Өсімдік ткандерінің культурасы - биологияның практикамен тығыз байланысты бір саласы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
КІРІСПЕ 9
2. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ҚЫСҚАША ШОЛУ 10
2 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛЫ 24
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ 36
ҚОРЫТЫНДЫ 43
4 ЕҢБЕКТІ ҚАУІПСІЗДЕНДІРУ ТЕХНИКАСЫ 44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47

РЕФЕРАТ

Жұмыс компьютерде терілген 48 беттен тұрады, 10 кестесі бар, 3
суретпен безендендірілген.
Жұмыстың мақсаты – апикальды меристема культура әдісі арқылы
құлпынайдың вируссыз алғашқы материалын алудың теориялық және практикалық
негіздерін зерттеу.
Құлпынай сортының ерекшеліктерін қалпына келтіретін өскінтүзудің
сорттық ерекшеліктері туралы деректер алынды.
Осындай зерттеулер отырғызуға арналған құлпынай материалдарының
шығуын ұлғайту және оның жылдам көбею жолдарын іріктеуге бағытталған.
Жұмысты орындау кезінде 32 әдебиет пайдаланылды, оның 2 – шет
тілінде.
Кілтті сөздер – in vitro, культура, құлпынай, меристема, микрокөбею,
эксплант, Зенга Зенгана, Редгаунтлет, Веденсвил-8.

КІРІСПЕ

1990 жылдан бастап экономикалық және әлеуметтік дамудың негізгі
бағыттарында алғаш рет биотехнологиялық әдістің маңызы атап көрсетілгендей
физика-химиялық биология мен биотехнологияны бұдан әрі дамыту және олардың
жетістіктерін медицинада, ауыл шаруашылығында және өнеркәсіпте пайдалану
керек екені тағайындалған. Биотехнология әдістемелері бойынша мақсатты жан-
жақты ғылыми-техникалық бағдарлама жасалды 3.
Осы жағынан алғанда белгілі бір дәрежедегі перспектива ауыл
шаруашылық өсімдіктерінің тұтастай түрлерін культивациялаудың дәстүрлі,
классикалық әдістерінен биотехнологиялық әдісіне ауысуына байланысты 4.
Жеміс шаруашылығының қарқынды дамуына байланысты шын мәнінде жылдам
отырғызылатын материалдарды көбейтуге және сауықтыруға арналған жаңа
технология жасалды, ол клональды микрокөбейту (немесе in vitro көбею)
деген атқа ие болды. Оның мәні температурасы, жарығы және ылғалдылығы
қадағаланатын жасанды қуаттандырғыш ортаға отырғызылған шағын көлемді
өсімдік (0,5 – 10 мм көлемдегі бүршік, ұшы) көбейе келе қосымша өскіндер
түзеді. оларды біртіндеп бөлектеп, қайта отырғыза отырып, лабораториялық
жағдайда бірнеше айда бірнеше мыңдаған өсімдік алуға қол жеткізуге болады
5.
Жаңа әдістің арқасында, осылайша егістіктердегі барынша ауыр
агротехникалық жұмыстардың орнына енді өнеркәсіптік құрылғылар орнатылды,
оларда клеткаларда талап етілетін сападағы биомасса өсіріледі, сөйтіп
тұтастай өсімдік организмін өсіруге кететін ресурс пен уақыт үнемделеді
4.
Қуаттылық құндылығы жоғары тез көбейіп, ерте жетілетін дақыл ретінде
құлпынай жеміс шаруашылығы өнімін ұлғайтудың резерві болып табылады.
Осыған орай бұл жұмыстың мақсаты апикалды меристема әдісі арқылы
құлпынайдың вируссыз алғашқы материалын алудың теориялық және практикалық
негіздерін зерттеу.

2. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ҚЫСҚАША ШОЛУ

In vitro дақылы әдісінің тамыры ХІХ ғасырға барып тіреледі 6.
Бірқатар авторлар 6, 7, 8 бақыланатын жағдайларда оқшауланған дақыл
әдісін қолдануға талпыныс жасалған барынша ерте кезеңдегі жұмысқа Боннн
(1907), Сакс (Sachs, 1893), Блоцишевский (Blociszewsky, 1876), Браун мен
Моррис (Morris, Brown, 1892) зерттеулері болғанын көрсетеді. Осы
зерттеулерде ұрық тұқымнан тармақталып шығарылды, қуаттау көзінен
ажыратылып, жасанды оқшауландырылған жағдайда өсірілді. Ерте кездегі
жұмыстың тағы бірінде тканьдер дақылы әдісі қолданылды, ол Рехингердің
(Rechinger, 1893) зерттеуінде кездесті. Ол әртүрлі өсімдіктердің сабақтық
және жер асты бөлігі тканінің салмағын барынша азайтуға ұмтылды, мұнда
өсуі, каллустың түзілуі бақыланды. Алайда Рехингер тканнің бөлігін
қуаттанатын ортада емес, стерильдік жағдайы сақталмаған құмда өсірді.
Габерландт (Haberlandt, 1902) алғаш рет тканьдер дақылы әдісін
өсімдік объектілеріне қолданды. Ол хлорофилден тұратын жапырақтардың
клеткалармен тұйықталған полибақшалы паренхимдер клеткаларымен жұмыс
істеді. Габерландтың сәтсіздігі ұзақ уақыт бойы тканьдер дақылы әдісін
өсімдіктер объектілеріне жасауға қызығушылығын жоюға себеп болды. Дегенмен
1904-1907 жылдары Гаррисон Габерланд айтқан идея жануарлар ткандерінде
тәжірибелік түрде жүзеге асырылатындығын көрсетті (Harrison, 1904, 1907).
Гариссон құрбақаның нейробластын лимфалық сұйықтықта өсірді, яғни іс
жүзінде in vitro-ны жануарлар объектісінде емес, оқшауланған клеткаларда
өсіру мүмкіндігін дәлелдеді. Осылайша, ол Габберландтің өсімдік клеткасында
дәлелдей алмағандығын дәлелдеді.
Гаррисонның (Harrison, 1907), Картелдің (Carrel, 1911) және
Барроустың (Burrows, 1911) зерттеулерінің нәтижесінде қысқа мерзімде
ткандер дақылы әдісінің негізі жануарлар объектісінде жасалды. Оқшауланған
ткандер дақылы әдісін жасау және өсімдіктердің табиғи қуаттау
ортасындағыдай өсімдік объектілерін өсіру талпыныстары сәтсіздікпен
аяқталды.
Осыны ескере отырып, бірқатар зерттеушілер өсімдік клеткаларын өсіру
үмітсіз болып табылады деп санады, сөйтіп оның тотипотенттілігі туралы
түсінікке күмән келтірілді.
Сөйтіп қуаттау ортасы мен техникасының құрамын жетілдіру өсімдік
объектісінің in vitro дақылы үшін шамалы кешігумен жүрді. Сонымен Овербик
(Overbeek et al, 1941) ол енді шығып келе жатқан алғашқы сәтіндегі
меңдуананың ұрығын кокос жаңғағының сұйық эндоспермінде өсірді.
Алайда, бұдан ары қарай өсімдік ткандері үшін қуаттау жағдайы барлық
қажетті компоненттерімен бірге синтетикалық күрделі қуаттау ортасын құру
арқылы жасалды. Осындай қуаттау ортасын және ыңғайлы зерттеу объектісін
пайдалана отырып, Робинсон (Robbins, 1922) және Габерландтың шәкірті Котте
(Kotte, 1922) салыстырмалы түрде тамырдың ұштарының меристем дақылын ұзақ
уақыт қолдап тұруға қол жеткізді. Коте мен Роббинс әртүрлі қант енгізілген
қуаттау ортасының құрамын, жекелеген аминқышқылдарын, ет экстрактілерін
немесе ашытқы сығындыларын жетілдірді.
Оқшауланған тамырлар дақылын Н.Г. Холодный 1915 жылдың өзінде
бастаған жұмысында қолданған. Осылайша тамырлар ұштарының дақылы бойынша
ерте кездегі жұмыстар біздің елімізде жасалған.
Отызыншы жылдары өсімдік ткандерінің дақылы әдісі өзінің қазіргі
сипатын иеленді және қазіргі кезде қолданылып жүрген техникадан шамалы
ерекшеленеді. Бұл ретте американ оқымыстысы Уайт пен француз оқымыстысы
Готренің қосқан үлесі ерекше. Уайт қуаттау ортасының құрамын жетілдірді, ол
қазіргі кезде өсімдік оқшауланған ткандер дақылы әдісімен зерттеулерде
кеңінен қолданылады, және бірінші болып егер оны жаңа қуаттау ортасына
ауыстырып отырғызса, тамыр меристема уақыты шектелместен өсіріле беретінін
көрсетті (White, 1932, 1933, 1934).
Готренің негізгі еңбегі in vitro-ны әртүрлі органдардың ткандерін
көптеген бір бойлы, екі бойлы, даулы және жалаңаш тұқымдық өсімдіктерде
өсіру болып табылады. Осылайша, ол 150-ге жуық әртүрлі өсімдіктер
ткандерінің түрлерін зерттеді (Gautheret, 1954) және қуаттау ортасының жаңа
құрамын жасады, онда өсімдіктердің жерасты органдарының ткандерін табысты
өсірді 1955, 1957.
Біздің елімізде ткандер дақылы бойынша жұмыстар жүйелі түрде 1944
жылы СССР ҒА К.А. Тимирязев атындағы Өсімдіктер физиологиясы институтында
академик Н.А. Максимов пен профессор А.А. Прокофьевтің жетекшілігімен
басталды. In vitro-ны оқшауланған тұқымын олардың енді бүршік жарып келе
жатқан кезінде өсіру бойынша жұмыстар жүргізілді. Әлі қатаймаған
оқшауланған тұқымдарды өсіру әдістемесіне – ағынды қуаттау ортасына, газ
режимі жағдайына, қуаттау ортасының құрамына жетілдірулер енгізілді
(Прокофьев, 1944; Калинин, 1949, 1950, 1951, 1953, 1959) 7.
Алпысыншы жылдарға дейін меристем дақылы әдісін пайдалану зерттеу
лабораториясы зерттеулері шеңберінде қалды (бір меристема – бір өсімдік).
Алайда 1963 жылы G. Morel меристем дақылын орхидеяны емдеу үшін қолдану
мүмкіндігін зерттей отырып, оның көбеюге қабілетті екендігін байқадатап
көрсетті.
Іn vitro-ны көбейту идеясы осылайша пайда болды, басқаша айтқанда –
өсімдікті микрокөбейту осылай пайда болды, ол ары қарай іс жүзінде
қолданыла бастады 5.
Өсімдіктер клеткасы, ткандері және органдары культурасы әдісі қазіргі
кезде жалпы бірдей мойындаған әдіс болып табылады және бүкіл елде қазіргі
заманғы биологияның көптеген проблемаларын шешуде кеңінен енгізілуде 7.
Өсімдік ткандерінің культурасы – биологияның практикамен тығыз
байланысты бір саласы. Мұнда әрбір ашылған факті дерлік практикалық
зерттеулерде қолданылады 8.
Қазіргі заманғы ғылым ұсынатын құралдар өсімдік клеткаларының
биологиясының организмнен тыс өсірілетін іргелі зерттеулеріне негізделген.
Клеткалық және ткандік дақылдардың барынша жемісті өсімдіктерді құру
барысында селекциялық процесті жеңілдетуге және жылдамдатуға мүмкіндік
береді деп тұжырым жасауға болады. Пробиркада тозаңдау және ұрықтандыру
түрлік және жекелік сәйкессіздіктің физиологиялық кедергілерін жеңуге және
басқа құралдар әлсіз болған жағдайда табысқа жетуге мүмкіндік береді.
Біздің елімізде өсімдіктердің оқшауланған ткандерінің дақылы әдісін
әйгілендіруші қазіргі кезде СССР ҒА К.А. Тимирязев атындағы Өсімдіктер
физиологиясы институтының ткандер мен марфогенездер лабораториясының
меңгерушісі СССР ҒА мүше-корреспонденті, профессор Р.Г. Бутенко болып
табылады. Оның еңбектері зерттеулердің тек теориялық негіздерін жасауға
ғана арналмаған, сонымен бірге клеткалар дақылы мен өсімдіктер ткані әдісін
кеңінен іс жүзінде қолданудың маңызды бағытына арналған. Оның
жетекшілігімен осы әдісті өсімдіктерді вирустық және саңырауқұлақтық
аурулардан сауықтыру, криогендік сақтау тәсілін жасау және одан ары
картоптың бірқатар экономикалық маңызды сорттарын жылдам көбейту үшін
пайдалану секілді бағыттар бойынша зерттеулер жүргізіледі.
Отырғызу материалдарын сауықтыру және көбейту жүйесі осындай тәсілмен
картоп, бақша құлпынайы, малина, қарлыған, қалампыр үшін қолданылады.
Өсімдіктер физиологиясы институты, Сочидегі Тау бау-бақшасы мен гүл бақшасы
институты және Қырымдағы Жүзім шаруашылығы институты қызметкерлері гүл
дақылдарының: герберлердің, фрезилердің, тұңғиықтардың, қалампырлардың,
сондай-ақ жүзімнің гибридті сорттарының жылдам клональды көбеюінің оңтайлы
жағдайын анықтаумен шұғылданады 9.
Құлпынайды микрокөбейту саласындағы жетекші маман профессор Pr. Boxus
(Бельгия) болып табылады, ол оны өнеркәсіптік негізге қойды 1974, 1977.
Топырақты өңдей отырып, ол бір жылда бір аналық өсімдіктен бірнеше миллион
вируссыз өскін алуға қол жеткізді.
Біздің елде in vitro жағдайында клоналды көбею әдісін табысты жасау
жүруде 10. В. Молдовской 1978 жылға дейін ткандер дақылы әдісін құлпынай
мен жүзімнің вируссыз клондарын алу үшін пайдаланды, ал 1978 жылдан бастап
ғалымдар жемісті тектерін микрокөбейту әдісін жасауға кірісті.
Қазіргі кезде құлпынайдың вируссыз клондарының коллекциясына 20 сорт
түрі кіреді және жыл сайын 3-5 жаңа сорттармен және гибридтермен толығады.
Олардың құрамы Молдавия мен Қырымның қажеттіліктеріне қарай анықталады.
Жақсы аудандастырылған және перспективті сорттарға, мысалы, Редгаунтлет,
Зенга Зенгана, Покахонтас, Горела, Талисман, Фестивальная секілді сорттар
Нистру шаруашылығында табысты көбейтілді. 1982 -1983 жылдары мұнда
құлпынайдың 1,6 млн. суперэлит және элит көшеті өндіріліп, өткізілді, ал
1984 жылдың көктемінде – 2 млн-ға жуық.
Қазақстанда құлпынайды көбейтудің бұл әдісі биология ғылымдарының
кандидаты В.А. Долгийдің жетекшілігімен вирусология секторында Жемістану
және жүзім шаруашылығы ҒЗИ-нда табысты қолданылуда 11.
Жеміс дақылдарына қолдануға болатын микрокөбейту тәсілін ағылшын
ғалымы О. P. Jones (1976, 1979) 5 жасады. Қара топырақты емес
аумақтардағы бақша шаруашылығы институтының ғалымдары В.А. Высоцкий мен
Ю.Г. Попов алған қызықты нәтижелер назар аударуға тұрарлық, олар шиені,
алма ағашын микроклондау арқылы көбейтуге қол жеткізді. Осы бағыттағы
зерттеулер үлкен қызығушылық туғызады 9. Қырымда Никитин ботаника бағында
А.И. Здруйковский көптеген жылдар бойы жаңа, барынша құнды сорттар алу үшін
тұрақты түрде шие, алша және басқа сүйекті тектердің ұрықтары мен
тұқымдарын өңдеу тәсілін қолданады. Жасалған өсімдіктер Қырымның колхоз
совзоздарында жеміс беріп келді. Өрік, шие, алма селекцияларында
оқшауланған тұқым әдісін И.В. Мичурин атындағы Орталық генетикалық
лаборатория қызметкерлері кеңінен қолданды.
Г.А. Курсаковтың қара өрікті гибридтеуде қол жеткізген табыстары осы
жағдайда оқшауланған тұқымдар дақылы генетиктер мен селекционерлерге
табиғаттың өзі қойған кедергілерді жеңуге мүмкіндік береді деп үміттенуге
болады.
СССР ҒА Өсімдіктер физиологиясы институтында алпысыншы жылдардың
өзінде бастапқы каллустер дақылынан – темекінің жойыла бастаған гибридті
тұқымынан пайда болатын зақымданған жерден өсіп шығатын ткандерден
(латынның callus сөзінен - сүйел) жаппай гибридті өсімдіктер алудың бірегей
әдісі жасалды. Бірнеше ай бойы арнайы таңдалып алынған қуаттау ортасында
осындай комбинацияда мыңдаған өсімдіктер – гибридтер өсірілді, оны әйгілі
селекционер-темекіші М.Ф. Терновский ұзақ жылдар жұмыс істегенде ала
алмаған еді. Тканді дақылдар техникасының селекциялық процесті
жылдамдатудағы және жеңілдетудегі тиімділігі осындай. СССР ҒА СО Цитология
және генетика институты, Жеміс дақылдарының селекциясы мен тұқымтану
бүкілодақтық институты, СССР ҒА Бас ботаника бағының Қашықта гибридтеу
лабораториясы және басқа ғылыми ұжымдар осы жаңашыл әдістерді практикалық
қызметте қолданды 9.
Осылайша, қазіргі кезде өсімдік клеткаларын, ткандерді және
органдарды өсірудің материалдық, теориялық және әдістемелік негізі жасалды.
Стерильдік және басқа физикалық және химиялық қасиеттерін сақтауға
қойылатын барлық талаптармен ткандер дақылының биологиялық принциптері
әзірленді. Лаборатория үй-жайларын жоспарлау және ұйымдастыру принциптері
анықталды. арнайы жабдықтар: ыдыс-аяқ, құрал-саймандар, материалдар,
қуаттау ортасының құрамы құрылды және өсімдік клеткалары мен ткандерін
табысты өсіруге арналған басқа да жағдайлар қамтамасыз етілді 10.
Микрокөбейтудің өсімдіктерді дәстүрлі вегативті көбейту тәсіліне
қарағанда негізгі артықшылықтары мыналардан тұрады:
- көбеюдің жоғары коэффициенті.
1980 былайша саналды: егер І эксплантат 5 жаңа өскін құраса, ал
олардың әрбіреуі субдақылда тағы 5-тен құраса, онда 50 эксплантанттан
бастап 3 пассаждан 6250 өсімдік алуға болады (шамамен 6 ай ішінде).
Көпшілік өнімділікті бір бастапқы нүктеден жылына миллиондаған
өскіндермен санауға болады деп есептейді;
- құнды материалды инфекциялар банкі көзінен қорғауды құру және
оның сақталуы. Салқын бөлмеде (+1 -4 0С кезінде) пробиркадағы өсімдікті
қайта отырғызбастан көптеген ай бойы сақтауға болады;
- аймақтар мен елдер арасында өсімдік материалын кеңінен алмасу
мүмкіндігі 5.
Алынған in vitro өсімдігі көрсетілген көбейту әдісі арқылы жасартуға
байланысты барынша өсімтал 10.
Әдістің ірі мүмкіндіктері мен келешегі оны әзірлеудің жанды заттың
іргелі принциптеріне негізделгендігінде, оның тасымалдаушысы ретінде клетка
әрекет етеді.
Өсімдік клетка керемет ерекшелігімен айрықшаланады (тұтас организмді
қалпына келтіруге гаплоидті клеткалардың пайда болуы, морфогенезге көшу,
салыстырмалы түрдегі дербестік және басқалары), сондықтан ол биологиядағы
көптеген проблемаларды шешуде керемет объекті болуы мүмкін 7.
Соңғы кезде пайда болған гендерді мутациялау (мутагенез) процесін
жүргізетін факторлар арқылы өсімдік клеткасын генетикалық өзгертуге
бағытталған тәсілдер, сондай-ақ алынған клетка-мутанттарды кейіннен іріктеу
(селекция) өсімдіктердің жаңа формаларын құруда өңделетін клеткаларды
қолдану саласының көкжиегін кеңейтеді.
Дақылдағы клеткалық массаны қажетті өнеркәсіптік жоғары активті
заттарды алу үшін сандық жағынан да сапалық жағынан да биосинтезді
ұлғайтуға болады. К.А. Тимирязев атындағы Өсімдіктер физиологиясы
институтында темекінің, раувольфидің, диоскорейдің, женьшеннің өсімдік
гармондарынсыз қуаттау ортасында жақсы өсетін мутанттық клеткалық желілері
іріктеліп алынды. Раувольфии мутанттарының селекциясы, мысалы,
алкалоидтардың еке есе мөлшері бар клеткалардың генетикалық желісін берді.
Пробиркада (in vitro) клетка дақылы жағдайларында бізге соншама
бағалы өнімді синтездеу қасиетін сақтайды (заттардың қайталама алмасуы),
мысалы, стереоидтер, алкалоидтар, эфир майы, полиқанттар, витаминдер,
бояғыштар, ақыр соңында антибиотиктер, вирусқа қарсы қосылғыштар, сондай-ақ
дақылда өсімідк гибридін жасауға керемет мүмкіндіктер береді, тіпті
классикалық жолмен алуға болмайтындарға да пайдалануға болады 4. Әңгіме
ассимметрикалық гибридтер алу турасында болып отыр, яғни мұнда
партнерлардың бірінің хромосомдарының бір бөлігі клеткалар бөліну кезінде
жоғалады, ал қалғандары өсу процесінің барысын және гибридтік форманың
дамуын бұзбайды. Сонымен қатар, партнерлардың бірінің тұтастай ядросы
жойылып кететін, ал цитоплазмасы гибридті болып қалатын, гибридтер алуға
болады, яғни шын мәнінде жаңа формалар алуға болады 9.
Дақылдағы клеткалық селекция ең алдымен ірі көлемдегі жұмыстарды
ұсынады, өйткені миллиондаған іріктеліп алынатын клеткалар Петри
шыныаяғында орналастырылады; мұндай тәжірибені 5 см2 шағын жерде жасауға
болады, бұл үшін табиғи жағдайда мутациялау процесінің баяу жүруіне қарай
тұтастай өсімдіктерден мутанттар алу үшін кең ауқымды алаң және тұтастай
жыл қажет болған болар еді.
Сонымен бірге мұнда әртүрлі экологиялық жағдайларға төзімді
өсімдіктер алу міндеті де шешіледі, бұл қазіргі кездегі ауыл шаруашылығының
маңызды дақылдарының біраз мәселелерін шешер еді. Сондықтан да дақылда
қатаң селективтік жағдай жасауға болады: мутанттарды белгілі бір белгілері
бойынша алуға және іріктеуге болады.
Мысалы, ең төмен немесе жоғары температура, қуаттау ортасының барынша
сортаңданған жағдайын жасауға болады және осыған шыдамды клетка-мутанттар
іріктеуге болады. Атап айтқанда, қазірдің өзінде тұзға төзімді 40-қа жуық
генетикалық желі іріктеліп алынды, олардың тұзға төзімділігі олардың
генетикалық аппаратының әртүрлі өзгерістеріне орай анықталады.
Енді осы қасиеттерді тұтастай өсімдіктерге ауыстыру міндеті
туындайды. Сонымен алғашқы тәжірибелер клеткалық технологияның осындай
жағдайда тұзға төзімді өсімдіктерді жасауға мүмкіндік беретінін көрсетіп
отыр, олардың экологиялық диапазонын кеңейтеді.
Оқшауланған ткандер дақылы, клеткалар мен протопластар сонымен бірге
өсімдіктер мен клеткалардың физиологиясы мен биохимиясы, өсімдік
вирусологиясы мен инфекциялық аурулар саласында зерттеулер үшін
ауыстырғысыз үлгілер жасауға мүмкіндік береді. Клеткалық технологияны іс
жүзінде қолдану таядағы жылдары күрт өсетініне күмән жоқ 4.
Клеткалық дақылдарды осылай өсірудің басты артықшылығы адамға қажетті
өнімдерді өндірудің өнеркәсіптік тәсілінің климат пен ауа-райының өзгеруіне
ешбір тәуелділігі болмайтындығына байланысты.
Қазіргі кезде қандай клеткалардың және соған сай қандай өнімдердің
өнеркәсіптік ауқымда алғаш болып алынатынын айту қиын.
Мұнда бір нәрсенің басы ашық: жоғары өсімдіктің еркін өсетін
клетасының биологиясын зерттеу қазіргі таңда өзекті зерттеу проблемасы
болып отыр. Бұл медицина мен өнеркәсіп үшін ауа-райына тәуелсіз шикізат
өндірісін индустриализациялаудың тура жолы 9.
Құлпынай бақшалық жемісті дақылдардың ішінде жетекші орынға ие. Оның
өсетін негізгі аудандары – Орталық, Орталық-Қара топырақты және Солтүстік
Кавказ. Жаңа сортының арқасында ол солтүстік және шығыс аудандарға қарай
жылжыды, Қиыр Шығыста да өсіріледі.
Құлпынайдың кең таралуына оның сорттарын оңай көбейту, басқа жеміс
дақылдарына қарағанда ең бірінші болып жеміс беретіні, дәмі мен қуаттық
қасиеттерінің жоғарылығы жағдай жасады 12.
Жеміс таза, тоңазытылған және өңделген (тосап, пастила, шырын және
басқа) түрде қолданылады 13. Жаңа піскен жемістің химиялық құрамы орташа
алғанда (салмағы бойынша %): су (80-90), жалпы қант (4,5-10), қышқылдар
(0,8-1,6), азот тектестер (0,8-1,2), пектиндер (1,0-1,7), дубилді заттар
(0,16-0,25), клетка түзгіштер (1,0-1,6), күл (0,5-0,8), С витамині (50-80
мг%) 14.
Алайда бұдан кейінгі жылдары жеміс өндіру күрт қысқарды. Жалпы елде 5
жылда (1961-1965 жж.) халықтың жеміске деген сұранысы жылдан жылға өсіп
отырғанына қарамастан жемістің өнімділігі 3,9 цга дейін төмендеді.
Вирустық аурулар әлемнің көптеген елдерінде жемістің өнімділігін
төмендететін маңызды фактор болып табылады. Вирустық инфекциялардың
зиянкестігін жоғары сапалы вирустық материалмен салыстырып қана белгілеуге
болады. Совет Одағында құлпынай вирустарын бірегейлендіру жөніндегі
жұмыстар бастапқы қалпында қалды, өйткені бұл дақылдың вирустарының
зияндылығы бойынша деректер жеткілікті болмады.
Құлпынайдың Премьер және Спарка сорттарының ауру өсімдіктерінің
өнімділігін жоғалтуы тиісінше 92,2 және 89,5% болды. Әжім түсу вирусына
шалдыққан құлпынайдың Маршалл сортын екі жылдық өсіру өнімділікті 52%-ке
төмендетті. Құлпынайдың тамырын жиыру вирусына шалдығу жемістің сапасын
едуір төмендетті, бұл оның жалпы қышқылдылығын ұлғайтып, қанттылығын
азайтынынан көрінді. Әр түрлі сорттағы құлпынай өсімдіктері латентті А-
вирусына шалдыққандары сауларымен салыстырғанда талшықтарының санын 33-59%-
ке төмендетеді.
Құлпынай вирусының жаппай таралуы ең алдымен бұл дақылдың вегетативті
көбеюі. Вирустық ауру – жүйелі, яғни ауру өсімдіктің бүкіл бөлігі бүкіл
өмірі бойына тұтастай инфекциялы болады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.