Ағаш бұтақтарын дұрыс кесу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ӘСЕМДІК ҮШІН АШЫҚ АЛАҢДАРДА, САЯБАҚТАРДА, ҮЙ ІРГЕСІНДЕ ӨСІРІЛЕТІН
ӨСІМДІКТЕР
1.1 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштарға және бұталарға жалпы
сипаттама және олардың
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын қылқан жапырақты ағаштар..
1.3 Сәндік үшін өсірілетін
ағаштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
1.4 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштардың және бұталардың
агротехникасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.5 Аулада өсірілетін гүлдерге жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 17
1.6 Аулада өсірілетін гүлдердің
агротехникасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...28
2 БӨЛМЕ ӨСІМДІКТЕРІ
2.1 Бөлмеде өсірілетін өсімдіктерге жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 40
2.2 Бөлмеде өсірілетін гүлдердің
агротехникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Бөлме гүлдерінің зиянкестері мен
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
КІРІСПЕ
Тақырыптың актуальдылығы
Өсімдік – табиғат қазынасы, халық байлығы. Өсімдіксіз жер бетінде
тіршіліктің болуы мүмкін емес. Олай дейтін себебіміз, ол- тіршілікке
қажетті органикалық зат пен оттегінің қайнар көзі, өсімдікте түзілген
органикалық заттарды бүкіл тірі ағзалар пайдаланады. Табиғаттағы тағамдық,
техникалық, мал азықтық, дәрілік қасиеттері бар сан алуан өсімдіктердің өзі
табиғи ресурстардың негізгі қорын құрайды. Сондықтан да олар өндірісте,
тамақ өнеркәсібінде, медицинада кеңінен қолданылады. Ауыл мен қалаларды
көгалдандыруға тигізетін пайдасы қаншама?!
Өсімдік - өмір өзегі деп бекер айтылмаған, олардың саялы көлеңкесі мен
ауаны тазартатын қасиетінен басқа адамзат тіршілігі үшін пайдасы ұшан-
теңіз. Адамдар мен жануарлардың тыныс алуына оттегі қажет. Жылына бір адам
тыныс алуы үшін 173 мың литр оттегін қабылдайтыны анықталған. Өсімдіктер
ауа қабатына оттегін бөліп шығарады. Мұндай заттар әсіресе қарағайлардан
бөлінеді.
Өсімдіктер айналадағы ауаны жақсартады: ауа райын салқандатып, қатты
желге тосқауыл болады, аптап ыстықты қайтарып, қысқы суықтың ызғарын
бәсеңдетеді.
Өсімдік адамның денсаулығын нығайтып, бойына күш береді. Тыным
бақтардағы өсімдіктердің хош иісі, сәнді реңі адамның жүйке жүйесінің
жұмысын жақсартып, көңіл күйін шаттандырады. Сондай-ақ, өсімдіктер
айналадағы шуды бәсеңдетеді. Ал шудың адамның жүйке жүйесіне жағымсыз әсер
етіп, қан қысымын көтеретіні белгілі. Ағаштар немесе әсемдік бұталар жол
жиегіне неғұрлым жиірек орналасса, соғұрлым дыбысты жақсы басады.
Жасыл өсімдіктер суды буландыру арқылы ауаны ылғалдандырады, желге
тосқауыл болады. Сондықтан адамдар оларды елді мекендерді көгалдандыруға
пайдаланады. Қалалар мен ауылдардың ауасын оттегімен байыту үшін, аулалар
мен көшелерді, демалыс орындарын көгалдандырудың маңызы өте зор.
Адам саны тығыз және өндіріс орындарынан, машиналардан шыққан түтіндер
мен зиянды газдардан ауа ластанатындықтан, қалаларда алуан түрлы ағаштар,
бұталар отырғызу жұмыстарына мән беріледі [1].
Мақсаты:
- сәндік мақсаттағы өсімдіктерді көбейтіп, жасыл желекке айналдыру:
- қоршаған ортаны ластанудан (жел, эрозия, шаң-тозаң) қорғау, ауаны
зиянды заттардан тазарту.
Міндеті:
-отырғызылатын өсімдіктердің орнын дұрыс таңдап, анықтай білу;
- ол өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері мен сол ортаға төзімділігін
анықтау.
Білуі керек:
- агро техникалық шараларды;
- әрбір өсімдіктің көбеюі мен отырғызылу ерекшелігін және маңызын.
1 ӘСЕМДІК ҮШІН АШЫҚ АЛАҢДАРДА, САЯБАҚТАРДА, ҮЙ ІРГЕСІНДЕ ӨСІРІЛЕТІН
ӨСІМДІКТЕР
1.1 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштарға жалпы сипаттама және
олардың классификациясы
Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын ағаштар мен бұталарды таңдағанда
алдымен олардың адамға пайдасы мен әсері, сәндік мақсатта отырғызылатын
орны, биологиялық ерекшеліктерімен қатар сол ортаға төзімділігі ескеріледі.
Мысалы, тал, терек, қайың, жөке, шаған, үйеңкі, мойыл, шетен - ылғал
сүйгіш өсімдіктер қатарына жатады. Ал балқарағай, қарағай, үйеңкі, тал,
шаған, жиде, шегіршін, алма ағашы, долана, сары өрік, емен, сүйелді қайың,
қарағаш, мойыл тұт ағашының қай-қайсысы болмасын жарық аз түсетін жерде гүл
ашып, жеміс беруі қиын.
Олардың қатарына шырғанақ, жыңғыл, сирень, тобылғы т.б бұталарды да
жатқызуға болады.
Жөке, аткаштан, татар үйеңкісі, ырғай, шетен, грек жаңғағы табиғи
бейімделген ортасына орай көлеңкелі жерде өседі.
Жіңішке жапырақты жиде, Беггер итмұрыны, қарақат, сары қараған, жыңғыл
сортаң топырақты жерлердің үйреншікті өсімдіктері.
Үй іргесіне, көшелерге, парктерге егілетін ағаштар мен бұталар ауаны
оттегімен байытады. 1 гектар жердің ағашы сағатына 8 кг көмір қышқылын
сіңіріп, 8 кг оттегін бөліп шығарады екен. Соның арқасында ауаны зиянды
газдар мен түтіннен, шаңнан тазартады. Отын жанғанда бөлініп шығатын
түтіннің құрамындағы күкіртті газ ауада тотығып, күкірт қышқылына айналады.
Ал күкірт қышқылы өте зиянды, ол тыныс органдарының кілегей қабығын
қабындырады. Әсіресе, қалалы жердегі шаң-тозаң, зиянды түтін, улы газдармен
күресудің бірден-бір тиімді жолы ағаштар мен бұталарды көп отырғызу.
Ағаштар мен бұталардың шаң ұстауы (тұтуы) мен улы газдарды сіңіруі
бірдей емес. Жапырақ тақтасы неғұрлым жабысқақ, жылтыр, сәл кедір- бұдырлы
болса соғұрлым шаңды жақсы ұстайды. Мұндай ағаштарға жататындар: қарағаш,
шегіршін, емен, қайың, бальзам терегі, европа жөкесі, сары өрік. Кейбір
ағаштар ластанған ауаға төзе алмайды, мысалы, сибирь шыршасы, канада
шыршасы, аткаштан, шетен, кәдімгі қарағай, кәдімгі шаған.
Ағаштар мен бұталардың кейбір түрлері ауаға зиянды микробтарды
өлтіретін улы зат пен эфир майын бөледі. Мұндай өсімдіктерге емен, кәдімгі
қарағай, шырша, сарыағаш, грек жаңғағы жатады.
Бір гектар жердегі қылқанды жапырақты орман тәулігіне атмосфераға 4 кг
фитонцидті қасиеті бар органикалық зат бөліп шығарса, жалпақ жапырақты
орман 2 кг органикалық зат бөледі.
Жасыл желектердің тағы бір ерекше қасиеті тікелей түсетін күн
сәулесінен қорғауы. Жаз айларында 400–қа жететін ыстықта өсімдіктер
көлеңкесі температураны реттейді. Ағаш көлеңкесінің тұтасып түсуі олардың
бөрік басына және жапырақтарының жиі немесе сирек орналасуына байланысты.
Аптап ыстықта ағаштардың саясында отырған адам салқындықты сезінеді. Бұл
өсімдік жапырақтарының суды буландыруының нәтижесі. Бір жылда бір гектар
жердің ағашы 1-3,5 миллион килограмға дейін су буландырады екен [1].
Қоршаған ортадағы сәндік үшін өсірілетін көпжылдық және маусымдық
өсімдіктер: ағаштар, бұталар, жартылай бұта және шөптесін өсімдіктер болып
бөлінеді.
Ағаш - ерекше көзге түсетін жуан дің-сабағы және одан жуанды-жіңішкелі
бұтақтар шыққан кронасы бар өсімдіктер.
Ағаштың негізгі дің-сабағының биіктігі 7 м-ден (арша) 150 м-ге дейін
(эвкалипт пен секвоия) барады. Ағаштың 60-70 пайызы дің-сабағын, 20 пайызы
бұтағын, 5-20 пайызы тамырын құрайды. Ағаштар 50 жылдан 15000 жылға дейін
жасайды.
Бұта – бір тұқымнан өсіп шыққан өсімдік сабағы тамырдың мойын түбінен
бастап-ақ тармақтанып, түптеніп, топ-топ болып өседі. Бұлардың әрбір жеке
сабақтары ұзын-қысалығы, жуан-жіңішкелігі жағынан біркелкі болады. Оларда
ерекше көзге түсерліктей негізгі жуан дің-сабақтары болмайды (тобылғы,
жыңғыл,боз қараған, итмұрын т.б.). қазақстан территориясында мұның барлық
түрі де өседі. Бірақ оның бір жерінде өскен түрі екінші түрде өспеуі
мүмкін.
Жартылай бұта. Жартылай бұта сабағының түп жағы сүректеніп, ұшы
шөптесін күйінде қала беретін өсімдіктердің бір тобы. Жартылай бұтаға әр
түрлі тұқымдастарға жататын өсімдіктердің көп түрлері жатады. Мысалы: қара
жусан, дәрмене, ақ қаңбақ т.б жатады.
Шөптесін өсімдіктер - жер бетіндегі сабағы онша сүректенбейтін және
вегетациялық жәуірінің соңында жемісінен (тұқымынан) басқа органдары қурап
қалатын өсімдіктер.
Өсімдік айналасындағы әр түрлі жағдайлардың әсерінен болатын шуды
бәсеңдетеді. Шу адамның жүйке жүйесіне қатты әсер етеді. Жалпақ жапырақты
ағаштардың бөрік басы (кронасы) 26 процентке дейін шуды басатыны
анықталған. Неғұрлым аласарақ болса, соғұрлым дыбысты жақсы бәсеңдетеді.
[7]
Осыншама маңызы зор ағаштар мен бұталардың тұрмыста көбірек кездесетін
кейбір түрлерінің жалпы сипаттамасына тоқталайық.
Терек (Populus-Тополь) - қала мен дала сәні. Қосжарнақтылар класына
жатады. Терек туысының 110-ға тарта түрі бар, олар: Сібір немесе бальзам
терегі, бермен терегі, ақ терек, Канада, қара, симан немесе қытай терегі
т.б. Бұлар бір-бірінен биіктігі, бөрік басының пішіні, дің қабықтарының
түсі, жапырақ пішіндеріне қарай ажыратылады. Теректер екі үйлі өсімдік,
олай делінетін себебі, аталық гүлдері бір өсімдікте болса, аналық гүлдері
екінші өсімдікте, яғни бір түп теректе тек аталық гүлдер шығады, ал екінші
түпте аналық гүлдер шығады. Бірнеше аталықтан тұрады, олардың түп жағын
қиғаш воронкаға ұқсас-бокал тәрізді орган – диск қоршап тұрады. Аналығы
біреу болады. Теректің биіктігі 15-20 метр, жарық және ылғал сүйгіш,
әсіресе өзен жағаларында жақсы өседі. Тамыр жүйесі өте жақсы дамыған,
кіндік тамыры 3-6 м тереңге кетеді, жанама тамырларының аумағы 12-15 метр
жерге дейін тарамдалып жайылады. Теректер жапырақ жармай тұрып гүлдейді.
Желмен тозаңданады.
Аналық сырға гүл шоғырының ұзындығы 3-5 см, қою жасыл түсті, аталық
сырға гүл шоғырының ұзындығы 10-12 см, қызғылт сары түсті. Терек өте биік
өсетін ағаш, 1 жылда 1,5 метрге дейін, 6 жылда 4 қабатты үйдің биіктігіне
дейін ұзарады. Ауадағы көмір қышқылын сіңіруде чемпион атанған ағаштардың
бірі. Оған қоса, теректің жапырақтары мен бүршіктерінде ауадағы зиянды
микробтарды өлтіретін фитонцидтер болады. Терек өскен жердің айналасындағы
ауа өте таза болады. Сондықтан көшелерге, парктерге, үй іргесіне егіледі.
Желден қорғау мақсатында егістіктің айналасына да егеді.
Қайың (Betula-Береза) – қосжарнақтылар класына жататын, ақ түсті
қабығымен ерекшеленетін, көпжылдық, әдемі ағаш. Ол көктемде ерте бүршік
жарып, кеш жапырақ түсіретіндігімен ерекше. Табиғатта қайыңның 40-60 түрі
таралған. Елімізде қайыңның негізінен 3 түрі өсіріледі. Олар: иілгіш, майда
жапырақты және түкті қайың. Гүлшоғыры сырға тәрізді, дара жынысты. Қайыңның
биіктігі 12-25 метрге дейін жетеді, жарық сүйгіш өсімдік. Ал көгалдандыруда
қайыңның 1,5-3 м аспайтын бұтақты, қызыл жапырақты, бұтағы құлап өсетін
секілді сұрыптары қолданыста. Қайың табиғаттағы әдемі ағаштардың бірі. Оны
орман ханшасы деп атайды. Олай атауының себебі – қайыңның қабығы ақ түсті,
өте нәзік үлбіреген жұқа, нәзіктік пен әсемдік символы ретінде әйгілі.
Сондықтан да оның жәй түрлерінің өзі ерекше болып саналады. Бұтағы мен діңі
берік, шымыр ағаш. Ал жас қайыңдарда діңнің қабығы жылтыр, тегіс, нәзік,
тез сылынғыш болады. Бүршіктерінің сырты жабысқақ шырышты. Күзде ерекше
сары түске боялатын қайың жапырақтары саябақтарға көрік беріп тұрады.
1.2 Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын қылқан жапырақты ағаштар
Қарағай (Pinus-Сосна) – қылқанжапырақтылар класына жататын мәңгі жасыл
ағаш. Ол мәңгіліктің, ұзақ ғұмырдың, шексіздіктің символы. Қылқан
жапырақты ағаштардың ішіндегі ең ежелгі тұқымдастарға жатады. Барлық
түрлері бір үйлі – қарама-қарсы жынысты бүрлер ағашта дами береді.
Көгалдандыруда қарағайлардың алатын орны зор.
Қарағайдың бұтақтары топтасып орналасады. Ұзарған сабақтары, жарғақ
тәрізді қабыршақты жапырақтармен жабылған, олардың қолтықтарында қысқарған
сабақтары жапырақтарымен орналасады. Әдетте мұндай жапырақтар 2-5-тен
топтасып орналасады.
Көгалдандыруда қарағайдың “Mors” деген түрі жиі қолданылады. Оның
биіктігі 1 метрге дейін жетеді. Пішіні шар тәрізді. “Mini mors” қарағайы
0,5 метр биіктікке бойлайды, пішіні жастық секілді. Жалпы қарағайдың тағы
бір ерекшелігі – жоғарыға емес көбінесе жан-жағына қарай көлемдеп
өсетіндігінде. “Grom” – қарағайдың бұтақты түрі. Биіктігі 2 метр болады.
Көлемі ара тәрізді, қылқанды қою жасыл түсті. Бұтақтарындағы қылқандары 5-7
см, 1 см-лік қылқанды түрлері де кездеседі. Қарағайдың осы түрі қырқуға
төзімді, яғни оны пішіндеп, биіктігін реттеп отыруға болады.
Қарағай өскіндері екі түрлі – ұзын және қысқа, қылқандары мәңгі жасыл,
екі-екіден шоқтана орналасады, үстіңгі беті дөңестеу, қою-жасыл түсті,
астыңғы жағы ойыстау, ұзындығы 4-7 метр. Олар ұзын, өте жіңішке, ұшы үшкір,
сондықтан оларды “ине” деп те атайды. Қылқандар екі-үш жыл өмір сүреді. Бір
ағашқа жекелей орныққан гүлдері дара жынысты, тығыз гүл шоғырына жиналған.
Екі аталықты, тозаңы гүлдері ұзын өркендердің бас жағына көптеген
масақтарға топтасқан. Аналық гүл шоғыры сопақ, тік тұратын бүршіктер, түсу
кезеңі екі жылға созылады. Пісіп-жетілген кезде сұрғылт-қоңыр түсті,
барынша үлкен, ұзындығы 1,5-2 см болады. Қарағай мамыр-маусымда гүлдейді,
маусым-тамызда жеміс салады. Мамыр-маусым айларында сары түсті аталық
масақша, қызыл түсті аналық бүрі жетіледі. Аналық гүл бүрі ұзынша жұмыртқа
пішіндес, ұзындығы 3-7 см, ені 2-3 см, тыңғыз орналасқан қабыршақтары бар.
Тұқымы қанатты, көктемде тозаңданады, тозаңы өте жеңіл болады. Жетілген
бүршіктер тек бір жылдан соң түседі, сондықтан жас кезінде бір ағаштан осы
жылғы ұсақ та жасыл бүршіктерді, сонымен қатар піскен тегіс, қоңыр түсті
өткен жылғы бүршіктерді және сұрғылт, тұқымы шашылып кеткен, желмен тарлып
үлгерген үш жылдық бүршіктерді көруге болады.
Еліміздің табиғатында қарағайдың жай қарағай және балқарағай деген екі
түрі бар.
Балқарағай туысының 20-ға жуық түрлері бар, солардың ішінде
Қазақстанда көп тарағаны сибирь балқарағайы.
Бұл өте ірі ағаш, биіктігі 40 метрге жетеді. Жас кезінде бөрік басы
жіңішке конус тәрізді қысыңқы болса, жыл өткен сайын бұтықтары жайылып
бөрік басы кеңиді.
Балқарағай қылқанжапырақтылардың ішіндегі қыс мезгілінде жапырақ
түсіретін өсімдік. Діңінің қабығы қалың, қызғылт-қоңыр түсті, қылқандары
жұмсақ, ақшыл түсті таныс саңылаулары қылқан жапырақтарының астыңғы жағында
қатар түзе орналасады. Балқарағайдың қарағай мен шыршадан айырмашылығы
қылқан жапырақтары ұзарған өркендерінде кезектесіп, қысқарған өркендерінде
20-40-тан топтасып орналсады. Мамыр айында гүлдейді. Бір үйлі өсімдік.
Бүрлері майда (ұзындығы 1-10 см) цилиндр тәрізді, қысқарған өркеннің ұшына
бекініп тұрады. Жас бүрлері жасыл немесе қызғылттау, пісіп-жетілгені қоңыр.
Бүрлері бір жылдың ішінде дамып жетіліп, тұқымдары қыркүйекте босап
шашылғанымен бүрлер бұтақ басына ілініп бірнеше жыл тұра береді. Тұқымдары
өте майда, ұзындығы 3-6 мм, сарғыш-қоңыр түсті, қанатшасы арқылы желмен
ұшып таралады, шығымдылығын тез жоғалтады. Жалпақ жапырақтыларға еліктеуші
делінетін себебі басқа қылқан жапырақты ағаштар қыста да мәңгі жасыл
қылқандарын түсірмей тұрса, балқарағай жалпақ жапырақты ағаштар сияқты жыл
сайын қылқандарын түгел түсіріп отырады, күзде сарғыш түске енеді. 400-500
жыл жасайды, тез өседі, 9 жылда 4-5 метрге жетеді, жыл сайын 20 см өсіп
отырады. Жарық сүйгіш, суыққа төзімді, күй талғамайды, кез-келген топырақта
өсе береді.
Шырша – туысының 50-ге тарта түрі бар. Тянь-Шань шыршасы биіктігі 40-45
м, ені 2 метрге дейін жететін биік, өте әсем ағаш. Сыртқы көрінісі қысыңқы
пирамида тәрізді, көлеңкеге өте төзімді. Жас ағаштың қабығы тегіс, сұр
түсті, ал ересек ағаш діңдері қоңыр түсті, қыртыстары қабыршақтанып сылынып
тез түскіш келеді. Қылқандары 4 қырлы қарағайдікінен қысқа, қою жасыл,
өркенге жеке-жекеден (бір-бірден) кезектесіп орналасады, 7 жылға дейін
түспейді. Дегенмен жыл сайын шырша қылқандарының 71 түсіп, орнына жаңалары
шығып толықтырылатындықтан мәңгі жасыл болып көрінеді, 250-500 жыл жасайды.
Шырша өте баяу өседі, алғагқы 2-3 жылдан соң негізгі тамыры өсуін
баяулатып, жанама тамырлары қаулап өсіп, топыраққа терең кетпей жан-жағына
жайылып кең таралады, сондықтан да қатты дауылға төтеп бере алмайды.
Сүрегі ақ, сарғыш, ақшыл қоңыр, ақшыл қызыл түсті, жұмсақ, жеңіл
болады. Қарағайға қарағанда шыршаның сүрегінде шайыр аз болады, сондықтан
тез шірігіш келеді. Шыршының қабығында илік зат бар, сүрегінен түрлі
құрылыс материалдары, музыкалық аспаптар жасалады.
Шыршалар да қарағайлар сияқты өзінің айналасына микробтарды өлтіретін
фитонцидтер бөледі, ластанған ауаға төзімсіз, сондықтан бұларды демалыс
орындарына, парктерге егеді, суыққа төзімді.
Бұл ағаш басқаларға қарағанда өте тік өседі, әсем, әдемі, алайда өте
баяу өседі, оны қырқып құртуға болмайды, үй іргесіне, өндіріс орындарынан
алшақтау жерлерге отырғызып, қорғау керек. Қазіргі кезде парктерді
көгалдандыру үшін шыршалардың күміс түсті және көгілдір түсті түрлері да
көптеп өсірілуде, олардың биіктігі 40 метрге жетеді, шыққан отаны –
Солтүстік америка.
1.3 Сәндік үшін өсіретін бұталар
Бөртегүл (Syringa-Сирень) – зәйтүндер тұқымдасына жататын, көпжылдық,
бұтақты өсімдік. Биіктігі 2-4 метр. Бөртегүл гүлдегенде әдемі исі бақты
алып кетеді. Сондықтан да оны ауласына өсірмейтін немесе білмейтін адам
кемде-кем. Аулаларда көбіне бөртегүлдің жай түрлері, сондай-ақ венгер
бөртегүлі және амур бөртегүлі өсіріледі. Таралған аймағы Оңтүстік Шығыс
еуропа, Шығыс еуропа, Шығыс және Орталық Азия, Иран, Карпат маңы. Кәдімгі
бөртегүлдің жапырағы жүрек пішіндес, тегіс жиекті, өркен бойына қарама-
қарсы орналасады. Күз түсерде сарғаймайды. Бөртегүлдің сорттары бір-бірінен
жапырақ пішіндері, гүл шоғырлары, гүлдерінің реңдері арқылы ажыратылады.
Табиғатта 30 дан астам түрлері бар. Сәндік үлгіде қолданылатын
түрлері–монстроза - ақ гүлді, Паллида сия көк гүлді, Розеа күлгін және сия
көк түсті. Көгалдандыруда топталған түрлерін қоршау жасауға қолданады.
Бөртегүл отырғызғаннан кейін 5-7 жылдан соң гүлдейді. Жапырақтарының сағағы
ұзын, мықты болғандықтан ұзақ уақыт түспей бұтақта бекініп тұрады.
Гүлдерінің реңіне байланысты бөртегүлдерді төрт топқа бөледі: ақ, көгілдір,
қызғылттау, сия көк түсті. Жабайы өсетіндерінің реңі тек қана сия көк түсті
болады. Мамыр айында гүлдейді. Гүлдеу уақыты 3 аптағы созылады. Гүлпарлы
немесе жай күлтелі түрлері бір мезгілде гүлдейді. Хош иісті бөртегүл жай
бөртегүлдерден 2 апта кеш және 20-25 күн ұзағырақ гүлдейді. Бұл түрдің
гүлдері ұсақ, иісі жоқ деуге болады.
Венгер бөртегүлі кәдімгі бөртегүлден биіктеу, одан 8-10 күн кейін
гүлдейді, гүлдеу ұзақтығы 15-20 күнге созылады. Жапыратары жылтыр, қою
жасыл түсті, сопақ пішіндес. Кей жылдары апырақтарының үстіңгі беті сия
көк, астыңғы жағы сары түсті болады. Бөртегүлдердің гүлдері хош иісті әр
түрлі реңді болғандықтан үй ауласында, парктерде басқа өсімдіктермен
араластырмай, жеке саяжол жасап егеді [1,7].
1.4 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштардың және бұталардың
агротехникасы
Ағаштар мен бұталарды күту жолдары. Жалпы өсімдіктердің ішінде
бұтақтылар мен ағаштар ерекше күтімді қажет етпейтін топтың қатарына
жатады. Жыл сайын оларға топырақ дайындап, отырғызып, ретімен суарып,
қоректендірсе болғаны. Алайда бұтақты өсімдіктердің күтімі мұнымен
шектелмейді. Ағаштар мен бұталардың өсу биіктігі, гүлдеу мерзімдерін,
арақашықтықтарын сақтауды меңгеруде оның күтімін білу маңызды.
Қопсыту. Қопсытудың ең негізгі қажеттілігі – арамшөптерді өрістетпеу.
Әсіресе, тамыры ұзын, жайылып өсетін ағаштар мен бұтақты өсімдіктердің
жақсы өсуіне кедерге келтіреді. Қопсыту бұтақты өсімдіктер мен ағаштар үшін
бірқалыпты жүргізіліп отырғаны жөн. 3 см-ден терең қопсытуға болмайды,
себебі енді отырғызылған өсімдіктің тамырына тиіп, кетіп, зақымдануы
мүмкін.
Түптеу. Қажеттілігі:
- Жаздың ыстық күндерінде топырақ өз бойындағы ылғалдылықты сақтап
тұрады;
- Арамшөптердің өсуі тез тоқтайды;
- Топырақтың құнарлылығы артады, құрамы жақсарады;
-Кейбір түптеуге пайдаланылатын қоспаның құрамында өсімдіктің
қоректенуіне қажетті минералды заттар болады;
- Қыс мезгілінде өсімдіктің жер астында қалған тамырын сақтауға әсерін
тигізеді.
Суару. Ағаштар мен бұталы өсімдіктердің ерекшелігі - өз бойларында
ылғалдылықты көпке дейін сақтай алатындығында. Алайда оларды суарусыз
қалдыруға болмайды. Әсіресе, жаңадан отырғызылған көшеттерді молынан суарып
отырған дұрыс. Әрбір кішкене бұтаға – 5л, ал үлкендеріне – 20л-ден артық су
құю керек. Бұтақты өсімдіктерді суарудың ең тиімді жолы – шлангімен суару.
Оларды суарғанда, өсімдікке қатты жақын су құйып, тамырына зақым келтіріп
алмауды қадағалау керек.
Қыстың ызғарлы суығынан қорғау. Ағаштар мен бұталы өсімдіктер қысқы
суыққа шыдамды болып келеді. Бірақ қаһарлы қыстың қатты ызғары бақшаға
зиянын тигізуі мүмкін. Сол себепті өсімдіктердің қысқы қамын алдын-ала
ойластырған жөн. Жаңадан отырғызылған, соның ішінде мәңгіжасыл және суыққа
шыдамсыз өсімдіктерді полиэтиленді қалтамен жауып қойған дұрыс. Өсімдікті
бойынан асыра қалтамен орап, төменгі бөлігін жел өтпес үшін жерге қазық
қағып байлап қояды. Бұрыннан өсіп тұрған ағаштар мен бұталар суықты көтере
алады, бірақ қалың жауған қар олардың бұтақтарын сындырып зақымдауы мүмкін.
Сондықтан қатты қар жауған күндері өсімдіктерді байлап, орап тастаған
дұрыс.
Қоректендіру. Ағаштар мен бұталар басқа өсімдіктер тәрізді жақсы
қоректендіргенді қажет етеді. Топырақтың құрамында азот, фосфор, калий, т.б
қоректік заттардың жеткілікті болуы сабағы мен жапырағының жақсы өсіп,
гүлінің мол шығуына әсерін тигізеді. Ұзақ уақыт өмір сүрген ағаштарға
қарағанда, жаңадан отырғызылған бұтақтыларды жиі қоректендіріп тұру керек.
Ағаш бұтақтарын дұрыс кесу. Кейде ағаштың қартайған үлкен бұтақтарын
кесуге тура келеді. Осындай жағдай кездесіп жатса, көптеген адамдар жұмысты
тездету үшін, кәрі бұтақты бірден кесіп тастайды. Бұл дұрыс емес. Себебі,
үлкен бұтақтың жартысы кесілген кезде сынып, басқа бұтақтарды зақымдап,
ағаштың қабығын жырып жіберуі мүмкін. Сондықтан үлкен бұтақтарды кесуді
сабақ ұшынан бастау керек. Ең бірінші жас сабақтарын шырпып, артынша
бұтақты 1 м-ден бірнеше бөлікке бөліп кеседі. Бұтақтың түбін ағаштың діңіне
жеткізіп кесіп тастайды. Бұтақты қыс кезінде кескен жақсы. Кесілген
бұтақтың орнына сыр немесе басқа қажетті дәрілерді жағып қояды. Сырмен
дәрілер кесілген бұтақтың орнының тез жазылып, қабықтанып кетуіне
көмектеседі.
Гүлдеп біткен гүлсабақтарын қырқу. Жалпы ағаштар мен бұтақты
өсімдіктердің гүлдеп біткен гүлсабақтарын уақтылы қырқып тұру, келесі жылы
шығатын ағаш пен бұтақты өсімдіктің молынан гүлдеуіне ықпалын тигізеді.
Қырқу. Ағаштар мен бұталарды үш түрлі себеппен қырқады:
1. Өте әлсіз, ауру бұтақтарынан және зақымданған бұтақтарынан арылту
үшін;
2. Өсімдікті белгілі пішінге келтіру мақсатында;
3. Мол гүлдеуі үшін.
Көбеюі. Барлық организмге тән тіршілік қасиеттерінің бірі – көбею.
Өсімдіктер жыныссыз және жынысты жолмен көбейеді. Тұқымымен көбейсе оны
жынысты көбею деп, организмнің бөліктері бөлініп, өзінше жеке организмге
айналатын болса оны жыныссыз көбею дейді. Жыныссыз жолмен көбеюдің негізгі
түрі вегетативтік көбею. Жер жүзіндегі көп өсімдіктер, соның ішінде ағаштар
мен бұталар осы жолмен көбейеді.
Жер бетіндегі өркендерінен көбею. Кейбір ағаштар жер бетіне көктеп
шыққан өркендері арқылы, мысалы томарша өрбіндерінен (шыбықтарымен), сұлама
бұтақтарымен көбейеді. Томарша өрбіні дегеніміз - өсіп тұрған сүректі
өсімдіктердің дің-сабағын арамен кесіп алғаннан немесе дауыл сындырып
кеткеннен кейінгі оның орнында қалған томарынан өсіп шыққан шыбықтар.
Томарша өрбінінен тал, қайың т.б. ағаштар көбейеді.
Тамыр атпаларынан көбею. Кейбір өсімдіктердің жанама тамырларында
болатын қосалқы бүршіктерінен өскен өркендерін тамыр атпасы деп атайды.
Көптеген өсімдіктер, соның ішінде теректер, тал, қандыағаш, ақ қараған,
бөртегүл т.б өсімдіктер тамыр атпаларынан көбейеді.
Телу. Қолдан вегетативтік көбейтудің бірден-бір тәсілі. Телу дегеніміз
– бір өсімдіктің бүршігі бар бөлігін алып екінші өсімдік денесіне ұластыру.
Өзінің тамырында өсіп тұрған өсімдікті – телітуші, ал оған әкеліп
ұластырылатын бүршігі бар бөлікті телінуші деп атайды. Телітуші мен
телінушінің әрқайсысын компанент деп атайды.
Телу ісі нәтижелі шығу үшін қойылатын талаптар – телінуші ретінде
алынатын компаненттің өзі жас, ауруға шалдықпаған болуы қажет. Телітушіні
де таңдап алған жөн. Телітушінің мынадай қасиеттеріне көңіл бөлген жөн:
тамыр системасы жақсы жетіліп, телінушіден қаулап шыққан өркендерге
қоректік заттарды толық жеткізетіндей болуы қажет.
Телудің жүзден астам түрлері бар. Олардың ішінде көбінесе іс жүзінде
қолданылып жүргендері – жанастыра телу, кесінділеп телу, көзшелеп телу
(окулировка).
Міне ағаштарды осындай бірнеше жолдармен көбейтуге болады. Енді,
сәндік, көгалдандыру мақсатында өсірілетін ағаштар мен бұталардың
кейбіреулерінің агротехникасына сипаттама береміз.
Теректер. Күтімі. Топырақ талғамай өседі. Күн көзіне өскенді ұнатады.
Жазда күн аралатып мол суарады. Көктем, күз мезгілінде қидың шіріндісімен
қоректендіреді.
Көбеюі. Қалемшеден (шыбықтан), көбінесе жіңішке бұтағынан көбейтеді.
Терек отырғызуға ең қолайлы кез – көктем.
Отырғызылуы. Ол үшін қазылатын шұңқыр диаметрі 1-1,5 метр, тереңдігі
ағаш түріне байланысты. Әдетте ағаштардың арақашықтығын 3 м, егер желге
тосқауыл мақсатында болса, жиірек - 2 м егіледі.
Қайың. Күтімі. Қайыңның өсіп келе жатқан бұтақшаларын кесіп, пішінге
келтіреді. Жас көшеттерін алғашқы жылдары қысқы суықтан қорғау керек.
Жалғанбалы түрлерінің артық бұтағын қырқады.
Қайың ерте көктемде-ақ бүр жарады. Бір үйлі өсімдік болғандықтан
гүлденген кезде алдымен қызғылт түсті сырға гүлшоғырын құрайтын аталық
гүлдер шығады, аналық гүлдер жасыл түсті сырға гүлшоғырын құрайды. Аталық
сырға гүлшоғырлар аналықты тозаңдандырған соң қоңырқай тартып түгелдей
үзіліп түседі, аналық гүлден қанатты жеміс дамиды.
Көбеюі. Қайың тұқымын шілденің аяғы мен тамыздың басында жинайды. Қайың
ормандарын көбейту мақсатында тұқымынан өсірумен орман шаруашылығы арнайы
шұғылданады. Күзде – қыркүйектің екінші жартысында мөлшермен 1 гектар жерге
70 кг тұқым себеді. Егер жазда шілденің екінші жартысында себетін болса
гектарына – 35, 50, 75 кг алынады. Тұқымы өте жеңіл болғандықтан құммен
араластырып тереңдігін 7-8 миллиметрге сіңіреді. Негізінен қалемшелеу
арқылы оңай көбейтіледі.
Қарағай. Күтімі. Күн сәулесін, көлемді жерді қажет етеді. Қарағай
қысқы суыққа төзімді, ыстық пен құрғақшылықтан зардап шакпейді. Топырақ
талғамайды, артық ылғалдылықты жақсы қабылдайды. Балқарағайдың жас
көшеттерін алғашқы 2-3 жыл қысқы суықтан қорғап, орап қойған дұрыс. Басқа
өсімдіктер сияқты жылына бір рет көктемде қоректендіріп отырады. Көктемде
қылқанжапырақты ағаштарға арналған минералды заттармен қоректендіріледі.
Қажетті заттары жеткілікті қарағайдың қылқанының түсі қанық болады.
Көбейтілуі . Тұқымын себу немесе қалемшелеу арқылы көбейтіледі.
Аурулары мен зиянкестері: 1) су тәрізді тот басу – осы ауру кезінде
ашық-сарғыш дақтар пайда болады. Мамыр айынан бастап, 3 мерзім бордосс
сұйықтығымен тазарту керек.
2) өскіндердің кеуіп кетуі – яғни, қылқандардың сарғаюы және түсуі.
Көктемде өсімдікті жүйелі түрде құрамында қола бар сұйықтықтармен бүрку
керек.
3) қылқандардың сарғаюы мен түсуі – алдын-алу үшін арнайы органикалық
тыңайтқыштармен суару және шіріп қалған қылқандарынан уақытылы тазарту
қажет. Шілде және тамыз айларында 2 пайыз коллоидты бордосс сұйықтығымен
бүрку керек.
4) қарағай биті түскен кезде – қылқандары сарғайып, жас бұтақтары дұрыс
өспейді. Ерте көктемде децис пен карбофос сұйықтығымен бүрку керек.
Тазартуды әрбір 10-12 күнде атқару қажет.
5) қарағай хермесі – осы ауруға қарсы маусым-тамыз айларының аралығында
карбофос сұйықтығымен тазартқан дұрыс.
6) қарағай рагымен зақымданған өсімдік қатты өзгеріске ұшырап, дамуы
тоқтайды. 5 пайыздық қола купорасы бар сұйықтықпен тазартады.
Шырша көктемде – мамыр айында сары түсті аталық бүрі мен күлгін қызыл
түсті аналық бүрлер дамиды. Жел арқылы тозаңданады. Пісіп жетілген
бүрлерінің ұзындығы 10-12 см, түсі қызыл қоңыр, тұқымдары қанатты, жел
арқылы ұшып таралуға бейімделген.
Бөртегүл. Күтімі. Ашық күнді сүйеді, ала көлеңкелі жерде де жақсы, ұзақ
гүлдейді. Суыққа да, құрғақшылыққа да төзімді. Гүлдеп болған соң қураған
гүлшоғырларын бірден кесіп тастау керек. Себебі, бөртегүлдің гүлдеген
бұталары келесі жылы гүлдеуге жарамай, қара шірікке айналады. Ал гүлшоғырын
кесіп тастаса, келесі жылы жақсы гүлдейді. Гүл бүршіктері бір жылдық
өркендерінен дамиды, қыстап шығып көктемде гүл жарады, сондықтан көктемде
бөртегүлді шырпымайды. Бөртегүл мамыр-маусым айларында суды көп қажет
етеді. Бұталары осы айларда көп суарудың нәтижесінде гүлді мол береді.
Негізі 1-2 бұтағын ғана қалдырып, қалған өскіндерді түбінен қырқып алып
тастаған жөн.
Көбейтілуі. Бөртегүл тұқымынан, қалемшеден, тамыр атпаларынан көбейеді.
Бөртегүл жыл сайын тамырынан бірнеше жас өскін бөліп отырады. Осы өскінді
түбінен бөліп немесе оған жақсы сұрыпты қалемшені жалғау арқылы көбейтуге
болады. Жаз айларында көлеңке жерде, күзде ашық алаңда бұтағын қалемшелеу
арқылы да көбейтеді.
Кез келген ағаштардың, бұталардың әдемі, түзу болып өсуі үшін оларды
көшет кезінен тәрбиелеу керек. Өсімдіктер де адам сияқты, жас кезінде
қандай тәрбие берілсе, солай болып өседі. Яғни көшеттердің бұтағының тік
өсуін қадағалап, астыңғы жапырақтары мен бұтақтарын алып отырса әдемі өседі
[5,8].
1 кесте
Ағаштар мен бұталардың сыртқы ортаға талабы
Өсу Өсу Жарық Көлеңке Тез Баяу
ортасына ортасына сүйгіштер сүйгіштер өсетіндер өсетіндер
ерекше орташа
талап талап
ететіндер ететіндер
Емен Қайың Қайың Емен Тал Жөке
Үйеңкі Қарағай Қарағай Жөке Терек Қарағай
Қарағаш Бөртегүл Терек Шагіршін Шаған Емен
Жөке Сары акацияБалқарағай Шырша Қайың Аткаштан
Итмұрын Тал Самырсын
Шаған Тобылғы Үйеңкі Самырсын Шарша Кедр
Самырсын Үшқат Шаған Аткаштан Көк терек
Жасмин Бөртегүл Туя
Сары акацияЖасмин Балқарағай
Тобылғы Мойыл Жыңғыл
Жыңғыл Долана
Жиде Шетен
Шырғанақ Ырғай
1.5 Аулада өсірілетін гүлдерге жалпы сипаттама
Аулада гүл өсіру үшін алдымен жерді дұрыс таңдап алған жөн. Тегіс және
күн сәулесі жақсы түсетін жерге егілген гүлден нәтиже күтуге болады.
Өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктеріне, сыртқы ортаға талабына,
сорттарына қарай үшбұрыш, төрт бұрыш, трапеция, бесжұлдыз т.б. пішіндер
жасауға болады.
Себілетін өсімдіктердің биіктіктерін, сабақтарының қалай жайылып,
төселіп, өрмелеп өсетіндігін ескеру қажет, биік өсетіндері аласа
өсетіндерді қалқаламайтындай, ал жайылып өсетіндері тік өсетіндерге кедергі
жасамайтындай болу керек. Гүлзарлардың жиектерін жағалай енін 20-25 см етіп
көк шөп еккен дұрыс, ол әрі сән берсе әрі күн сәулесін жақсы түсіруге
көмектеседі.
Гүлзарларды арнай өлшеуішпен (рулетка) есептей отырып жасайды. Гүл
себетін жерге құнарлы топырақты алдын-ала дайындайды. Ол үшін күзде жерді
аударып, арам шөптерден тазартып, тыңайтқыштар шашады. Көктемде қайтадан
аударып, тыңайтқыш шашып, гүлзарлар аласарып қалса топырақ қосып
биіктетеді.
Аулада өсірілетін гүлдер бір жылдық, екі жылдық, көп жылдық және сәндік
бұталар деп бөлінеді.
Бір жылдық: циннния, хош иісті темекі, космея, петуния, бір жылдық
астра, колендула, настурция т.б.
Екі жылдық: қоғажай, шерменгүл, қоңыраугүл т.б. жатады.
Көп жылдық: флекс, астра, пиязшықты өсімдіктер, інжугүл, қара қоғар,
желайдар, гладиолус, георгина, троллиус, ромашка пион т.б.
Аулада жиірек өсірілетін түрлерінің кейбіреулерінің жалпы сипаттамасына
тоқталамыз.
Бегония (Begonia-Бегония). Қаланы, ауланы көгалдандыруда жаңашыл да
қарапайым гүлдерді енгізсе, гүлзарлардың келбеті өзгерері сөзсіз. Отандық
гүлдердің арасында көгалдандыруға тиімді түрлері бар. Бегония гүлі өте
әдемі, сонымен қатар гүлзарларға жақсы келеді. Ол – бегониялар тұқымдасына
жатады. Олар гүлзарлардың шеткі бөлігінде және топтап отырғызғанда әдемі
көрінеді. Көптеген гүлдермен сәйкестікте жақсы өседі. Өсімдіктердің
арасында әдемі жапырақтарымен ерекше орын алады. Бегонияның негізі
Американың тропиктік ормандарынан, Азия мен Африкадан бастау алады. Ол
бегониялар тобынан тарайды. Олардың 800-1000- ға жуық түрлері бар.
Бегонияларды жалпы әдемі жапырақты және әдемі гүлдейтіндер деп екі
топқа бөледі. Оларды көгалдандыруда біржылдық гүл ретінде қолданады. Ол
маусым айынан бастап, бірінші суық түскенге дейін молынан гүлдеп тұрады.
Гүлдерінің түсі күлгін, ақ, қызыл болып келеді.
Раушан (Rosa-Роза) - раушангүлділер тұқымдасына жататын, өсімдік
әлемінде “гүл патшасы” атағына ие болған өсімдік. Негізінен субтропикалық
аймақтарда, солтүстік жарты бөлікте және таулы тропикалық елді мекендерде
кең таралған. Елімізде раушан гүлінің табиғи түрі итмұрынды орман, тоғайлы
алқаптарынан кездестіруге болады.
Жер бетінде раушан гүлінің 350 түрі, 200 мыңнан астам сұрпы бар. Бұл
өсімдіктің көптеген түрлері бақша мен аула көркін келтіру үшін және
гүлзарларды сәндеу үшін қолданылады. Өсу тұрғысына қарай шөптесін, бұтақты,
аласа бойлы, шырмалып өсетін және бұтағы төмен қарай құлап өсетін түрлері
бар. Соңғы санақтың нәтижесінде раушанның будандастырылған жаңа түрлерінің
саны 100 мыңнан асып кеткен. Биіктігі 10 см болатын немесе 10 метрге дейін
бойлайтын түрлері бар. Осы көп гүлдердің ішінен аласа бойлы раушан гүлін
ерекше атап өтуге болады. Биіктігі 20-25 см болатын бұл түр ұзақ гүлдейді.
Олардың ішінде биігірек түрлері де бар, олар 45 см-ге жетеді. Гүлдері ұсақ
болғанымен өте әдемі. Қысқы суыққа төзімді. Бұтақты раушан гүлінікі сияқты
тікенектері жоқ.
Пейжаздық раушан гүлінекіге бөлуге болады.
- Жыл сайын сабағын түзеп тұруды қажет ететін түрі. Олардан көбіне
қоршау жасайды және оны артқы қатарға егеді.
- Шырмалып және жайыла өсетін түрі. Бұл түрлер барлық гүлдермен
сәйкестене алады.
Шырмауық раушан екі топқа бөлінеді. Жаздың басынан қоңыр күзге дейінгі
аралықта гүлдейтін және жаз айында бір ай ғана молынан бір-ақ рет гүлдейтін
раушан. Әрине екі раушанды салыстыруға келмейді. Себебі, бір рет, бірақ
молынан гүлдейтін раушан өздігімен ерекшеленсе, қоңыр күзге дейін аздан
болса да үнемі гүл жарып тұратын раушанның гүлдері үлкен, түсі қанық
болады. Сондықтан да аулаға шырмауық раушанның екі түрін де отырғызған
артық болмайды.
Жайыла өсетін түрлері өзі өсіп тұрған жерін екі жылда түгелдей жаулап
алады. Олардың биіктігі мен пішіні түріне байланысты. Беткей жерлерді
әсемдегенде өте ыңғайлы. Себебі, күтімді аса қажет етпейді әрі арам
шөптерден құтылудың жақсы амалы. тамыры қатты өсіп кетпейтіндіктен,
жанындағы өсімдіктерге зиян келтірмейді.
Шырмалып өсетін түрлері отырғызылғаннан кейін екінші жылы ғана
гүлдейді. Ал бірінші жылдың өзінде екіден төрт метрге дейін өскін береді.
көбіне қақпа, түрлі тіреуіштерге, қабырғаға, күркелерге өсіреді. Әрбір түп
раушанның арақашықтығы бір жарым метр болуы керек. Орташа және ұсақ гүлдері
бар шырмалып өсетін раушан гүлі өте қалың, мол болып гүлдейді. соның
арқасында әдемі көрініс береді. Өскіндерінің биіктігі алы метрге дейін
жетеді.
Аласа бойлы раушан гүлі ерекше күтімді қажет етпейді. Биіктігі 25-35 см-
ге дейін жетеді. көбіне жол жиегінде егіледі. Түбектерде өсіргенге де
қолайлы.
Сұрпына қарай мамыр айынан бастап, алғашқы қар түскенге дейін гүлдейді.
Гүлдеп болған соң гүлсабағын қырқып отырса, жаңа гүл түйіндері шығады.
Гүлінің түсі ақтан қараға дейін болады. Бақшаны көгалдандырған кезде раушан
гүлінің түрлерін дұрыс таңдай білу қажет.
Бақытгүлі (Chrysanthemum-Хризантема) - алғашқа рет мыңдаған жылдар
бұрын Қытай мен Жапонияда өсірілген. Бақытгүлі – күрделігүлділер
тұқымдасына жататын, жаздың күзге ауысқан мезгілінде бақшаны, ауланы
әдемілікке бөлейтін көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктің бірі.
Бақытгүлінің аулада өсірілетін 650-ге жуық ерекше сұрыпты түрлері бар.
Гүлшоғырларына қолданылатын үлкен бақытгүлдер арнайы жылыжайларда ғана
өсіріледі. Ал ұсақ гүлді бақытгүлдерді бақшадан кездестіруге болады.
Бақытгүлдер бойының биіктігіне қарай үшке бөлінеді: аласа бойлы, орта
бойлы және биік.
1- топ. Жиекті аласа бойлы бақытгүлдердің бойының биіктігі 30 см-ге
дейін жетеді. Ерте гүлдейді және тамыры да қысқа болады. Бірақ көлденеңінен
жайылып өсіп, 60 см-ге жетеді. Бойы аласа болғандықтан гүлдері ұсақ, өте
көп болады. “Мальчиш-Кабальчиш” – бойы 25 см болатын бақытгүлі. Гүлінің
түсі күлгін, жай күлтелі. Маусым айында гүлдеуі басталып, 30-35 күнге
жалғасады. Жолдың жиегінде және алма ағаштарының маңына отырғызған әдемі
көрінеді.
2- топ. Орта бойлы топ гүлдерінің биіктігі – 30-50 см аралығында
болады. Ерекшелігі – гүлінің түстері әр түрлі және көбі гүлпарлы (махровый)
болады. “Янтарь” бойының биіктігі 50 см болатын бақытгүлі. Гүлі гүлпарлы,
диаметрі – 7,5 см. Тамырынан бұтақ көп өсіп шығады. Осы топтың гүлдері
сабағы мықты, кесілгеннен кейін де суда ұзақ (20-25 күн) тұрады.
3- топ. Бұл топқа бойының биіктігі 50-120 см аралығындағы бақытгүлдер
жатады. Биік бойлы бақытгүлдер кеш гүлдейді. Кейбір түрлері қазан айының
екінші жартысында гүл жаратындықтан, кейде қар ерте түскен кезде гүлдеп
үлгере алмай қалады.
Қызғалдақ (Tulipa-Тюльпан) – лалагүлдар тұқымдасына жататын, ерте
көктемде гүл жаратын, пиязшық өсімдік. Қызғалдықтың жер үсті бөлігі – 2-4
жапырақтан, 1 гүлден (бірақ кейбір түрлерінде, мәселен гүл шоғырында 2-10-
ға дейін гүлі болады) тұратын тік сабақ. Бойының биіктігі 15-50 см
аралығында болатын қызғалдақтың мыңдаған түрлері бар. Қазақстан аймағында
34 түрі кездеседі. Ботаника бағына қызғалдақтың бір түсті түрін топтап егу
керек. Себебі, оның бір пиязшығы бір дана ғана гүл жарады. Көлемі үлкен бақ
ішінде бір ғана қызғалдақ көрінбей қалуы мүмкін. Қызғалдақтарды 1-2 м жерге
арақашықтығы 10-15 см қалдырып жиі егіп, көктемгі гүлзар жасауға болады.
Қызғалдақтың гүлінің түсі ақтан қараға дейінгі аралықта. Кез келген түрі
мен түсі өте әдемі.
Қызғалдақтың көптеген түрлері бар. Солардың ішінде Қазақстан аумағында
кездесетін түрлеріне тоқтала кеткенді жөн көрдік.
Жатаған қызғалдақ – Қазақстанда кездесетін жабайы 34 түрдің ішіндегі
солтүстікте өсетін орманды далаға дейін жеткені. Республикамыздың бүкіл
солтүстік-шығыс бөлігінде (Қостанайдан Шығыс қазақстанға дейін, Оңтүстік
қазақстан облысында) кездеседі. Көпжылдық өсімдік, пиязшығын жыл сайын
жаңартып отырады. Майысқақ сабағының биіктігі 25 см, екі-үш жіңішке белбеу
тәрізді жапырақтары кездеседі. Гүлсерігі басқа лалагүл тұқымдастарындай екі
қатар болып орныққан жай 6 ақ, күлгін, жиі өте ашық, көкшіл-күлгін
жапырақшалардан құралады. Аталығы да алтау, жіпшелері сары тозаңды өте
ұсақ. Қоршаған ортаның температурасындағы өзгеріске өте сезімтал. Ауа
қысымы жоғары болса ашылады, ішкі клеткалары созылады, кеңейеді, ауа қысымы
төмен болса, гүлдері жабылады (сыртқы клеткалар кеңейеді). Осы
ерекшелігімен қызғалдықтың гүлдері күндіз барынша ашылады, кешке қарай,
жаңбырлы күндері жабылады. Олардың гүлдері нәрсіз (шырынсыз), гүлдің түсі,
әдемілігі, тозаңның көптігі жәндіктерді шақырады (шыбын, ара, ұсақ қоңыз),
жәндіктер өсімдіктерді айқас тозаңдандырады. Биологиялық ерекшілігінен тыс
қызғалдақтың ерте көктем (сәуір-мамыр) айларында гүлдеуіне ықпал етеді.
Пиязшықтың ортасында жаңарған түйін және келер жылдың өскіні, жаз-күз
айларында келер жылы гүлдеуге дайындалады. Қар еріген мезгілде топырақ
бетінде жапырағы мен бүршігі дайын сабағы пайда болады, жылдам өсе
бастайды, ал бүршігі гүлдейтін күндер таянғанда түрге тән түске ене
бастайды. Жемісі (тұқымы) үш қырлы үшкірлеу қорапша, гүлдеген соң бір айдан
кейін жетіледі. Ішкі жағы үшке бөлінген (бағана-қалқан) әрқайсысында екі
қатар, мықты қапталған, тегіс, қоңыр түсті тұқым бар. Пісіп-жетілген соң
қорапша ашылады да тұқым жерге шашылады. Келесі көктемде олардан жас
өсімдіктер пайда болады. Олар табиғи жағдайда тек 10-15 жылға жуықтағанда
гүлдей алады. Қызғалдақтардың көпшілігі тек тұқымынан көбейеді, вегетативті
жолмен көбейетіндері өте аз. Пиязшығын қазып алмағанның өзінде, тек
сабағынан үзіп жинаудың өзі уақыт өте жойып жіберуі мүмкін. Ғалымдар жылдан-
жылға азайып бара жатқандығын ескеріп, бұл түрді басқа қызғалдақтармен қоса
Қазақстанның қызыл кітабына енгізді.
Шренк (Гесснер) қызғалдағы – Қазақстанның далалы, шөлді және шөлейтті
кеңістігіне тән түр. Каспий маңынан бастап, Шығыс аласа тауларында және
Республиканың ең солтүстік шекарасынан бастап, Балқаш көліне дейінгі
аралықта кездеседі. Өте тартымды, көктемде (сәуір-мамыр) гүлдейтін өсімдік.
Барынша үлкен пиязшығы қара қошқыл құрғақ қабыршақпен қапталған және тегіс
жалаңаш сабағының биіктігі 40 см. Жапырағы (жиірек, үшеу) созыңқы, бас
жағына қарай кішірейеді, гүлден қысқа. Гүлі тостаған тәрізді – таспа
пішінді, биіктігі 7 см-ге дейін, жағымды, жеңіл хош иісті. Түсі әр түрлі –
ақ, сары, күлгін, қызыл, ақшыл-көгілдір, сиякөк. Гүлдің ортасы сары немесе
қара ноқатты. Аталық жіпшелері және төзаңдары сары немесе қара. Жемісі
үлкен, құрғақ ұшқырлы, қауашақтар 200 немесе одан көбірек жақсы жетілген
тұқымдардан тұрады.
Бема қызғалдағы – Қазақстан шөлінің жергілікті типтік түрі. Құмды және
Балқаш-Алакөл шөлінің шұңқырлы, қиыршық тасты құмды жерлерінде және
Бетпақдаланың шығыс бөлігінде, Алматы және Жамбыл облыстарының жерлерінде,
топырақта өседі. Басқа түрлерден пязшығының ешқайсысына ұқсамайтын
қабыршағының құрылысымен ерекшеленеді. Олар өте қатты жұмыртқаның қабығы
тәрізді, қара қошқыл түсті топырақтың жоғарғы қабатына дейін созылған. Саны
көп, қабыршақтардың бас жағы сабақтың жер беті бөлігінің айналасында тығыз
қап құрайды. Түтіктің ұзындығы 15-20 см жетеді. Сабағының (жер беті бөлігі)
биіктігі 40 см-ге жетеді. Мықты, жалаңаш, төрт жапырағы ұшына қарай
біртіндеп қысқара түседі. Жапырағы ұзын (бірақ гүлінен қысқа) қандауыр
жиектері толқынданған, гүлі жалғыз, үлкен (биіктігі 7 см-ге дейін), пішіні
сәнді. Гүлсерігінің жапырақтары ашық-сары түсті, жылтырақ, ұш жағына қарай
тартылған, үлпілдек. Аталық жіпшелері және тозаңдары сары түсті,
тозаңдарының қою немесе қара түстері де кездеседі. Бема қызғалдағы сәуірден
мамыр айының басына дейін гүлдейді. Мамырдың аяғы маусымда жеміс береді.
Тұқымымен және вегетативті түрде (пиязшықтарымен) көбейеді.
Бұл түрдің жоғары сәндік қасиеті – гүлі үлкен, сабағы биік, әрі мықты,
өкінішке орай мәдени түрде және сұрыптауда өсіру қиындығына байланысты
таныла алмай отыр.
Бузовский қызғалдағы – бұл да шөлдік түр. Бема қызғалдағына қарағанда
кең тараған. Қазақстанда Арал маңынан бастап, Балқаш-Алакөлге дейінгі
аралықта және Жоңғар алатауында кездеседі. Құмды, сазды қиыршық тасты
шөлдерде, аласа таулардың құрғақ беткейлерінде өседі. Пиязшығы айтарлықтай
ұсақ, диаметрі 1 см айналасында, терлі қабыршағы қошқыл түсті, сабағының
биіктігі 30 см-ге дейін, кейде 40 см-ге дейін жетеді. Екі бір-бірінен алшақ
орналасқан ұзын, жапырағы жіңішке таспа тәрізді.
Гүлдері жалғыздан түпте екі-үштен, кейде көберек (кейде сегізге дейін),
гүлсерігінің жапырақтары ұсақ (ұзындығы 1,5-3 см), үшкір, ішкі жағы ақ, түп
жағында сары дақтары бар. Сыртқы шеңбер жапырақшаларының сырты сұрғыш-сия
түске боялған. Сол себептен де жабық тұрғанда гүлдерінің түсі алатау
бәйшешегіне ұқсайды. Көптеген тұрғындар қызғалдақтың бұл түрін басқа да
ұсақ гүлді түрлер сияқты бәйшешек деп есептейді. Өте ерте гүлдейді
(наурыздың соңы, сәуірдің басы тек тауда мамырдың басына дейін), жемісі
мамырдың соңы маусымда піседі. Тұқымымен, сирек түрде вегетативті жолмен
көбейеді. Топтаса өскен түрі өте тартымды сәндік өсімдік.
Грейга қызғалдағы – жабайы түрде тек Қазақстанның оңтүстігінде және
Өзбекстан мен Қырғызстанның шектесетін жерлерінде өссе де әлемге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ӘСЕМДІК ҮШІН АШЫҚ АЛАҢДАРДА, САЯБАҚТАРДА, ҮЙ ІРГЕСІНДЕ ӨСІРІЛЕТІН
ӨСІМДІКТЕР
1.1 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштарға және бұталарға жалпы
сипаттама және олардың
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын қылқан жапырақты ағаштар..
1.3 Сәндік үшін өсірілетін
ағаштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
1.4 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштардың және бұталардың
агротехникасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.5 Аулада өсірілетін гүлдерге жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 17
1.6 Аулада өсірілетін гүлдердің
агротехникасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...28
2 БӨЛМЕ ӨСІМДІКТЕРІ
2.1 Бөлмеде өсірілетін өсімдіктерге жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 40
2.2 Бөлмеде өсірілетін гүлдердің
агротехникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Бөлме гүлдерінің зиянкестері мен
аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
КІРІСПЕ
Тақырыптың актуальдылығы
Өсімдік – табиғат қазынасы, халық байлығы. Өсімдіксіз жер бетінде
тіршіліктің болуы мүмкін емес. Олай дейтін себебіміз, ол- тіршілікке
қажетті органикалық зат пен оттегінің қайнар көзі, өсімдікте түзілген
органикалық заттарды бүкіл тірі ағзалар пайдаланады. Табиғаттағы тағамдық,
техникалық, мал азықтық, дәрілік қасиеттері бар сан алуан өсімдіктердің өзі
табиғи ресурстардың негізгі қорын құрайды. Сондықтан да олар өндірісте,
тамақ өнеркәсібінде, медицинада кеңінен қолданылады. Ауыл мен қалаларды
көгалдандыруға тигізетін пайдасы қаншама?!
Өсімдік - өмір өзегі деп бекер айтылмаған, олардың саялы көлеңкесі мен
ауаны тазартатын қасиетінен басқа адамзат тіршілігі үшін пайдасы ұшан-
теңіз. Адамдар мен жануарлардың тыныс алуына оттегі қажет. Жылына бір адам
тыныс алуы үшін 173 мың литр оттегін қабылдайтыны анықталған. Өсімдіктер
ауа қабатына оттегін бөліп шығарады. Мұндай заттар әсіресе қарағайлардан
бөлінеді.
Өсімдіктер айналадағы ауаны жақсартады: ауа райын салқандатып, қатты
желге тосқауыл болады, аптап ыстықты қайтарып, қысқы суықтың ызғарын
бәсеңдетеді.
Өсімдік адамның денсаулығын нығайтып, бойына күш береді. Тыным
бақтардағы өсімдіктердің хош иісі, сәнді реңі адамның жүйке жүйесінің
жұмысын жақсартып, көңіл күйін шаттандырады. Сондай-ақ, өсімдіктер
айналадағы шуды бәсеңдетеді. Ал шудың адамның жүйке жүйесіне жағымсыз әсер
етіп, қан қысымын көтеретіні белгілі. Ағаштар немесе әсемдік бұталар жол
жиегіне неғұрлым жиірек орналасса, соғұрлым дыбысты жақсы басады.
Жасыл өсімдіктер суды буландыру арқылы ауаны ылғалдандырады, желге
тосқауыл болады. Сондықтан адамдар оларды елді мекендерді көгалдандыруға
пайдаланады. Қалалар мен ауылдардың ауасын оттегімен байыту үшін, аулалар
мен көшелерді, демалыс орындарын көгалдандырудың маңызы өте зор.
Адам саны тығыз және өндіріс орындарынан, машиналардан шыққан түтіндер
мен зиянды газдардан ауа ластанатындықтан, қалаларда алуан түрлы ағаштар,
бұталар отырғызу жұмыстарына мән беріледі [1].
Мақсаты:
- сәндік мақсаттағы өсімдіктерді көбейтіп, жасыл желекке айналдыру:
- қоршаған ортаны ластанудан (жел, эрозия, шаң-тозаң) қорғау, ауаны
зиянды заттардан тазарту.
Міндеті:
-отырғызылатын өсімдіктердің орнын дұрыс таңдап, анықтай білу;
- ол өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері мен сол ортаға төзімділігін
анықтау.
Білуі керек:
- агро техникалық шараларды;
- әрбір өсімдіктің көбеюі мен отырғызылу ерекшелігін және маңызын.
1 ӘСЕМДІК ҮШІН АШЫҚ АЛАҢДАРДА, САЯБАҚТАРДА, ҮЙ ІРГЕСІНДЕ ӨСІРІЛЕТІН
ӨСІМДІКТЕР
1.1 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштарға жалпы сипаттама және
олардың классификациясы
Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын ағаштар мен бұталарды таңдағанда
алдымен олардың адамға пайдасы мен әсері, сәндік мақсатта отырғызылатын
орны, биологиялық ерекшеліктерімен қатар сол ортаға төзімділігі ескеріледі.
Мысалы, тал, терек, қайың, жөке, шаған, үйеңкі, мойыл, шетен - ылғал
сүйгіш өсімдіктер қатарына жатады. Ал балқарағай, қарағай, үйеңкі, тал,
шаған, жиде, шегіршін, алма ағашы, долана, сары өрік, емен, сүйелді қайың,
қарағаш, мойыл тұт ағашының қай-қайсысы болмасын жарық аз түсетін жерде гүл
ашып, жеміс беруі қиын.
Олардың қатарына шырғанақ, жыңғыл, сирень, тобылғы т.б бұталарды да
жатқызуға болады.
Жөке, аткаштан, татар үйеңкісі, ырғай, шетен, грек жаңғағы табиғи
бейімделген ортасына орай көлеңкелі жерде өседі.
Жіңішке жапырақты жиде, Беггер итмұрыны, қарақат, сары қараған, жыңғыл
сортаң топырақты жерлердің үйреншікті өсімдіктері.
Үй іргесіне, көшелерге, парктерге егілетін ағаштар мен бұталар ауаны
оттегімен байытады. 1 гектар жердің ағашы сағатына 8 кг көмір қышқылын
сіңіріп, 8 кг оттегін бөліп шығарады екен. Соның арқасында ауаны зиянды
газдар мен түтіннен, шаңнан тазартады. Отын жанғанда бөлініп шығатын
түтіннің құрамындағы күкіртті газ ауада тотығып, күкірт қышқылына айналады.
Ал күкірт қышқылы өте зиянды, ол тыныс органдарының кілегей қабығын
қабындырады. Әсіресе, қалалы жердегі шаң-тозаң, зиянды түтін, улы газдармен
күресудің бірден-бір тиімді жолы ағаштар мен бұталарды көп отырғызу.
Ағаштар мен бұталардың шаң ұстауы (тұтуы) мен улы газдарды сіңіруі
бірдей емес. Жапырақ тақтасы неғұрлым жабысқақ, жылтыр, сәл кедір- бұдырлы
болса соғұрлым шаңды жақсы ұстайды. Мұндай ағаштарға жататындар: қарағаш,
шегіршін, емен, қайың, бальзам терегі, европа жөкесі, сары өрік. Кейбір
ағаштар ластанған ауаға төзе алмайды, мысалы, сибирь шыршасы, канада
шыршасы, аткаштан, шетен, кәдімгі қарағай, кәдімгі шаған.
Ағаштар мен бұталардың кейбір түрлері ауаға зиянды микробтарды
өлтіретін улы зат пен эфир майын бөледі. Мұндай өсімдіктерге емен, кәдімгі
қарағай, шырша, сарыағаш, грек жаңғағы жатады.
Бір гектар жердегі қылқанды жапырақты орман тәулігіне атмосфераға 4 кг
фитонцидті қасиеті бар органикалық зат бөліп шығарса, жалпақ жапырақты
орман 2 кг органикалық зат бөледі.
Жасыл желектердің тағы бір ерекше қасиеті тікелей түсетін күн
сәулесінен қорғауы. Жаз айларында 400–қа жететін ыстықта өсімдіктер
көлеңкесі температураны реттейді. Ағаш көлеңкесінің тұтасып түсуі олардың
бөрік басына және жапырақтарының жиі немесе сирек орналасуына байланысты.
Аптап ыстықта ағаштардың саясында отырған адам салқындықты сезінеді. Бұл
өсімдік жапырақтарының суды буландыруының нәтижесі. Бір жылда бір гектар
жердің ағашы 1-3,5 миллион килограмға дейін су буландырады екен [1].
Қоршаған ортадағы сәндік үшін өсірілетін көпжылдық және маусымдық
өсімдіктер: ағаштар, бұталар, жартылай бұта және шөптесін өсімдіктер болып
бөлінеді.
Ағаш - ерекше көзге түсетін жуан дің-сабағы және одан жуанды-жіңішкелі
бұтақтар шыққан кронасы бар өсімдіктер.
Ағаштың негізгі дің-сабағының биіктігі 7 м-ден (арша) 150 м-ге дейін
(эвкалипт пен секвоия) барады. Ағаштың 60-70 пайызы дің-сабағын, 20 пайызы
бұтағын, 5-20 пайызы тамырын құрайды. Ағаштар 50 жылдан 15000 жылға дейін
жасайды.
Бұта – бір тұқымнан өсіп шыққан өсімдік сабағы тамырдың мойын түбінен
бастап-ақ тармақтанып, түптеніп, топ-топ болып өседі. Бұлардың әрбір жеке
сабақтары ұзын-қысалығы, жуан-жіңішкелігі жағынан біркелкі болады. Оларда
ерекше көзге түсерліктей негізгі жуан дің-сабақтары болмайды (тобылғы,
жыңғыл,боз қараған, итмұрын т.б.). қазақстан территориясында мұның барлық
түрі де өседі. Бірақ оның бір жерінде өскен түрі екінші түрде өспеуі
мүмкін.
Жартылай бұта. Жартылай бұта сабағының түп жағы сүректеніп, ұшы
шөптесін күйінде қала беретін өсімдіктердің бір тобы. Жартылай бұтаға әр
түрлі тұқымдастарға жататын өсімдіктердің көп түрлері жатады. Мысалы: қара
жусан, дәрмене, ақ қаңбақ т.б жатады.
Шөптесін өсімдіктер - жер бетіндегі сабағы онша сүректенбейтін және
вегетациялық жәуірінің соңында жемісінен (тұқымынан) басқа органдары қурап
қалатын өсімдіктер.
Өсімдік айналасындағы әр түрлі жағдайлардың әсерінен болатын шуды
бәсеңдетеді. Шу адамның жүйке жүйесіне қатты әсер етеді. Жалпақ жапырақты
ағаштардың бөрік басы (кронасы) 26 процентке дейін шуды басатыны
анықталған. Неғұрлым аласарақ болса, соғұрлым дыбысты жақсы бәсеңдетеді.
[7]
Осыншама маңызы зор ағаштар мен бұталардың тұрмыста көбірек кездесетін
кейбір түрлерінің жалпы сипаттамасына тоқталайық.
Терек (Populus-Тополь) - қала мен дала сәні. Қосжарнақтылар класына
жатады. Терек туысының 110-ға тарта түрі бар, олар: Сібір немесе бальзам
терегі, бермен терегі, ақ терек, Канада, қара, симан немесе қытай терегі
т.б. Бұлар бір-бірінен биіктігі, бөрік басының пішіні, дің қабықтарының
түсі, жапырақ пішіндеріне қарай ажыратылады. Теректер екі үйлі өсімдік,
олай делінетін себебі, аталық гүлдері бір өсімдікте болса, аналық гүлдері
екінші өсімдікте, яғни бір түп теректе тек аталық гүлдер шығады, ал екінші
түпте аналық гүлдер шығады. Бірнеше аталықтан тұрады, олардың түп жағын
қиғаш воронкаға ұқсас-бокал тәрізді орган – диск қоршап тұрады. Аналығы
біреу болады. Теректің биіктігі 15-20 метр, жарық және ылғал сүйгіш,
әсіресе өзен жағаларында жақсы өседі. Тамыр жүйесі өте жақсы дамыған,
кіндік тамыры 3-6 м тереңге кетеді, жанама тамырларының аумағы 12-15 метр
жерге дейін тарамдалып жайылады. Теректер жапырақ жармай тұрып гүлдейді.
Желмен тозаңданады.
Аналық сырға гүл шоғырының ұзындығы 3-5 см, қою жасыл түсті, аталық
сырға гүл шоғырының ұзындығы 10-12 см, қызғылт сары түсті. Терек өте биік
өсетін ағаш, 1 жылда 1,5 метрге дейін, 6 жылда 4 қабатты үйдің биіктігіне
дейін ұзарады. Ауадағы көмір қышқылын сіңіруде чемпион атанған ағаштардың
бірі. Оған қоса, теректің жапырақтары мен бүршіктерінде ауадағы зиянды
микробтарды өлтіретін фитонцидтер болады. Терек өскен жердің айналасындағы
ауа өте таза болады. Сондықтан көшелерге, парктерге, үй іргесіне егіледі.
Желден қорғау мақсатында егістіктің айналасына да егеді.
Қайың (Betula-Береза) – қосжарнақтылар класына жататын, ақ түсті
қабығымен ерекшеленетін, көпжылдық, әдемі ағаш. Ол көктемде ерте бүршік
жарып, кеш жапырақ түсіретіндігімен ерекше. Табиғатта қайыңның 40-60 түрі
таралған. Елімізде қайыңның негізінен 3 түрі өсіріледі. Олар: иілгіш, майда
жапырақты және түкті қайың. Гүлшоғыры сырға тәрізді, дара жынысты. Қайыңның
биіктігі 12-25 метрге дейін жетеді, жарық сүйгіш өсімдік. Ал көгалдандыруда
қайыңның 1,5-3 м аспайтын бұтақты, қызыл жапырақты, бұтағы құлап өсетін
секілді сұрыптары қолданыста. Қайың табиғаттағы әдемі ағаштардың бірі. Оны
орман ханшасы деп атайды. Олай атауының себебі – қайыңның қабығы ақ түсті,
өте нәзік үлбіреген жұқа, нәзіктік пен әсемдік символы ретінде әйгілі.
Сондықтан да оның жәй түрлерінің өзі ерекше болып саналады. Бұтағы мен діңі
берік, шымыр ағаш. Ал жас қайыңдарда діңнің қабығы жылтыр, тегіс, нәзік,
тез сылынғыш болады. Бүршіктерінің сырты жабысқақ шырышты. Күзде ерекше
сары түске боялатын қайың жапырақтары саябақтарға көрік беріп тұрады.
1.2 Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын қылқан жапырақты ағаштар
Қарағай (Pinus-Сосна) – қылқанжапырақтылар класына жататын мәңгі жасыл
ағаш. Ол мәңгіліктің, ұзақ ғұмырдың, шексіздіктің символы. Қылқан
жапырақты ағаштардың ішіндегі ең ежелгі тұқымдастарға жатады. Барлық
түрлері бір үйлі – қарама-қарсы жынысты бүрлер ағашта дами береді.
Көгалдандыруда қарағайлардың алатын орны зор.
Қарағайдың бұтақтары топтасып орналасады. Ұзарған сабақтары, жарғақ
тәрізді қабыршақты жапырақтармен жабылған, олардың қолтықтарында қысқарған
сабақтары жапырақтарымен орналасады. Әдетте мұндай жапырақтар 2-5-тен
топтасып орналасады.
Көгалдандыруда қарағайдың “Mors” деген түрі жиі қолданылады. Оның
биіктігі 1 метрге дейін жетеді. Пішіні шар тәрізді. “Mini mors” қарағайы
0,5 метр биіктікке бойлайды, пішіні жастық секілді. Жалпы қарағайдың тағы
бір ерекшелігі – жоғарыға емес көбінесе жан-жағына қарай көлемдеп
өсетіндігінде. “Grom” – қарағайдың бұтақты түрі. Биіктігі 2 метр болады.
Көлемі ара тәрізді, қылқанды қою жасыл түсті. Бұтақтарындағы қылқандары 5-7
см, 1 см-лік қылқанды түрлері де кездеседі. Қарағайдың осы түрі қырқуға
төзімді, яғни оны пішіндеп, биіктігін реттеп отыруға болады.
Қарағай өскіндері екі түрлі – ұзын және қысқа, қылқандары мәңгі жасыл,
екі-екіден шоқтана орналасады, үстіңгі беті дөңестеу, қою-жасыл түсті,
астыңғы жағы ойыстау, ұзындығы 4-7 метр. Олар ұзын, өте жіңішке, ұшы үшкір,
сондықтан оларды “ине” деп те атайды. Қылқандар екі-үш жыл өмір сүреді. Бір
ағашқа жекелей орныққан гүлдері дара жынысты, тығыз гүл шоғырына жиналған.
Екі аталықты, тозаңы гүлдері ұзын өркендердің бас жағына көптеген
масақтарға топтасқан. Аналық гүл шоғыры сопақ, тік тұратын бүршіктер, түсу
кезеңі екі жылға созылады. Пісіп-жетілген кезде сұрғылт-қоңыр түсті,
барынша үлкен, ұзындығы 1,5-2 см болады. Қарағай мамыр-маусымда гүлдейді,
маусым-тамызда жеміс салады. Мамыр-маусым айларында сары түсті аталық
масақша, қызыл түсті аналық бүрі жетіледі. Аналық гүл бүрі ұзынша жұмыртқа
пішіндес, ұзындығы 3-7 см, ені 2-3 см, тыңғыз орналасқан қабыршақтары бар.
Тұқымы қанатты, көктемде тозаңданады, тозаңы өте жеңіл болады. Жетілген
бүршіктер тек бір жылдан соң түседі, сондықтан жас кезінде бір ағаштан осы
жылғы ұсақ та жасыл бүршіктерді, сонымен қатар піскен тегіс, қоңыр түсті
өткен жылғы бүршіктерді және сұрғылт, тұқымы шашылып кеткен, желмен тарлып
үлгерген үш жылдық бүршіктерді көруге болады.
Еліміздің табиғатында қарағайдың жай қарағай және балқарағай деген екі
түрі бар.
Балқарағай туысының 20-ға жуық түрлері бар, солардың ішінде
Қазақстанда көп тарағаны сибирь балқарағайы.
Бұл өте ірі ағаш, биіктігі 40 метрге жетеді. Жас кезінде бөрік басы
жіңішке конус тәрізді қысыңқы болса, жыл өткен сайын бұтықтары жайылып
бөрік басы кеңиді.
Балқарағай қылқанжапырақтылардың ішіндегі қыс мезгілінде жапырақ
түсіретін өсімдік. Діңінің қабығы қалың, қызғылт-қоңыр түсті, қылқандары
жұмсақ, ақшыл түсті таныс саңылаулары қылқан жапырақтарының астыңғы жағында
қатар түзе орналасады. Балқарағайдың қарағай мен шыршадан айырмашылығы
қылқан жапырақтары ұзарған өркендерінде кезектесіп, қысқарған өркендерінде
20-40-тан топтасып орналсады. Мамыр айында гүлдейді. Бір үйлі өсімдік.
Бүрлері майда (ұзындығы 1-10 см) цилиндр тәрізді, қысқарған өркеннің ұшына
бекініп тұрады. Жас бүрлері жасыл немесе қызғылттау, пісіп-жетілгені қоңыр.
Бүрлері бір жылдың ішінде дамып жетіліп, тұқымдары қыркүйекте босап
шашылғанымен бүрлер бұтақ басына ілініп бірнеше жыл тұра береді. Тұқымдары
өте майда, ұзындығы 3-6 мм, сарғыш-қоңыр түсті, қанатшасы арқылы желмен
ұшып таралады, шығымдылығын тез жоғалтады. Жалпақ жапырақтыларға еліктеуші
делінетін себебі басқа қылқан жапырақты ағаштар қыста да мәңгі жасыл
қылқандарын түсірмей тұрса, балқарағай жалпақ жапырақты ағаштар сияқты жыл
сайын қылқандарын түгел түсіріп отырады, күзде сарғыш түске енеді. 400-500
жыл жасайды, тез өседі, 9 жылда 4-5 метрге жетеді, жыл сайын 20 см өсіп
отырады. Жарық сүйгіш, суыққа төзімді, күй талғамайды, кез-келген топырақта
өсе береді.
Шырша – туысының 50-ге тарта түрі бар. Тянь-Шань шыршасы биіктігі 40-45
м, ені 2 метрге дейін жететін биік, өте әсем ағаш. Сыртқы көрінісі қысыңқы
пирамида тәрізді, көлеңкеге өте төзімді. Жас ағаштың қабығы тегіс, сұр
түсті, ал ересек ағаш діңдері қоңыр түсті, қыртыстары қабыршақтанып сылынып
тез түскіш келеді. Қылқандары 4 қырлы қарағайдікінен қысқа, қою жасыл,
өркенге жеке-жекеден (бір-бірден) кезектесіп орналасады, 7 жылға дейін
түспейді. Дегенмен жыл сайын шырша қылқандарының 71 түсіп, орнына жаңалары
шығып толықтырылатындықтан мәңгі жасыл болып көрінеді, 250-500 жыл жасайды.
Шырша өте баяу өседі, алғагқы 2-3 жылдан соң негізгі тамыры өсуін
баяулатып, жанама тамырлары қаулап өсіп, топыраққа терең кетпей жан-жағына
жайылып кең таралады, сондықтан да қатты дауылға төтеп бере алмайды.
Сүрегі ақ, сарғыш, ақшыл қоңыр, ақшыл қызыл түсті, жұмсақ, жеңіл
болады. Қарағайға қарағанда шыршаның сүрегінде шайыр аз болады, сондықтан
тез шірігіш келеді. Шыршының қабығында илік зат бар, сүрегінен түрлі
құрылыс материалдары, музыкалық аспаптар жасалады.
Шыршалар да қарағайлар сияқты өзінің айналасына микробтарды өлтіретін
фитонцидтер бөледі, ластанған ауаға төзімсіз, сондықтан бұларды демалыс
орындарына, парктерге егеді, суыққа төзімді.
Бұл ағаш басқаларға қарағанда өте тік өседі, әсем, әдемі, алайда өте
баяу өседі, оны қырқып құртуға болмайды, үй іргесіне, өндіріс орындарынан
алшақтау жерлерге отырғызып, қорғау керек. Қазіргі кезде парктерді
көгалдандыру үшін шыршалардың күміс түсті және көгілдір түсті түрлері да
көптеп өсірілуде, олардың биіктігі 40 метрге жетеді, шыққан отаны –
Солтүстік америка.
1.3 Сәндік үшін өсіретін бұталар
Бөртегүл (Syringa-Сирень) – зәйтүндер тұқымдасына жататын, көпжылдық,
бұтақты өсімдік. Биіктігі 2-4 метр. Бөртегүл гүлдегенде әдемі исі бақты
алып кетеді. Сондықтан да оны ауласына өсірмейтін немесе білмейтін адам
кемде-кем. Аулаларда көбіне бөртегүлдің жай түрлері, сондай-ақ венгер
бөртегүлі және амур бөртегүлі өсіріледі. Таралған аймағы Оңтүстік Шығыс
еуропа, Шығыс еуропа, Шығыс және Орталық Азия, Иран, Карпат маңы. Кәдімгі
бөртегүлдің жапырағы жүрек пішіндес, тегіс жиекті, өркен бойына қарама-
қарсы орналасады. Күз түсерде сарғаймайды. Бөртегүлдің сорттары бір-бірінен
жапырақ пішіндері, гүл шоғырлары, гүлдерінің реңдері арқылы ажыратылады.
Табиғатта 30 дан астам түрлері бар. Сәндік үлгіде қолданылатын
түрлері–монстроза - ақ гүлді, Паллида сия көк гүлді, Розеа күлгін және сия
көк түсті. Көгалдандыруда топталған түрлерін қоршау жасауға қолданады.
Бөртегүл отырғызғаннан кейін 5-7 жылдан соң гүлдейді. Жапырақтарының сағағы
ұзын, мықты болғандықтан ұзақ уақыт түспей бұтақта бекініп тұрады.
Гүлдерінің реңіне байланысты бөртегүлдерді төрт топқа бөледі: ақ, көгілдір,
қызғылттау, сия көк түсті. Жабайы өсетіндерінің реңі тек қана сия көк түсті
болады. Мамыр айында гүлдейді. Гүлдеу уақыты 3 аптағы созылады. Гүлпарлы
немесе жай күлтелі түрлері бір мезгілде гүлдейді. Хош иісті бөртегүл жай
бөртегүлдерден 2 апта кеш және 20-25 күн ұзағырақ гүлдейді. Бұл түрдің
гүлдері ұсақ, иісі жоқ деуге болады.
Венгер бөртегүлі кәдімгі бөртегүлден биіктеу, одан 8-10 күн кейін
гүлдейді, гүлдеу ұзақтығы 15-20 күнге созылады. Жапыратары жылтыр, қою
жасыл түсті, сопақ пішіндес. Кей жылдары апырақтарының үстіңгі беті сия
көк, астыңғы жағы сары түсті болады. Бөртегүлдердің гүлдері хош иісті әр
түрлі реңді болғандықтан үй ауласында, парктерде басқа өсімдіктермен
араластырмай, жеке саяжол жасап егеді [1,7].
1.4 Үй іргесіне, көшелерге егілетін сәндік ағаштардың және бұталардың
агротехникасы
Ағаштар мен бұталарды күту жолдары. Жалпы өсімдіктердің ішінде
бұтақтылар мен ағаштар ерекше күтімді қажет етпейтін топтың қатарына
жатады. Жыл сайын оларға топырақ дайындап, отырғызып, ретімен суарып,
қоректендірсе болғаны. Алайда бұтақты өсімдіктердің күтімі мұнымен
шектелмейді. Ағаштар мен бұталардың өсу биіктігі, гүлдеу мерзімдерін,
арақашықтықтарын сақтауды меңгеруде оның күтімін білу маңызды.
Қопсыту. Қопсытудың ең негізгі қажеттілігі – арамшөптерді өрістетпеу.
Әсіресе, тамыры ұзын, жайылып өсетін ағаштар мен бұтақты өсімдіктердің
жақсы өсуіне кедерге келтіреді. Қопсыту бұтақты өсімдіктер мен ағаштар үшін
бірқалыпты жүргізіліп отырғаны жөн. 3 см-ден терең қопсытуға болмайды,
себебі енді отырғызылған өсімдіктің тамырына тиіп, кетіп, зақымдануы
мүмкін.
Түптеу. Қажеттілігі:
- Жаздың ыстық күндерінде топырақ өз бойындағы ылғалдылықты сақтап
тұрады;
- Арамшөптердің өсуі тез тоқтайды;
- Топырақтың құнарлылығы артады, құрамы жақсарады;
-Кейбір түптеуге пайдаланылатын қоспаның құрамында өсімдіктің
қоректенуіне қажетті минералды заттар болады;
- Қыс мезгілінде өсімдіктің жер астында қалған тамырын сақтауға әсерін
тигізеді.
Суару. Ағаштар мен бұталы өсімдіктердің ерекшелігі - өз бойларында
ылғалдылықты көпке дейін сақтай алатындығында. Алайда оларды суарусыз
қалдыруға болмайды. Әсіресе, жаңадан отырғызылған көшеттерді молынан суарып
отырған дұрыс. Әрбір кішкене бұтаға – 5л, ал үлкендеріне – 20л-ден артық су
құю керек. Бұтақты өсімдіктерді суарудың ең тиімді жолы – шлангімен суару.
Оларды суарғанда, өсімдікке қатты жақын су құйып, тамырына зақым келтіріп
алмауды қадағалау керек.
Қыстың ызғарлы суығынан қорғау. Ағаштар мен бұталы өсімдіктер қысқы
суыққа шыдамды болып келеді. Бірақ қаһарлы қыстың қатты ызғары бақшаға
зиянын тигізуі мүмкін. Сол себепті өсімдіктердің қысқы қамын алдын-ала
ойластырған жөн. Жаңадан отырғызылған, соның ішінде мәңгіжасыл және суыққа
шыдамсыз өсімдіктерді полиэтиленді қалтамен жауып қойған дұрыс. Өсімдікті
бойынан асыра қалтамен орап, төменгі бөлігін жел өтпес үшін жерге қазық
қағып байлап қояды. Бұрыннан өсіп тұрған ағаштар мен бұталар суықты көтере
алады, бірақ қалың жауған қар олардың бұтақтарын сындырып зақымдауы мүмкін.
Сондықтан қатты қар жауған күндері өсімдіктерді байлап, орап тастаған
дұрыс.
Қоректендіру. Ағаштар мен бұталар басқа өсімдіктер тәрізді жақсы
қоректендіргенді қажет етеді. Топырақтың құрамында азот, фосфор, калий, т.б
қоректік заттардың жеткілікті болуы сабағы мен жапырағының жақсы өсіп,
гүлінің мол шығуына әсерін тигізеді. Ұзақ уақыт өмір сүрген ағаштарға
қарағанда, жаңадан отырғызылған бұтақтыларды жиі қоректендіріп тұру керек.
Ағаш бұтақтарын дұрыс кесу. Кейде ағаштың қартайған үлкен бұтақтарын
кесуге тура келеді. Осындай жағдай кездесіп жатса, көптеген адамдар жұмысты
тездету үшін, кәрі бұтақты бірден кесіп тастайды. Бұл дұрыс емес. Себебі,
үлкен бұтақтың жартысы кесілген кезде сынып, басқа бұтақтарды зақымдап,
ағаштың қабығын жырып жіберуі мүмкін. Сондықтан үлкен бұтақтарды кесуді
сабақ ұшынан бастау керек. Ең бірінші жас сабақтарын шырпып, артынша
бұтақты 1 м-ден бірнеше бөлікке бөліп кеседі. Бұтақтың түбін ағаштың діңіне
жеткізіп кесіп тастайды. Бұтақты қыс кезінде кескен жақсы. Кесілген
бұтақтың орнына сыр немесе басқа қажетті дәрілерді жағып қояды. Сырмен
дәрілер кесілген бұтақтың орнының тез жазылып, қабықтанып кетуіне
көмектеседі.
Гүлдеп біткен гүлсабақтарын қырқу. Жалпы ағаштар мен бұтақты
өсімдіктердің гүлдеп біткен гүлсабақтарын уақтылы қырқып тұру, келесі жылы
шығатын ағаш пен бұтақты өсімдіктің молынан гүлдеуіне ықпалын тигізеді.
Қырқу. Ағаштар мен бұталарды үш түрлі себеппен қырқады:
1. Өте әлсіз, ауру бұтақтарынан және зақымданған бұтақтарынан арылту
үшін;
2. Өсімдікті белгілі пішінге келтіру мақсатында;
3. Мол гүлдеуі үшін.
Көбеюі. Барлық организмге тән тіршілік қасиеттерінің бірі – көбею.
Өсімдіктер жыныссыз және жынысты жолмен көбейеді. Тұқымымен көбейсе оны
жынысты көбею деп, организмнің бөліктері бөлініп, өзінше жеке организмге
айналатын болса оны жыныссыз көбею дейді. Жыныссыз жолмен көбеюдің негізгі
түрі вегетативтік көбею. Жер жүзіндегі көп өсімдіктер, соның ішінде ағаштар
мен бұталар осы жолмен көбейеді.
Жер бетіндегі өркендерінен көбею. Кейбір ағаштар жер бетіне көктеп
шыққан өркендері арқылы, мысалы томарша өрбіндерінен (шыбықтарымен), сұлама
бұтақтарымен көбейеді. Томарша өрбіні дегеніміз - өсіп тұрған сүректі
өсімдіктердің дің-сабағын арамен кесіп алғаннан немесе дауыл сындырып
кеткеннен кейінгі оның орнында қалған томарынан өсіп шыққан шыбықтар.
Томарша өрбінінен тал, қайың т.б. ағаштар көбейеді.
Тамыр атпаларынан көбею. Кейбір өсімдіктердің жанама тамырларында
болатын қосалқы бүршіктерінен өскен өркендерін тамыр атпасы деп атайды.
Көптеген өсімдіктер, соның ішінде теректер, тал, қандыағаш, ақ қараған,
бөртегүл т.б өсімдіктер тамыр атпаларынан көбейеді.
Телу. Қолдан вегетативтік көбейтудің бірден-бір тәсілі. Телу дегеніміз
– бір өсімдіктің бүршігі бар бөлігін алып екінші өсімдік денесіне ұластыру.
Өзінің тамырында өсіп тұрған өсімдікті – телітуші, ал оған әкеліп
ұластырылатын бүршігі бар бөлікті телінуші деп атайды. Телітуші мен
телінушінің әрқайсысын компанент деп атайды.
Телу ісі нәтижелі шығу үшін қойылатын талаптар – телінуші ретінде
алынатын компаненттің өзі жас, ауруға шалдықпаған болуы қажет. Телітушіні
де таңдап алған жөн. Телітушінің мынадай қасиеттеріне көңіл бөлген жөн:
тамыр системасы жақсы жетіліп, телінушіден қаулап шыққан өркендерге
қоректік заттарды толық жеткізетіндей болуы қажет.
Телудің жүзден астам түрлері бар. Олардың ішінде көбінесе іс жүзінде
қолданылып жүргендері – жанастыра телу, кесінділеп телу, көзшелеп телу
(окулировка).
Міне ағаштарды осындай бірнеше жолдармен көбейтуге болады. Енді,
сәндік, көгалдандыру мақсатында өсірілетін ағаштар мен бұталардың
кейбіреулерінің агротехникасына сипаттама береміз.
Теректер. Күтімі. Топырақ талғамай өседі. Күн көзіне өскенді ұнатады.
Жазда күн аралатып мол суарады. Көктем, күз мезгілінде қидың шіріндісімен
қоректендіреді.
Көбеюі. Қалемшеден (шыбықтан), көбінесе жіңішке бұтағынан көбейтеді.
Терек отырғызуға ең қолайлы кез – көктем.
Отырғызылуы. Ол үшін қазылатын шұңқыр диаметрі 1-1,5 метр, тереңдігі
ағаш түріне байланысты. Әдетте ағаштардың арақашықтығын 3 м, егер желге
тосқауыл мақсатында болса, жиірек - 2 м егіледі.
Қайың. Күтімі. Қайыңның өсіп келе жатқан бұтақшаларын кесіп, пішінге
келтіреді. Жас көшеттерін алғашқы жылдары қысқы суықтан қорғау керек.
Жалғанбалы түрлерінің артық бұтағын қырқады.
Қайың ерте көктемде-ақ бүр жарады. Бір үйлі өсімдік болғандықтан
гүлденген кезде алдымен қызғылт түсті сырға гүлшоғырын құрайтын аталық
гүлдер шығады, аналық гүлдер жасыл түсті сырға гүлшоғырын құрайды. Аталық
сырға гүлшоғырлар аналықты тозаңдандырған соң қоңырқай тартып түгелдей
үзіліп түседі, аналық гүлден қанатты жеміс дамиды.
Көбеюі. Қайың тұқымын шілденің аяғы мен тамыздың басында жинайды. Қайың
ормандарын көбейту мақсатында тұқымынан өсірумен орман шаруашылығы арнайы
шұғылданады. Күзде – қыркүйектің екінші жартысында мөлшермен 1 гектар жерге
70 кг тұқым себеді. Егер жазда шілденің екінші жартысында себетін болса
гектарына – 35, 50, 75 кг алынады. Тұқымы өте жеңіл болғандықтан құммен
араластырып тереңдігін 7-8 миллиметрге сіңіреді. Негізінен қалемшелеу
арқылы оңай көбейтіледі.
Қарағай. Күтімі. Күн сәулесін, көлемді жерді қажет етеді. Қарағай
қысқы суыққа төзімді, ыстық пен құрғақшылықтан зардап шакпейді. Топырақ
талғамайды, артық ылғалдылықты жақсы қабылдайды. Балқарағайдың жас
көшеттерін алғашқы 2-3 жыл қысқы суықтан қорғап, орап қойған дұрыс. Басқа
өсімдіктер сияқты жылына бір рет көктемде қоректендіріп отырады. Көктемде
қылқанжапырақты ағаштарға арналған минералды заттармен қоректендіріледі.
Қажетті заттары жеткілікті қарағайдың қылқанының түсі қанық болады.
Көбейтілуі . Тұқымын себу немесе қалемшелеу арқылы көбейтіледі.
Аурулары мен зиянкестері: 1) су тәрізді тот басу – осы ауру кезінде
ашық-сарғыш дақтар пайда болады. Мамыр айынан бастап, 3 мерзім бордосс
сұйықтығымен тазарту керек.
2) өскіндердің кеуіп кетуі – яғни, қылқандардың сарғаюы және түсуі.
Көктемде өсімдікті жүйелі түрде құрамында қола бар сұйықтықтармен бүрку
керек.
3) қылқандардың сарғаюы мен түсуі – алдын-алу үшін арнайы органикалық
тыңайтқыштармен суару және шіріп қалған қылқандарынан уақытылы тазарту
қажет. Шілде және тамыз айларында 2 пайыз коллоидты бордосс сұйықтығымен
бүрку керек.
4) қарағай биті түскен кезде – қылқандары сарғайып, жас бұтақтары дұрыс
өспейді. Ерте көктемде децис пен карбофос сұйықтығымен бүрку керек.
Тазартуды әрбір 10-12 күнде атқару қажет.
5) қарағай хермесі – осы ауруға қарсы маусым-тамыз айларының аралығында
карбофос сұйықтығымен тазартқан дұрыс.
6) қарағай рагымен зақымданған өсімдік қатты өзгеріске ұшырап, дамуы
тоқтайды. 5 пайыздық қола купорасы бар сұйықтықпен тазартады.
Шырша көктемде – мамыр айында сары түсті аталық бүрі мен күлгін қызыл
түсті аналық бүрлер дамиды. Жел арқылы тозаңданады. Пісіп жетілген
бүрлерінің ұзындығы 10-12 см, түсі қызыл қоңыр, тұқымдары қанатты, жел
арқылы ұшып таралуға бейімделген.
Бөртегүл. Күтімі. Ашық күнді сүйеді, ала көлеңкелі жерде де жақсы, ұзақ
гүлдейді. Суыққа да, құрғақшылыққа да төзімді. Гүлдеп болған соң қураған
гүлшоғырларын бірден кесіп тастау керек. Себебі, бөртегүлдің гүлдеген
бұталары келесі жылы гүлдеуге жарамай, қара шірікке айналады. Ал гүлшоғырын
кесіп тастаса, келесі жылы жақсы гүлдейді. Гүл бүршіктері бір жылдық
өркендерінен дамиды, қыстап шығып көктемде гүл жарады, сондықтан көктемде
бөртегүлді шырпымайды. Бөртегүл мамыр-маусым айларында суды көп қажет
етеді. Бұталары осы айларда көп суарудың нәтижесінде гүлді мол береді.
Негізі 1-2 бұтағын ғана қалдырып, қалған өскіндерді түбінен қырқып алып
тастаған жөн.
Көбейтілуі. Бөртегүл тұқымынан, қалемшеден, тамыр атпаларынан көбейеді.
Бөртегүл жыл сайын тамырынан бірнеше жас өскін бөліп отырады. Осы өскінді
түбінен бөліп немесе оған жақсы сұрыпты қалемшені жалғау арқылы көбейтуге
болады. Жаз айларында көлеңке жерде, күзде ашық алаңда бұтағын қалемшелеу
арқылы да көбейтеді.
Кез келген ағаштардың, бұталардың әдемі, түзу болып өсуі үшін оларды
көшет кезінен тәрбиелеу керек. Өсімдіктер де адам сияқты, жас кезінде
қандай тәрбие берілсе, солай болып өседі. Яғни көшеттердің бұтағының тік
өсуін қадағалап, астыңғы жапырақтары мен бұтақтарын алып отырса әдемі өседі
[5,8].
1 кесте
Ағаштар мен бұталардың сыртқы ортаға талабы
Өсу Өсу Жарық Көлеңке Тез Баяу
ортасына ортасына сүйгіштер сүйгіштер өсетіндер өсетіндер
ерекше орташа
талап талап
ететіндер ететіндер
Емен Қайың Қайың Емен Тал Жөке
Үйеңкі Қарағай Қарағай Жөке Терек Қарағай
Қарағаш Бөртегүл Терек Шагіршін Шаған Емен
Жөке Сары акацияБалқарағай Шырша Қайың Аткаштан
Итмұрын Тал Самырсын
Шаған Тобылғы Үйеңкі Самырсын Шарша Кедр
Самырсын Үшқат Шаған Аткаштан Көк терек
Жасмин Бөртегүл Туя
Сары акацияЖасмин Балқарағай
Тобылғы Мойыл Жыңғыл
Жыңғыл Долана
Жиде Шетен
Шырғанақ Ырғай
1.5 Аулада өсірілетін гүлдерге жалпы сипаттама
Аулада гүл өсіру үшін алдымен жерді дұрыс таңдап алған жөн. Тегіс және
күн сәулесі жақсы түсетін жерге егілген гүлден нәтиже күтуге болады.
Өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктеріне, сыртқы ортаға талабына,
сорттарына қарай үшбұрыш, төрт бұрыш, трапеция, бесжұлдыз т.б. пішіндер
жасауға болады.
Себілетін өсімдіктердің биіктіктерін, сабақтарының қалай жайылып,
төселіп, өрмелеп өсетіндігін ескеру қажет, биік өсетіндері аласа
өсетіндерді қалқаламайтындай, ал жайылып өсетіндері тік өсетіндерге кедергі
жасамайтындай болу керек. Гүлзарлардың жиектерін жағалай енін 20-25 см етіп
көк шөп еккен дұрыс, ол әрі сән берсе әрі күн сәулесін жақсы түсіруге
көмектеседі.
Гүлзарларды арнай өлшеуішпен (рулетка) есептей отырып жасайды. Гүл
себетін жерге құнарлы топырақты алдын-ала дайындайды. Ол үшін күзде жерді
аударып, арам шөптерден тазартып, тыңайтқыштар шашады. Көктемде қайтадан
аударып, тыңайтқыш шашып, гүлзарлар аласарып қалса топырақ қосып
биіктетеді.
Аулада өсірілетін гүлдер бір жылдық, екі жылдық, көп жылдық және сәндік
бұталар деп бөлінеді.
Бір жылдық: циннния, хош иісті темекі, космея, петуния, бір жылдық
астра, колендула, настурция т.б.
Екі жылдық: қоғажай, шерменгүл, қоңыраугүл т.б. жатады.
Көп жылдық: флекс, астра, пиязшықты өсімдіктер, інжугүл, қара қоғар,
желайдар, гладиолус, георгина, троллиус, ромашка пион т.б.
Аулада жиірек өсірілетін түрлерінің кейбіреулерінің жалпы сипаттамасына
тоқталамыз.
Бегония (Begonia-Бегония). Қаланы, ауланы көгалдандыруда жаңашыл да
қарапайым гүлдерді енгізсе, гүлзарлардың келбеті өзгерері сөзсіз. Отандық
гүлдердің арасында көгалдандыруға тиімді түрлері бар. Бегония гүлі өте
әдемі, сонымен қатар гүлзарларға жақсы келеді. Ол – бегониялар тұқымдасына
жатады. Олар гүлзарлардың шеткі бөлігінде және топтап отырғызғанда әдемі
көрінеді. Көптеген гүлдермен сәйкестікте жақсы өседі. Өсімдіктердің
арасында әдемі жапырақтарымен ерекше орын алады. Бегонияның негізі
Американың тропиктік ормандарынан, Азия мен Африкадан бастау алады. Ол
бегониялар тобынан тарайды. Олардың 800-1000- ға жуық түрлері бар.
Бегонияларды жалпы әдемі жапырақты және әдемі гүлдейтіндер деп екі
топқа бөледі. Оларды көгалдандыруда біржылдық гүл ретінде қолданады. Ол
маусым айынан бастап, бірінші суық түскенге дейін молынан гүлдеп тұрады.
Гүлдерінің түсі күлгін, ақ, қызыл болып келеді.
Раушан (Rosa-Роза) - раушангүлділер тұқымдасына жататын, өсімдік
әлемінде “гүл патшасы” атағына ие болған өсімдік. Негізінен субтропикалық
аймақтарда, солтүстік жарты бөлікте және таулы тропикалық елді мекендерде
кең таралған. Елімізде раушан гүлінің табиғи түрі итмұрынды орман, тоғайлы
алқаптарынан кездестіруге болады.
Жер бетінде раушан гүлінің 350 түрі, 200 мыңнан астам сұрпы бар. Бұл
өсімдіктің көптеген түрлері бақша мен аула көркін келтіру үшін және
гүлзарларды сәндеу үшін қолданылады. Өсу тұрғысына қарай шөптесін, бұтақты,
аласа бойлы, шырмалып өсетін және бұтағы төмен қарай құлап өсетін түрлері
бар. Соңғы санақтың нәтижесінде раушанның будандастырылған жаңа түрлерінің
саны 100 мыңнан асып кеткен. Биіктігі 10 см болатын немесе 10 метрге дейін
бойлайтын түрлері бар. Осы көп гүлдердің ішінен аласа бойлы раушан гүлін
ерекше атап өтуге болады. Биіктігі 20-25 см болатын бұл түр ұзақ гүлдейді.
Олардың ішінде биігірек түрлері де бар, олар 45 см-ге жетеді. Гүлдері ұсақ
болғанымен өте әдемі. Қысқы суыққа төзімді. Бұтақты раушан гүлінікі сияқты
тікенектері жоқ.
Пейжаздық раушан гүлінекіге бөлуге болады.
- Жыл сайын сабағын түзеп тұруды қажет ететін түрі. Олардан көбіне
қоршау жасайды және оны артқы қатарға егеді.
- Шырмалып және жайыла өсетін түрі. Бұл түрлер барлық гүлдермен
сәйкестене алады.
Шырмауық раушан екі топқа бөлінеді. Жаздың басынан қоңыр күзге дейінгі
аралықта гүлдейтін және жаз айында бір ай ғана молынан бір-ақ рет гүлдейтін
раушан. Әрине екі раушанды салыстыруға келмейді. Себебі, бір рет, бірақ
молынан гүлдейтін раушан өздігімен ерекшеленсе, қоңыр күзге дейін аздан
болса да үнемі гүл жарып тұратын раушанның гүлдері үлкен, түсі қанық
болады. Сондықтан да аулаға шырмауық раушанның екі түрін де отырғызған
артық болмайды.
Жайыла өсетін түрлері өзі өсіп тұрған жерін екі жылда түгелдей жаулап
алады. Олардың биіктігі мен пішіні түріне байланысты. Беткей жерлерді
әсемдегенде өте ыңғайлы. Себебі, күтімді аса қажет етпейді әрі арам
шөптерден құтылудың жақсы амалы. тамыры қатты өсіп кетпейтіндіктен,
жанындағы өсімдіктерге зиян келтірмейді.
Шырмалып өсетін түрлері отырғызылғаннан кейін екінші жылы ғана
гүлдейді. Ал бірінші жылдың өзінде екіден төрт метрге дейін өскін береді.
көбіне қақпа, түрлі тіреуіштерге, қабырғаға, күркелерге өсіреді. Әрбір түп
раушанның арақашықтығы бір жарым метр болуы керек. Орташа және ұсақ гүлдері
бар шырмалып өсетін раушан гүлі өте қалың, мол болып гүлдейді. соның
арқасында әдемі көрініс береді. Өскіндерінің биіктігі алы метрге дейін
жетеді.
Аласа бойлы раушан гүлі ерекше күтімді қажет етпейді. Биіктігі 25-35 см-
ге дейін жетеді. көбіне жол жиегінде егіледі. Түбектерде өсіргенге де
қолайлы.
Сұрпына қарай мамыр айынан бастап, алғашқы қар түскенге дейін гүлдейді.
Гүлдеп болған соң гүлсабағын қырқып отырса, жаңа гүл түйіндері шығады.
Гүлінің түсі ақтан қараға дейін болады. Бақшаны көгалдандырған кезде раушан
гүлінің түрлерін дұрыс таңдай білу қажет.
Бақытгүлі (Chrysanthemum-Хризантема) - алғашқа рет мыңдаған жылдар
бұрын Қытай мен Жапонияда өсірілген. Бақытгүлі – күрделігүлділер
тұқымдасына жататын, жаздың күзге ауысқан мезгілінде бақшаны, ауланы
әдемілікке бөлейтін көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктің бірі.
Бақытгүлінің аулада өсірілетін 650-ге жуық ерекше сұрыпты түрлері бар.
Гүлшоғырларына қолданылатын үлкен бақытгүлдер арнайы жылыжайларда ғана
өсіріледі. Ал ұсақ гүлді бақытгүлдерді бақшадан кездестіруге болады.
Бақытгүлдер бойының биіктігіне қарай үшке бөлінеді: аласа бойлы, орта
бойлы және биік.
1- топ. Жиекті аласа бойлы бақытгүлдердің бойының биіктігі 30 см-ге
дейін жетеді. Ерте гүлдейді және тамыры да қысқа болады. Бірақ көлденеңінен
жайылып өсіп, 60 см-ге жетеді. Бойы аласа болғандықтан гүлдері ұсақ, өте
көп болады. “Мальчиш-Кабальчиш” – бойы 25 см болатын бақытгүлі. Гүлінің
түсі күлгін, жай күлтелі. Маусым айында гүлдеуі басталып, 30-35 күнге
жалғасады. Жолдың жиегінде және алма ағаштарының маңына отырғызған әдемі
көрінеді.
2- топ. Орта бойлы топ гүлдерінің биіктігі – 30-50 см аралығында
болады. Ерекшелігі – гүлінің түстері әр түрлі және көбі гүлпарлы (махровый)
болады. “Янтарь” бойының биіктігі 50 см болатын бақытгүлі. Гүлі гүлпарлы,
диаметрі – 7,5 см. Тамырынан бұтақ көп өсіп шығады. Осы топтың гүлдері
сабағы мықты, кесілгеннен кейін де суда ұзақ (20-25 күн) тұрады.
3- топ. Бұл топқа бойының биіктігі 50-120 см аралығындағы бақытгүлдер
жатады. Биік бойлы бақытгүлдер кеш гүлдейді. Кейбір түрлері қазан айының
екінші жартысында гүл жаратындықтан, кейде қар ерте түскен кезде гүлдеп
үлгере алмай қалады.
Қызғалдақ (Tulipa-Тюльпан) – лалагүлдар тұқымдасына жататын, ерте
көктемде гүл жаратын, пиязшық өсімдік. Қызғалдықтың жер үсті бөлігі – 2-4
жапырақтан, 1 гүлден (бірақ кейбір түрлерінде, мәселен гүл шоғырында 2-10-
ға дейін гүлі болады) тұратын тік сабақ. Бойының биіктігі 15-50 см
аралығында болатын қызғалдақтың мыңдаған түрлері бар. Қазақстан аймағында
34 түрі кездеседі. Ботаника бағына қызғалдақтың бір түсті түрін топтап егу
керек. Себебі, оның бір пиязшығы бір дана ғана гүл жарады. Көлемі үлкен бақ
ішінде бір ғана қызғалдақ көрінбей қалуы мүмкін. Қызғалдақтарды 1-2 м жерге
арақашықтығы 10-15 см қалдырып жиі егіп, көктемгі гүлзар жасауға болады.
Қызғалдақтың гүлінің түсі ақтан қараға дейінгі аралықта. Кез келген түрі
мен түсі өте әдемі.
Қызғалдақтың көптеген түрлері бар. Солардың ішінде Қазақстан аумағында
кездесетін түрлеріне тоқтала кеткенді жөн көрдік.
Жатаған қызғалдақ – Қазақстанда кездесетін жабайы 34 түрдің ішіндегі
солтүстікте өсетін орманды далаға дейін жеткені. Республикамыздың бүкіл
солтүстік-шығыс бөлігінде (Қостанайдан Шығыс қазақстанға дейін, Оңтүстік
қазақстан облысында) кездеседі. Көпжылдық өсімдік, пиязшығын жыл сайын
жаңартып отырады. Майысқақ сабағының биіктігі 25 см, екі-үш жіңішке белбеу
тәрізді жапырақтары кездеседі. Гүлсерігі басқа лалагүл тұқымдастарындай екі
қатар болып орныққан жай 6 ақ, күлгін, жиі өте ашық, көкшіл-күлгін
жапырақшалардан құралады. Аталығы да алтау, жіпшелері сары тозаңды өте
ұсақ. Қоршаған ортаның температурасындағы өзгеріске өте сезімтал. Ауа
қысымы жоғары болса ашылады, ішкі клеткалары созылады, кеңейеді, ауа қысымы
төмен болса, гүлдері жабылады (сыртқы клеткалар кеңейеді). Осы
ерекшелігімен қызғалдықтың гүлдері күндіз барынша ашылады, кешке қарай,
жаңбырлы күндері жабылады. Олардың гүлдері нәрсіз (шырынсыз), гүлдің түсі,
әдемілігі, тозаңның көптігі жәндіктерді шақырады (шыбын, ара, ұсақ қоңыз),
жәндіктер өсімдіктерді айқас тозаңдандырады. Биологиялық ерекшілігінен тыс
қызғалдақтың ерте көктем (сәуір-мамыр) айларында гүлдеуіне ықпал етеді.
Пиязшықтың ортасында жаңарған түйін және келер жылдың өскіні, жаз-күз
айларында келер жылы гүлдеуге дайындалады. Қар еріген мезгілде топырақ
бетінде жапырағы мен бүршігі дайын сабағы пайда болады, жылдам өсе
бастайды, ал бүршігі гүлдейтін күндер таянғанда түрге тән түске ене
бастайды. Жемісі (тұқымы) үш қырлы үшкірлеу қорапша, гүлдеген соң бір айдан
кейін жетіледі. Ішкі жағы үшке бөлінген (бағана-қалқан) әрқайсысында екі
қатар, мықты қапталған, тегіс, қоңыр түсті тұқым бар. Пісіп-жетілген соң
қорапша ашылады да тұқым жерге шашылады. Келесі көктемде олардан жас
өсімдіктер пайда болады. Олар табиғи жағдайда тек 10-15 жылға жуықтағанда
гүлдей алады. Қызғалдақтардың көпшілігі тек тұқымынан көбейеді, вегетативті
жолмен көбейетіндері өте аз. Пиязшығын қазып алмағанның өзінде, тек
сабағынан үзіп жинаудың өзі уақыт өте жойып жіберуі мүмкін. Ғалымдар жылдан-
жылға азайып бара жатқандығын ескеріп, бұл түрді басқа қызғалдақтармен қоса
Қазақстанның қызыл кітабына енгізді.
Шренк (Гесснер) қызғалдағы – Қазақстанның далалы, шөлді және шөлейтті
кеңістігіне тән түр. Каспий маңынан бастап, Шығыс аласа тауларында және
Республиканың ең солтүстік шекарасынан бастап, Балқаш көліне дейінгі
аралықта кездеседі. Өте тартымды, көктемде (сәуір-мамыр) гүлдейтін өсімдік.
Барынша үлкен пиязшығы қара қошқыл құрғақ қабыршақпен қапталған және тегіс
жалаңаш сабағының биіктігі 40 см. Жапырағы (жиірек, үшеу) созыңқы, бас
жағына қарай кішірейеді, гүлден қысқа. Гүлі тостаған тәрізді – таспа
пішінді, биіктігі 7 см-ге дейін, жағымды, жеңіл хош иісті. Түсі әр түрлі –
ақ, сары, күлгін, қызыл, ақшыл-көгілдір, сиякөк. Гүлдің ортасы сары немесе
қара ноқатты. Аталық жіпшелері және төзаңдары сары немесе қара. Жемісі
үлкен, құрғақ ұшқырлы, қауашақтар 200 немесе одан көбірек жақсы жетілген
тұқымдардан тұрады.
Бема қызғалдағы – Қазақстан шөлінің жергілікті типтік түрі. Құмды және
Балқаш-Алакөл шөлінің шұңқырлы, қиыршық тасты құмды жерлерінде және
Бетпақдаланың шығыс бөлігінде, Алматы және Жамбыл облыстарының жерлерінде,
топырақта өседі. Басқа түрлерден пязшығының ешқайсысына ұқсамайтын
қабыршағының құрылысымен ерекшеленеді. Олар өте қатты жұмыртқаның қабығы
тәрізді, қара қошқыл түсті топырақтың жоғарғы қабатына дейін созылған. Саны
көп, қабыршақтардың бас жағы сабақтың жер беті бөлігінің айналасында тығыз
қап құрайды. Түтіктің ұзындығы 15-20 см жетеді. Сабағының (жер беті бөлігі)
биіктігі 40 см-ге жетеді. Мықты, жалаңаш, төрт жапырағы ұшына қарай
біртіндеп қысқара түседі. Жапырағы ұзын (бірақ гүлінен қысқа) қандауыр
жиектері толқынданған, гүлі жалғыз, үлкен (биіктігі 7 см-ге дейін), пішіні
сәнді. Гүлсерігінің жапырақтары ашық-сары түсті, жылтырақ, ұш жағына қарай
тартылған, үлпілдек. Аталық жіпшелері және тозаңдары сары түсті,
тозаңдарының қою немесе қара түстері де кездеседі. Бема қызғалдағы сәуірден
мамыр айының басына дейін гүлдейді. Мамырдың аяғы маусымда жеміс береді.
Тұқымымен және вегетативті түрде (пиязшықтарымен) көбейеді.
Бұл түрдің жоғары сәндік қасиеті – гүлі үлкен, сабағы биік, әрі мықты,
өкінішке орай мәдени түрде және сұрыптауда өсіру қиындығына байланысты
таныла алмай отыр.
Бузовский қызғалдағы – бұл да шөлдік түр. Бема қызғалдағына қарағанда
кең тараған. Қазақстанда Арал маңынан бастап, Балқаш-Алакөлге дейінгі
аралықта және Жоңғар алатауында кездеседі. Құмды, сазды қиыршық тасты
шөлдерде, аласа таулардың құрғақ беткейлерінде өседі. Пиязшығы айтарлықтай
ұсақ, диаметрі 1 см айналасында, терлі қабыршағы қошқыл түсті, сабағының
биіктігі 30 см-ге дейін, кейде 40 см-ге дейін жетеді. Екі бір-бірінен алшақ
орналасқан ұзын, жапырағы жіңішке таспа тәрізді.
Гүлдері жалғыздан түпте екі-үштен, кейде көберек (кейде сегізге дейін),
гүлсерігінің жапырақтары ұсақ (ұзындығы 1,5-3 см), үшкір, ішкі жағы ақ, түп
жағында сары дақтары бар. Сыртқы шеңбер жапырақшаларының сырты сұрғыш-сия
түске боялған. Сол себептен де жабық тұрғанда гүлдерінің түсі алатау
бәйшешегіне ұқсайды. Көптеген тұрғындар қызғалдақтың бұл түрін басқа да
ұсақ гүлді түрлер сияқты бәйшешек деп есептейді. Өте ерте гүлдейді
(наурыздың соңы, сәуірдің басы тек тауда мамырдың басына дейін), жемісі
мамырдың соңы маусымда піседі. Тұқымымен, сирек түрде вегетативті жолмен
көбейеді. Топтаса өскен түрі өте тартымды сәндік өсімдік.
Грейга қызғалдағы – жабайы түрде тек Қазақстанның оңтүстігінде және
Өзбекстан мен Қырғызстанның шектесетін жерлерінде өссе де әлемге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz