрсеткіштері
Жапырақ өскіндері және жапырақ аралық жатындары ашық (жалаңаш) түсі
жасыл немесе ашық жасыл. Бұталануы тік, құлақшалары ақ түсті, ұзын, кең,
үлкен және боялмаған, әлсіз ирек, сабақтардағы байламдар боялмаған,
тілшенің көлемі орташа, көлемі сызық тәрізді. Масақтағы екінші ярустағы
жапырақтар орташа тығыздықта, ұзындығы да орташа (15 – 18 см) және ені де
орташа (10 – 13 мм). Масақтанып болғаннан кейін сабақ, масақ және
жапырақтар өте жоғары дәрежеде талшықты таттанады. Сабаны қысқа (35 – 45
см) жіңішке 2 – 3 мм, сәл ғана иіледі, сол себепті де механикалық жинауға
тура келмейді (жарамайды). Бұталануы орташа қалыпты дамыған сабақшалар 2 –
3, подгондар орта есеппен біреу, поседалары жоқ деуге болады.
Биологиялық көрсеткіштері. Сорт тез пісіп жетіледі, құрғақшылыққа
төзімді, гелминтоспориозбен, ергежейлі татпен, және әлсіз – шаң мен қатты
головня – мен қатты зақымданады.
Медикум 026 сортының ерекшеліктері. Бұл сорт морфо - физиологиялық
көрсеткіштері бойынша медиум экологиялық тобына (medi m – орташа) және
арпаның кіші – азиаттық экологиялық типіне жатады. Оның сипаттамасы
келесідей.
1) масақшалар масақтанып болғанан кейін жоғарғы жапырақ аналық жатынына
жақын орналасады, кейде тіпті масақтың төменгі бөлігі жапырақ аналық
жатынынан шықпай да қалады; 2) өстердің бастауында құлақшалар бар; 3)
өстердің ұзындығы масақ ұзындығынан 1,5 кейде 2 есе ұзын болады; 4)
құлақшалар үлкен, ақ түсті; 5) дәндер эллиптикалық пішінде, ірі, жуан, 1000
дәнінің салмағы жоғары; 6) масақшалар мен өстер элластикалық, жұмсақ; 7)
өсімдіктер құрғақшылыққа төзімді. Өнімділігі. Қазақстандағы сорттық
жертілімдерінде медикум 0266 сортының сынамасы оның келесідей өнімділігін
көрсетті. Қазақстандағы өңделу ауданы. Медикум N 026 сорты уақытша Батыс
Қазақстан облысы мен Ақтөбе облысының кей жерлерінде өңделеді.
Кесте 1
Сорттық жер Оралдық Оралдық Темірлік
Сорт 1931 – 19331932 – 1933 1931 – 1933
тілімдері г
атауы
Медикум 026 7,4 12,4 5,6
Жергілікті 5,2 12,1 4,6
1.3 Қуаңшылық және оған төзімділік туралы жалпы ұғымдар
Жер шарының әр түрлі аймақтарында климаттық жағдайлар, топырақ
құрылыстары мен химиялық құрамдары, жылдың жылы және салқын маусымдарының
ұзақтығы мен ара-қатынастары, температура айырмашылықтары, т.б. біркелкі
емес, алуан түрлі болып келетіндігі белгілі.
Осыған байланысты жер бетінің әр түрлі аймақтарыңда өніп өсетін
жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік әрекеттерінде көптеген ерекшеліктер
байқалады. Өсімдіктердің табиғатта таралуы олардың шыққан тегіне
байланысты. Мысалы оңтүстік аймақтарда жылу сүйгіш қысқа күндік өсімдіктер,
солтүстік аймақтарда ауа райының салқыңдығына бейімделген ұзақ күндік
өсімдіктер тараған. Белгілі географиялық аймақтың бөліктерінде
өсімдіктердің тұқым қуалаушылық қасиеттеріне байланысты ылғал сүйгіштер су
қоймаларына жақын, көлеңкеге төзімділері орман шымылдықтарында өніп-өседі.
Қоршаған ортаның белгілі мерзімділікпен және кездейсоқ өзігерулеріне
байланысты өсімдіктердің тіршілік әрекеттеріңде де көптеген ерекшеліктер
қалыптасады. Мысалы, таулы, тегістік дала, қоңыржай қуаңшылық-шөлейт
аймақтарда, қиыр шығыс пен солтүстік аймақтарда тіршілік ететін өсімдік
топтарының өздеріне тән сыртқы морфологиялық ерекшеліктерімен қатар,
олардың ішкі физиологиялық, биохимиялық, яғни, зат алмасушылық
процестерінде де ерекшеліктер қалыптасқан.
Сонымен өсімдіктің ішінде ортаның қолайсыз жағдайларының әсеріне
біртіндеп бейімделуінің нәтижесіңде төзімді және төзімсіз топтар, түрлер,
өкілдер пайда болады.
Ортаның қолайсыз жағдайларына өсімдіктердің төзімділігі негізінен екі
бағытта қалыптасады: ортаның қолайсыз (күз, қыс) кезеңдерінде өсімдіктер
түгелінен, немесе ішінара зат алмасу, өсіп-өну процестерін тоқтатып,
тыньштық күйге ауысады; екіншіден, керісінше, тіршілік әрекеттерін
күшейтіп, қолайсыз жағдайларға барынша ырықты төтеп береді.
Төзімділіктің алғашқы түрі белгілі мерзімділікпен, әсер ететін
жағдайларға (үйреншікті қыс пен жаздық, жазғы қуаңшылықтар, талтүскі ыстық,
т.б.) байланысты қалыптасып, екіншісі — үйреншіксіз, кездейсоқ, күтілмеген
жағдайларға (радиация, шаң мен газ, індетті аурулар туғызатын организмдер,
химиялық уытты заттар) байланысты қалыптасады.
Температуралық жағдайларға байланысты өсімдіктер — ыстыққа,
салқындыққа, аязға төзімді және төзімсіз болып бөлінеді.
Сумен қамтамасыздыққа байланысты қуаңшылыққа, ылғал молдығына, су
басуға төзімді және төзімсіз деп аталады.
Қыстың қолайсыз жағдайларына байланысты қысқа төзімді,
төзімсіз болып, топырақтағы түрлі тұздардың мөлшеріне байланысты
тұздануға төзімді, төзімсіз болып бөлінеді.
Түрліше індетті аурулар тугызатын микроорганизмдер әрекеттеріне
байланысты індет ауруларга төзімді төзімсіз, газдар әсеріне төзімді,
төзімсіз өсімдіктер топтары болып ерекшеленеді.
Күн нұрының әсерінен гидросфера, литосфера және атмосфераның қызуына
байланысты, ауа ағынының өзгеруі нәтижесінде жер шарының әр – түрлі
аймақтарында қуаңшылық құбылысы жиі кезедеседі. Көптеген ғалымдар қуаңшылық
құбылысына өздерінше әр – түрлі анықтамалар беріп келді. Солардың ішіндегі
ең алғашқыларының бірі П.И. Броунов қуаңшылықты атмосфераның қысымның
шамадан тыс жоғарылауына байланысты қалыпсыз құрғақшылық кезінде сипаттады.
Оның ұйғаруынша қуаңшылық өте күшті және әлсіз, ұзақ және қысқа мерзімді
деп бөлінеді.
П.А. Генкель метеорологиялық факторлардың маңызын өсімдіктердің күйімен
байланыстыра отырып, қуаңшылықты биометеорологиялық құбылыс ретіне
төмендегіше анықтауды ұсынды. Қуаңшылық ұзаққа созылған, немесе қысқа
мерзімде жауын – шашынсыз, ауа температурасымен ылғал тапшылығы жоғарылап,
өсімдіктер шамадан тыс сусызданып, қызуы нәтижесінде залалсызданып,
өнімділігі төмендеп, кейде түгел өліп қурап қалатын кезең деп сипаттады.
Қуаңшылықты өсімдіктерге 2 – жақты әсер етеді:
1) Өсімдік денесінің температурасын жоғарылатады.
2) Сусыздандырады (су тапшылығы немесе солу).
Сонымен қуаңшылыққа төзімділік өсімдіктің қызуға және сусыздануға
төтептілігі болып есептеледі. Осыған сәйкес ыстыққа төзімділік және
қуаңшылыққа төзімділік деген екі ұғым пайда болады.
Осы анықтамаларға сүйене отырып, өзінің онтогенезіңде қуаңшылық әсеріне
бейімделгіш және соңдай жағдайларда қалыпты өсіп-дамуын және тұқымдануын
эволюция процесіңде тіршілік жағдайларының әсерінен және табиғи сұрыптану
нәтижесінде пайда болған қасиеттеріне байланысты, жүзеге асыра алатын
өсімдіктерді қуаңшылыққа төзімді деп атауға болады.
Қуаңшылықтың өсімдіктегі физиологиялық және биохимиялық процестерге
әсері
Қуаңшылықтың жағымсыз әсері, ең алдымен, өсімдіктегі су алмасу
процесінде байқалады. Топырақ қуаңшылығынан клеткалар және ұлпалар
бойындағы су азайып, сусызданады, өсімдікте су тапшылығы пайда болады.
Кейде төмендеу су тапшылығынан өсімдік организмінің тіршілік әрекеттерінде
онша бұзылыс байқалмайды. Бірақ су тапшылығы белгілі деңгейден асып кетсе,
өсімдік залалдана бастайды.
Су тапшылығы деген ұғым — өсімдік суға толық қанығуы үшін жетіспейтін
судың процентпен белгіленетін бөлігі. Мысалы, өсімдік толық қаныққан күйде,
оның ылғал салмағының 100 г-нда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .6
1.1 Арпа дақылына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6
1.2 Арпа
систематикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Қуаңшылық және оған төзімділік туралы жалпы ұғымдар
... ... ... ... ... ... ...21
1.4 Арпа дақылының қуаңшылыққа
төзімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.5 Суармалы жерлерге арпа өсімдігінің
бейімделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 31
2 Зерттеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .39
2.1 Өсімдіктердің куаңшылыққа төзімділігін анықтау және арттыру
әдістері ... .39
2.2 Құрғақшылыққа төзімділікті анықтайтын тура және жана
әдістері ... ... ... ..39
2.3 Егу алдындағы құрғақшылыққа қарсы
шынықтыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .43
2.4 Арпа дәнін өсу энергияснда құрғақшылыққа шыдамды ету және
өңгіштігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 Зерттеу
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..50
3.1 Шынықтырылған арпа дәнінің өсу энергиясы мен
өңгіштігі ... ... ... ... ... ... .5 0
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Арпа дақылы бірден бір қолайлы дақыл қатарына
жатады. Мал шаруашылығы дамыған елдерде жүгері, бидай, сұлы, тары
дақылдармен қатар оның мал азығындық, азық-түліктік және техникалық маңызы
да орасан зор. Үлкен аймақты алып жатқан, табиғи жайылымдықтар табиғи
байлықтардың негізгілердің бірі оның негізінде шаруашылықтар тұрақты түрде
мал өнімдерінің өсуіне қол жеткізуде сапалы әрі жоғары мал өнімдерін алушы
мал азығының алатын орны ерекше.Олардың негізгі жем-шөптің дәнді дақылдар
құрайды. Оның ішінде арпа дақылы құрғақ климатта белокты мол түзеді. Бидай
сұлы мен қара бидай дақылдарға қарағанда арпа дәнімен сабаны әлде қайда
құнды.
Арпа белогында 20 дан астам аминқышқылдар болса оның 8 –і өте бағалы.
Арпа азық-түлік ретінде де аса құнды, жармалық дақыл оның дәнінен кофе
сурогатын дайындайды. Ол шөл қандыру қасиетін бойынша ересек адамдарға өте
тиімды. Арпа дәні сыра өндірісінің негізгі шикізаты болып саналатын. Арпа
дәннің өңдеу өндірісінің қалдықтарын сабан шөптерді сүрлеу үшін қамыр
ашытқылары ретінде пайдаланады.
Осы ашытқыларды қолданса өнімдердің түсі әдемі болып келеді, сыра
дайындау өңдірісінің арнайы арпа сорттарын ғана пайдаланады. Арпаның
агротехникалық рөлі ерекше зор. Арпа егісі де фитосанитарлы ретінде арам
шөптердің жойылуына жағдай жасалады. Ол көп жылдық шөптерде бүркеме дақыл
ретінде аса қолайлы. Себебі арпа өсімдігі өсу дәуірінің алғашқы кезеңінде
жылдам өсіп топырақ бетінде көлеңке түсіріп, тұзданудан сақтайды. Көп
жылдық шөптердің жас өскіндерінің жақсы жетілуіне қолайлы жағдай туғызады.
Өсу дәуірінің қысқа болуына байланысты арпа ерте жиналады, ал көп жылдық
шөптерді күзге дейін тағы бір рет орып алуға болады. Таза арпа егілген
арпаны орып, бұл жерлерге тиімды себу мерзімі жаз айларына тура келетін
тары егіп, екінші өнім жинауға мүмкіндік туады. Дақыл өнімін арттыру үшін
егіншілік мәдениетін көтерумен қатар, сапалы сорттап егудің маңызы да
орасан зор. Ал, экологиялық қолайсыз аймақ үшін жергілікті селекций сортын
өсіру бірден- бір қолайлы шара екені белгілі, әлемдік тәжірибе де бұл
шараны қуаттайды. Селекция жұмыстарын жүргізу үшін негізгі фондарды таңдап
алудың маңызы орасан зор.
Өсімдік шаруашылығының әртараптандыру бағдарламасы аясында, су
тапшылығы мен қуаңшылық жағдайында аймақтың ауыл шаруашылығы өндірісін
арттырудың негізгі бағыттарының бірі құрғақшылыққа шыдамды дәнді дақылдар
егісінің көлемін арттыру болып табылады. Дәнді дақылдардың аралығында мал –
азықтың дәнді дақылдардың, оның шінде арпанның маңызы орасан зор, оның
үстіне аймақ климатының құрғақ болып келетін бұл өңірде өскен.
Ғылыми жаналығы. Қазіргі кезде қуаңшылыққа және тұзды топырақты
аймақтарға төзімді арпа дәндерінің сорттарын көбейту қолға алынып отыр.
Сонымен қатар селекцияда арпа сорттарының сапасын арттыруда түрлі әдістер
қолданылуда. Себебі арпа дәні ауыл шаруашылығында қажетті өнімі болып
табылады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы.
Зерттеу жұмысымда арпа дәнінің өсу энергиясында құрғақшылыққа
шыдамды ету арқылы шынықтырған арпаның құрғақшылық жағдайында өсу
энергиясымен өңгіштігінң артатынын байқадым. Практикалық маңызы өте зор.
Практиканы жүргізу барысында әртүрлі арпа сорттарын анықтауымызға болады.
Арпа бұл азық-түліктің және мал шаруашылығында, шикізат өнеркәсібінде
бірден-бір бағалы дән болып табылады.
Зерттеу жұмыстарының мақсаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты -өсу энергиясында құрғақшылыққа шыдамды ету
және өңгіштігін анықтау. Арпа дәндердің егу алдында құрғақшылыққа қарсы
шынықтыру өсу энергиясын жоғарылатып өңгіштігін арттырып қуаңшылыққа
шыдамды етеді. Қазақстан Республикасында дала, шөл-шөлейт, орманды дала
аймақтары кездеседі. Осы қуаншылық аймақтарда арпа дақылының отандық
селекция сорттарын сынақтан өткізу олардың өсіру технологиясың жетілдіру.
Жұмыстың міндеттері.
1. Қуаңшылыққа бейімділік қасиеті жоғары сорттары мен будандарын
анықтау.
2. Дәнді –дақылдардың өсуі мен дамуын есептейтін ылғал тапшылығы,
температура ауытқулығы, қуаңшылық пен аңызақ, топырақтың
тұздануы мен қарашірігінің жетімсіздігі және тағы басқа табиғат
климат жағдайларына жақсы бейімделген және аудандастырылған
сорттарды өсірудің тәсілдерін жетілдіру.
3. Әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында
көрсетілгендей, егіс өнімін арттыру, сапалы жаңа сорттар шығару,
егін шаруашылығына озық технологияларды кеңінен қолдану.
4. Шығынды аз жұмсап сапалы әрі мол өнім алу.
1 Әдебиетке шолу
1. 1 Арпа дақылылына сипаттама
Арпа – мал азықтық құнарлы дақыл. Малдың барлық түрі де сүйсіне
жейді. Оның дәнінде 7 – 15% белок, 65 % азотсыз экстрактивті және майлы
қосылыстар бар. Елімізде жаздық арпа кең таралған, ол басты бағалы дақыл
ретінде және мал шаруашылығы үшін егіледі. Арпа дәнінің тамақ өнеркәсібінде
маңызы зор, одан ұн, жарма, спирт алькаголды және дәрі шығаруда қолданған
кейбір күрделі экстрактылар алуға, тоқыма және тәтті тағамдар өндірісінде
пайдаланады.
Арпа ұнында клейковина болмағаңдықтан таза күйінде нан пісіруге
жарамайды; бірақ оны қарабидай мен бидай ұнына араластырып, нан пісіруге
болады. Арпа — мал үшін әсіресе шошқа үшін аса бағалы құнарлы азық болады.
Арпа ұнымен шошқаларды бордақылаған кезде олардың майы тығыздала түседі
және дәмі жақсарады. Оңтүстік аудандарда арпа жылқы үшін бағалы жем болады.
Арпаның дәндері сыра қайнату өнеркәсібі үшін шикізат болып табылады.Арпа
еліміздің барлық жерінде дерлік егіледі. Арпа егісінің көлемі жағынан
Украина бірінші орын алады. Арпа Қиыр Солтүстікте бірден-бір азық-түліктік
дақыл есебінде егіледі.
Биологиялық ерекшеліктері. Дәнді дақылдардың ішінде арпаның вегетация
дәуірі ең қысқа болады, сондықтан оны алыс солтүстікке де егуге болады.
Арпа жылуды көп талғамайды. Оның тұқымы 1—2° жылылықта өнеді. Көктемгі
суықтан арпаның өнімі зақымданбайды. Арпа ылғалды үнемдірек жұмсайды,
осыған байланысты ол қуаңшылыққа төзімді келеді. Алайда көктемгі
қуаңшылықты арпа, сұлыға қарағанда, нашар көтереді, бұл оның тамыр
системасының нашар дамуынан болады. Арпа аңызаққа біркелкі шыдамды келеді.
Қуаңшылыққа төзімділігі арқасында оңтүстік-шығыста арпа, жаздық бидай мен
сұлыға қарағанда, түсімді молырақ береді.
Арпа топырақ талғағыш, бұл оның вегетация дәуірінің қысқалығына, тамыр
системасының нашар дамуына және қоректік заттарды сіңіру қабілетінің
кемдігіне байланысты болады. Дамуының алғашқы кезінде арпа топырақтан
қоректік заттарды тез қабылдайды. Өніп шыққаннан бастап түптену аяқталғанға
дейінгі мерзімнің ішінде, арпа топырақтан бүкіл вегетация дәуірінде
тұтынатын фосфор қышқылының тең жартысын, калий тотығының төрттен үшін
қабылдайды. Арпаның биологиялық бұл ерекшеліктері топырақта қоректік
заттардың сіңірілетін түрде мол болуын қажет ететінін көрсетеді. Арпа үшін
саздақ топырақ қолайлы келеді. Арпа ауыр топырақтарда да өсе береді, бұл —
оның жаздық бидайдан айырмашылығы. Арпа үшін қышқыл және батпақты
топырақтар жарамсыз болады, арпа өсіру үшін ондай топырақты алдын ала
известеу керек.
Климат және топырақ жағдайлары арпа дәнінің химиялық құрамына үлкен
әсер етеді. Ылғалды аудандардың бұлыңғыр ауа райы дәнде крахмалдың
жиналуына; күншуақ, құрғақ ауа райы, мұның керісінше, белоктардың жиналуына
қолайлы жағдай туғызады. Осыған байланысты солтүстік-батыстан оңтүстік-
шығысқа қарай жылжыған сайын арпаның дәніндегі белоктардың мөлшері, ал
мұнымен бірге оның азықтық сапасы арта түседі. Солтүстік-батыс аудандарда
өсетін крахмалы көп арпа дәні сыра қайнату өнеркәсібі үшін бағалы шикізат
болады.
Ботаникалық әртүрлілігі және сорттары. Арпа да бидай сияқты, ертеден-ақ
өсіріле бастаған дақылдардың қатарына жатады.
Ботаникалық жағынан арпа өте алуан түрлі болады. Негізінде арпаның екі
түрі егіледі. Олар: қос қатарлы және көп қатарлы арпалар деп аталады.
Бұлардың арасындағы айырмашылық масақ өзегінің әрбір бунағында орналасқан,
жетілген масақшалардың санына байланысты болады. Қос қатарлы арпада масақ
өзегінің әрбір бунағына орналасқан масақшалардың тек ортадағысы ғана
жетілген болады, ал бүйір жағындағы екеуі жетілмейді; көп қатарлы арпаның
масақ өзегінің әрбір бунағына орналасқан масақшаның үшеуі де жетілген
болады. Қөп қатарлы арпа төрт қырлы және алты қырлы болып бөлінеді.
Арпа түрінің тіршілік ету формалары көп, олар дәндерінің түсіне және
қылтанақтарының тіс-тіс болып келуіне байланысты ажыратылады. Бұлардың
ішінде төртеуінің маңызы зор, олар: көп қатарлы арпалардан Паллидум
(дәнінің түсі сары, қылтанақтары тіс-тіс болып келеді), қос қатарлыдан
Нутанс (дәнінің түсі сары, қылтанағы тіс-тіс), Медикум (дәнінің түсі сары,
қылтанағы тегіс) және Персикум (дәнінің түсі қара, қылтанағы тегіс).
Бұл аталғандардың бәрі де қауызды арпаға жатады. Бұлармен қатар Нудум
түр тармағына жататын жалаңаш дәнді, қылтанақсыз арпалар да бар, бұларда
қылтанақтың орнына фурка (қалақша) деп аталатын ерекше пішінді қосымшасы
(21-сурет) болады. Бұлар фуркатты (қалақшалы) арпалар деп аталады.
Арпаны әртүрлі салада пайдалану белгілі дәрежеде оның масағының
пішініне байланысты болады. Алты қырлы арпалар солод жасауға жұмсалады,
төрт қырлылары көбінесе малға жем болады; ал қос қатарлылары сыра қайнатуға
және азық-түлікке пайдаланылады. Жарма істеу үшін жалаңаш дәнді арпалар
көбірек жарамды болады.
Арпа сорттары вегетациялық дәуірінің ұзақтығы, қуаңшылыққа төзімділігі,
дәндерінің ірілігі мен бір тегістігі, қауыздылығы және басқа да
қасиеттеріне байланысты алуантүрлі болады, Мемлекеттік сорт сынау
комиссиясы СССР-де арпаның 78 сортын аудандастырды. Сорттарды іріктеп алған
кезде ауданның топырақ-климат жағдайларын ғана ескеріп қоймай, сонымен
қатар арпаның қандай мақсат үшін өсірілетінін де (азық-түліктік,
техникалық, малазықтық) ескеру керек.
Ауыспалы егістегі орны. Арпа үшін Ауыспалы егістегі ең жақсы алғы
егіс ретінде картоп, қант қызылшасы малазықтық тамыр жемістер, бақша
және бұршақ тұқымдас дәнді дақылдар өсірілгені дұрыс болады. Тыңайтылған
парға себілетін күздіктерден кейін де арпа өсіру жақсы нәтиже береді. Қара
топырақты емес аймақта Малазықтық арпаны жоғарыда айтылған дақылдар
өскен жерге егумен қатар көп жылдық шөптерден кейін егу де жақсы
нәтижелі болады. Сыра қайнататын арпа дәнінде белоктар көбейіп кетпеу
үшін, бұршақ тұқымдас көп жылдық шөптерден кейін оларды екпеу керек.
Тыңайту. Тыңайтқышқа сезімталдығы жағынан, арпа жаздық бидайдан артық,
сұлыдан кем қасиет көрсетеді. СССР-дің оңтүстік облыстарының қара
топырақты және қызыл қоңыр топырақты жерлерінде арпа фосфорлы
тыңайтқыштарды аса тәуір көреді. Қара топырақты емес аймақта арпаның
түсімін арттыруға фосфор тыңайтқыштарымен қатар азот тыңайтқыштары жақсы
әсер етеді. Арпаны жеңіл топырақтар еккенде, сол сияқты топырақтан
калийді көп алатын тамыр жемістілерден, күнбағыстан, картоптан және
басқа дақылдардан кейін еккен кезде калийлі тыңайтқыштарды да шашу
керек. Сыра қайнататын арпаны еккен кезде калийлі тыңайтқыштардың ролі
әсіресе арта түседі. Қалийлі тыңайтқыштар дәндегі белоктардың мөлшерін
кемітетіндігін көптеген тәжрибелер көрсетті.
Сыра қайнататын арпаны өсірген кезде тыңайтқыштан азотты мүлде шығарып
тастаудың қажеті жоқ; тек оның біржақты көп болуынан қашу керек. Малазықтық
және жарма жасайтын арпаларды. Өсіргенде азотты тыңайтқыштардың маңызы зор.
Олар дәндегі белоктардың мөлшерін көбейтеді, сүйтіп дәннің қоректіліік
сапасы мен імалазыіқтық бағасыя арттырады.
Арпаны құрғатылған торфты жерге еккен кезде мысы бар тыңайтқыштар —
тотыяйын мен пириттің қағы — жақсы нәтиже береді. Тотыяйын гектарына 25 кг
мөлшерінде, ал пириттің қағы 5 ц мөлшерінде шашылады. Арпаны сепкен кезде,
тұқыммен бірге гектарына 10—12 кг пайдалы заттары бар түйірленген
суперфосфат шашады.
Дәнді дақылдардың ішінде арпа ерекше рөлъ атқаратын солтүстік
аудандарда оғап көң төгіледі. Көпшілік жағдайларда көңді оның алдында
өсірілген дақылдарға төгеді. Егістікті ластайтын жас көңді, әлі шіріп
жетпеген көңді төгуден аулақ болу керек. Арпа арам шөптерден, жаздық бидай
сияқты, күшті зақымданады.
Тұқымды әзірлеу және себу. Арпаның тұқымын веялкаларда, сортировкалар
мен триерлерде әбден тазартып, сорттау керек. Бір тегіс ірі тұқым тез
өнеді, мұнан өскен жас өсімдіктер қуаттырақ болады, тіршілігінің алғашқы
кезінде нашар дамитын арпа үшін мұның маңызы аса зор.
Арпа қаракүйеден күшті зақымданады, соңдықтан тұқымды міндетті түрде
дәрілеу керек. Сымқұртпен күресу мақсатымен, дәрілегеннен кейін, арпаның
тұқымының 1 центнеріне 1 килограмм есебінде 12 проценттік гексахлоран шашу
қажет.
Тұқымды яровизациялау арпа түсіміне өте жақсы әсер етеді.
Яровизацияланған тұқымды сепкен жағдайда дымқыл әдіспен дәрілеу
яронвизациялау кезінде, ал құрғақ препаратпен дәрілеу яровизацияланғаннан
кейін жүргізіледі. Яровизациялау 5—7° жылылық температурада, 12—14 күн
бойы жүргізіледі.
Себуді кешеуілдетсе арпа, жаздық бидай сияқты, түсімін күрт кемітеді.
Оңтүстікке қарай жылжыған сайын кешеуілдетіп себу арпаның түсіміне көбірек
әсер етеді. Сондықтан арпаны жаздық бидаймен бір мезгілде себу керек. Швед
шыбындары көп тараған аудандарда арпаның тұқымын ерте себудің маңызы
ерекше зор, өйткені кеш себілген арпа шыбындардан күшті зақымданады.
Тұқымды ерте себу дән сапасын едәуір жақсартады: оның абсолюттік салмағын
арттырады, қауыздылығын азайтады және углевод мөлшерін кебейтеді; бұл сыра
қайнататын арпа үшін өте маңызды нәрсе.
Арпаны қатарлы сеялкамен себеді. Тар қатарлап себу ең жақсы нәтиже
береді. Тар қатарлап себудің сыра қайнататын арпа үшін маңызы ерекше зор,
өйткені мұндай жағдайда дәні тегіс және жұқа қауызды болады.
Арпаны (басқа дақылдар сияқты) себу мөлшері жергілікті жағдайларға
байланысты анықталады. СССР-дің табиғи зоналарына байланысты бұл мөлшер
гектарына 1,2 центнерден 1,7 центнерге дейін болады. Сыра қайнататын арпа
үшін себудің көбірек нормасын алу керек, өйткені тұқымды жиі сепкен кезде
дәндегі крахмал мөлшері артады, белок мөлшері кемиді. Арпаның тұқымы жаздық
бидай тұқымы егілгендей тереңдікке егіледі.
Егісті күту. Арпа үшін, әсіресе оның сыра қайнататын сорттары үшін
арпаның бір мезгілде пісуін қамтамасыз ететін өнімінің қаулап шығуының
маңызы зор. Ал сеялканың алдыңғы шүмектерінен түскен тұқымдар артқы
шүмектерінен түскен тұқымдарға қарағанда тереңге сіңіріледі. Ал тұқымды
біркелкі тереңдікке сіңіру үшін сеялканың артынан тырма жүргізу керек. Ауа
райы құрғақ кезде, егісті жұмыр катокпен таптау керек.
Арпа үстеп қоректендіруді тәуір көреді. Жармалық және малазықтық арпа
егістерін жаздық бидайды қоректендіргендегідей үстеп қоректендіреді. Сыра
қайнататын арпаны үстеп қоректендіргенде азоттың аса көп берілмеуін ескеру
керек.
Арпаны жинау. Жармалық және малазықтық арпаны қамырланып пісуінің
ақырында, сыралық арпаны толық пісуінің бас кезінде жинауға кіріседі.
Сыралық арпаны біршама кеш жинаудың себебі: жеткілікті дәрежеде піспеген
арпадан дайындалған сыраның сапасы нашар болады. Арпаның, әсіресе көп
қатарлы арпаның масақтары көп тұрып қалса, сынғыш келеді, бұл үлкен
ысырапқа ұшыратады. Бұл ысырапты болдырмау үшін жаздық бидайдың төгілетін
жұмсақ сорттарын жинағандай арпаныда қысқа мерзімнің ішінде жинап алу
керек.
Еккен кезде агротехника жоғары дәрежеде болса және мезгілінде жиналса,
арпа түсімді өте мол береді. Якут АССР-нің Вилюйск ауданындағы Сталин
атындағы колхоз арпадан дүние жүзінде бұрын болып көрмеген түсім гектарынан
117 центнерден – алды. Көптеген алдыңғы қатарлы бригадалар гектарынан 50 –
60 центнер түсім алып келеді. Көптеген колхоздар мен совхоздар үлкен
көлемді жердің гектарынан 30 – 40 центнерден өнім алып отыр.(Арпаның
сыртқы көрінісі 1 суретте көрсетілген)
Сурет 1 Арпаның сыртқы көрінісі
Сурет 2 1-көп қатарлы арпа, 2-қос қатарлы арпа, 3-алты қырлы арпа
1.2 Арпа систематикасы
Қазіргі уақытта барлық өңделетін арпалар Гордеум сативум түрін
құрайды (Hordeum satirum Yessen). Бұл түр дәндерінің жемісті
қалыпты дамыған масақтардың сонымен, масақ сабағында бір шоқтарда
ауыса орналасуына байланысты 3 тармаққа бөлінеді: біріншісі –
көпқатарлы арпалар (Subsp. Wlgare L), екіншісі – екіқатарлы арпалар
(Subsp. distichum L) және үшіншісі – гектермедиялық, аралық арпалар
(Subsp. intermedium vav et Orl).
Көп қатарлы арпаларда әрбір масақты сабақтың шығыңқыларында үш
жемісті масақшасы болады. Екі қатарлы арпада әр масақта орташа
жемісті (дән) масағы болады.
Интермедиялық, аралық арпаларда болса жемісті масақшалардың саны
әртүрлі - бір, екі немесе үш. екі қатарлы арпалардың түрлі
формалары өңделеді. Бұл екі түрлі арпаны тек масағымен ғана емес,
сонымен қатар дәндерімен де ажыратуға болады: екі қатарлы арпалардың
дәндері тек біртегіс, ірі, ұзындығы мен ені бірдей болады; ал көп
қатарлы арпалардың дәндерінің формалары мен көлемдері әр түрлі
болады, ал жерде масақтың орташа масақшаларынан алынған біртегіс
дәндермен қатар шеткі масақшалардан алынған қисық дәндер де бар,
олардың арақатынасы яғни қисықтың біртегіске екіден бірге өте жақын.
Қазақстандағы арпалардың түрлері
Гордеум сативум арпаларының барлық түрі ВО түрден аса
тармақшалармен көрсетілген. Арпа тармақшаларын масақтың айқын
байқалатын көрсеткіштері бойынша ажыратады, оларға мыналарды
жатқызады: 1) жалаңаш немесе қабыршақты дән; 2) жалаңашдәнді
арпалардағы дәннің түсі (болуы); 3) өстердің сипаттамасы: ұзын
өстер, қысқа, өстердің жоқ болуы немесе оның орнына фуркалар; 4)
тегіс немесе кетілген (зазубренные), қара немесе сары өстер; 5)
масақтың түсі: сары, қара, қоңыр; 6) масақтағы қабыршақтардың тар
немесе кең; 7) масақ тығыздығы: бос, борпылдақ, тығыз және өте
тығыз.
Масақтың ұсақ белгілері: дәннің негізгі қылшығы – түкті немесе
қылшықты, жүйкеленуі тегіс немесе кетілген және т.с.с. сонымен
қатар өсімдіктің вегетативті органдарының белгілері – тез пісетін,
кеш пісетін (кешжетілетін), ұзын, ергежейлі, жапырақтары ұзын немесе
қысқа және т.с.с. бұл белгілердің барлығы тармақшалардың ұсақ
систематикалық бірлігін ажыратуға қолданылады.
Қазақстан Жер өңдеу институты қазіргі уақытта еліміздің
территориясында 13 түрлі арпаны анықтады.
Ол түрлер (тармақшалар) мыналар:
І. Көпқатарлы арпалар - H. Vulgare L.
А. Қабыршақты арпалар.
1. Паллидум
2. Рикатензе
3. Параллелюм
4. Пирамидатум
Б. . Ашық тұқымды арпалар.
5. Целестә
6. Гималанензе
7. Ревелетум
8. Анкоберензе
ІІ. Екіқатарлы арпалар – H.Distichum L.
А. Арпалар
9. Нутанс
10. Мядикум
11. Эректум
Б. Жалаңашдәнді арпалар
12. Нудум
ІІІ. Жабайы арпалардан Қазақстанда кездесетіні
13. Спинтанеум
Аталған 13 түрлі арпаның далалық егістікте ең көп тарағандары,
көп қатарлыдан Паллгидум, ал екі қатарлыдан нутанс. Бұл екі
түрлі арпалар колхоздармен совхоздағы егістіктердің барлығына жуығын
құрап отыр. Қалған түрлер болса егістікте әр түрлі дәрежедегі
қоспа ретінде ғана кездесіп отырады.
Жабайы арпалардың Қазақстанда бір түрі көрсетілген - спатанеум,
арпаның бұл формасы өз бетімен көбейеді, яғни пісіп жетілерден
алдын дәннің масақтары жерге түседі; бұлар Оңтүстік Қазақстан
облысында көбінесе Бостандық ауданында және анда - санда өте сирек
көршілес аудандарда да кездеседі.
Қазақстанда ең басты болып яровые арпалар өңделеді, тек
Оңтүстік Қазақстан облысында Бостандық ауданының өзінде тек бір
паллидум түрінің өзимді арпалар егіледі. (Арпа сортары паллидум ,
нутанс сурет 2,3,4-те көрсетілген)
Сурет 2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы паллидум арпа сорты.
Сурет 3 Нутанс арпа сорты.
Сурет 4 нутанс арпа сортының дәні.
Арпа сорттарын анықтаудың белгілері
Қазақстанда өңделетін арпаның стандартты селекционды сортын дұрыс
анықтау үшін, алдымен өңделетін арпаның түрін анықтап, (көп
қатарлы және екіқатарлы), одан кейін сол сорттың тармақталуын
көптүрлілігін анықтау керек. Селекционды сортқа арналған арпа түрлері
мен тармақшаларын анықтау қиын емес, себебі оларды айқын
байқалатын масақтың түрлі белгілерімен анықтайды. Ең селекционды
сортты анықтау қиындау болып келеді, себебі арпаның бір түрінің
өзінде бірнеше селекционды сорттар кездесіп жатады. Осылайша
Қазақстанда геровты арпаның var. nutans түріне жататын селекционды
сорттардың өзінен екі өңделетін сорт шығып отыр: бұл Прекоциус
N0143 және Европеум N353133.
Берілген арпа түрінің селекционды сортын дұрыс және қатесіз
анықтау үшін ең бастысы масақтың ұсақ морфологиялық белгілерін,
сонымен бірге кей кезде сорттарды бөлу және тармақшаларды анықтауға
пайдаланатын вегетативті арпаларды білу керек. Мұндай белгілер
айтарлықтай көп. Енді біз Қазақстандағы яровты арпалардан өңделетін
селекционды сорттарды анықтау жеңіл әрі бұрыс болу Прекоциус
N0143 және Европеум N353133 сорттары арпаның бір түрі var. nutans
– қа жатады. Прекоциус N0143 сортты мынадай сипаттағы белгілерге
ие: 1) масағы қысқа, 2) масағы кең, 3) өстері өз негізінде шамалы
кеңдеу және құлақтарымен, 4) масақ қатты, 5) гүлді қабыршақтардың
жүйкесіндегі тісшелер жоқ.
Европеум N353133 сортты келесі негізгі белгілермен сипатталады:
1) масақ жеңішке әрі жуан, 2) өстері жұмсақтау, жеңішкірек, ұзындау
және құрғақшылық жылдары пісіп жетілудің алдында біртіндеп түсуге
бейім, 3) өсті өз кезінде жіңішке және құлақсыз, 4) гүлді
қабыршақтағы нервация кейде антоциионға боялады.
Медикум N026 сорты var. medicum түріне жатады. Аталған түрдің
басқа сорттары бізде кездеспейді. Бұл сортты анықтауда оның тегіс
өстерімен қатар ең маңызды сипаттары масақты сабақтың біртүрлері
жалаңаш (түсіңкіремеген) және жүйкеленуі тегіс, яғни гүл
қабықшаларының ортасындағы жүйкеде тісшелер жоқ.
Қазақстан территориясында өңделетін Nordeum Sativum түріне
жататын арпаларының түрлері мен тармақшаларын анықтау
А. Масақтағы барлық масақшалар жемісті, яғни масақ сабағында
орналасқан барлық үштік масақшаларда жемісті дәндер бар көп қатарлы
арпалар, - subsp. vuldare L.
І. Пленкалы дәндер, яғни гүлді пленкалармен өсіп кеткен
(бірігіп). Масақты қабыршақтары жіңішке, сызықты – ланцетті формада
екі бір мм – ден кем. Масақтағы барлық гүлді қабыршақтар қалыпты
ұзын өстер салады, олар масақ көлемінен де ұзындау болады.
а) Борпылдақ масақтар, дәлірек айтқанда, орта есеппен 4 см – ге
сабағының 9 – ң бөлшектері келеді.
Масақтары мен өстері сабан сары. Паллидум – var. pallidum Ser (1).
Көп қатарлы арпалардың ең көп тараған түрі, Қазақстандағы арпа
егін далаларының негізгі массасын құрайды. Бұл түрге жататын
сорттар: 1) 043; 2) 033; 3) 045 – Краснокуттық станция, 4)
Днепропетровтік станцияның – Грушевский сорты, 5) Тулундық станцияның –
N617 Червонец сорты, 6) Ветстық станциясының 601009 сорты, 7)
Селекционды Круглик станциясының – 022 сорты және кейбір басқа да
сорттар.
Тегіс өстер, тек жоғары бөлігінде аздап зазубные.
Масақтары сабан – сары. Рикотензе – var. rivotenser. Reg (2) var.
pallidum – мен өте сирек кездеседі.
Бұл түрге Диепропетровтік станциясының Г-45 селекционды сорты
жатады.
б) Тығыз масақтар: 4 см – ге орта есеппен сабағының 15 – 20
бөлшектері келеді. масақ призматикалық формада, өстер масаққа
гаранель орналасқан.
Қазақстандағы стандартты селекционды арпа сорттарының сипаттамасы
№1. Красноводопадтық Грекциус №0143. Бұл сорт Нутанс (Var.
nutans Schube) түріне жатады. Масақ екі қатарлы, масақ пен өстер
сабан * сары түстес, өстері ұзын, кетілген, дәндер пленкалы масақты
қабыршақтары жіңішке, менейм- ланцетты формада.
Прекоциус N0143 сорты Красноводапад бекетінде Эриваннан алынған
үлгілерді және іріктеу әдісімен алынған. Мақсаты: орта Азия және
Қазақстан аумақтарында төзімді өнімі мол, тез пісетін сортты
шығару. Масақ қысқартылған ұзындығы 5 – 7см, кең кеңдігі орта
есеппен 1 см – дей, орташа тығыздықтан жоғары. 4 см- ге орта есеппен
масақ сабағының 11 – 13 бөлшектері сай келеді. бүйірдегі жеміссіз
масақтары ірі, дөңгелектенген.
Масақты қабыршақтары жіңішке, сызықты – лаңцетты формада, түкті
ұзындығы 1 см жетпейтін өст тәрізді иіліңкірейді.
Орташа ұзындығы өстер 14 тен 17 см– ге дейін масақтаннан 1,5 – 2
есе ұзын болады, бастауы біршама кең, құлақтары бар, қатты, өте
қатты кетілген, масақ жетілгенде өстер төгілмейді.
Гүлді қабыршақтары анайы, жуан, жүйкеленуі тегіс. Элиптикалық
формадағы дәндер, дәлірек бүкіл дәндер массасы бір тегіс брюинал
жағында орналасқан. Дәннің негізгі қылтығы ұзын түкті түктер сабақтан
шетке қарай орналасқан, сабақша азғана шектелген.Ірі, енді дәндер.
Мың дәннің салмағы орташадан жоғары 39г – нан 47,6г аралығында
ауытқып тұрады, орташа салмағы шамамен 42,6г. Дәннің табиғаты орташа
588 – ден 643 дейін орташа 614гл. Пленкалылығы орташадан жоғары,
шамамен 12,5%, құрамындағы ақуыз орташа есеппен 13,9%.
Вегетативті көрсеткіштері. өскін жапырақтары ашық – жасыл, өскін
– жапырақтары мен жапырақ веагалице-рі. Масақ сабағы пісіп
жетілгенде төгіледі, сол себепті дәндер өңделмейді – жабайы арпа.
Пленкалы дәндер. Масақты қабыршақтары линейлі – ланцетты формада,
жіңішке, ені 1 мм – ден кем. Гүлді қабыршақтары ұзын өстер салады,
олар масақ көлемінен ұзындау болады. Борпылдақ масақтары: орта
есеппен 4 см- ге масақ сабағының 9 – 14 бөлшектері келеді.
Масақтар мен өстер түсі сабан – сары. Спантанум – var. spantanum
c. Koch (13).
Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданында кездеседі.
Қазақстандағы арпаның негізгі стандартты селекционды сорттарын
анықтау
1. Var. nutans Schubl түрі. масақтар сынғыш емес, дәндер
пленкалы, масақты қабыршақтары сызықты – ланцетты формада, жіңішке ені
1 мм ден кем болады. Гүлді қабыршақтары ұзын өстер салады, олар
масақ көлемінен де ұзындау болады. Масақтар борпылдақ: 4 см – ге
орта есеппен масақ сабағының 9 – 14 бөлшектері келеді.
Өстері кетілген.
Масақтар мен өстер сабан – сары
Дәннің негізгі қылшығы түкті.
А. Гүл қабыршақтарының ішкі және орташа жүйкесіндегі тістері
жоқ. Масақ өстін бастауы кеңдеу, және масақ пісіп жетілгенде
төгілмейді. Красноводопадтық Прекоциус N0143 сорты.
5. Гүл қабыршақтарының ішкі және орташа жүйкесіндегі тістері
бар, масақ жұмсақ. Өстер бастауында жіңішке және пісіп жетілгенде
төгілуге бейім. Гүлді қабыршақтардың жүйкелерінде пісіп жетілгенде
әлсіз күлген төгілуге бейім.
Гүлді қабыршақтардың жүйкелерінде пісіп жетілгенде әлсіз күлген
антоциан бар, кей – кезде ол пісіп жетілгенде де болады. Хорьков
бекетінің Европеум N353133 сорты.
2. Var. mediuem Kozn түрі. масақтар сынғыш емес, дәндер пленкалы,
масақты қабыршақтары сызықты– ланцетті формада жіңішке, ені 1 мм –
ден кем. Гүлді қабыршақтары ұзын өстер салады, олар масақ
ұзындығынан да ұзын.Борпылдақ масақтар: 4 см – ге орта есеппен масақ
сабағының 9 – 14 бөлшектері сай келеді.
Өстер тегіс, тек жоғары бөлігі аздап кетілген. Масақтар мен
өстер сабан – сары. Дәннің негізгі қылшығы түкті.
А. Гүлді қабыршақтардың ішкі және орта жүйкелерінде тісшелер
мүлдем жоқ. Өстер бастауында кеңдеу.
Өстер кетілген
О. Масақтар мен өстер сабан – сары. Параллелюм var. parallelum
Korn. Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстарында өте сирек
кездеседі.
в) Мсақтар өте тығыз: 4 см – ге орта есеппен масақ сабағының 20
– дан аса (21-32) бөлшектері орналасады. Масақтар конусты формасында
және жоғары қарай біртіндеп жеңішкіреді. Остер біршама шашыраңқы.
Өстері кетілген.
Масақтар мен өстер сабан – сары. Пирамидатум - алы (4). Оңтүстік
Қазақстан және Алматы облыстарында өте сирек кездеседі.
ІІ. Жалаңаш дәндер, яғни гүлді қабыршақпен бірігіп кетпейтін
және масақты ұнтақтағанда гүлдің қабыршақтарынан оңай ажырайды.
Масақ қабыршақтары гүлдің қабыршақтарынан оңай ажырайды. Масақ
қабыршақтары сызықты – ланцетты формада, жіңішке, ені 1 мм – ден кем
болады. Масақтағы барлық гүлді қабыршақтар ұзын өстер салады, олар
масақ көлемінен ұзындау болады.
а) Борпылдақ масақтар: орта есеппен 4 см – ге масақ сабағының 9
– 14 бөлшектері келеді.
Өстері кетілген.
О. Масақтары мен өстері сабан – жасыл.
Дәндері сары. Целесте – varcoeleste L (5). Алматы және Шығыс
Қазақстан обылыстарында өте сирек кездеседі. О.О. Жасыл дәндер.
Гималанензе – var. himalayense R. Ritf (6). Алматы және Шығыс
Қазақстан обылыстарында және дара өсімдік түрінде кездеседі.
б) Тығыз масақтары 4 см – ге орта есеппен масақ сабағының 15 –
20 бөлшектері келеді. Масақ призматикалық формада, өстер масаққа
параллель орналасады.
Өстері кетілген. Масақтар мен сабақтар сабан – сары.
Дәндер сары. Релелтум – var. revelatum Korn (7). Үржар ауданының
егістіктерінде табылған.
Жасыл дәндер. Аонкоберензе - var. alkoborense. Var etore (8). var.
revelatum мен бірге Үржар ауданында табылған.
Б. Масақтағы тек қана орташа масақшалары жемісті, яғни пісіп
жетілуде 2 қатарлы дәндерден тұрады. Ашық (түсіңкі емес), бұталы
тік формада, құлақшалары жүрек тәріздес формада, ақ, орташа
көлемде, тегіс, сабақ жалғамалары болмаған, тілшесі (лигуля) сызық
формасында және орташа ұзындықта болады. Қазақстанда өңделуіне
байланысты сабақ, жапырақ және масақ жоғары дәрежеде талшықты
таттану басады.
Сабаны берік, жатып қалмайды, жуандығы орташадан кем (3 мм), қысқа, орта
есеппен 40 – тан 52 см – ге дейін.
Жапырақ қоюлығы (кустистост) орташадан жоғары: 3 – 4 қалыпты дамыған
сабақтар, падгондар орта есеппен біреу кейде подседы – лары бар.
Биологиялық көрсеткіштері азықтық сорт, құрғақшылыққа төзімді, ерте пісіп
жетілетіндерге жақын, ергежейлі татбасуға бейім емес, шаңды және қатты
головняға қарсы тұрақты.
Прекоциус N 0143 сортының ерекшеліктері Морфологиялық және
физиологиялық көрсеткіштері бойынша бұл сорт экологиялық ригидум ( rigidum)
тобына және орта азиялық экологилық типке жатады, ол типтің негізгі
көрсеткіштері 1) сабаны қысқа, 2) жапырақтары жоғары, 3) маса
масақталғаннан кейін қалады немесе жоғарыдағы жапырақ аналық жатынында
жақын жоғары масақ мойыны (масақ астындағы саан) жіңішке және масақ
жетілгенде поникает, 5) өстердің бастауында құлақшалар бар, 6) өстер
масақтың ұзындығынан 1,5 – 2 есе ұзын, 7) дәндер эллиптикалық формада,
ұқыпсыз пленкаланған, 8) құрғақшылыққа төзімді, 9) суғарылып тұрса өнімді
мол береді. Өнімділігі Қазақстандағы сорт участкаларында сынақталған
Прекоциус N 0143 сорты өнімділігі бойынша келесі көрсеткіштерді берді.
Қазақстанда өңделу ауданы Прекоциус N 0143 сортын Уральско, Чингирлаус
аудандарында егеуге қолайлы, Ақтөбе және Қарағанды облыстарында өңдеуге
болады, тек Преснов, Петропавл, Булаев, Бейнетқор, Көкшетау, Ленгір және
Төнкерей аударынан басқа, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан Алматы
облыстарында өңдеуге мүмкіндік бар.
№ 2. Хорьковтық Европеум N 0353133. Бұл селекционды сорт нутанс (Var.
Nutans Schubl) түріне жатады.
Масақ екіқатарлы, масақ пен өстерінің түсі сабан – сары өстері ұзын
кетілген дәндері пленкалы, масақты қабыршақтары жіңішке, сызықты – ланцетты
формада.
Европеум N 0353133 сорты Харьковтың селекционды станциясында жергілікті
арпа үлгісінен индивидуалды іріктеу әдісімен алынған. Масақ ұзындығы 9 – 10
см, ені жіңішке 7 – 9 мм, тығыздығы орташадан төмен: 4 см масақтағы
сабақтың 9 – 10 бөлшегі тура келеді, масақты сабақтың бүйірлерінде түкті
үлпілдегі бар. Масақты қабыршақтары жіңішке сызықты – ланцетты формад, орта
ұзындықтағы түктермен жабылған, яғни түкті бар.
Өстері жұмсақ, жіңішке, ұзындығы 20 см болатын қысқа – жіңішке
тісшелермен қапталған, жетілген кезінде құрғақ аудандарда немесе
құрғақшылық кезінде түсуге бейім келеді, масақта өстері ішінара болмай
қалады. Өстердің ұзындығы масақпен бірдей немесе одан сәл ұзын. Гүлді
қабыршақтары және бірден өске жалғасады. (бастауында құлақшалары жоқ).
Гүлді қабыршақтардың жүйкесінде тісшелер бар, тіпті олар дамымай қалған
бүйірдегі гүлді қабыршақтарда да бар. Дән (тұқым) эллиптикалық формада
(пішінде) сары түсті, гүлді қабыршақтардың жүйкеленуі кейде антоцианмен
боялады. Дәннің негізгі қылшығы ұзын – түкті. Дәндер ірі, тегістелген; 1000
дәннің салмағы 35,1 г нан 45,5 г арасында ауытқиды, орта есеппен 38,9 г
болады.
Дәннің ірі, тегістелген; 1000 дәннің салмағы 35,1 г нан 45,5 г арасында
ауытқымды, орта есеппен 647 гл пленкалылығы жоғары орта есееппен 11, 9
пайыз, құрамындағы ақуыз мөлшері өте жоғары, орта есеппен 14,5 пайыз.
Вегетативті көрсеткіштері. Өскін жапырақтары мен аналық жатындары ашық,
жасыл антоцианмен әлсіз дәрежеде боялады. Бұта ыдыраққы формада, құлақтары
қысқа, жіңішке, антоцианмен әлсіз дәрежеде боялады, тілше (язычок) жіңішке
сызық формасында, масақтағы екінші ярустағы жапырақтар жіңішке, ұзын ұстап
көргенде қатты емес (орташа қаттылықта) байламдары боялған, пісіп жетілер
алдында масақ поникают. Масақшалар, сабақ және жапырақтар әлсіз дәрежеде
талшықты татталған. Өсімдіктің сабаны биік. (80 – 90 см) жуандығы орташа (3
мм), сабаны мықты, эластикалы қоюлығы (кустискость) жоғары: қалыпты дамыған
стебель шыбықтары 3 – 5. биологиялық көрсеткіштері сыра өндірісіне және
жемге пайдаланатын сорт, орташа пісіп жетіледі, үлкен пластикалыққа ие,
яғни жерге – климатқа бейімделуі жоғары, ергежейлі татқа тұрақты.
Европейум 0353133 сортының ерекшелігі. Бұл селекционды сорт марфо –
физиологиялық көрсеткіштері бойынша медикум (Medium) группасына және батыс
европейум экологиялық арпа типіне жатады, оның негізгі көрсеткіштері: 1)
өсімдік биік; 2) жақсы жапырақталған, 3) жоғарғы жапырақ аналық жатынында
құлақшалар антоциандық боялған, 4) масақшалар масақтанып бояғаннан кейін
жоғарғы жапырақ аналық жатыныннан алшақ орналасады, 5) масақшалар ұзын,
жіңішке; 6) масақтағы сабағы жіңішке, пісіп жетілгенде қатты еңкейеді; 7)
өстер жіңішке, ұзын және пісіп жетілерде түсуге бейім келеді. Өнімділігі.
Қазақстанда Балқаш сорт участкісінде 1929 – 1933 жылдар аралығында 1 га –
дан 18,6 центнер өнім берген.
Қазақстанда өңделетін аудан. Европейум N 035333 сорты солтүстік
аудандарда Қарағанды және Ақтөбе облыстарында өңделеді.
№ 3. Краснокудтық Медикум N026. Бұл сорт медикум (Var. Medicum. Korh)
түріне жатады. Масақ екіқатарлы, жасақ пен остер сабан – сары түстес, остер
ұзын, тегіс, тек жоғарғы жағында әлсіз заз – ные. Көп пленкалы, масақты
қабыршақтары жіңішке сызықты - ланцетты формада.
Медикум N026 сорты Краснокуттық селекционды станциясында Бүкіл Одақтық
өсімдік өсіру институтында тез пісіп жетілетін, құрғақшылыққа төзімді және
өнімділігі жоғары сорт алу мақсатында дайындалған индивидуалды іріктеу
әдісімен алынған.
Масақ ұзындығы орташа, қысқаға жақын, ұзындығы 5 – 7 см, ені кең 1
см шамасында, тығыздығы орташа. 4 см – ге масақша сабағының 10 – 11
бөлшектері келеді, масақша сабағының бүйірлері ашық. Масақша қабыршақтары
жіңішке, линейлі – ланцетты формада, өте қысқа түктермен жабынданған.
Өстер төменгі және бөліктерінде тегіс, ал жоғарғы бөлігінде әлсіз
кетіктелген жұқа, жіңішке және өте енді. Өз бастауында кеңейтілген,
құлақшалары бар. Өстердің ұзындығы масақ ұзындығынан 1,5 есе ұзын. Гүлді
қабыршақтары орташа пленкаланған жүйкеленуі тегіс. Дәннің негізгі қылшығы
ұзын – ирек, түкшелері қылшыққа жабысынқыраған. Дәні эллиптикалық формада,
гүлді қабыршақсыз дәні сары түсті. Дәні ірі, қысқа, жуан тегістелген. 1000
дәннің салмағы өте жоғары, орташасы 40,3 г, Дәннің табиғаты орташадан
жоғары 631 гл. Пленкалығы орташа 11,4 пайыз. Құрамындағы ақуыз мөлшері де
жоғары: 15,1 пайыз.
Вегетативті көрсеткіштері
Жапырақ өскіндері және жапырақ аралық жатындары ашық (жалаңаш) түсі
жасыл немесе ашық жасыл. Бұталануы тік, құлақшалары ақ түсті, ұзын, кең,
үлкен және боялмаған, әлсіз ирек, сабақтардағы байламдар боялмаған,
тілшенің көлемі орташа, көлемі сызық тәрізді. Масақтағы екінші ярустағы
жапырақтар орташа тығыздықта, ұзындығы да орташа (15 – 18 см) және ені де
орташа (10 – 13 мм). Масақтанып болғаннан кейін сабақ, масақ және
жапырақтар өте жоғары дәрежеде талшықты таттанады. Сабаны қысқа (35 – 45
см) жіңішке 2 – 3 мм, сәл ғана иіледі, сол себепті де механикалық жинауға
тура келмейді (жарамайды). Бұталануы орташа қалыпты дамыған сабақшалар 2 –
3, подгондар орта есеппен біреу, поседалары жоқ деуге болады.
Биологиялық көрсеткіштері. Сорт тез пісіп жетіледі, құрғақшылыққа
төзімді, гелминтоспориозбен, ергежейлі татпен, және әлсіз – шаң мен қатты
головня – мен қатты зақымданады.
Медикум 026 сортының ерекшеліктері. Бұл сорт морфо - физиологиялық
көрсеткіштері бойынша медиум экологиялық тобына (medi m – орташа) және
арпаның кіші – азиаттық экологиялық типіне жатады. Оның сипаттамасы
келесідей.
1) масақшалар масақтанып болғанан кейін жоғарғы жапырақ аналық жатынына
жақын орналасады, кейде тіпті масақтың төменгі бөлігі жапырақ аналық
жатынынан шықпай да қалады; 2) өстердің бастауында құлақшалар бар; 3)
өстердің ұзындығы масақ ұзындығынан 1,5 кейде 2 есе ұзын болады; 4)
құлақшалар үлкен, ақ түсті; 5) дәндер эллиптикалық пішінде, ірі, жуан, 1000
дәнінің салмағы жоғары; 6) масақшалар мен өстер элластикалық, жұмсақ; 7)
өсімдіктер құрғақшылыққа төзімді. Өнімділігі. Қазақстандағы сорттық
жертілімдерінде медикум 0266 сортының сынамасы оның келесідей өнімділігін
көрсетті. Қазақстандағы өңделу ауданы. Медикум N 026 сорты уақытша Батыс
Қазақстан облысы мен Ақтөбе облысының кей жерлерінде өңделеді.
Кесте 1
Сорттық жер Оралдық Оралдық Темірлік
Сорт 1931 – 19331932 – 1933 1931 – 1933
тілімдері г
атауы
Медикум 026 7,4 12,4 5,6
Жергілікті 5,2 12,1 4,6
1.3 Қуаңшылық және оған төзімділік туралы жалпы ұғымдар
Жер шарының әр түрлі аймақтарында климаттық жағдайлар, топырақ
құрылыстары мен химиялық құрамдары, жылдың жылы және салқын маусымдарының
ұзақтығы мен ара-қатынастары, температура айырмашылықтары, т.б. біркелкі
емес, алуан түрлі болып келетіндігі белгілі.
Осыған байланысты жер бетінің әр түрлі аймақтарыңда өніп өсетін
жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік әрекеттерінде көптеген ерекшеліктер
байқалады. Өсімдіктердің табиғатта таралуы олардың шыққан тегіне
байланысты. Мысалы оңтүстік аймақтарда жылу сүйгіш қысқа күндік өсімдіктер,
солтүстік аймақтарда ауа райының салқыңдығына бейімделген ұзақ күндік
өсімдіктер тараған. Белгілі географиялық аймақтың бөліктерінде
өсімдіктердің тұқым қуалаушылық қасиеттеріне байланысты ылғал сүйгіштер су
қоймаларына жақын, көлеңкеге төзімділері орман шымылдықтарында өніп-өседі.
Қоршаған ортаның белгілі мерзімділікпен және кездейсоқ өзігерулеріне
байланысты өсімдіктердің тіршілік әрекеттеріңде де көптеген ерекшеліктер
қалыптасады. Мысалы, таулы, тегістік дала, қоңыржай қуаңшылық-шөлейт
аймақтарда, қиыр шығыс пен солтүстік аймақтарда тіршілік ететін өсімдік
топтарының өздеріне тән сыртқы морфологиялық ерекшеліктерімен қатар,
олардың ішкі физиологиялық, биохимиялық, яғни, зат алмасушылық
процестерінде де ерекшеліктер қалыптасқан.
Сонымен өсімдіктің ішінде ортаның қолайсыз жағдайларының әсеріне
біртіндеп бейімделуінің нәтижесіңде төзімді және төзімсіз топтар, түрлер,
өкілдер пайда болады.
Ортаның қолайсыз жағдайларына өсімдіктердің төзімділігі негізінен екі
бағытта қалыптасады: ортаның қолайсыз (күз, қыс) кезеңдерінде өсімдіктер
түгелінен, немесе ішінара зат алмасу, өсіп-өну процестерін тоқтатып,
тыньштық күйге ауысады; екіншіден, керісінше, тіршілік әрекеттерін
күшейтіп, қолайсыз жағдайларға барынша ырықты төтеп береді.
Төзімділіктің алғашқы түрі белгілі мерзімділікпен, әсер ететін
жағдайларға (үйреншікті қыс пен жаздық, жазғы қуаңшылықтар, талтүскі ыстық,
т.б.) байланысты қалыптасып, екіншісі — үйреншіксіз, кездейсоқ, күтілмеген
жағдайларға (радиация, шаң мен газ, індетті аурулар туғызатын организмдер,
химиялық уытты заттар) байланысты қалыптасады.
Температуралық жағдайларға байланысты өсімдіктер — ыстыққа,
салқындыққа, аязға төзімді және төзімсіз болып бөлінеді.
Сумен қамтамасыздыққа байланысты қуаңшылыққа, ылғал молдығына, су
басуға төзімді және төзімсіз деп аталады.
Қыстың қолайсыз жағдайларына байланысты қысқа төзімді,
төзімсіз болып, топырақтағы түрлі тұздардың мөлшеріне байланысты
тұздануға төзімді, төзімсіз болып бөлінеді.
Түрліше індетті аурулар тугызатын микроорганизмдер әрекеттеріне
байланысты індет ауруларга төзімді төзімсіз, газдар әсеріне төзімді,
төзімсіз өсімдіктер топтары болып ерекшеленеді.
Күн нұрының әсерінен гидросфера, литосфера және атмосфераның қызуына
байланысты, ауа ағынының өзгеруі нәтижесінде жер шарының әр – түрлі
аймақтарында қуаңшылық құбылысы жиі кезедеседі. Көптеген ғалымдар қуаңшылық
құбылысына өздерінше әр – түрлі анықтамалар беріп келді. Солардың ішіндегі
ең алғашқыларының бірі П.И. Броунов қуаңшылықты атмосфераның қысымның
шамадан тыс жоғарылауына байланысты қалыпсыз құрғақшылық кезінде сипаттады.
Оның ұйғаруынша қуаңшылық өте күшті және әлсіз, ұзақ және қысқа мерзімді
деп бөлінеді.
П.А. Генкель метеорологиялық факторлардың маңызын өсімдіктердің күйімен
байланыстыра отырып, қуаңшылықты биометеорологиялық құбылыс ретіне
төмендегіше анықтауды ұсынды. Қуаңшылық ұзаққа созылған, немесе қысқа
мерзімде жауын – шашынсыз, ауа температурасымен ылғал тапшылығы жоғарылап,
өсімдіктер шамадан тыс сусызданып, қызуы нәтижесінде залалсызданып,
өнімділігі төмендеп, кейде түгел өліп қурап қалатын кезең деп сипаттады.
Қуаңшылықты өсімдіктерге 2 – жақты әсер етеді:
1) Өсімдік денесінің температурасын жоғарылатады.
2) Сусыздандырады (су тапшылығы немесе солу).
Сонымен қуаңшылыққа төзімділік өсімдіктің қызуға және сусыздануға
төтептілігі болып есептеледі. Осыған сәйкес ыстыққа төзімділік және
қуаңшылыққа төзімділік деген екі ұғым пайда болады.
Осы анықтамаларға сүйене отырып, өзінің онтогенезіңде қуаңшылық әсеріне
бейімделгіш және соңдай жағдайларда қалыпты өсіп-дамуын және тұқымдануын
эволюция процесіңде тіршілік жағдайларының әсерінен және табиғи сұрыптану
нәтижесінде пайда болған қасиеттеріне байланысты, жүзеге асыра алатын
өсімдіктерді қуаңшылыққа төзімді деп атауға болады.
Қуаңшылықтың өсімдіктегі физиологиялық және биохимиялық процестерге
әсері
Қуаңшылықтың жағымсыз әсері, ең алдымен, өсімдіктегі су алмасу
процесінде байқалады. Топырақ қуаңшылығынан клеткалар және ұлпалар
бойындағы су азайып, сусызданады, өсімдікте су тапшылығы пайда болады.
Кейде төмендеу су тапшылығынан өсімдік организмінің тіршілік әрекеттерінде
онша бұзылыс байқалмайды. Бірақ су тапшылығы белгілі деңгейден асып кетсе,
өсімдік залалдана бастайды.
Су тапшылығы деген ұғым — өсімдік суға толық қанығуы үшін жетіспейтін
судың процентпен белгіленетін бөлігі. Мысалы, өсімдік толық қаныққан күйде,
оның ылғал салмағының 100 г-нда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz