Дайын өнім қозғалысының есебі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы нарықтық экономика жүйесінде он бес
жылдай әрекет етіп келеді. Осы жылдар ішінде әкімшіл-әміршіл
жүйеден нарықтық экономикаға өту жолы оңай болған жоқ. Біз басқа Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы елдеріне қарағанда нарықтық жүйеге көшу мақсатында,
түбегейлі экономикалық реформаларды белсенді жүргіздік және бұл
өзгерістерге барынша бейімді болдық. Бұл экономикалық реформалар қатарына
жекеменшік, макроэкономикалық тұрақтандыру, экономиканы құрылымдық қайта
құру жатады.
Қазақстанда 1990 жылдардың басынан түбегейлі экономикалық реформаларды
жүргізу бағыты алынды. Экономиканың Қазақстандық моделі нарықтық
қатынастарға кең түрде өтумен, бұрынғы экономикалық құрылымдарды
демонополизациялаумен, мемлекетсіздендірумен және мемлекеттік меншікті
жаппай жекешелендірумен сипатталады. Жалпы жиында нарықтық экономика
негіздерін қалауды білдіреді.
2000 жылдың соңына қарай еліміздің экономикасы тұрақты даму
траекториясына шықты, экономикалық өсу қарқын ала түсті. Алайда, біржақты
шикізаттық бағдар ұстанудың әсерінен жұмыспен қамту саласында өңдеуші
салалар мен ауыл шаруашылығында бәсекелестік қабілетінің төмендігіне
байланысты проблемалар сақталып отыр. Бұрынғы жүйеден мұраға қалған
бастапқы технологиялық бөліністер Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің
технологиялық мамандануы кешендерінен ажырап қалған күйінде, ал оларды
өзімізде құруға қыруар қаражат қажет. Өндіруші салаларда еңбек ресурстарын
қажет етудің шектеулігіне және өңдеуші сектордың нашар дамуы себепті еңбек
ресурстарының едәуір бөлігі жұмыспен қамтамасыз етілмеген.
Өтпелі кезеңнен кейінгі жинақталған проблемаларды экономиканы
құрылымдық жағынан жаңғырту мен әртараптандыруды жүзеге асыру арқылы шешкен
қисынды көрінеді. Бұл үшін экономиканың өңдеуші салаларының қуаттарын
кеңейтіп, ұлғайту, шағын бизнестің үлесін арттыру қажет.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер, шағын бизнес өкілдері — экономиканың
тұтқасы және нарықтық экономиканың өзегі болып табылады. Нарықтық
экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің ұлттық
экономикада аса маңызды функциялар орындайтынын: сұраныс пен ұсынысты
теңдестіру арқылы нарықтық қатынастарды үдетудің ерекше мехинизмін
қамтамасыз ететінін, жалпы ұлттық өнімнің тең жартысынан астамын
өндіретінін, жаңа жұмыс орындарының 70 пайызға жуығын ашатынын, адам
ресурстарының жандандырылуына және инновациялық потенциалға елеулі ықпал
жасайтынын дәлелдейді.
Бұл мәселелерді шешуде мемлекет негізгі рөл атқарады. Өйткені кез
келген экономика жұмыс істеуі үшін заңдық негіз керек. Осы заңдарды
мемлекет, өзінің органдары арқылы шығарады, жүзеге асырады. Тәуелсіздік
алғалы бері көптеген заңдар, нормативтік актілер, жарлықтар шығарылды.
“Азаматтық туралы”, “Салық кодексі”, “Серіктестіктер туралы” заңдар,
“Акционерлік қоғамдар” туралы және “Бухгалтерлік есеп туралы” заңдар шықты.
Қазақстан Республикасы өзін егеменді, тәуелсіз мемлекет деп
жариялағаннан кейін, бухгалтерлік есептің бұрынғы жүйесін және қаржылық
есеп беруді құруды реформалауға ерекше көңіл бөлді. Ұлттық валютаны
енгізуге байланысты, бағалы қағаздар нарығының пайда болуына байланысты,
меншікті мемлекетсіздендірумен байланысты процестер бухгалтерлік есеп
жүйесін қайта қарастыру қажеттілігін тудырды.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңі экономиканың біртіндеп сыртқы әлемге
қарай бұрылуын сипаттайды.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жүйесінде осындай бағыттардың
бірі болып, тәуелсіз комитеттің 1973 жылдан бері шығатын қаржылық есеп
берудің халықаралық стандартына бухгалтерлік есепті сәйкестендіру болып
табылады. Халықаралық бухгалтерлік тәжірибені пайдаланудағы қажеттілік-
халықаралық капитал нарығына өту мүмкіндігімен, ақпарат алумен және
пайдаланушылар үшін қаржылық есеп берудің пайдалығымен сипатталады.
Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі реформа - зайырлы мемлекет болып
қалыптасудың, экономикалық тұрғыдан тұрақты болудың құрамдас бөлігі болып
табылады. Дәл осы көзқарастан бухгалтерлік есеп жүйесін реформалау
Қазақстан үшін үлкен позитивті мән алады.
Бухгалтерлік есеп жүйесін реформалаудың бастапқы қадамы ретінде
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылы желтоқсан айында
Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар жарлыққа қол қоюын айтамыз. Одан
кейінгі бухгалтерлік есептегі күрделі өзгерістердің бірі, ол халықаралық
қаржылық қорытынды есепке өтуге байланысты, Қазақстан Республикасының қаржы
Министрлігінің 21.06.2007 жылғы №217 бұйрығымен, №1 және №2 ҰҚЕС-ның
шығуы. Бұл бұйрықтың пайда болуы, бухгалтерлік есептің халықаралық
стандартының принциптеріне негізделген, бухгалтерлік есеп жүйесін құрудың
басы болып табылады.
Бухгалтерлік есеп туралы заңнан кейін құқықтық жағынан, екінші орынды
Бухгалтерлік есеп стандарттары алады. 1996 жылы Бухгалтерлік есеп жөніндегі
ұлттық комиссия 20 бухгалтерлік есеп стандартын, субъектілердің
бухгалтерлік есебі мен қаржы шаруашылық қызметі есептерінің бас жоспарын
жасап, бекітті және олар заңгерлік сараптаудан өткізілді.
1997 жылы тағы 4 бухгалтерлік стандарт пен стандарттарға арналған
әдістемелік нұсқаулар бекітілді. Қазіргі кезде №2 ҰҚЕС-ның шығуына
байланысты 3-тарауында қаржылық есепті ашып көрсету белгіленген.
Қазіргі таңда экономиканың шикізаттық бағытынан өңдеуші бағытқа ауысу
қажеттілігі анықталып отыр. Сондықтан, өзімізді шикізат пен материалдарды
өңдеп, өндіріс процесі нәтижесінде дайын өнім алу өте маңызды болып отыр.
Бұл халықтың отандық өндірушілердің шығарған өнімін тұтынуды арттырады және
сырттан келетін импортты азайтады.
Бүгінгі таңда таңдап алынған тақырып актуалды деп есептеймін. Өйткені
дайын өнімнің есебі мен аудитін дұрыс жүргізу,ол табыстылыққа әсерін
тигізеді. Ал табыс кез-келген кәсіпорынның ең негізгі мақсаты болып
табылады.
Дипломдық жұмыс Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінің мәліметтері
негізінде орындалған.
Жұмыстың бірінші тарауында кәсіпкерліктің негізгі экономикалық
көрсеткіштері талданған. Бірнеше жылдың есеп мәліметтері негізінде.
Жұмыстың екінші тарапында дайын өнімнің есебі қарастырылған. Мұнда есеп
қандай бастапқы құжаттар мен және қалай кәсіпкерлікке кіріске алынатын
жөніндегі мәліметтер келтірілген.
Үшінші тарауында дайын өнімнің аудитіне тоқталған. Мұнда аудиттің
жүргізу жолдары мен оны жүргізудегі тиімділіктер жөніндегі мәселелер
қарастырылған.
Бұдан кейін жұмысқа қорытынды пікірлер мен ұсыныстар жасалған.
1- ТАРАУ. ДЖУНУСБАЕВА А.О. ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІГІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кәсіпкерліктің негізгі экономикалық көрсеркіштерін талдау
Джунусбаева А.О. жеке кәсіпкерлігі Алматы олысы, еңбекші қазақ ауданы
Шелек ауылында орналасқан. Жеке кәсіпкерлік мемлекеттік жеке кәсіпкерлікті
тіркеу куәлігі негізінде қызмет көрсетеді. Кәсіпкерлік өзінің бизнестік
қызметін 2004 жылдан бастаған. Бүгінгі таңда, бұл дүкен халыққа қажетті
тұрмыстық азық-түліктер мен қоса түс қағаз бояуларын сату мен айналысады.
Қазақстан экономикасы әрқайсысы шаруашылық жүргізуші субъект
мәртебесіне ие бола алатын яғни, корпорациялар, компаниялар, холдингтер,
бірлестіктер сияқты әр түрлі қызмет түрлерін қамтиды.
Субъект қызметінің міндеттері оның меншік иесі белгілейді және ол
міндеттер сатқан кезде кәсіпорынға табыс алуға мүмкіндік беретін жоғары
рентабельді, қоғамға қажетті сапалы өнім шығаруды қамтамасыз ету, жабдықтау
шартын орындау, өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру және осы негізде
өндірістік – шаруашылық қызметтің барлық экономикалық көрсеткіштерін
жақсарту болып табылады.
Төменде кәсіпкерліктің негізгі экономикалық көрсеткіштеріне талдау
жасалынған.
кесте-1.1
Джунусбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінің 2006-2007 ж.ж.,негізгі экономикалық
көрсеткіштері
(мың тенге)
Көрсеткіштердің атауы 2006 ж 2007 ж ауытқуы
мың тенге%
1 Өнімдерді сату мен 29764 29764 - 100
қызметтер көрсетуден
түскен табыс
2 Сатылған өнімдер мен 31686 31686 - 100
көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны
3 Жалпы пайда (1 ж. -2 ж.) 1922 1922 - 100
4 Басқадай табыстар - - - -
5 Негізгі қызметтен түскен 1922 1922 - 100
пайда (залал) (3 ж.-4 ж.)
6 Негізгі емес қызметтен 1922 1922 - 100
түскен пайда (залал)
7 Таза табыс (залал) 1922 1922 - 100
Есеп мәліметтері көрсеткендей 2007 жылы жеке кәсіпкерліктің өнімді
өткізуден түскен табысы 29764 мың теңгені құраған, яғни 2006 жылмен
салыстырғанда өзгеріссіз қалған. Басқа көрсеткіштер де өзгермеген.
Қаржылық жағдай деп шаруашылық жүргізуші субъектіге қатысты
активтердің нақты бары мен олардың құралу көздері болып табылады.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымына талдау жасау кәсіпорынның
мүліктерінің өсуінің немесе кемуінің анықтауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорын қызметінің ұлғаюын, ал кемуі керісінше
төмендеуін білдіреді.
Активтер үш сатыдан: анықтау, тану және бағалаудан тұрады. Анықтау
сатысында шаруашылық фактілерінің негізіне қарай алынған және есеп
бақылауына түскен ұйымдар қызметінің қалыпты жағдайында қызмет атқаруына
және алдағы кезеңде экономикалық табыс келтіретін активтер жатады. Активтер
ұзақ мерзімді және ағымдағы болып екіге бөлінеді. Балансқа түскен
активтердің барлық сомасының көлемін – жинақталған активтер деп атайды.
Егер барлық жинақталған активтер сомасынан басқадай тұлғалардың алашағын
шегерген жағдайда, қалған соманы нетто–активтер немесе ұйымдардың меншікті
капиталы деп атайды.
Активтерді тану – активтерді бірегейлі өлшемге келтіріп, қаржылық
қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушыларды талабына қарай
қанағаттандыруды айтады.
Активтерді бағалау – активтер дәстүрлі әдістермен: бастапқы құнымен
(тарихи), сатып алу бағасымен, нақтылы өзіндік құнымен бағаланады.
Қаржылық қорытынды есептің маңызды элементі болып табылатын кәсіпорын
активтеріне талдау жүргізгенде оның құрамы, құрылымы және ондағы өзгерістер
зеріттеледі.
Активтердің және оның жекелеген топтарының құрылымын талдау олардың
тиімді орналасуына баға беруге мүмкіндік береді. Активтердің ұлғаюы
кәсіпорын қызметін онда сипаттайды және оның даму бағытында екендігін
білдіреді. Бірақ кәсіпорын мүмкіндіктерінің құнының өсу себептерінің
талдаған кезде инфляциясының әсерін ескерген жөн.
Активтер құрамы – активтер төмендегі түрлерден: материалды
құндылықтардан (ғимараттар, құрылғылар, жабдықтар, тауарлар, босалқылар,
дайын өнімдер); материалды емес активтерден (авторлық құқық – гудвилл,
патенттер, тауар белгілері, жер пайдалану құқығы, ақпараттармен қамту
т.б.); ақша қаражаттарынан (кассадағы және банктердегі ақшалар, құнды
қағаздар, берешектердің қарыздары) құрылады.
Активтер есебі – активтердің құрамының барлығы ақшалай өлшеммен
өлшеніп, тиісті счеттар мен балансқа жазылады.
Активтерге тән базарлы саудадағы баға бухгалтерлік есепке алынбайды,
яғни бастапқыдағы нақтылы өзіндік құнымен алынған баға, бұлардың тарихи
құны болып табылады. Тарихи құнды өзгерте беруге болмайды.
Активтердің құрамы мен құрылымына талдау жүргізу үшін келесі
аналитикалық кесте құрылады. (кесте 1.2).
кесте-1.2
Джунусбаева А.О. 2006-2007ж.ж., активтердің құрамы мен құрылымына талдау
(мың тенге)
№ 2006ж 2007ж Жыл бойындағы
Көрсеткіштер өзгеріс
сомасы, үлес сомасы, үлес мың тг.
мың тг. салмағмың тг. салмағ %
ы,% ы,%
1 Активтер құны,26544 100 234489 100 -3055 -11,5
барлығы
2 Ұзақ мерзімді 16940 63,8 16940 72,1 - 100
активтер
3 Негізгі 16940 63,8 16940 72,1 - 100
құралдар
5 Ағымдағы 9604 36,2 6549 27,9 -3055 -31,8
активтер
6 Ақталмаған 2713 10,2 2213 9,4 -500 -18,4
құрлыс
7 Өндірістік 5568 21,0 4135 17,6 -1433 -25,7
қорлар
8 Кәсіпорын. 22508 84,8 21075 89,7 -1433 -6,3
өндірістік
потенция.
құны(3ж.+6ж)
Активтердің
9 мобильділік
коэф.(5ж.1ж.)Х 0,362 Х 0,279 Х Х
10 Мобильдік және
имобильдік
қорлардың Х 0,567 Х 0,386 Х Х
қатынасының
коэфф.(5ж.2ж.
)
11 Негізгі
қорлардың Х 0,638 Х 0,721 Х Х
нақты құнының
коэф.(3ж.1ж.)
Кестеден көріп отырғандай активтердің нақты құны 2007 жылы 2006 жылға
қарағанда 3055 мың теңгеге төмендеген немесе 11,5 пайызды құраған. Бірақта
активтерді талдау кезінде мыналарды анықтап алу қажет: олардың қалай
орналасқаны және есепті жылы оларға қанша көңіл бөлінгендігі, кәсіпорынның
өндірістік потенциялының жағдайы, негізгі құралдары және де мүліктерінің
мобилділігі қандай?
Берілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай өндірістік потенциялының
көлемі жыл ішінде 1433 мың теңгеге төмендеген. Ағымдағы активтердің
құны 2006 жылға қарағанда 2007 жылы 3055 мың теңгеге теріс көрсеткішке ие
болған , бұл жағдай активтердің құнының төмендеуіне әсерін тигізеді. Ұзақ
мерзімді активтердің үлес салмағы 2006 жылмен 2007 жылдар аралығында
өзгеріссіз қалған.
кесте-1.3
Джунусбаева А.О. 2006-2007ж.ж., таза айналым капиталының өсу
көрсеткіштері
(мың тенге)
ауытқу
№ Көрсеткіштер 2006 ж 2007 ж
мың теңге %
9604 6549 -3055 -31,8
1 Айалым капиталы
5013 4863 -150 -3,0
2 Ағымдағы міндеттемелер
4591 1686 2905 28,8
3 Таза айналым
капиталы(1ж.-2ж.)
Таза айналым капиталын талдау (кесте-1.3) көрсеткендей, кәсіпорынның
қызметі барысында өзінің ағымдағы міндеттемелер көлемі 150 мың теңгеге
төмендеген. Сонымен қатар айналым капиталының да көлемі 3055 мың теңгеге
төмендеген. Осыдан кәсіпорынның өзіне көп міндеттемелер жүктемеуге
тырысатындығын айта кету керек. Осындай саясаттың қортындысы таза айналым
капитал сомасының 2905 мың теңгеге көбейіп, оң сипатқа ие болуы.
Меншік экономикалық қатынас болып адамзат қоғамының жаратыла бастаған
заманында қалыптаса бастаған. Еңбек етуге экономикалық және экономикалық
емес күштеудің барша маңызды формалары меншіктің әр алуан объектінің
монополиялануына сүйенеді. Демек, экономикалық емес күштеу антикалық
өндіріс тәсілінде құлға – тікелей өндірушіге – меншіктің бар болуына
негізделген болатын; азияттық өндіріс тәсілінде айтылған жағдай жерге
меншіктің болуына негізделеді; феодализмде – жеке өндірушіге және жерге
меншіктің болуына негізделеді. Еңбек етуге экономикалық күштеу өндіріс
шарттарына меншіктің болуынан, яғни капиталға меншіктің болуынан туады.
Экономикалық қатынастардың кемелденген жүйесінде, меншік ең өзекті
өзара байланыстарды, олардың бір-бірімен тәуелділігін және экономикалық
болмыстың мәнін көрсетеді. Танып-білу экономикалық құбылыстарды ашумен,
олардың бар екенін білумен бітпейді. Меншік қатынастарын зерттеу процесінде
құбылыстарыдың мәнін айқындап, солармен айналысу қажет.
кесте-1.4
Джунусбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінің 2006-2007ж.ж., меншікті
қорлардың қозғалысын талдау
(мың теңге )
ауытқу
№ Көрсеткіштер 2006 ж 2007 ж
мың теңге %
17241 17241 - 100
1 Меншікті капитал
16940 16940 - 100
2 Ұзақ мерзімді активтер
301 301 - 100
3 Меншікті қорлардың
нақты қолда бары
(1ж.-2ж.)
Джунусбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінің 2006-2007ж.ж., меншікті
қорлардың қозғалысын талдау барысында кесте мәліметтеріне сүйенетін
болсақ,өткен жыл мен есептегі жылдың мәліметтері өзгеріссіз.
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылардың
құжаттарында белгіленген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері, сол ұйымның шығарған
акцияларының түрлері, акциялардың сандары, сондай-ақ бір акциялардың
атаулы құнына сәйкес акционерлік қоғамның, серіктестіктің өндірістік,
кооперативтердің жалпы жиналымында бекітіледі. Жалпы кез-келген
ұйымның жарғысы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден өткізілуі
тиіс. Қандай болмасын қоғамның акциясын сатып алатын мүшесі ол
акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауына құқы бар.
Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу
көздерін талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі,
оны сатып алу және оның құрылуы да, кәсіпорын өзінің де, қарызға
алынған капиталдың да есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте
сақтау керек.
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы
көбіне өзін – өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен
жүзеге асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал
тартылады.
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және
қарастырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру
кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға
беріледі. Бұл кезде өз меншігендегі капиталға басты назар
аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық
тұрақтылығының барлығын көрсетеді.
Төмендегі кесте-1.5-те кәсіпкерліктің капиталының құрамы мен құрылымы
талданған.
кесте-1.5
Джунусбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінің 2006-2007ж.ж.,
капиталының құрылымы
(мың тенге)
ауытқу
№
Көрсеткіштер 2006ж 2007ж
сомасы, %
мың тг.
1 Меншікті капитал 17241 17241 - 100
2 а) жарғылық капитал 83 83 - 100
3 б)қосымша төленбеген капитал - - - -
4 Бөлінбеген табыс (залал) - -1922 - -
5 Қарыз капиталы 9303 6248 -3055 -32,8
6 а)банк несиесі 4290 1385 -2905 -67,7
7 б) салықтар бойынша 686 686 - 100
міндеттемелер
- ағымдағы салықтық 62 62 - 100
міндеттемелер
- әлеуметтік салық 185 185 - 100
- ҚҚС 347 347 - 100
-басқалары 92 92 - 100
9 Барлық капитал (1ж.+5ж.) 26544 23489 -3055 -11,5
10 Қаржыландыру 1,8 2,7 0,9 50
коэффициенті(1ж.5ж
11 Тәуелсіздік 4,0 12,4 8,40 210
коэффициенті(1ж.6ж.)
Кесте мәліметтерінен 2006 жылы 2005жылға қарағанда өсу байқалғандығын
көріп отырмыз. Қаржыландыру коэффициентінің азаюы 5,44-тен 0,82 дейін,
кәсіпорынның меншікті қаражатымен қаржыланатын активтер бөлімінің
азайғандығын көрсетеді.
Тәуелсіздік коэффициентінің 0,6 өсуі кәсіпорынның қарыз қаражатынан
тәуелсіз екендігін көрсетеді және де меншікті қаражаттарын еркін жұмсай
алу қабілетіне ие болады.
Халықаралық стандарттарға сәйкес меншікті капитал мен қарыздық капитал
арасындағы қатынас мынандай болу керек : 60% меншікті капитал , 40%
қарыздық капитал .
1.2. Жеке кәсіпкерліктегі есеп саясатының негізгі бағыттары
Барлық уақытта азық-түлік өнімдеріне сұраныс жоғары. Клиенттердің
келуін жоғары дәрежеде қамтамасыз ету үшін, дүкендерде көңілге қонымды баға
бойынша кең ассортименті тауарларды өткізуді ұйымдастыру және қосымша
кеңейтулер жасау қажет. Қазіргі таңда азық-түлік өнімдері, шаруашылық
заттары, жемістер мен көкөністер бір ғимаратта (бөлмеде) сатылып жатыр.
Кәсіпкер ғимаратты жеке бөліктерге (бөлмелерге) бөлу үшін, қолайлы жағдай
жасау үшін, тұтынушы және өзі үшін де сауда алаңын кеңейтуді жоспарлайды.
Баға саясаты тұтынушылардың орташа табыс деңгейіне сәйкестірілген.
Сұраныстың елеулі мерзімдік қозғалыстары өнімдерге әсер етпейді. Дүкен
қажетті мөлшерде тоңазытқыштармен, кассалық апараттармен, зат қоятын
сөрелермен жабдықталған және онда теледидар да бар. Жеке кәсіпкерліктің
стратегиясы клиенттердің арасында сапалы және арзан тауарларды жеткізу,
сонымен бірге жылдам қызмет көрсету жолымен беделін сақтау.
Есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да
бір қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ
кезіңде тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын
қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек;
Есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық
операциясын көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының
барысында міндеттеме мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік
жылдан басқасына өткен кезде де);
Шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы
(әр фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар
өзінің орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы
керек).
Есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланылатын
әдістерін айтады;
Техникалык, деп осы әдістердің синтетикалық шоттарында көрсету сызбасы,
есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын айтады; Ұйымдық деп
осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге асқандығын, оның
кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
кесте-1.6
Дүкендегі азық-түлік өнімдерін талдау
№ Өнім түрлері өлшем ОрташОрташаСату Сату Айдаға
бірлігіа құны,ткөлемі,теңөзіндік табыс,теңге
,дана,кбаға,еңге ге құн,теңге
г,л теңге
1 Сұлтан 600 85 70 51000 42000 9000
макароны
2 Әділ макароны100 100 85 10000 8500 1500
3 Орбит сағызы 400 50 34 20000 13600 6400
4 Мармелад 60 250 210 15000 12600 2400
5 Конфеттер 200 500 375 100000 75000 25000
6 Печенелер 400 340 280 136000 112000 24000
7 Қоспалар 100 80 50 8000 5000 3000
8 Күн бағыс майы 400 350 300 140000 120000 20000
9 Сары май 50 550 450 27500 22500 5000
10 Сүт өнімдері 500 180 150 90000 75000 25000
11 Кофе 400 320 250 128000 100000 28000
12 Чай 550 230 200 126500 110000 16500
13 Шоколад 500 100 80 50000 40000 10000
14 Вино 700 450 300 315000 210000 105000
15 Арақ 1500 500 400 750000 600000 150000
16 Сыра 1700 150 90 255000 153000 102000
17 Сусындар 4000 130 100 520000 400000 120000
18 Крупа 6000 130 100 780000 600000 180000
19 Майонез 550 180 150 99000 82500 16500
20 Ет өнімінен 350 280 250 98000 87500 10500
шалафабрикаттар
21 Көк- өністер 2300 250 200 575000 460000 115000
22 Темекі 4500 90 70 405000 315000 90000
23 Өндірістік 700 350 300 245000 210000 35000
тауарлар
24 Окарачка 300 360 270 108000 75600 32400
25 Басқалары 2000 125 100 250000 200000 50000
Барлығы 1182200
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
Келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау- № 2 ҰҚЕС-ның 16-
тарауы Негізгі құралдар әдістемелік ұсынысына сәйкес, пайдалануға
берілген және кәсіпорынның сатып алуға төлеген нақты шығындар негізінде.
Негізгі құралдар объектісінің бастапқы құны анықталады;
құрылтайшылардың берген объектілері олардың өзара келісімі бойынша; тегін
берілген объектілер эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілерінің
мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін-нақты өзіндік
құны бойынша; айырбас нәтижесінде-алынған объектілер-ағымдағы бағалары
бойынша анықталады;
Негізгі құралдардың амортизациясы — № 2 ҰҚЕС-ның 16-тарауы Негізгі
құралдар әдістемелік ұсынысқа сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей
тәсілдерінің бірін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың бір қалыпты
(түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың
пропорционалды түрде есептелінетін әдісі (өндірістік әдіс); құнын есептен
шығарудың сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (кумулятивтік әдіс);
қалдық құнын азайтатын әдісі.
Екі және одан да көп әдісті пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтін
тәсілін және негізгі құралдың қандай түрі бойынша пайдаланатындығын көрсету
керек.
Негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизацияны есептеудің бір ғана
әдісі пайдаланады; негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың
әртүрлі әдісін пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі-кезеңі,
негізгі құралды пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі;
жою құны-есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі құралды жою
барысында алынған қосалқы бөлшектердің, қайтып пайдалануға жарайтын
құндылықтардың құнын алып тастағаннан шығады;
Негізгі қуралдарды жөндеу- жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен
жөндеу жүмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв қорларын
жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
Материалдық емес активтердіц амортизациясы - әрбір материалдық емес
активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және
амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады;
Болашақ кезеңнің шығыстары — кезеңдері нақты анықталмаған жағдайда,
кезең барысында ол өнімнің (жұмыстан, қызметтің) өзіндік құнына жатқызылуы
мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-кен дайындық жұмыстарына
кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге кеткен шығыстарына, жерді
игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы мүмкін, бірақ аталған
жағдайлардың барлығы да, яғни, олардың кезеңін және есептеп шығару тәртібін
кәсіпорынның өзі анықтайды;
Алдағы шығыстар мен төлем резервтері — кәсіпорын қандай резервтерді
және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртібін анықтап өзі
шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтері, көп жылғы міңірген еңбегі
үшін марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын
жүргізуге кеткен өндірістік шығындары және басқалары);
Күмәнді қарыздар бойынша резервтері — кәсіпорын түгендеу мәліметтерінің
негізінде дебиторлық қарыздардың күмәнді болып табылмайтындығын,
резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын шығындарын өзі таңдай
алады;
Қаржылық, инвестиция — кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны
есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта бағаланатын құнын ескере
отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құндарынан
алынған ең кіші бағасы бойынша; ұзақ мерзімді инвестицияның қайта
бағаланған сомасын қалай көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс
ретінде де немесе тарытылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шала фабрикаттық немесе шала
фабрикатсыз нұсқасымен жүргізілуі мүмкін.
Үстеме шығыстарын есептеу және тарату.
Кәсіпорынның № 2 ҰҚЕС-ның 12-тарауы Қорлар әдістемелік
ұсынымдамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар тізіміне өндіріс
қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, қосымшалар мен өзгерістерді
енгізуге құқылы: құрал-жабдық пен машина пайдалану және күтіп ұстау
шығыстары, өндірісті игеруге және дайындауға кеткен шығыстары және басқа да
осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында, олардың
үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі жекелеген
субшоттарда жүргізілуі мүмкін;
Муліктер мен міндеттемелерді тугендеу. Міндетті түгендеумен
қоса, құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама
қосымша түгендеулер де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын
олардың кезектілігін, түгендеуді жүргізудің күнін, мүліктер мен
міндеттемелердің тізімін белгілейді;
Бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорны бухгалтерлік есеп нысанын өзі
таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін,
жүйелігін, жасау техникасын, өзара байланысын анықтайды;
Нақты (іс жузінде) пайдаланылатын шоттар жоспары. Кәсіпкерлік есеп
жүргізуде Типтік шоттарды басшылыққа ала отырып, өздеріне
пайдаланатын шоттарын іріктей алады, яғни оның қүрамына
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін және
қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін
синтетикалық шоттарын енгізеді.
Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті субшоттарының тізімін
жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінде де толық
номенклатуралық объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бұл
кезде басқарудың, талдаудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатын
ескереді;
Өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру нысаны мен
құрамын және есепті беру мерзімі, сондай-ақ потенциалды пайдаланушыларын,
есепті жасауға жауапты тұлғалар анықтайды.
Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда
кәсіпорын үшін де, жалпы Республика бойынша да шаруашылық жағдайына
бейімделген есеп саясатын қалыптасу мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері мен
міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен бөліп
көрсетуі тиіс (яғни мүліктік жеке дараланган ғағидасы бойынша), кәсіпорын
өзінің көз жетерлік болашақ кезеңінде жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз
кызметін тоқтату жөнінде ниетінің жоқтығын білдірсе, онда толассыздық,
үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі таңдап алған
бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек тиімді
түзетулерді ғана жасап, отырса, онда ол жүйелілік қағидасын сақтағаны, ал
егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық фактілерін сол кезеңіне
жатқызатын болса, онда мерзімділігі анықталған (белгіленген) қағидасын
ұстағаны болып табылады.
2-ТАРАУ.ДАЙЫН ӨНІМНІҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САТУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ШЫҒЫСТАР
2.1. Дайын өнім есебінің мақсаты, міндеті және бағалануы
Өзінің шығарған өнімін кәсіпорын тұтынушыға сату керек. Сату процесінде
кәсіпорын өнімінің пайдалылығы және сапасы айқындалады. Қаражаттардың
айналымы сату процесімен аяқталады. Кәсіпорын өнім өндірумен және өнімді
сатумен байланысты шығындарды, өндіріс процесінде тапқан таза табыспен
қайтарады, оның бір бөлігі мемлекеттік бюджетке және бір бөлігі кәсіпорында
пайда түрінде қалады. Нарықтық экономика жағдайында сатудан түскен табыс,
кәсіпорынның үздіксіз жұмыс істеуі үшін жалғыз нормальды қайнар көзі болып
табылады. Осының барлығы өнімнің шығарылуына, тиелуіне, сатылуына және оған
байланысты шығындарға, алынған қаржылық нәтижеге жүйелі бақылауды талап
етеді.
Ең алдымен, әрбір кәсіпорын үшін дайын өнім не болып табылатынын нақты
анықтап алу керек.
Дайын өнім—бұл өңдеуден толық өткен, бекітілген техникалық нормаларға
немесе стандарттарға сәйкес, қоймаға өткізілген немесе тапсырыс берушімен
қабылданған бұйымдар мен жартылай фабрикаттарды айтамыз. Немесе
В.К.Радостовец берген анықтамасы, ол мынадай:
Дайын өнім-бұл сату үшін арналған негізгі және көмекші цехтардың
өнімдері. Дайын өнім өндірісте біткен, жинақталған болуы керек, техникалық
бақылау қызметімен техникалық шарттарға және стандарттарға сәйкес және
жинақталғандығын куәландыратын төлқұжатпен, сертификатпен немесе басқа да
құжаттармен қамтамасыз етіліп, қоймаға тапсырылған, ал тапсырыс берушіге
тапсырған жағдайда, қабылдау актілерімен немесе басқа құжаттармен
дәлелденуі керек. Шығарылған өнімнің сапасы-бұл өнім қызметіне сәйкес
белгілі бір талаптарды қанағаттандыруға жарамдылығын сипаттайтын өнім
касиеттерінің жиынтығы. Стандартармен және техникалық шарттармен
анықталған әрбір бұйым үшін өзінің сапа көрсеткіштері анықталады. Казіргі
кезде өнімнің сапасына үлкен назар аударылады. Өйткені қатаң бәсекелестік
жағдайында, нарықта сұранысқа ие болу үшін, өнімнің шамасы жоғары болу
керек. Бұл өнім сатылуының тұрақтылығын сақтайды, өнім циклінің өрлеу
кезеңін ұзартады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік сертификаттау
жүйесі, өнімнің мемлекеттік стандарттарға сәйкес екенін, оның белгіленген
қауіпсіздік-сапа талаптарына сәйкестігін, сәйкестік сертификатымен
куәландырады Джунисбекова А.О. жеке кәсіпкерлігінің өнімі түсқағаз
сәйкестік сертификатымен куәландырған.
Дайын өнім есебінің негізгі міндеттері:
-дайын өнімнің қоймадағы, тоңазытқыштардағы және басқа да өнім сақтау
орындары бойынша , оның бар болуы мен жылжуының дұрыс және уақытылы есебін
жүргізу;
- өнім көлемі, ассортименті, шығарылған өнімнің сапасы бойынша
жоспардың және оны жеткізіп беру бойынша міндеттемелердің орындалуына
бақылау;
- дайын өнімнің мүлтіксіз сақталуына және бекітілген лимиттерге
сәйкестігін бақылау;
- өнімді сату бойынша жоспрдың орындалуына және сатылған өнім үшін
төлемнің уақытылы жүргізілуіне бақылау;
- барлық өнімнің және оның бөлек түрлерінің рентабельдігін анықтау.
Тәртіп бойынша, барлық дайын өнім қоймадағы материалды
жауапкершіліктегі адамға тапсырылуы керек.
Егер техникалық байланысты қоймаға тапсырыла алмайтын өнімдер мен ірі
габаритті бұйымдар болса, онда оның жинақталатын орнында тапсырыс берушінің
өкілімен қабылданады.
Өнімнің есебін натуралды, шартты-натуральды және құндық көрсеткіштермен
жүргізеді. Натуралды көрсеткіштер, өнімнің физикалық қасиеттеріне сәйкес,
оны санын, көлемін және салмағын сипаттайтын көрсеткіштер. Ол дайын
бұйымдардың сандық есебі үшін қолданады.
Шартты-натуралды өлшемдер біртекті өнімдердің есебі
жүргізуде жалпылама көрсеткіштерді алу үшін қажет. Түрлері
бойынша оның санын, шартты салмақ, сұрып, типоразмер және
тағы сол сияқты белгілі бір коэффициенттерін арқылы қайта
есептейді. Мұндай қатынастық коэффициенттер өнімдердегі
пайдалы заттардың құрамы бойынша, оларды дайындау үшін
кеткен еңбекке байланысты, шығындар деңгейіне, өндірістік
циклдың ұзақтығына байланысты анықталады. Мұндай есептеудің
мысалы ретінде-қайта балқытуға шаққандағы қорытылған
шойынның мөлшерін анықтау, консерванттарда шартты банкілер, каустикалық
содада - шартты салмақтағы тоннамен есептеу бола алады.
Өндірістік өнімнің құндық (бағалық) көрсеткіші - тауарлы өнімнің көлемі
болып табылады. Ол күтілетін (жоспарлы, нормативті) және нақты өндірістік
өзіндік құнмен, өңдеудің нормативтік құны бойынша, тура шығындар бабтары
бойынша, нарықтық (биржалық) баға бойынша бағалану мүмкін.
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігі түсқағаздар сатуына байланысты,
мұнда рулондар бойынша есеп жүргізіледі. Ал үлкен партиялар болған кезде,
қораптар санымен есептеледі.
Сонымен, дайын өнім есебінің негізгі мақсаты — дайын бұйымдар мен
өнімдердің толық және дұрыс кірістелуі, олардың сақтығын қамтамасыз ету,
шарттардың орындалуы мен тұтынушыларға өнімдерді жеткізу міндеттемелерін
бақылай отырып, уақытылы тиелуін қамтамасыз етуі.
Бұл тақырыптық актуалдығы — дайын өнім бағалануының дұрыс вариантын
таңдауы, өнім сапасын жоғарылату яғни, тек қана ішкі нарықта емес, сонымен
қатар сыртқы нарықта сұранысқа ие болатындай өнім шығару, оны сатуды
жеделдету және сатудан түскен табысты өсіру.
Қазіргі уақытта дайын өнімді бағалаудың келесідей түрлері қолданады:
Нақты өндірістік өзіндік құн бойынша - өнімді дайындауға кеткен барлық
шығындар сомасының жиынтығы. Дайын өнімді бағалаудың бұл әдісі өте сирек
пайдаланады. Негізінен ірі өте сирек жабдықтар мен көлік құралдарын
шығаратын жеке өндірістік кәсіпорындарда пайдаланады. Бұл бағалау түрі
шектелген өнім номенклатурасын өндіретін кәсіпорындарда пайдалануы мүмкін.
Бұл бағалау вариантының кемшілігі - объект бойынша барлық жұмыстар
аяқталғанға дейін және есепті айдың біткеніне дейін өзіндік құнды
есептеудегі дәлсіздік.
Жоспарлы (нормативті) өзіндік құн бойынша — бұл кезде есепті айдағы
нақты өндірістік өзіндік құнның оның жоспарлы (нормативті) өзіндік құнынан
ауытқуларын анықтайды. Көрсетілген өзіндік құн бойынша тауардың шығарылуын
есептеудің жағымды жағы, жоспарлау және есеп беруді құрастыру кезінде
ағымдағы есептегі бағалаудың бірлігі болып табылады. Дегенмен, егер
жоспарлы (нормативті) өзіндік құн жыл барысында жиі өзгеретін болса, онда
дайын өнім қалдығын бағалау дәлдігін анықтау, көп еңбекті қажет етеді.
Есептік баға бойынша бағалаған кезде, нақты өзіндік құнмен есептік баға
арасындағы айырмашылық есептеледі. Соңғы уақытқа дейін дайын өнімді
бағалаудың бұл түрі өте жиі кездесетін. Оның артықшылығы, салыстырмалы
түрде бағалар тұрақты болғанда жүзеге асады және ағымдағы есеп пен есеп
берудегі өнімді бағалауды салыстыру мүмкіндігі пайда болады, ал бұл
тауардың шығарылу көлемінің дұрыс анықталуына бақылау үшін маңызды.
Сату (нарықтық) бағасы және тариф бойынша бағалау. Бұл бағалаудың түрі
қазіргі кезде өте көп қолданылуда. Бұл тапсырыс берушімен алдын ала
құрастырылған және келісілген өнімді калькуляциялау әдісі негізінде яғни,
алдын ала айтылған жеке бағаларды немесе өнімді жеткізудің нарықтық
бағаларын пайдалану арқылы жасалған өнімдер мен жұмыстардың бағасы.
Бұдан басқа В.Радостовецтің “Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп” кітабында
бағалаудың мынадай әдістері кездеседі. Толық өзіндік құн (жоспарлы, нақты)-
өндірістік өзіндік құннан және коммерциялық шығындардан тұрады.
Жеке бөлшек сауда бағасы бойынша — көбінесе жеке қажеттіліктерді өтеу
үшін арналған тауарлар, олар бөлшек сауда торабы және қоғамдық тамақтану
кәсіпорындары арқылы сатылады. Олар келісілген бағадан және айналым
шығындары мен сауда ұйымдарының табыстарын жабу үшін арналған, сауда
үстемесінен тұрады.
Дайын өнім есебінде есептік баға мен жоспарлы (нормативті) өзіндік
құнды пайдалану кезінде, есептік бағасы бойынша есептеліп шығарылған тауар,
оның нақты өндірістік өзіндік құннан ауытқуын есептеу қажеттілігі туады.
Өз кезегінде, бұл ағымдағы есепте қолданылатын бағалау түріне
қарамастан, тиелген, сатылған.
Істің (жұмыс, қызмет), сонымен қатар айдың соңында қоймада қалған дайын
бұйымдар қалдығының нақты өзіндік құндарын анықтауға мүмкіндік береді.
Әдетте ауытқу орташа салмақталған пайыз бойынша есептеледі. Ол былай
анықталады: айдың басындағы өнім қалдығының және сол айда өндірістен
шығарылған өнімдірдің нақты өзіндік құнының, сол өнім көлемінің есептік
бағасы бойынша есептелген құнына қатынасымен табылады
кесте-2.1
Дайын өнімнің және тиелген тауарлардың нақты өзіндік құнын есептеп
шығару
Көрсеткіштер Дайын өнім (жұмыс, қызмет)
есептік баға нақты
өндірістік
өзіндік қүн
Ай басындағы қалдық 6000 5100
Өндірістен келіп түскен 22900 18200
Қайтару тәртібінде келіп түскен - -
Басқа да келіп түскендер 1100 700
Жиынтығы 30000 24000
Қалдықтың және ай бойы келіп 24000 100 = 80
түскеннің нақты өндірістік өзіндікX
кұнның оның есептік бағадағы30000
құнына қатынасы
Сату тәртібінде тиелген 25000 20000
және сатылған
Ай соңындағы қалдық 5000 4000
Есептік баға және жоспарлы өзіндік құн бойынша бағаланған өнім құнының,
оның нақты өндірістік өзіндік құнынан ауытқуын оларды салыстыру арқылы
анықтайды. Ауытқудың теріс мәні қызыл сторно әдісі арқылы көрсетіледі, ал
оның оң мәні -қарапайым жазумен жазылады.
Көрсетілген есептеулер белгілі бір дәрежеде шартты болып табылады,
әсіресе өнім түрлерінің бағасы мен рентабельділіктің едәуір тұрақсыз болған
жағдайда. Егер орташа салмақталған коэффициент өнім топтары бойынша
есептелсе, онда дәлірек нәтижеге алуға болады. Тиелген тауарлардың және
қоймадағы тауар жылжуының есебі әрбір бұйымның атауы (түрі) бойынша
жүргізіледі. Осы әрбір бұйым атауы және жұмыс түрлері бойынша нақты өзіндік
құнмен есептік бағаны салыстыру коэффициентін анықтау қажеттілігі туады.
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінде өнімді бағалаудың нормативтік
өзіндік құн әдісі қолданылады. Бұл әдісті қолданған уақытта, жоспарлы
(нормативтік) өзіндік құннан нақты өндірістік өзіндік құнының ауытқулары
пайда болады. Бұл ауытқулар көп жағдайда шамалы болады. Дегенмен, бұл
ауытқулар бухгалтерлік есепте қосымша немесе сторно жазуларымен
көрсетіледі. Оны өнімнің синтетикалық есебі бөлімінде толық көруге болады.
Кәсіпкерліктің өндірістік спецификациясына байланысты, есеп саясатында
көрсетілген, дайын өнім және оны сатудың есебі бөлімінде арнайы 8110
"Негізгі өндіріс" шоты көзделген.
Ауытқулар көбінесе сыртқы факторлардың әсерінен болады. Бұлар: шикізат
пен материалдарды жабдықтаушы кәсіпорындарды өзгерткен кезде, шикізат пен
материалдарға бағаның өсуі, кедендік баж салығын салуына байланысты және
тағы басқа жағдайлар әсер етеді.
2. . Дайын өнім қозғалысының есебі
Дайын өнімнің түрлері және сақталу орындары бойынша сандық есеп бірнеше
әдістермен ұйымдастырылуы мүмкін, біріншісі — шиказаттар мен материалдар
(яғни, қабылдау-тапсыру накладнойлары, актілер, ведомосттер негізінде
толтырылған қоймалық есептің сұрыптық карточкалары) есебіне ұқсас немесе
карточкасыз әдіспен.
Бірінші әдіс бойынша бухгалтерияда, өнім түрлерінің шығару бөлімшелері
және сақталу орындары бойынша өнімнің келіп түсуінің топтық ведомосттерін
құрады немесе өңдейді. Карточкасыз әдіс бойынша, электронды есептеуіш
машина көмегімен өндірістен шыққан өнімдерге және қоймадағы және басқа да
жерлерде сақталуда тұрған дайын бұйымдардың жылжуына күнделікті айналым
ведомостерін жасайды. Назар аударатын бір жайт, келіп түскен, шығыс етілген
және қалған өнімдер туралы мәліметтер балансталынған. Ал дайын өнім
калдықтарына кезеңді түрде түгендеу жасалып отырады.
Дайын өнімнің қоймадағы есебі (ср. № М-17) үлгідегі коймалық
карточкаларда жүргізіледі. Карточкада есептелген ай соңындағы қалдықтарды
қойма меңгерушісі, дайын өнімнің қалдық кітабына енгізеді. Дайын өнімнің
кірістелгені және шығыс етілгені жөніндегі құжаттар, қабылдау-тапсыру
құжаттарының рестрімен бірге бухгалтерияға тапсырады.
Дайын өнімнің кірістелгені және шығыс етілгені жөніндегі кабылдау-
тапсыру құжаттарының рестрінің мәліметтерін, дайын енімнің синтетикалық
есебінің жинақтау ведомостіне есеп топтары бойынша жазады. Бұл ведомостте
өнімнің ай басындағы қалдығын, келіп түскенін, шығыс етілгенін көрсетеді
және есеп топтары бойынша ай соңындағы қалдығын есептеп шығарады, жинақтау
ведомостінің мәліметтерін дайын өнім қалдығының кітабымен тексереді. Бұл
қоймалық және синтетикалық есептің тевдігін қамтамасыз етеді.
Дайын өнім қозғалысының қоймалық карточкадағы есебі, лайық бұйымдардың
орналасқан жерінде орнатылған техникалық құралдар арқылы да жүргізілуі
мүмкін. Келіп түскен және тиелген әнімнің бастапқы құжаттауымен бір
уақытта, басқару, бақылау және қорытынды есеп беруді құрастыру үшін қажетті
болатын, өнімді кез келген бөлікте топтау үшін ақпараттар электронды
есептеуіш машинаға енгізіледі.
Толығымен автоматтандырылған қоймаларда, дайын өнімнің коймадағы есебі
көп жағдайда дәстүрлі карточкадағы формада жүргізілмейді, ал басқару үшін
қажетті мәліметтерді, сұрау (запрос) арқылы ақпарат ретінде алады. Қоймалық
карточкаларды, дайын өнімнің әрбір атауы және түрі бойынша оның қалдықтары
мен козғалысын, оперативті машинограммалар алмастырады.
Өндірістен шыққан өнім қабылдау-тапсыру накладнойларымен,
спецификациялармен, қабылдау актілері және тағы сол сияқты құжаттармен
рәсімделеді. Әдетте, олар екі дана етіп толтырылады, біреуі тапсырған
адамда, екінші қоймада қалады. Қоймаға кірістелетін бұйымдардың салмағы,
көлемі өленуі тиіс және қажет жағдайда таразыға тартылып, есептелуі мүмкін.
Ал оның бағасы номенклатура-баға көрсеткіші негізінде қойылады.
Дайын өнім есебінің дұрыс ұйымдастырылуының маңызды шартының бірі болып-
номенклатуралық-баға көрсеткішінің бар болуы болып табылады. Онда әрбір
бұйымның түрі, оның ерекше белгісі (моделі, артикулы, маркасы, фасон тағы
сол сияқты), бекітілген коды, жинақталған номенклатуралық нөмірі яғни,
өндіріс және өнімді сату барысында берілген нөмірі және есептік бағасы
көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте электронды есептеуіш машинаны пайдаланған уақытта,
номенклатура-баға көрсеткішімен бірге, өнімнің кешенді анықтамалықтары
пайдаланылады: әртүрлі салықтар түрлері салынатын және салынбайтын
анықтамалықтар, орташа тоқсандық және орташа жылдық өзіндік құн
анықтамалығы, төлеушілер мен жүк алушылар анықтамалығы.
Ішкі нарыққа тиелген және экспортқа жіберілетін өнімдердің шот сомасын
анықтау әдістері де анықтамалық ретінде кұрастырылады. Анықтамалықтарда
бұйымның атауы, тауарлық өнім түрінің коды, бағасы, өзіндік құны, салық
ставкалары және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономика жүйесінде он бес
жылдай әрекет етіп келеді. Осы жылдар ішінде әкімшіл-әміршіл
жүйеден нарықтық экономикаға өту жолы оңай болған жоқ. Біз басқа Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы елдеріне қарағанда нарықтық жүйеге көшу мақсатында,
түбегейлі экономикалық реформаларды белсенді жүргіздік және бұл
өзгерістерге барынша бейімді болдық. Бұл экономикалық реформалар қатарына
жекеменшік, макроэкономикалық тұрақтандыру, экономиканы құрылымдық қайта
құру жатады.
Қазақстанда 1990 жылдардың басынан түбегейлі экономикалық реформаларды
жүргізу бағыты алынды. Экономиканың Қазақстандық моделі нарықтық
қатынастарға кең түрде өтумен, бұрынғы экономикалық құрылымдарды
демонополизациялаумен, мемлекетсіздендірумен және мемлекеттік меншікті
жаппай жекешелендірумен сипатталады. Жалпы жиында нарықтық экономика
негіздерін қалауды білдіреді.
2000 жылдың соңына қарай еліміздің экономикасы тұрақты даму
траекториясына шықты, экономикалық өсу қарқын ала түсті. Алайда, біржақты
шикізаттық бағдар ұстанудың әсерінен жұмыспен қамту саласында өңдеуші
салалар мен ауыл шаруашылығында бәсекелестік қабілетінің төмендігіне
байланысты проблемалар сақталып отыр. Бұрынғы жүйеден мұраға қалған
бастапқы технологиялық бөліністер Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің
технологиялық мамандануы кешендерінен ажырап қалған күйінде, ал оларды
өзімізде құруға қыруар қаражат қажет. Өндіруші салаларда еңбек ресурстарын
қажет етудің шектеулігіне және өңдеуші сектордың нашар дамуы себепті еңбек
ресурстарының едәуір бөлігі жұмыспен қамтамасыз етілмеген.
Өтпелі кезеңнен кейінгі жинақталған проблемаларды экономиканы
құрылымдық жағынан жаңғырту мен әртараптандыруды жүзеге асыру арқылы шешкен
қисынды көрінеді. Бұл үшін экономиканың өңдеуші салаларының қуаттарын
кеңейтіп, ұлғайту, шағын бизнестің үлесін арттыру қажет.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер, шағын бизнес өкілдері — экономиканың
тұтқасы және нарықтық экономиканың өзегі болып табылады. Нарықтық
экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің ұлттық
экономикада аса маңызды функциялар орындайтынын: сұраныс пен ұсынысты
теңдестіру арқылы нарықтық қатынастарды үдетудің ерекше мехинизмін
қамтамасыз ететінін, жалпы ұлттық өнімнің тең жартысынан астамын
өндіретінін, жаңа жұмыс орындарының 70 пайызға жуығын ашатынын, адам
ресурстарының жандандырылуына және инновациялық потенциалға елеулі ықпал
жасайтынын дәлелдейді.
Бұл мәселелерді шешуде мемлекет негізгі рөл атқарады. Өйткені кез
келген экономика жұмыс істеуі үшін заңдық негіз керек. Осы заңдарды
мемлекет, өзінің органдары арқылы шығарады, жүзеге асырады. Тәуелсіздік
алғалы бері көптеген заңдар, нормативтік актілер, жарлықтар шығарылды.
“Азаматтық туралы”, “Салық кодексі”, “Серіктестіктер туралы” заңдар,
“Акционерлік қоғамдар” туралы және “Бухгалтерлік есеп туралы” заңдар шықты.
Қазақстан Республикасы өзін егеменді, тәуелсіз мемлекет деп
жариялағаннан кейін, бухгалтерлік есептің бұрынғы жүйесін және қаржылық
есеп беруді құруды реформалауға ерекше көңіл бөлді. Ұлттық валютаны
енгізуге байланысты, бағалы қағаздар нарығының пайда болуына байланысты,
меншікті мемлекетсіздендірумен байланысты процестер бухгалтерлік есеп
жүйесін қайта қарастыру қажеттілігін тудырды.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңі экономиканың біртіндеп сыртқы әлемге
қарай бұрылуын сипаттайды.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жүйесінде осындай бағыттардың
бірі болып, тәуелсіз комитеттің 1973 жылдан бері шығатын қаржылық есеп
берудің халықаралық стандартына бухгалтерлік есепті сәйкестендіру болып
табылады. Халықаралық бухгалтерлік тәжірибені пайдаланудағы қажеттілік-
халықаралық капитал нарығына өту мүмкіндігімен, ақпарат алумен және
пайдаланушылар үшін қаржылық есеп берудің пайдалығымен сипатталады.
Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі реформа - зайырлы мемлекет болып
қалыптасудың, экономикалық тұрғыдан тұрақты болудың құрамдас бөлігі болып
табылады. Дәл осы көзқарастан бухгалтерлік есеп жүйесін реформалау
Қазақстан үшін үлкен позитивті мән алады.
Бухгалтерлік есеп жүйесін реформалаудың бастапқы қадамы ретінде
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылы желтоқсан айында
Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар жарлыққа қол қоюын айтамыз. Одан
кейінгі бухгалтерлік есептегі күрделі өзгерістердің бірі, ол халықаралық
қаржылық қорытынды есепке өтуге байланысты, Қазақстан Республикасының қаржы
Министрлігінің 21.06.2007 жылғы №217 бұйрығымен, №1 және №2 ҰҚЕС-ның
шығуы. Бұл бұйрықтың пайда болуы, бухгалтерлік есептің халықаралық
стандартының принциптеріне негізделген, бухгалтерлік есеп жүйесін құрудың
басы болып табылады.
Бухгалтерлік есеп туралы заңнан кейін құқықтық жағынан, екінші орынды
Бухгалтерлік есеп стандарттары алады. 1996 жылы Бухгалтерлік есеп жөніндегі
ұлттық комиссия 20 бухгалтерлік есеп стандартын, субъектілердің
бухгалтерлік есебі мен қаржы шаруашылық қызметі есептерінің бас жоспарын
жасап, бекітті және олар заңгерлік сараптаудан өткізілді.
1997 жылы тағы 4 бухгалтерлік стандарт пен стандарттарға арналған
әдістемелік нұсқаулар бекітілді. Қазіргі кезде №2 ҰҚЕС-ның шығуына
байланысты 3-тарауында қаржылық есепті ашып көрсету белгіленген.
Қазіргі таңда экономиканың шикізаттық бағытынан өңдеуші бағытқа ауысу
қажеттілігі анықталып отыр. Сондықтан, өзімізді шикізат пен материалдарды
өңдеп, өндіріс процесі нәтижесінде дайын өнім алу өте маңызды болып отыр.
Бұл халықтың отандық өндірушілердің шығарған өнімін тұтынуды арттырады және
сырттан келетін импортты азайтады.
Бүгінгі таңда таңдап алынған тақырып актуалды деп есептеймін. Өйткені
дайын өнімнің есебі мен аудитін дұрыс жүргізу,ол табыстылыққа әсерін
тигізеді. Ал табыс кез-келген кәсіпорынның ең негізгі мақсаты болып
табылады.
Дипломдық жұмыс Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінің мәліметтері
негізінде орындалған.
Жұмыстың бірінші тарауында кәсіпкерліктің негізгі экономикалық
көрсеткіштері талданған. Бірнеше жылдың есеп мәліметтері негізінде.
Жұмыстың екінші тарапында дайын өнімнің есебі қарастырылған. Мұнда есеп
қандай бастапқы құжаттар мен және қалай кәсіпкерлікке кіріске алынатын
жөніндегі мәліметтер келтірілген.
Үшінші тарауында дайын өнімнің аудитіне тоқталған. Мұнда аудиттің
жүргізу жолдары мен оны жүргізудегі тиімділіктер жөніндегі мәселелер
қарастырылған.
Бұдан кейін жұмысқа қорытынды пікірлер мен ұсыныстар жасалған.
1- ТАРАУ. ДЖУНУСБАЕВА А.О. ЖЕКЕ КӘСІПКЕРЛІГІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кәсіпкерліктің негізгі экономикалық көрсеркіштерін талдау
Джунусбаева А.О. жеке кәсіпкерлігі Алматы олысы, еңбекші қазақ ауданы
Шелек ауылында орналасқан. Жеке кәсіпкерлік мемлекеттік жеке кәсіпкерлікті
тіркеу куәлігі негізінде қызмет көрсетеді. Кәсіпкерлік өзінің бизнестік
қызметін 2004 жылдан бастаған. Бүгінгі таңда, бұл дүкен халыққа қажетті
тұрмыстық азық-түліктер мен қоса түс қағаз бояуларын сату мен айналысады.
Қазақстан экономикасы әрқайсысы шаруашылық жүргізуші субъект
мәртебесіне ие бола алатын яғни, корпорациялар, компаниялар, холдингтер,
бірлестіктер сияқты әр түрлі қызмет түрлерін қамтиды.
Субъект қызметінің міндеттері оның меншік иесі белгілейді және ол
міндеттер сатқан кезде кәсіпорынға табыс алуға мүмкіндік беретін жоғары
рентабельді, қоғамға қажетті сапалы өнім шығаруды қамтамасыз ету, жабдықтау
шартын орындау, өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру және осы негізде
өндірістік – шаруашылық қызметтің барлық экономикалық көрсеткіштерін
жақсарту болып табылады.
Төменде кәсіпкерліктің негізгі экономикалық көрсеткіштеріне талдау
жасалынған.
кесте-1.1
Джунусбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінің 2006-2007 ж.ж.,негізгі экономикалық
көрсеткіштері
(мың тенге)
Көрсеткіштердің атауы 2006 ж 2007 ж ауытқуы
мың тенге%
1 Өнімдерді сату мен 29764 29764 - 100
қызметтер көрсетуден
түскен табыс
2 Сатылған өнімдер мен 31686 31686 - 100
көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны
3 Жалпы пайда (1 ж. -2 ж.) 1922 1922 - 100
4 Басқадай табыстар - - - -
5 Негізгі қызметтен түскен 1922 1922 - 100
пайда (залал) (3 ж.-4 ж.)
6 Негізгі емес қызметтен 1922 1922 - 100
түскен пайда (залал)
7 Таза табыс (залал) 1922 1922 - 100
Есеп мәліметтері көрсеткендей 2007 жылы жеке кәсіпкерліктің өнімді
өткізуден түскен табысы 29764 мың теңгені құраған, яғни 2006 жылмен
салыстырғанда өзгеріссіз қалған. Басқа көрсеткіштер де өзгермеген.
Қаржылық жағдай деп шаруашылық жүргізуші субъектіге қатысты
активтердің нақты бары мен олардың құралу көздері болып табылады.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымына талдау жасау кәсіпорынның
мүліктерінің өсуінің немесе кемуінің анықтауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорын қызметінің ұлғаюын, ал кемуі керісінше
төмендеуін білдіреді.
Активтер үш сатыдан: анықтау, тану және бағалаудан тұрады. Анықтау
сатысында шаруашылық фактілерінің негізіне қарай алынған және есеп
бақылауына түскен ұйымдар қызметінің қалыпты жағдайында қызмет атқаруына
және алдағы кезеңде экономикалық табыс келтіретін активтер жатады. Активтер
ұзақ мерзімді және ағымдағы болып екіге бөлінеді. Балансқа түскен
активтердің барлық сомасының көлемін – жинақталған активтер деп атайды.
Егер барлық жинақталған активтер сомасынан басқадай тұлғалардың алашағын
шегерген жағдайда, қалған соманы нетто–активтер немесе ұйымдардың меншікті
капиталы деп атайды.
Активтерді тану – активтерді бірегейлі өлшемге келтіріп, қаржылық
қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушыларды талабына қарай
қанағаттандыруды айтады.
Активтерді бағалау – активтер дәстүрлі әдістермен: бастапқы құнымен
(тарихи), сатып алу бағасымен, нақтылы өзіндік құнымен бағаланады.
Қаржылық қорытынды есептің маңызды элементі болып табылатын кәсіпорын
активтеріне талдау жүргізгенде оның құрамы, құрылымы және ондағы өзгерістер
зеріттеледі.
Активтердің және оның жекелеген топтарының құрылымын талдау олардың
тиімді орналасуына баға беруге мүмкіндік береді. Активтердің ұлғаюы
кәсіпорын қызметін онда сипаттайды және оның даму бағытында екендігін
білдіреді. Бірақ кәсіпорын мүмкіндіктерінің құнының өсу себептерінің
талдаған кезде инфляциясының әсерін ескерген жөн.
Активтер құрамы – активтер төмендегі түрлерден: материалды
құндылықтардан (ғимараттар, құрылғылар, жабдықтар, тауарлар, босалқылар,
дайын өнімдер); материалды емес активтерден (авторлық құқық – гудвилл,
патенттер, тауар белгілері, жер пайдалану құқығы, ақпараттармен қамту
т.б.); ақша қаражаттарынан (кассадағы және банктердегі ақшалар, құнды
қағаздар, берешектердің қарыздары) құрылады.
Активтер есебі – активтердің құрамының барлығы ақшалай өлшеммен
өлшеніп, тиісті счеттар мен балансқа жазылады.
Активтерге тән базарлы саудадағы баға бухгалтерлік есепке алынбайды,
яғни бастапқыдағы нақтылы өзіндік құнымен алынған баға, бұлардың тарихи
құны болып табылады. Тарихи құнды өзгерте беруге болмайды.
Активтердің құрамы мен құрылымына талдау жүргізу үшін келесі
аналитикалық кесте құрылады. (кесте 1.2).
кесте-1.2
Джунусбаева А.О. 2006-2007ж.ж., активтердің құрамы мен құрылымына талдау
(мың тенге)
№ 2006ж 2007ж Жыл бойындағы
Көрсеткіштер өзгеріс
сомасы, үлес сомасы, үлес мың тг.
мың тг. салмағмың тг. салмағ %
ы,% ы,%
1 Активтер құны,26544 100 234489 100 -3055 -11,5
барлығы
2 Ұзақ мерзімді 16940 63,8 16940 72,1 - 100
активтер
3 Негізгі 16940 63,8 16940 72,1 - 100
құралдар
5 Ағымдағы 9604 36,2 6549 27,9 -3055 -31,8
активтер
6 Ақталмаған 2713 10,2 2213 9,4 -500 -18,4
құрлыс
7 Өндірістік 5568 21,0 4135 17,6 -1433 -25,7
қорлар
8 Кәсіпорын. 22508 84,8 21075 89,7 -1433 -6,3
өндірістік
потенция.
құны(3ж.+6ж)
Активтердің
9 мобильділік
коэф.(5ж.1ж.)Х 0,362 Х 0,279 Х Х
10 Мобильдік және
имобильдік
қорлардың Х 0,567 Х 0,386 Х Х
қатынасының
коэфф.(5ж.2ж.
)
11 Негізгі
қорлардың Х 0,638 Х 0,721 Х Х
нақты құнының
коэф.(3ж.1ж.)
Кестеден көріп отырғандай активтердің нақты құны 2007 жылы 2006 жылға
қарағанда 3055 мың теңгеге төмендеген немесе 11,5 пайызды құраған. Бірақта
активтерді талдау кезінде мыналарды анықтап алу қажет: олардың қалай
орналасқаны және есепті жылы оларға қанша көңіл бөлінгендігі, кәсіпорынның
өндірістік потенциялының жағдайы, негізгі құралдары және де мүліктерінің
мобилділігі қандай?
Берілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай өндірістік потенциялының
көлемі жыл ішінде 1433 мың теңгеге төмендеген. Ағымдағы активтердің
құны 2006 жылға қарағанда 2007 жылы 3055 мың теңгеге теріс көрсеткішке ие
болған , бұл жағдай активтердің құнының төмендеуіне әсерін тигізеді. Ұзақ
мерзімді активтердің үлес салмағы 2006 жылмен 2007 жылдар аралығында
өзгеріссіз қалған.
кесте-1.3
Джунусбаева А.О. 2006-2007ж.ж., таза айналым капиталының өсу
көрсеткіштері
(мың тенге)
ауытқу
№ Көрсеткіштер 2006 ж 2007 ж
мың теңге %
9604 6549 -3055 -31,8
1 Айалым капиталы
5013 4863 -150 -3,0
2 Ағымдағы міндеттемелер
4591 1686 2905 28,8
3 Таза айналым
капиталы(1ж.-2ж.)
Таза айналым капиталын талдау (кесте-1.3) көрсеткендей, кәсіпорынның
қызметі барысында өзінің ағымдағы міндеттемелер көлемі 150 мың теңгеге
төмендеген. Сонымен қатар айналым капиталының да көлемі 3055 мың теңгеге
төмендеген. Осыдан кәсіпорынның өзіне көп міндеттемелер жүктемеуге
тырысатындығын айта кету керек. Осындай саясаттың қортындысы таза айналым
капитал сомасының 2905 мың теңгеге көбейіп, оң сипатқа ие болуы.
Меншік экономикалық қатынас болып адамзат қоғамының жаратыла бастаған
заманында қалыптаса бастаған. Еңбек етуге экономикалық және экономикалық
емес күштеудің барша маңызды формалары меншіктің әр алуан объектінің
монополиялануына сүйенеді. Демек, экономикалық емес күштеу антикалық
өндіріс тәсілінде құлға – тікелей өндірушіге – меншіктің бар болуына
негізделген болатын; азияттық өндіріс тәсілінде айтылған жағдай жерге
меншіктің болуына негізделеді; феодализмде – жеке өндірушіге және жерге
меншіктің болуына негізделеді. Еңбек етуге экономикалық күштеу өндіріс
шарттарына меншіктің болуынан, яғни капиталға меншіктің болуынан туады.
Экономикалық қатынастардың кемелденген жүйесінде, меншік ең өзекті
өзара байланыстарды, олардың бір-бірімен тәуелділігін және экономикалық
болмыстың мәнін көрсетеді. Танып-білу экономикалық құбылыстарды ашумен,
олардың бар екенін білумен бітпейді. Меншік қатынастарын зерттеу процесінде
құбылыстарыдың мәнін айқындап, солармен айналысу қажет.
кесте-1.4
Джунусбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінің 2006-2007ж.ж., меншікті
қорлардың қозғалысын талдау
(мың теңге )
ауытқу
№ Көрсеткіштер 2006 ж 2007 ж
мың теңге %
17241 17241 - 100
1 Меншікті капитал
16940 16940 - 100
2 Ұзақ мерзімді активтер
301 301 - 100
3 Меншікті қорлардың
нақты қолда бары
(1ж.-2ж.)
Джунусбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінің 2006-2007ж.ж., меншікті
қорлардың қозғалысын талдау барысында кесте мәліметтеріне сүйенетін
болсақ,өткен жыл мен есептегі жылдың мәліметтері өзгеріссіз.
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылардың
құжаттарында белгіленген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері, сол ұйымның шығарған
акцияларының түрлері, акциялардың сандары, сондай-ақ бір акциялардың
атаулы құнына сәйкес акционерлік қоғамның, серіктестіктің өндірістік,
кооперативтердің жалпы жиналымында бекітіледі. Жалпы кез-келген
ұйымның жарғысы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден өткізілуі
тиіс. Қандай болмасын қоғамның акциясын сатып алатын мүшесі ол
акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауына құқы бар.
Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу
көздерін талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі,
оны сатып алу және оның құрылуы да, кәсіпорын өзінің де, қарызға
алынған капиталдың да есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте
сақтау керек.
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы
көбіне өзін – өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен
жүзеге асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал
тартылады.
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және
қарастырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру
кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға
беріледі. Бұл кезде өз меншігендегі капиталға басты назар
аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық
тұрақтылығының барлығын көрсетеді.
Төмендегі кесте-1.5-те кәсіпкерліктің капиталының құрамы мен құрылымы
талданған.
кесте-1.5
Джунусбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінің 2006-2007ж.ж.,
капиталының құрылымы
(мың тенге)
ауытқу
№
Көрсеткіштер 2006ж 2007ж
сомасы, %
мың тг.
1 Меншікті капитал 17241 17241 - 100
2 а) жарғылық капитал 83 83 - 100
3 б)қосымша төленбеген капитал - - - -
4 Бөлінбеген табыс (залал) - -1922 - -
5 Қарыз капиталы 9303 6248 -3055 -32,8
6 а)банк несиесі 4290 1385 -2905 -67,7
7 б) салықтар бойынша 686 686 - 100
міндеттемелер
- ағымдағы салықтық 62 62 - 100
міндеттемелер
- әлеуметтік салық 185 185 - 100
- ҚҚС 347 347 - 100
-басқалары 92 92 - 100
9 Барлық капитал (1ж.+5ж.) 26544 23489 -3055 -11,5
10 Қаржыландыру 1,8 2,7 0,9 50
коэффициенті(1ж.5ж
11 Тәуелсіздік 4,0 12,4 8,40 210
коэффициенті(1ж.6ж.)
Кесте мәліметтерінен 2006 жылы 2005жылға қарағанда өсу байқалғандығын
көріп отырмыз. Қаржыландыру коэффициентінің азаюы 5,44-тен 0,82 дейін,
кәсіпорынның меншікті қаражатымен қаржыланатын активтер бөлімінің
азайғандығын көрсетеді.
Тәуелсіздік коэффициентінің 0,6 өсуі кәсіпорынның қарыз қаражатынан
тәуелсіз екендігін көрсетеді және де меншікті қаражаттарын еркін жұмсай
алу қабілетіне ие болады.
Халықаралық стандарттарға сәйкес меншікті капитал мен қарыздық капитал
арасындағы қатынас мынандай болу керек : 60% меншікті капитал , 40%
қарыздық капитал .
1.2. Жеке кәсіпкерліктегі есеп саясатының негізгі бағыттары
Барлық уақытта азық-түлік өнімдеріне сұраныс жоғары. Клиенттердің
келуін жоғары дәрежеде қамтамасыз ету үшін, дүкендерде көңілге қонымды баға
бойынша кең ассортименті тауарларды өткізуді ұйымдастыру және қосымша
кеңейтулер жасау қажет. Қазіргі таңда азық-түлік өнімдері, шаруашылық
заттары, жемістер мен көкөністер бір ғимаратта (бөлмеде) сатылып жатыр.
Кәсіпкер ғимаратты жеке бөліктерге (бөлмелерге) бөлу үшін, қолайлы жағдай
жасау үшін, тұтынушы және өзі үшін де сауда алаңын кеңейтуді жоспарлайды.
Баға саясаты тұтынушылардың орташа табыс деңгейіне сәйкестірілген.
Сұраныстың елеулі мерзімдік қозғалыстары өнімдерге әсер етпейді. Дүкен
қажетті мөлшерде тоңазытқыштармен, кассалық апараттармен, зат қоятын
сөрелермен жабдықталған және онда теледидар да бар. Жеке кәсіпкерліктің
стратегиясы клиенттердің арасында сапалы және арзан тауарларды жеткізу,
сонымен бірге жылдам қызмет көрсету жолымен беделін сақтау.
Есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да
бір қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ
кезіңде тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын
қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек;
Есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық
операциясын көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының
барысында міндеттеме мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік
жылдан басқасына өткен кезде де);
Шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы
(әр фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар
өзінің орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы
керек).
Есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланылатын
әдістерін айтады;
Техникалык, деп осы әдістердің синтетикалық шоттарында көрсету сызбасы,
есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын айтады; Ұйымдық деп
осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге асқандығын, оның
кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
кесте-1.6
Дүкендегі азық-түлік өнімдерін талдау
№ Өнім түрлері өлшем ОрташОрташаСату Сату Айдаға
бірлігіа құны,ткөлемі,теңөзіндік табыс,теңге
,дана,кбаға,еңге ге құн,теңге
г,л теңге
1 Сұлтан 600 85 70 51000 42000 9000
макароны
2 Әділ макароны100 100 85 10000 8500 1500
3 Орбит сағызы 400 50 34 20000 13600 6400
4 Мармелад 60 250 210 15000 12600 2400
5 Конфеттер 200 500 375 100000 75000 25000
6 Печенелер 400 340 280 136000 112000 24000
7 Қоспалар 100 80 50 8000 5000 3000
8 Күн бағыс майы 400 350 300 140000 120000 20000
9 Сары май 50 550 450 27500 22500 5000
10 Сүт өнімдері 500 180 150 90000 75000 25000
11 Кофе 400 320 250 128000 100000 28000
12 Чай 550 230 200 126500 110000 16500
13 Шоколад 500 100 80 50000 40000 10000
14 Вино 700 450 300 315000 210000 105000
15 Арақ 1500 500 400 750000 600000 150000
16 Сыра 1700 150 90 255000 153000 102000
17 Сусындар 4000 130 100 520000 400000 120000
18 Крупа 6000 130 100 780000 600000 180000
19 Майонез 550 180 150 99000 82500 16500
20 Ет өнімінен 350 280 250 98000 87500 10500
шалафабрикаттар
21 Көк- өністер 2300 250 200 575000 460000 115000
22 Темекі 4500 90 70 405000 315000 90000
23 Өндірістік 700 350 300 245000 210000 35000
тауарлар
24 Окарачка 300 360 270 108000 75600 32400
25 Басқалары 2000 125 100 250000 200000 50000
Барлығы 1182200
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
Келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау- № 2 ҰҚЕС-ның 16-
тарауы Негізгі құралдар әдістемелік ұсынысына сәйкес, пайдалануға
берілген және кәсіпорынның сатып алуға төлеген нақты шығындар негізінде.
Негізгі құралдар объектісінің бастапқы құны анықталады;
құрылтайшылардың берген объектілері олардың өзара келісімі бойынша; тегін
берілген объектілер эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілерінің
мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін-нақты өзіндік
құны бойынша; айырбас нәтижесінде-алынған объектілер-ағымдағы бағалары
бойынша анықталады;
Негізгі құралдардың амортизациясы — № 2 ҰҚЕС-ның 16-тарауы Негізгі
құралдар әдістемелік ұсынысқа сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей
тәсілдерінің бірін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың бір қалыпты
(түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың
пропорционалды түрде есептелінетін әдісі (өндірістік әдіс); құнын есептен
шығарудың сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (кумулятивтік әдіс);
қалдық құнын азайтатын әдісі.
Екі және одан да көп әдісті пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтін
тәсілін және негізгі құралдың қандай түрі бойынша пайдаланатындығын көрсету
керек.
Негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизацияны есептеудің бір ғана
әдісі пайдаланады; негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың
әртүрлі әдісін пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі-кезеңі,
негізгі құралды пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі;
жою құны-есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі құралды жою
барысында алынған қосалқы бөлшектердің, қайтып пайдалануға жарайтын
құндылықтардың құнын алып тастағаннан шығады;
Негізгі қуралдарды жөндеу- жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен
жөндеу жүмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв қорларын
жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
Материалдық емес активтердіц амортизациясы - әрбір материалдық емес
активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және
амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады;
Болашақ кезеңнің шығыстары — кезеңдері нақты анықталмаған жағдайда,
кезең барысында ол өнімнің (жұмыстан, қызметтің) өзіндік құнына жатқызылуы
мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-кен дайындық жұмыстарына
кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге кеткен шығыстарына, жерді
игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы мүмкін, бірақ аталған
жағдайлардың барлығы да, яғни, олардың кезеңін және есептеп шығару тәртібін
кәсіпорынның өзі анықтайды;
Алдағы шығыстар мен төлем резервтері — кәсіпорын қандай резервтерді
және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртібін анықтап өзі
шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтері, көп жылғы міңірген еңбегі
үшін марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын
жүргізуге кеткен өндірістік шығындары және басқалары);
Күмәнді қарыздар бойынша резервтері — кәсіпорын түгендеу мәліметтерінің
негізінде дебиторлық қарыздардың күмәнді болып табылмайтындығын,
резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын шығындарын өзі таңдай
алады;
Қаржылық, инвестиция — кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны
есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта бағаланатын құнын ескере
отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құндарынан
алынған ең кіші бағасы бойынша; ұзақ мерзімді инвестицияның қайта
бағаланған сомасын қалай көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс
ретінде де немесе тарытылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шала фабрикаттық немесе шала
фабрикатсыз нұсқасымен жүргізілуі мүмкін.
Үстеме шығыстарын есептеу және тарату.
Кәсіпорынның № 2 ҰҚЕС-ның 12-тарауы Қорлар әдістемелік
ұсынымдамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар тізіміне өндіріс
қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, қосымшалар мен өзгерістерді
енгізуге құқылы: құрал-жабдық пен машина пайдалану және күтіп ұстау
шығыстары, өндірісті игеруге және дайындауға кеткен шығыстары және басқа да
осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында, олардың
үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі жекелеген
субшоттарда жүргізілуі мүмкін;
Муліктер мен міндеттемелерді тугендеу. Міндетті түгендеумен
қоса, құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама
қосымша түгендеулер де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын
олардың кезектілігін, түгендеуді жүргізудің күнін, мүліктер мен
міндеттемелердің тізімін белгілейді;
Бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорны бухгалтерлік есеп нысанын өзі
таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін,
жүйелігін, жасау техникасын, өзара байланысын анықтайды;
Нақты (іс жузінде) пайдаланылатын шоттар жоспары. Кәсіпкерлік есеп
жүргізуде Типтік шоттарды басшылыққа ала отырып, өздеріне
пайдаланатын шоттарын іріктей алады, яғни оның қүрамына
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін және
қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін
синтетикалық шоттарын енгізеді.
Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті субшоттарының тізімін
жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінде де толық
номенклатуралық объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бұл
кезде басқарудың, талдаудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатын
ескереді;
Өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру нысаны мен
құрамын және есепті беру мерзімі, сондай-ақ потенциалды пайдаланушыларын,
есепті жасауға жауапты тұлғалар анықтайды.
Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда
кәсіпорын үшін де, жалпы Республика бойынша да шаруашылық жағдайына
бейімделген есеп саясатын қалыптасу мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері мен
міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен бөліп
көрсетуі тиіс (яғни мүліктік жеке дараланган ғағидасы бойынша), кәсіпорын
өзінің көз жетерлік болашақ кезеңінде жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз
кызметін тоқтату жөнінде ниетінің жоқтығын білдірсе, онда толассыздық,
үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі таңдап алған
бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек тиімді
түзетулерді ғана жасап, отырса, онда ол жүйелілік қағидасын сақтағаны, ал
егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық фактілерін сол кезеңіне
жатқызатын болса, онда мерзімділігі анықталған (белгіленген) қағидасын
ұстағаны болып табылады.
2-ТАРАУ.ДАЙЫН ӨНІМНІҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САТУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ШЫҒЫСТАР
2.1. Дайын өнім есебінің мақсаты, міндеті және бағалануы
Өзінің шығарған өнімін кәсіпорын тұтынушыға сату керек. Сату процесінде
кәсіпорын өнімінің пайдалылығы және сапасы айқындалады. Қаражаттардың
айналымы сату процесімен аяқталады. Кәсіпорын өнім өндірумен және өнімді
сатумен байланысты шығындарды, өндіріс процесінде тапқан таза табыспен
қайтарады, оның бір бөлігі мемлекеттік бюджетке және бір бөлігі кәсіпорында
пайда түрінде қалады. Нарықтық экономика жағдайында сатудан түскен табыс,
кәсіпорынның үздіксіз жұмыс істеуі үшін жалғыз нормальды қайнар көзі болып
табылады. Осының барлығы өнімнің шығарылуына, тиелуіне, сатылуына және оған
байланысты шығындарға, алынған қаржылық нәтижеге жүйелі бақылауды талап
етеді.
Ең алдымен, әрбір кәсіпорын үшін дайын өнім не болып табылатынын нақты
анықтап алу керек.
Дайын өнім—бұл өңдеуден толық өткен, бекітілген техникалық нормаларға
немесе стандарттарға сәйкес, қоймаға өткізілген немесе тапсырыс берушімен
қабылданған бұйымдар мен жартылай фабрикаттарды айтамыз. Немесе
В.К.Радостовец берген анықтамасы, ол мынадай:
Дайын өнім-бұл сату үшін арналған негізгі және көмекші цехтардың
өнімдері. Дайын өнім өндірісте біткен, жинақталған болуы керек, техникалық
бақылау қызметімен техникалық шарттарға және стандарттарға сәйкес және
жинақталғандығын куәландыратын төлқұжатпен, сертификатпен немесе басқа да
құжаттармен қамтамасыз етіліп, қоймаға тапсырылған, ал тапсырыс берушіге
тапсырған жағдайда, қабылдау актілерімен немесе басқа құжаттармен
дәлелденуі керек. Шығарылған өнімнің сапасы-бұл өнім қызметіне сәйкес
белгілі бір талаптарды қанағаттандыруға жарамдылығын сипаттайтын өнім
касиеттерінің жиынтығы. Стандартармен және техникалық шарттармен
анықталған әрбір бұйым үшін өзінің сапа көрсеткіштері анықталады. Казіргі
кезде өнімнің сапасына үлкен назар аударылады. Өйткені қатаң бәсекелестік
жағдайында, нарықта сұранысқа ие болу үшін, өнімнің шамасы жоғары болу
керек. Бұл өнім сатылуының тұрақтылығын сақтайды, өнім циклінің өрлеу
кезеңін ұзартады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік сертификаттау
жүйесі, өнімнің мемлекеттік стандарттарға сәйкес екенін, оның белгіленген
қауіпсіздік-сапа талаптарына сәйкестігін, сәйкестік сертификатымен
куәландырады Джунисбекова А.О. жеке кәсіпкерлігінің өнімі түсқағаз
сәйкестік сертификатымен куәландырған.
Дайын өнім есебінің негізгі міндеттері:
-дайын өнімнің қоймадағы, тоңазытқыштардағы және басқа да өнім сақтау
орындары бойынша , оның бар болуы мен жылжуының дұрыс және уақытылы есебін
жүргізу;
- өнім көлемі, ассортименті, шығарылған өнімнің сапасы бойынша
жоспардың және оны жеткізіп беру бойынша міндеттемелердің орындалуына
бақылау;
- дайын өнімнің мүлтіксіз сақталуына және бекітілген лимиттерге
сәйкестігін бақылау;
- өнімді сату бойынша жоспрдың орындалуына және сатылған өнім үшін
төлемнің уақытылы жүргізілуіне бақылау;
- барлық өнімнің және оның бөлек түрлерінің рентабельдігін анықтау.
Тәртіп бойынша, барлық дайын өнім қоймадағы материалды
жауапкершіліктегі адамға тапсырылуы керек.
Егер техникалық байланысты қоймаға тапсырыла алмайтын өнімдер мен ірі
габаритті бұйымдар болса, онда оның жинақталатын орнында тапсырыс берушінің
өкілімен қабылданады.
Өнімнің есебін натуралды, шартты-натуральды және құндық көрсеткіштермен
жүргізеді. Натуралды көрсеткіштер, өнімнің физикалық қасиеттеріне сәйкес,
оны санын, көлемін және салмағын сипаттайтын көрсеткіштер. Ол дайын
бұйымдардың сандық есебі үшін қолданады.
Шартты-натуралды өлшемдер біртекті өнімдердің есебі
жүргізуде жалпылама көрсеткіштерді алу үшін қажет. Түрлері
бойынша оның санын, шартты салмақ, сұрып, типоразмер және
тағы сол сияқты белгілі бір коэффициенттерін арқылы қайта
есептейді. Мұндай қатынастық коэффициенттер өнімдердегі
пайдалы заттардың құрамы бойынша, оларды дайындау үшін
кеткен еңбекке байланысты, шығындар деңгейіне, өндірістік
циклдың ұзақтығына байланысты анықталады. Мұндай есептеудің
мысалы ретінде-қайта балқытуға шаққандағы қорытылған
шойынның мөлшерін анықтау, консерванттарда шартты банкілер, каустикалық
содада - шартты салмақтағы тоннамен есептеу бола алады.
Өндірістік өнімнің құндық (бағалық) көрсеткіші - тауарлы өнімнің көлемі
болып табылады. Ол күтілетін (жоспарлы, нормативті) және нақты өндірістік
өзіндік құнмен, өңдеудің нормативтік құны бойынша, тура шығындар бабтары
бойынша, нарықтық (биржалық) баға бойынша бағалану мүмкін.
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігі түсқағаздар сатуына байланысты,
мұнда рулондар бойынша есеп жүргізіледі. Ал үлкен партиялар болған кезде,
қораптар санымен есептеледі.
Сонымен, дайын өнім есебінің негізгі мақсаты — дайын бұйымдар мен
өнімдердің толық және дұрыс кірістелуі, олардың сақтығын қамтамасыз ету,
шарттардың орындалуы мен тұтынушыларға өнімдерді жеткізу міндеттемелерін
бақылай отырып, уақытылы тиелуін қамтамасыз етуі.
Бұл тақырыптық актуалдығы — дайын өнім бағалануының дұрыс вариантын
таңдауы, өнім сапасын жоғарылату яғни, тек қана ішкі нарықта емес, сонымен
қатар сыртқы нарықта сұранысқа ие болатындай өнім шығару, оны сатуды
жеделдету және сатудан түскен табысты өсіру.
Қазіргі уақытта дайын өнімді бағалаудың келесідей түрлері қолданады:
Нақты өндірістік өзіндік құн бойынша - өнімді дайындауға кеткен барлық
шығындар сомасының жиынтығы. Дайын өнімді бағалаудың бұл әдісі өте сирек
пайдаланады. Негізінен ірі өте сирек жабдықтар мен көлік құралдарын
шығаратын жеке өндірістік кәсіпорындарда пайдаланады. Бұл бағалау түрі
шектелген өнім номенклатурасын өндіретін кәсіпорындарда пайдалануы мүмкін.
Бұл бағалау вариантының кемшілігі - объект бойынша барлық жұмыстар
аяқталғанға дейін және есепті айдың біткеніне дейін өзіндік құнды
есептеудегі дәлсіздік.
Жоспарлы (нормативті) өзіндік құн бойынша — бұл кезде есепті айдағы
нақты өндірістік өзіндік құнның оның жоспарлы (нормативті) өзіндік құнынан
ауытқуларын анықтайды. Көрсетілген өзіндік құн бойынша тауардың шығарылуын
есептеудің жағымды жағы, жоспарлау және есеп беруді құрастыру кезінде
ағымдағы есептегі бағалаудың бірлігі болып табылады. Дегенмен, егер
жоспарлы (нормативті) өзіндік құн жыл барысында жиі өзгеретін болса, онда
дайын өнім қалдығын бағалау дәлдігін анықтау, көп еңбекті қажет етеді.
Есептік баға бойынша бағалаған кезде, нақты өзіндік құнмен есептік баға
арасындағы айырмашылық есептеледі. Соңғы уақытқа дейін дайын өнімді
бағалаудың бұл түрі өте жиі кездесетін. Оның артықшылығы, салыстырмалы
түрде бағалар тұрақты болғанда жүзеге асады және ағымдағы есеп пен есеп
берудегі өнімді бағалауды салыстыру мүмкіндігі пайда болады, ал бұл
тауардың шығарылу көлемінің дұрыс анықталуына бақылау үшін маңызды.
Сату (нарықтық) бағасы және тариф бойынша бағалау. Бұл бағалаудың түрі
қазіргі кезде өте көп қолданылуда. Бұл тапсырыс берушімен алдын ала
құрастырылған және келісілген өнімді калькуляциялау әдісі негізінде яғни,
алдын ала айтылған жеке бағаларды немесе өнімді жеткізудің нарықтық
бағаларын пайдалану арқылы жасалған өнімдер мен жұмыстардың бағасы.
Бұдан басқа В.Радостовецтің “Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп” кітабында
бағалаудың мынадай әдістері кездеседі. Толық өзіндік құн (жоспарлы, нақты)-
өндірістік өзіндік құннан және коммерциялық шығындардан тұрады.
Жеке бөлшек сауда бағасы бойынша — көбінесе жеке қажеттіліктерді өтеу
үшін арналған тауарлар, олар бөлшек сауда торабы және қоғамдық тамақтану
кәсіпорындары арқылы сатылады. Олар келісілген бағадан және айналым
шығындары мен сауда ұйымдарының табыстарын жабу үшін арналған, сауда
үстемесінен тұрады.
Дайын өнім есебінде есептік баға мен жоспарлы (нормативті) өзіндік
құнды пайдалану кезінде, есептік бағасы бойынша есептеліп шығарылған тауар,
оның нақты өндірістік өзіндік құннан ауытқуын есептеу қажеттілігі туады.
Өз кезегінде, бұл ағымдағы есепте қолданылатын бағалау түріне
қарамастан, тиелген, сатылған.
Істің (жұмыс, қызмет), сонымен қатар айдың соңында қоймада қалған дайын
бұйымдар қалдығының нақты өзіндік құндарын анықтауға мүмкіндік береді.
Әдетте ауытқу орташа салмақталған пайыз бойынша есептеледі. Ол былай
анықталады: айдың басындағы өнім қалдығының және сол айда өндірістен
шығарылған өнімдірдің нақты өзіндік құнының, сол өнім көлемінің есептік
бағасы бойынша есептелген құнына қатынасымен табылады
кесте-2.1
Дайын өнімнің және тиелген тауарлардың нақты өзіндік құнын есептеп
шығару
Көрсеткіштер Дайын өнім (жұмыс, қызмет)
есептік баға нақты
өндірістік
өзіндік қүн
Ай басындағы қалдық 6000 5100
Өндірістен келіп түскен 22900 18200
Қайтару тәртібінде келіп түскен - -
Басқа да келіп түскендер 1100 700
Жиынтығы 30000 24000
Қалдықтың және ай бойы келіп 24000 100 = 80
түскеннің нақты өндірістік өзіндікX
кұнның оның есептік бағадағы30000
құнына қатынасы
Сату тәртібінде тиелген 25000 20000
және сатылған
Ай соңындағы қалдық 5000 4000
Есептік баға және жоспарлы өзіндік құн бойынша бағаланған өнім құнының,
оның нақты өндірістік өзіндік құнынан ауытқуын оларды салыстыру арқылы
анықтайды. Ауытқудың теріс мәні қызыл сторно әдісі арқылы көрсетіледі, ал
оның оң мәні -қарапайым жазумен жазылады.
Көрсетілген есептеулер белгілі бір дәрежеде шартты болып табылады,
әсіресе өнім түрлерінің бағасы мен рентабельділіктің едәуір тұрақсыз болған
жағдайда. Егер орташа салмақталған коэффициент өнім топтары бойынша
есептелсе, онда дәлірек нәтижеге алуға болады. Тиелген тауарлардың және
қоймадағы тауар жылжуының есебі әрбір бұйымның атауы (түрі) бойынша
жүргізіледі. Осы әрбір бұйым атауы және жұмыс түрлері бойынша нақты өзіндік
құнмен есептік бағаны салыстыру коэффициентін анықтау қажеттілігі туады.
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінде өнімді бағалаудың нормативтік
өзіндік құн әдісі қолданылады. Бұл әдісті қолданған уақытта, жоспарлы
(нормативтік) өзіндік құннан нақты өндірістік өзіндік құнының ауытқулары
пайда болады. Бұл ауытқулар көп жағдайда шамалы болады. Дегенмен, бұл
ауытқулар бухгалтерлік есепте қосымша немесе сторно жазуларымен
көрсетіледі. Оны өнімнің синтетикалық есебі бөлімінде толық көруге болады.
Кәсіпкерліктің өндірістік спецификациясына байланысты, есеп саясатында
көрсетілген, дайын өнім және оны сатудың есебі бөлімінде арнайы 8110
"Негізгі өндіріс" шоты көзделген.
Ауытқулар көбінесе сыртқы факторлардың әсерінен болады. Бұлар: шикізат
пен материалдарды жабдықтаушы кәсіпорындарды өзгерткен кезде, шикізат пен
материалдарға бағаның өсуі, кедендік баж салығын салуына байланысты және
тағы басқа жағдайлар әсер етеді.
2. . Дайын өнім қозғалысының есебі
Дайын өнімнің түрлері және сақталу орындары бойынша сандық есеп бірнеше
әдістермен ұйымдастырылуы мүмкін, біріншісі — шиказаттар мен материалдар
(яғни, қабылдау-тапсыру накладнойлары, актілер, ведомосттер негізінде
толтырылған қоймалық есептің сұрыптық карточкалары) есебіне ұқсас немесе
карточкасыз әдіспен.
Бірінші әдіс бойынша бухгалтерияда, өнім түрлерінің шығару бөлімшелері
және сақталу орындары бойынша өнімнің келіп түсуінің топтық ведомосттерін
құрады немесе өңдейді. Карточкасыз әдіс бойынша, электронды есептеуіш
машина көмегімен өндірістен шыққан өнімдерге және қоймадағы және басқа да
жерлерде сақталуда тұрған дайын бұйымдардың жылжуына күнделікті айналым
ведомостерін жасайды. Назар аударатын бір жайт, келіп түскен, шығыс етілген
және қалған өнімдер туралы мәліметтер балансталынған. Ал дайын өнім
калдықтарына кезеңді түрде түгендеу жасалып отырады.
Дайын өнімнің қоймадағы есебі (ср. № М-17) үлгідегі коймалық
карточкаларда жүргізіледі. Карточкада есептелген ай соңындағы қалдықтарды
қойма меңгерушісі, дайын өнімнің қалдық кітабына енгізеді. Дайын өнімнің
кірістелгені және шығыс етілгені жөніндегі құжаттар, қабылдау-тапсыру
құжаттарының рестрімен бірге бухгалтерияға тапсырады.
Дайын өнімнің кірістелгені және шығыс етілгені жөніндегі кабылдау-
тапсыру құжаттарының рестрінің мәліметтерін, дайын енімнің синтетикалық
есебінің жинақтау ведомостіне есеп топтары бойынша жазады. Бұл ведомостте
өнімнің ай басындағы қалдығын, келіп түскенін, шығыс етілгенін көрсетеді
және есеп топтары бойынша ай соңындағы қалдығын есептеп шығарады, жинақтау
ведомостінің мәліметтерін дайын өнім қалдығының кітабымен тексереді. Бұл
қоймалық және синтетикалық есептің тевдігін қамтамасыз етеді.
Дайын өнім қозғалысының қоймалық карточкадағы есебі, лайық бұйымдардың
орналасқан жерінде орнатылған техникалық құралдар арқылы да жүргізілуі
мүмкін. Келіп түскен және тиелген әнімнің бастапқы құжаттауымен бір
уақытта, басқару, бақылау және қорытынды есеп беруді құрастыру үшін қажетті
болатын, өнімді кез келген бөлікте топтау үшін ақпараттар электронды
есептеуіш машинаға енгізіледі.
Толығымен автоматтандырылған қоймаларда, дайын өнімнің коймадағы есебі
көп жағдайда дәстүрлі карточкадағы формада жүргізілмейді, ал басқару үшін
қажетті мәліметтерді, сұрау (запрос) арқылы ақпарат ретінде алады. Қоймалық
карточкаларды, дайын өнімнің әрбір атауы және түрі бойынша оның қалдықтары
мен козғалысын, оперативті машинограммалар алмастырады.
Өндірістен шыққан өнім қабылдау-тапсыру накладнойларымен,
спецификациялармен, қабылдау актілері және тағы сол сияқты құжаттармен
рәсімделеді. Әдетте, олар екі дана етіп толтырылады, біреуі тапсырған
адамда, екінші қоймада қалады. Қоймаға кірістелетін бұйымдардың салмағы,
көлемі өленуі тиіс және қажет жағдайда таразыға тартылып, есептелуі мүмкін.
Ал оның бағасы номенклатура-баға көрсеткіші негізінде қойылады.
Дайын өнім есебінің дұрыс ұйымдастырылуының маңызды шартының бірі болып-
номенклатуралық-баға көрсеткішінің бар болуы болып табылады. Онда әрбір
бұйымның түрі, оның ерекше белгісі (моделі, артикулы, маркасы, фасон тағы
сол сияқты), бекітілген коды, жинақталған номенклатуралық нөмірі яғни,
өндіріс және өнімді сату барысында берілген нөмірі және есептік бағасы
көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте электронды есептеуіш машинаны пайдаланған уақытта,
номенклатура-баға көрсеткішімен бірге, өнімнің кешенді анықтамалықтары
пайдаланылады: әртүрлі салықтар түрлері салынатын және салынбайтын
анықтамалықтар, орташа тоқсандық және орташа жылдық өзіндік құн
анықтамалығы, төлеушілер мен жүк алушылар анықтамалығы.
Ішкі нарыққа тиелген және экспортқа жіберілетін өнімдердің шот сомасын
анықтау әдістері де анықтамалық ретінде кұрастырылады. Анықтамалықтарда
бұйымның атауы, тауарлық өнім түрінің коды, бағасы, өзіндік құны, салық
ставкалары және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz