Кесімді қызметкердің толық
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Алматы экономика және статистика Академиясы
Есеп және аудит кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Еңбектің және оның төлемінің есебін ұйымдастыру, (Жұма ЖШС-
гі негізінде)
Ғылыми жетекші:
Желдорформация
ЖШС нің бас бухгалтері
Бекетова.Б.С.
Қорғауға жіберіледі
кафедра меңгерушісі
Астана-2010 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ КӘСІПОРЫНДА ЕҢБЕКАҚЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .8
1.1 Еңбеккерлердің (қызметкерлердің) құрамының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... 8
1.2 Еңбек төлемінің жүйесі мен нысандары. Жалақыдан ұсталатын
ұсталымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Орташа жалақыны есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ІІ ТАРАУ КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІМЕН АУДИТІ (ЖҰМА
ЖШС НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ... ... ... . ... ... .51
2.1 Кәсіпорын қызметіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.51
2.2 Кәсіпорынның жалақы қорының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...54
2.3 Қызметкерлерге еңбек ақыны төлеу бойынша есеп айырысу
есебі ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .72
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..75
ҚОСЫМШАЛАР
Алматы экономика және статистика академиясының студенті
Оспанова Арман Гарифуллақызының қызының диплом жұмысына
Пікір
Тақырыбы: Еңбектің және оның төлемінің есебін ұйымдастыру
Жалақы – бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек келісімі шартында және қызмет
нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін
алады.
Жалақы қорының аудитінің негізгі мақсаты: шаруашылық субъектілердегі
жалақы есебі мен салық салудың Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес екендігін анықтау болып табылыды.
Дипломдық жұмыстың мазмұны мен тақырыбы 050508 Есеп және аудит
мамандығы бойынша мамандарды дайындау бейініне сәйкес келеді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың 1 – ші тарауында еңбектің және оның төлемақысын
ұйымдастырудың жалпы теориялық аспектілері қарастырылған.
Екінші тарауда, кәсіпорын қызметкерлерінің төлем көзінен салық
салынатын табысын есептеу тәртібі толық ашылып көрсетілген.
Қорытындысында, автор талдауға алған тақырыбы бойынша өз тұжырымы мен
ұсынысын келтірген.
Жалпы, дипломдық жұмыс жоғары теориялық және іс – тәжірибі деңгейінде
жеткілікті орындалған. Дипломдық жұмыс біртұтас, аяқталған сипатта
және зерттеу тақырыбына сәйкес келеді.
Жоғарыда аталғандардың барлығы дипломдық жұмыстың жоғары
оқу орнындарындағы дипломдық жұмыстарға қойылатын талаптарға
сай екені туралы қорытынды шығаруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс мемлекеттік комиссия алдында қорғауға жіберілуге
ұсынылады.
Ғылыми жетекші: Желдорформация ЖШС - нің бас бухгалтері
Бекетова Б.С.
Алматы экономика және статистика академиясының студенті
Оспанова Арман Гарифуллақызының қызының диплом жұмысына
Сын - пікір
Тақырыбы: Еңбектің және оның төлемінің есебін ұйымдастыру
1.Дипломдық жұмыстың маңыздылығы.
Кәсіпорын шаруашылық қызметін жасау үстінде қызметкерлерді жұмысқа
қабылдап отырады. Жұмыс беруші жұмысшыларды жұмысқа қабылданған
кезде еңбек келісім шартын жасайды. Жұмысшыға осы шарт бойынша кесімді
немесе мерзімді жалақы төленді.
Жалақы – бұл ақшамен берілген жеке тұтынушыларға берілетін қажетті
өнімнің бір бөлігі болып табылады.
Жалақы қорының аудитінің негізгі мақсаты: шаруашылық субъектілердегі
жалақы есебі мен салық салудың Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес екендігін анықтау болып табылады.
2. Дипломдық жұмыстың құрылымымен зерттеу нысаны.
Дипломдық жұмыстың мазмұны мен тақырыбы 050508 Есеп және аудит
мамандығы бойынша мамандарды дайындау бейініне сәйкес келеді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың 1 – ші тарауында еңбектің және оның төлемақысын
ұйымдастырудың жалпы теориялық аспектілері қарастырылған.
Екінші тарауда, кәсіпорын қызметкерлерінің төлем көзінен салық
салынатын табысын есептеу тәртібі толық ашылып көрсетілген.
Қорытындысында, автор талдауға алған тақырыбы бойынша
өз тұжырымы мен ұсынысын келтірген.
3. Дипломдық жұмыс бойынша жалпы тұжырымдама.
Жалпы, дипломдық жұмыс жоғары теориялық және іс – тәжірибе деңгейінде
жеткілікті орындалған.
Дипломдық жұмыс біртұтас, аяқталған сипатта және зерттеу тақырыбына
сәйкес келеді.
Жоғарыда аталғандардың барлығы дипломдық жұмыстың жоғары
оқу орнындарындағы дипломдық жұмыстарға қойылатын
талаптарға сай екені туралы қорытынды шығаруға мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмыс жақсы деп бағаланады және мемлекеттік комиссия
алдында ашық қорғауға жіберілуге ұсынылады.
Рецензент
Кіріспе
Субъектіде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға шаруашылық операцияларын
орындаған кезде оның заңдылығын сақтауға кәсіпорынның басшысы
жауапты болып келеді.
Шаруашылық жүргізуші субъекті өзінің нақты жағдайына, көлеміне және
қызмет түріне қарап бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жүзеге
асырады: бухгалтерлік жұмысты ұйымдастыру нысандырын дербес
белгілейді; есептік саясатын қалыптастырады;қаржылық пен өндірістік
есептері бойынша қызмет ету аясын белгілейді; шаруашылық
операцияларын бақылау тәртібін әзірлейді, сондай-ақ бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру үшін басқа да қажетті шешімдер жасайды.
Субъектінің құрылымдылық бөлімшелерінде бухгалтерлік есепті
жүзеге асыру кәсіпорынның бас бухгалтері басшылық етеді. Егер де
кәсіпорынның дербес бухгалтерлік қызмет болмаса, онда
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру арнайы мамандандарылған
фирмалардың немесе келісім-шарттың негізінде жұмыс істейтін
мамандардың көмегімен жүзеге асырылады.
Бас бухгалтерлік қызметтен босатқан кезде ол жаңадан
тағайындалған бас бухгалтерге субъектінің басшысы бекіткен тәртіпке
сай істерді өткізіп береді, өткізу барысында бухгалтерлік есептің
жағдайына және есеп мәліметтерінің дұрыстығына тиісті актілер
жасалады.
Субъект активтердің, меншік капиталының, міндеттемелердің және олармен
жасалатын шаруашылық операцияның қосарлана немесе екі жақты жазылатын
жазу тәсілімен бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарымен
сәйкестендіріліп бухгалтерлік есебін жүргізеді.
Бухгалтерлік қызметтің басты мақсаты субъектіні жедел басқару
үшін қажет ақпараттармен, субъектінің қаржылық нәтижесі мен
шаруашылық процестері туралы дұрыс және толық ақпараттармен қамтамасыз
ету, сондай-ақ инвесторларға, жабдықтаушыларға, сатып
алушыларға, кредиторларға, мемлекеттік органдарға, банктерге және басқа
да мүдделі тұлғаларға бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес
қаржылық есеп беруді жасау болып табылады.
Бухгалтерлік есепті жүргізген кезде субъекті мына жайларды
қамтамасыз етуі керек.
- есеп беру кезеңінің ішінде міндеттемелер мен активтерді
бағалау мен кейбір шаруашылық операцияларын көрсету
кезінде қабылданған есеп саясатының өзгермейтіндігі, 1 БЕС
белгілеген ережесімен сәйкес келетіндігі;
- қаржылық міндеттемелерімен мүліктерді түгендеу нәтижесін және
есеп есептік кезеңде жүзеге асқан барлық шаруашылық
операцияларының есепте есепте толығымен көрініс табуы;
- тиісті есептік кезеңнің шығыс пен табыстың дұрыс жатқызылуы;
- әрбір айдың басына синтетикалық есеп шоттары бойынша қалдығы,
аналитикалық есептің айналымымен сәйкестігі сақталуы керек.
Жасалған шаруашылық операцияларын тіркейтін алғашқы құжаттардың
мәліметтері бухгалтерлік есептің регистрлеріне жазу үшін негіз болып
табылады.
Диплом жұмысының мақсаты кәсіпорындардағы қызметкерлерге еңбек
ақыны төлеу бойынша есеп айырысу есебі, аудиті және талдауын
қарастыру болып табылады. Осы мақсаты орындау бағытында
төмендегідей міндеттерқарастырылған:
- кәсіпорындарда еңбек ақы есебін ұйымдастыру;
- кәсіпорынның еңбек ресурстары мен жалақы қорының есебі
мен
аудитін жүргізуді ұйымдастыру;
- кәсіпорынның жалақы қорына салық салу.
І ТАРАУ КӘСІПОРЫНДАРДА ЕҢБЕК АҚЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбеккерлердің (қызметкерлердің) құрамының есебі
Кәсіпорын шаруашылық қызметін жасаудың процесінде қызметкерлерді жұмысқа
қабылдап және жұмыстан шығарып отырады, яғни олардың сандары өзгереді,
демек жұмыс барысында әртүрлі ауыс - түйістер болып тұрады.
Қызметкерлердің құрамдық өзгерісінің есебін кадрлар бөлімі жүргізеді,
ол бүкіл субъектідегі және оның құрылымдық бөлімшелеріндегі
қызметкерлердің санын және оның өзгерту себептерін, жынысын, жас мөлшерін,
категорияларын, кәсіптерін, қызмет орындарын, мамандықтарын,
біліктілігін, жұмыс стажын, білімін және басқа белгілерін есепке
алады.
Жұмыс беруші жұмысқа қабылданған кезде еңбеккерлермен өзара тікелей
жеке еңбек келісім – шарттарын жасайды.
Жеке еңбек келісімшарты – жұмыс беруші мен еңбеккерлер арасындағы
жазбаша түріндегі келісім, онда жұмыс орны, келісім шарттың мерзімі,
еңбек тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбекті қорғаудың басқа да
мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады.
Әдетте, жалақысының деңгейін жұмыс беруші белгілейді және ол жеке еңбек
келісімшартында тіркеледі.
Жеке еңбек келісім – шарты бойынша тараптардың жауапкершілігі, міндеті,
құқықтары белгіленеді. Жеке еңбек келісімшартында өндіріс саласының
ерекшеліктері, нақты міндеті, жұмыс берушінің қаржылық мүмкіндігі,бір
сөзбен айтқанда, шарттың мазмұны мен сипаты ашылады. Дегенменде,келісім-
шартында Қазақстан Республикасының еңбек туралы
заңының 7,8 және 9 баптары енгізілуі тиіс. Кез келген 16
жасқа толған азамат, осындай жеке еңбек шартын жасауға құқылы, ал егер де
ата-анасы рұқсат берсе, онда ол 15 жастан және сирек 14 жастан еңбек
етуі мүмкін.
Жеке еңбек келісім - шартында мыналар қарастырылады:
- белгісіз мерзімге;
- белгілі бір жұмыс орнына, белгілі уақытқа;
- еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша
атқаруға.
Заңды келісім – шарттың максимальды және минимальды мерзімі белгіленбеуі
мүмкін. Егер де жеке еңбек келісім – шарттында мерзімі айтылмаса; онда
ол белгісіз мерзімге қабылданған болып саналады.Жеке еңбек
келісімшарты екі данада жазбаша түрде жасалады және оған екі жақ-та қол
қояды. Оның бір данасы жұмысқа тұрушы еңбеккерге беріледі. Еңбеккер
өз қызметіне келісім-шартта көрсетілген күннен бастап кіріседі, онда
оның нақты жұмысқа шыққан күні есептелінеді.
Жеке еңбек келісім – шартын жасау үшін жұмыс беруші жұмыскерден еңбек
кітапшасын; жеке төлқұжатын, жеке әлеуметтік қолдын, зейнеткерлік келісім-
шартын, білімі туралы құжатын талап етуге құқылы.Жеке еңбек келісім –
шарты не қол қойылған соң, жұмыс беруші бұйрық шығару тиіс.
Жұмысқа жаңадан қабылданғандарды Жұмысқа қабылдау туралы
бұйрықпенқұжаттайды; кадрлар бөлімінің бастығы немесе жұмысқа
қабылдауға жауапты адам бұрыштама қойған бұйрықтың жобасы
қажетті жағдайларда келіссөз жүргізуге жолдама және жұмыс
жағдайларымен таныстыру үшін құрылым бөлімшелерге жіберетін рұқсат
қағаз болып табылады. Құрылымдық бөлімше бастығы оны жұмысқа
қабылдауға болатындығы туралы тұжырым жасайды: бұйрық жобасының
сыртқы жағында жалданушының қандай жұмысқа қабылданғаны
көрсетіледі. Қызметкердің жұмыс жағдайларымен келісімі, келіссөз,
дәрігерлік тексеріс нәтижелері, техникалық қауіпсіздік, өрттің
алдын алу шараларының минимумы бойынша нұсқаулар берілгендігі туралы
белгілер және басқа да белгілер үлгінің сырт жағына соғылады. Жұмысқа алу
туралы бұйрықтың жобасында кәсіпкердің айлық жалақысы белгіленіп, бос
тұрған қызмет орны және штат кестесі бойынша белгіленген айлық ақысы
көрсетіледі. Кәсіпорын басшысы қол қойған бұйрық қызметкерге хабарланып,
одан қолхат алынады. Кадрлар бөлімі жұмысқа қабылдап туралы бұйрықтың
негізінде жеке карточкасын толтырады, жұмысқа қабылданғаны туралы еңбек
кітапшасын белгі соғады, ал бухгалтерия дербес шот ашады немесе соған
сәйкес құжат жасайды.
Барлық категориядағы қызметкерлерге, оның ішінде жоғары және арнаулы
орта білім бар мамандарға және училищелерге,кәсіптік- техникалық білім
беретін мектептерді т.б. бітірген жас жұмысшыларға да Жеке карточка
толтырылады.
Жұмысқа қабылдану, басқа бір тұрақты жұмысқа ауысуы және жұмыстан
босатылуы туралы бұйрықтың негізінде еңбек кітапшасына енгізілетін
әрбір жазбаны әкімшілік сол кітапша иесіне таныстырып, карточканың тиісті
жерлеріне қол қойғызып отыруға міндетті.
Еңбек кітапшасы не жұмыс берушіде, не қызметкерлердің өзінде сақталуы
мүмкін.
Жеке еңбек келісім – шартына және демалыстар кестелеріне сәйкес
қызметкерлерге берілеті жыл сайынғы және басқа түрлердегі демалыстарды
құжаттау үшін Демалыс беру туралы бұйрық қолданылады. Екі дана
етіп толтырылады,бірі кадрлар бөлімінде қалады,екіншісі бухгалтерияға
беріледі. Оған құрылымдық бөлімшенің бастығы мен кәсіпорын басшысы қол
қояды. Демалыс беру туралы бұйрықтың негізінде кадрлар бөлімі
қызметкерлердің жеке карточкасына белгілер соғады, ал
бухгалтерия демалыс үшін тиесілі жалақысын есептейді.
Жеке еңбек келісім – шартынан басқа жұмыс беруші қызметкерлермен
азаматтық - құқықтық келісім – шарт жасауына болады. Олар жеке бір
нақты тапсырманы орындау үшін жасалады. Азаматтық-құқықтық қатынасты
қызметкер белгілі бір тапсырманы орындаған кезде сол ұйымның ішкі
еңбек тәртібіне бағынбайды. Сонымен қоса, жұмыс берушімен
еңбеккерлердің арасындағы қатынастар ұжымдық келісім – шартпен
реттелуі мүмкін. Бұндай келісім-шарттарды әзірлеу, жасау және
орындау 04.07.92 ж. №1514 - ХІІ шыққан ҚРҰжымдық келісімшарт туралы
заңымен анықталады. Бұл келісімшарт, жұмыс берушінің экономикалық
мүмкіндігіне қарап, заңмен белгіленген минималды еңбек ақымен салыстырғанда
одан жоғары деңгейде тіркелуі мүмкін. Одан басқа,
Ұжымдық келісім – шарт біршама мәселелерді қарастыруы мүмкін, атап
айтқанда, өндіріс тапсырмаларын, еңбекақы төлеу жағдайын,үй-тұрмыстың
және басқа да.
Олардың қатарына:
- тегін арнайы киімдер алатын жұмыстар мен мамандықтардың
тізімі;
- еңбеккерлер үшін қосымша жеңгілдік және компенсация құқын беретін
жұмыстар мен мамандықтардың тізімі;
- жұмыс уақытының жиынтық есебіне жүргізетін өндірістер,
цехта
учаскерлердің тізімі;
Қызметкерді бір цехтан екіншесіне ауыстырғанда Басқа жұмысқа ауыстыру
туралы бұйрығы жазылады. Оны кадрлар бөлімінің қызметкері бір дана
етіп толтырады. Бұйрыққа бұрынғы және жаңа жұмыс кәсіпорын басшысы қол
қояды.
Басқа жұмысқа ауыстыру туралы бұйрықтың негізінде кадрлар бөлімі
жеке карточкаға, еңбек кітапшасына және басқа құжаттарға белгілерін
соғады.Үлгінің сыртқы жағына қызметкердің бұрынғы орны бойынша
жауапкершілігінде тұрған, тапсырылмаған мүлікті - материалдық және
басқадай бағалы заттар туралы белгілер қойылады.
Қызметкерлерді жұмыстан шығарғанда Еңбек шартының
тоқтатылуы туралы бұйрық қолданылады. Оны кадрлар бөлімінің
қызметкері барлық қызметкерге екі дана етіп толтырады. Бірі кадрлар
бөлімінде қалдырылады, ал екіншісі бухгалтерияға беріледі. Оған
құрылымдық бөлімшенің бастығы немесе кәсіпорын басшысы қол қояды.
Бұйрықтың негізінде кәсіпорынның бухгалтериясы қызметкермен есеп
айырысады. Жұмыстан өз еркіме шыққанда қызметкер үлгінің бет жағына арыз
жазады.
Жұмысшылар мен қызметшілердің жұмыс уақытының белгіленген кестесін
cақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу, еңбек
төлемі бойынша есеп айырысу, сондай-ақ еңбек жөнінде статистикалық есеп
беру үшін Жұмыс уақыты есебінің табелінде жұмыс істеп
жүргендердің барлық категорияларының жұмыс уақытын пайдалану
есебі жүргізіледі. Табельді өкілеттігі бар адам бір дана етіп
жасайды, олар тиісінше құжатталған соң бухгалтерияға беріледі.
Жұмысқа келмеу себептері туралы немесе жұмыс күнінің толық істелмегені
туралы; мерзімінен артық жұмыс істегені туралы және басқа қалыпты
жұмыс жағдайынан ауытқушылықтар жөнінде дұрыс толтырылған құжаттар
негізінде ғана табельге белгі қойылады.Жұмыс уақытын пайдалану
есебі табельдерде қызметкерлердің жұмысқа келген-келмегендерін жаппай
тіркеу әдісімен, немесе тек ауытқуларын тіркеу әдісімен жүзеге
асырылады.
Жұмыс уақыты есебінің табельдері деректерді автоматты түрде
өңдеу жағдайында қолданылады. Ішінара реквизиттермен
толықтырылған табель бланкілері компьютерлік техника құралдарының
көмегімен жасалуы мүмкін.
Мұндай реквизитерге жататындар: кәсіпорындардың құрылымдылық бөлімшелері,
цех, қызметкерлер тегі, әкесінің аты, кәсібі, табельдік нөмірі т.б.
Мұндайда табель үлгісі деректерді өңдеудің қабылданған технологиясына
сәйкес өзгереді. Бірақ мұндай үлгіде жұмыс уақытын белгілеу үшін
мынадай шартты белгілер қолданылады.
№ Шартты белгілер Коды
Әріптік Сандық
1. Жұмыс сағаттар,күндері Я 01
2. Түнгі жұмыс сағаттары Н 02
3. Кешкі сағаттары ВЧ 03
4. Мерзімінен тыс жұмыс сағаттары:
- кесімді қызметкерлер үшін С 05
мерзімді қызметкер үшін СП 06
5. Кесімді қызметкердің толық Ц 07
сменалық мерзімді жұмысы
6.Қызмет бабындағы іссапарлары К 10
7. Жыл сайынғы демалыстар ОТ 14
8. Жұмысқа жарамсыздығы Б 17
9. Екіқабат болуға және бала табуға Р 18
байланысты берілетін демалыстар
1.2 Еңбек төлемінің жүйесі мен нысаны. Жалақыдан ұсталатын
ұсталымдар
Еңбек төлемінің нысаны. Жалақы – бұл еңбек үшін төлем,оны еңбек
келісімі шартында және қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне
сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін алады.
Еңбек тиімділігін арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар,
атап айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты
жағдайын ескере отырып, Еңбек ақы төлеу туралы ережесін дербес әзірлей
алады,сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының
тәртібін, Қызметкер туралы ережесін белгілей алады.Аталған ереже жұмыс
берушіге еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім - шартын жасау
үшін ғана емес, сондай-ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негіздеу үшін
де қажет.Төлем жеке және (немесе) ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша
жасалуы мүмкін.
Бұл жағдайда жұмыс берушінің белгіленген жалақысының деңгейі заңда
белгіленген ең төменгі жалақыны деңгейінен төмен болмауы керек.
Іс жүзінде еңбек ақыны ұйымдастырудың екі негізгі нысаны пайдаланылады –
келісімді (өнім санынан қарай ақы төлеу) және мерзімді ( істеген
күніне қарай төлеу).
Мерзімді еңбек ақы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек
ақының (айлығының) мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша
еңбеккерлерге есептелінетін жалақының нысанын айтады.
Мерзімді еңбек ақының нысаны жай - мерзімділік және
сыйақылы -мерзімділік болып бөлінеді.
Жай мерзімділік жүйесінің кезінде өзіне берілген (лауазымды
адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минимальды деңгейін және
біріңғай тарих сеткасын пайдаланады.
Бірыңғай тариф сеткасы еңбек ақының 21 разрядының негізінде
құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік тариф коэффициент
белгіленеді.
Жұмыс мамандығы негізінен біріншіден сегізінше разрядқа дейін жіктеледі,
ал қызметкерлердікі екіншіден жиырма біріншіге дейін біріңғай
тарифтік сетка бойынша тарификацияланады.
Бірыңғай тарифтік – мамандырылған анықтама бойынша
еңбеккерлердің трификациясын жасайды.
Тарифтік мөлшерлемесін және әртүрлі машықтық –
мамандырылған топтарындағы қызмет иесінің айлығын жұмыс берушінің ең
төменгі жалақыны сақтаған кәсіпорын бекіткен разрядтың мөлшерлемесіне
сүйене отырып біріңғай тарифтік сеткасында белгіленген тарифтік –
мамандырылған коэффициент бойынша анықтайды.
Тариф сеткасының Тарифтік Тариф сеткасының Тарифтік коэффициент
біріңғай коэффициент біріңғай (1 разрядқа
разряды (1 разрядқа разряды қатынасы)
қатынасы)
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,15 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,41
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05
Тарифтік – мамандырылған анықтама жұмысшылардың
жұмысын тарификациялауға және оларға әртүрлі өндіріс пен жұмыс түрі
бойынша разряд беруге пайдаланылады.
Ал мамандырылған анықтама қызметкерлердің жұмысының күрделілігін,
мамандығының деңгейі бойынша анықтауды қамтамасыз етеді. Бұл анықтамалар
бірыңғай және салық болып келеді.Олардың негізінде нақты өндіріс
еңбеккерлері үшін жергілікті анықтамалар әзірленіп және белгіленуі
мүмкін.
Ал меншік нысанына тәуелді кәсіпорындар еңбек ақы туралы
мәселесін ұжымдық келісім – шарттың негізінде дербес түрде шеше алады.
Ал тарифтік –мамандырылған анықтама қажет болған кезде ғана
пайдаланады.
Кесімді еңбек ақы төлеген кезде алдын – ала белгіленіп қойған
деңгейде әзірленіп өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне
есептейді. Кесімді еңбек ақы нысаны келесідей еңбек ақы жүйесіне
бөлінеді:
Тікелей кесімді еңбек ақы жүйесі әрбір өнім бірлігі бойынша
бағасын қою арқылы белгіленеді;
Кесімді – сыйлық – бұл қосымша марапаттау төлемін
қарастырады, белгіленген көрсеткіш орындаған кезде ғана пайдаланады;
Кесімді – прогрессивті еңбек ақы төлемі. Еңбек төлемінің бұл
жүйесі жұмысшылардың белгіленген нормадан артық өндіргені үшін көтермелеу
ретінде пайдаланылады. Норма мөлшерінде дайындалған өнім үшін
жұмысшыларға төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептейді,
ал нормадан асыра дайындалған өнім үшін үдемелі бағалар
бойынша есептейді;
Жанама кесімді еңбек ақы төлемі. Мұнда қосалқы және
басқа да жұмысшылардың еңбек төлемі қызмет көрсететін учаскінің,
цехтың негізгі жұмысшылардың төлем – ақысына шаққандағы процентімен
анықталады;
Еңбек ақы төлемінің аккордтық жүйесі. Бұл жүйеде
жұмысшылардың еңбек төлемін нормаланған тапсырманың немесе жұмыс
көлемінің орындалуы және алдын ала кешендік жұмыстың тұтастай
орындалуына белгіленген жалпы кесімдік бағасы бойынша
анықтайда. Еңбек төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың бөлек
топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшін еңбек өнімділігін
арттыруда және жұмыстың орындалу мерзімдерін қысқартуда, олардың
материалдық ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшін пайдаланады.
Еңбек төлемінің аккордтық мөлшерін қолданыстағы нормаланған
тапсырмалар мен бағалар негізінде белгілейді, ал олар болмаған жағдайда-
онда ол осы тәріздес жұмыс үшін қолданып жүрген, нормативтік
тапсырмалар мен баға бойынша белгіленеді. Еңбек төлемінің бұл
жүйесі бойынша аккордтық тапсырманы мерзімінен бұрын орындағаны
үшін сыйақы беру тәртібі белгіленуі мүмкін.
Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру
мен автоматтандырудың дамуы, мамандықтарының жетілуі,
еңбек төлемінде нақты сараланудың кемуі кесімді жүйенің қолданыс аясын
қысқартады,ал оларды жұмысшылардың еңбек төлемінің мерзімділік -
ұжымдылық және мерзімділік-сыйақылық жүйелеріне алмастыруы мүмкін.
Мысал. Еңбек ақы төлеудің әртүрлі жүйесін пайдаланған
кезде жалақыны есептеудің жолдарын қарастырып көрсетейік.
1.Мерзімді еңбек ақы төлеу жүйесі. Кәсіпорында 200 адам жұмыс істейді
делік, оның 150-і жұмысшы, 50-і қызметкер.Кәсіпорынның қырықтай
еңбеккері кесімді белгіленген айлықпен жұмыс істеген, өйткені
олардың атқаратын міндеттемесі мен маңыздығы соған сәйкес келген:
он адам (маман) -9-шы разрядпен
он бес адам (маман) -11-ші разрядпен
бес адам (маман) -14-ші разрядпен
бес адам (маман) -16-шы разрядпен
үш адам (маман) -19-шы разрядпен
екі адам (маман) -21-шы разрядпен
жұмыс істеген.
Айлық жалақысын есептеу үшін әртүрлі разрядтар бойынша
мына формуланы пайдаланады.
Айлық Ұйымның 1 разрядқа Тарифтік коэффициенттің1 разрядқа
Жалақысын = белгіленген х қатынасы (оклады) мөлшерлемесі
1 - ші разрядтың мөлшерлемесін ұжымдық келісім - шартта 15000
тенге мөлшеріне бекіткен. Кәсіпорынның 14-ші разряды бар үш маманы
ағымдағы айда 18-ақ күн жұмыс істеген.
2.Кесімді - прогрессивтік төлем ақысының жүйесі. Сату
бөлімінің он жұмыскеріне келесі еңбек ақы белгіленген: 100 тауар
бірлігіне 1000 тенгеден және одан әрі сатылатын 100 тауар
бірлігіне 200 тенгеден төленетін бес жұмыскері - 230 тауар
бірлігін, үш жұмыскері - 190 тауар бірлігін және екі жұмыскері -
160 тауар бірлігін сатқан.
Енді біз осы ағымдағы айда тауарды сатумен айналысатын
еңбеккерлердің жалақысын есептейміз.
230 тауар бірлігін сатқан
еңбеккерлердің жалақысы = (1000+(230-100)*5 =135000 теңге
230 тауар бірлігін сатқан
еңбеккерлердің жалақысы = (1000+(190-100)*3 =57000 теңге
230 тауар бірлігін сатқан
еңбеккерлердің жалақысы = (1000+(160-100)*200)*2 =26000 теңге
Тауар сатумен айналысқан еңбеккерлердің жалақысынның жиыны
= 218000 теңге
3.Тікелей кесімді төлем ақысының жүйесі. Негізгі өндіріс цехында
жұмыс істейтін еңбеккерлерге (100 адам) тікелей кесімді төлем ақысы
бойынша әрбір әзірленген 100 өнім бірлігіне 850 теңгеден жалақы
есептелген. Әзірленген өнім бірлігінің есебі әрбір еңбеккер
бойынша жеке жүргізілген және солардың әрқайсысына жеке жалақы
есептелген. Ағымдағы айда еңбеккерлер 300000 өнімбірлігін әзірленген,
олардың жалпы жалақысы: 300000100*850 = 2550000теңге құраған.
Сонымен, негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін
еңбеккерлердің жалақысының жиынтығы – 2 550 000 теңге құраған.
4.Аккордты төлем жүйесі. Жөндеу цехында жұмыс істейтіндерге аккордты
төлем жүйесі бойынща еңбек ақы төленген.
Негізгі өндіріс цеханың жалпы жалақысы 300000 теңге құраған,
жөндеудіорындауға жұмсалған уақыты 140 адамсағатты
болған, оның ішінде.
40 адамсағаты – екі ағаш ұстасына; 30 адамсағаты – бес
дәнекерлеушіге,
10 адамсағаты – үш энергетикке; 50 адамсағаты – жиырма бес
сылақшы – майлаушығы; 10 адамсағаты – бес слесарьға кеткен. Топтағы
жұмысшылардың әрқайсысы бірдей жұмыс уақытын жұмсаған деп шартты
түрде аламыз.
Атқарған жұмысы үшін еңбеккерлердің жалақысы мынаны құрайды:
Ағаш ұстасы =300000140*40 =85714
теңге
Сварщик =300000140*30 =64286
теңге
Электрик =300000140*10 =21429
теңге
Штукатурщик =300000140*50 =107142 теңге
Слессар =300000140*10 =21429
теңге
Жөндеу цехының еңбеккерлерінің жалақысының жиыны
= 300000 теңге
Кәсіпорында жұмысшы – жөндеушіге негізгі өндіріске қызмет
көрсеткені үшін негізгі өндіріс еңбеккерлерінің жалақысының (2 550 000)
12 мөлшерінде еңбек ақы есептелінетін болып белгіленген, яғни жанама-
кесімді еңбек ақы төлеу нысанын пайдаланған.Демек, жұмысшы- жөндеушінің
жалақысы 306 000 теңге (300 000 + 306 000) құраған.
Ынталандыру сипаттағы төлемдер. Өндіріс тиімділігін және орындалатын
жұмыстың сапасы арттыру мақсатында еңбеккерлердің материалдық
мүүдесін күшейту үшін сыйлық пен марапаттау жүйесін енгізу керек, ал ол
жыл соңының нәтижесі бойынша және басқа да көрсеткіштер
бойынша берілуі мүмкін.
Сыйлық еңбеккерлердің жеткен жетістігі үшін ақшалай қолдап дем
беру және оның одан әрі өсу қарқынын ынталандыру болып
табылады. Сыйлық, негізінен үстеме төлем ретінде берілуі мүмкін.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру мынадай
көрсеткіштері бойынша жүзеге асырылады: еңбек өнімділігіне, өнім
сапасының арттылуын және өндірістің соңғы нәтижелерінің
жақсаруына байланысты болады. Сыйлықтардың мөлшерлері істеген
жұмыстарының кәсіптері мен топтары бойынша сараланып белгіленеді. Бригада
ұжымдары бүкіл бригада ұжымының жұмыс нәтижелері үшін төленетін қаржы
мөлшерінде бригаданың әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан
нақты үлесін, еңбек тәртібі мен ішкі тәртіп ережелерін сақталуын
ескере отырып, сыйлықтардың мөлшерлерін
анықтауға қақылы. Сыйлық, әдетте, айлық жұмыс нәтижелері бойынша
беріледі.
Басшы қызметкерлерге, мамандарға және қызметкерлерге сыйлық беру. Бұл
категорияларға сыйлық кәсіпорын шаруашылық қызметінің негізгі
нәтижелері үшін беріледі. Кәсіпорын қызметкерлеріне: басшы
қызметкерлерге бүтіндей алғанда кәсіпорын жұмысының
нәтижелері үшін; басқару аппараты қызметкерлерлеріне -
бөлімшелердің, басқару аппаратының қызметінің
қорытындыларын немесе жекелеген еңбек көрсеткіштерін ескере отырып,
бүтінде алғанда кәсіпорын жұмысының нәтижелері үшін;
құрылымдылық
кәсіпорындардың қызметкерлерлеріне осы бөлімшелердің нәтижелері
үшін сыйлық береді.
Сыйлықтарды жазу үшін басқару аппараттарының басшы
қызметкерлеріне бухгалтерлік және статистикалық есептердің деректері,
сондай-ақ жедел есеп пен лабороториялық бақылау деректері; өндірістік
бөліністер, цехтар мен учаскелер қызметінің қызметкерлеріне
бухгалтерлік есептердің, жедел есептін және лабороториялық
бақылаудың деректері негіз болып табылады. Сонымен қатар, олардың
моральдық факторлары да ескеріледі.
Еңбек жағдайының өзгерген кезінде жасалатын қосымша төлемдер.
Бірнеше қызметті қатарынан атқарған кезде немесе уақытша жұмысқа
келмегендердің міндетін атқарған кезде қосымша төлем жасалады. Егер
олар бір ұйымның шеңберінде жұмыс істейтін болса және уақытша жұмысқа
келмегендер қызметтен босамаған болса, еңбеккерлерді негізгі
міндетінен босатпай, оларға қосымша міндеттемелер жүктеледі. Оның
мөлшері берушімен жұмысты атқаратын еңбеккерлердің келісім
бойынша анықталады. Егер де уақытша жұмысқа келмегендердің
міндетін атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы алынады
және айлығындағы айырмаға ынталандыру төлемі жасалмайды. Егер ол
ваканттік қызметте болса, онда уақытша жұмысқа келмеген болып
саналмайды.
Мысал. 5 разрядтағы слесарь өзінің негізгі жұмысымен қоса,
жөндеушінің жұмысын да атқарған. Сондықтан оған тарифтік
мөлшерлеменің 45 - тей деңгейінде қосымша төлем қарастырылған. Слесарь
ағымдағы айда 168 сағаттың орнына 132 сағат жұмыс істеген,1-ші разрядтағы
тариф мөлшерлемесі 15000теңге деңгейінде белгіленген.Сонымен, слесардың
ағымдағы айлығын мынаны құраған:
15000 * 1,33 = 19950 теңге – айлық тарифтік мөлшерлемесі
19500 : 168 * 132 = 15675 теңге – нақты жұмыс істеген уақытына
есептелген жалақысы, 15675 + 15675 * 45 % = 22729 теңге – нақты
жалақысы, уақытша жоқ жұмыскердің орнын алмастырғаны үшін
қосымша төлемді қоса есептегенде.
Түңгі уақыттағы жұмыс үшін еңбек ақы. Түңгі уақыт кешкі 22
сағаттан келсе, онда ол түңгі уақытта жұмыс істеген
болып саналады. Ондай еңбеккерлерге жарты тарифтік
мөлшерлеменің деңгейінде қосымша еңбек ақы төлемі жасалады.
Нормадан артық жұмыс істегені үшін еңбек ақы. Нормадан артық
жұмыс істегені үшін тарифтік мөлшерлеменің деңгейінде
қосымша төлем жасалады. Кез келген жұмыс беруші аптасына
40 сағат жұмыс уақыты етіп белгілейді. Ал жеке және ұжымды келісім –
шартта бұл одан да төмен болып белгіленуі мүмкін. Егер де кәсіпорын
бір аптаның алты күнін 7 сағаттан жұмыс істейтін күні бекітсе, онда
оның жұмыс уақытының ұзақтығы - 40 сағатқа тең болады, ал егер де
күндігі 6 сағаттан есептелінсе, онда ол 36 сағатқа тең болады,
ал егер де күндігі 5 сағатқа тең болса, онда ол 30 сағатты құрайды. Енді
осы көрсетілген сағаттардан артық істегені, нормадан артық
істегені болып
саналады.
Демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс істегені үшін
жасалатын төлемі. Егер қызметкер өзіне белгіленген демалыс
күнінде жұмысқа тартылса, онда оған екі апта ішінде
басқа бір демалыс берілуі тиіс.
Егер кәсіпорын әкімшілігінің оған қосымша демалыс беруге
мүмкіндігі болмаса, ерекшелік жағдай ретінде бұл күш үшін
екі есе мөлшерінде: мерзімдік жұмысшыларға және айлық ақы
алатын қызметкерлерге тарифтік төлем мөлшерлеменің ( айлық ақысының )
екі есе еселенген төлем ақы төленеді.
Мерекелік күндерде жұмыс істегені үшін жұмысшыларға екі
еселенген кесімді бағалар бойынша; еңбектері сағаттық не күндік
төлем мөлшеріне төленетін жұмысшыларға сағаттық не күндік төлем
мөлшерінің екі еселенген шамасында; айлық ақы алатын қызметкерлерге
мерекелік күні, жұмыс істегені үшін айлығының шегінде, сағаттық
не күндік төлем мөлшерінің екі еселенген шамасында
еңбек ақы төленеді.
Тоқтаусыз жұмыс істейтін ұйымдарда ( немесе
олардың кейбір бөлімшелерінде ), сондай- ақ жұмыс уақытының есебін
ынталандыру кезінде демалыс пен мереке күндеріндегі жұмыс уақыты
айлық жұмыс уақытының нормасына енгізіледі.
Мысал. Мерзімдік еңбек ақы бойынша жұмыс істейтін 9-шы және
11-ші разрядтағы еңбеккерлер 21 сағаттан күндізгі 2 дейін 8 мамырда
жұмыс істеді делік, ал 9 мамырда таңертеңгі сағат 9 - дан
кешкі 8 - ге дейін жұмыс істеген. Кәсіпорын аптасында 5 күнді
жұмыс күні етіп белгіленген және 1-ші разрядқа 15000 теңге
деңгейінде мөлшерлемесін бекіткен. Кәсіпорынның ұжымдық келісім
– шартында, түңгі уақыттық тарифтік мөлшерлемесін, нормадан
артық орындаған әрбір сағат үшін сағаттық
тарифтік мөлшерлемесінің жартысын, ал демалыс пен мереке күндері
үшін сағаттық тарифтік мөлшерлемесінің екі еселенген мөлшерін
алуды қарастырған.
9-шы разряд үшін сағаттық
тарифтік мөлшерлемесі - 15000 * 1,78 : 168 = 159 теңге
11-ші разряд үшін сағаттық - 15000 * 2,05 : 168 = 183 теңге
тарифтік мөлшерлемесі
Түңгі уақытта жұмыс істегені үшін ( 8 маырда жұмыс істеген
уақытының 50% түнгі уақытқа келетіндіктен) еңбеккерлерге келесі
мөлшерде еңбек ақы есептелінген:
9-шы разрядтағы еңбеккерлері үшін - 1590 теңге ( 159*2*5 )
11-ші разрядтағы еңбеккерлері үшін - 1830 теңге (183*2*5 )
Мереке күндері үшін:
9-шы разрядтағы еңбеккерлері үшін:
мейрам күндері жұмыс істеген уақыты үшін - 159*2*8 = 1544 теңге;
нормадан артық істеген күндері үшін – 159*2*2 = 636 теңге;
11-ші разрядтағы еңбеккерлері үшін
мейрам күндері жұмыс істеген уақыты үшін – 183*2*8 = 2928 теңге;
нормадан артық істеген күндері үшін – 183*2*2 = 732 теңге;
Айрықша жағдайда төленетін еңбек ақы. Жеке және
ұжымдық келісім шарттарда ауа райы ауыр жағдаймен, қара
жұмыспен, қауіпті және денсаулығына зиян келтіретін жұмыспен,
интенсивті еңбекпен байланысты жұмыстарға жергілікті жерде
қосымша еңбек ақы белгілеуі мүмкін. Қара жұмыс, қауіпті және
денсаулығына зиян келтіретін жұмыстар жұмыс орнын аттаестациялаудың
көмегімен және еңбек бойынша мемлекеттік органдардың өкілеттілігінің
қатысуымен анықталады. Ал интенисивтік еңбек ақы салалық және
салааралық нормативтердің негізінде анықталады.
Жұмыс уақытында орын алған тоқтатуларды төлеу жеке және
ұжымдық келісім- шарттарда анықталады. Егер де тоқтатулар
еңбеккерлердің кінәсінен болмаса; онда сол еңбеккерлерге төлеуге тура
келеді. Сондай-ақ жұмыс беруші төлемдердің басқа да түрлерін жасауға
құқысы бар.Мысалы, тегін сүт, тамақ өнімдерін, тамақтандыру, витамин
препараттарын беру, денсаулығы төмендеуіне байланысты орташа жалақысын
сақтау, арнайы киімдер беру тағы басқаларын.
Бұл аталған төлем шығыстары дайын өнімнің өзіндік құнына
қосылады.
Сонымен қоса, жұмыс берушілер жеке не ұжымдық келісім –
шартында вахталық әдіс бойынша да еңбек ақы төлеуді қарастырады.
Олар мерзімді де,кесімді де болуы мүмкін. Олардың есебі алдын
ала қаралған графиктердің шегінде жүреді. Вахталық әдісте еңбек
ақы төлеудің негізінде – бір күндік мөлшерлемесі алынады және
сол сомадан үстеме жалақының мөлшері анықталады немесе
сағаттық тарифтік мөлшерлеме пайдаланылды. Егер де еңбеккер
жұмыс орнына өз күшімен барса, онда оған жұмыс беруші
транспорттық шығысын өтеп беруі керек ( егер ол орынды
себептермен дәлелденсе).
Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар. Жұмыс беруші
еңбеккелердің
жалақысынан әрекет етіп тұрған заңға сәйкес әртүрлі ұсталымдар
жасайды:
міндетті зейнеткерлік жарнасын жинақ зейнеткерлік қорға;
жеке табыс салығын, атқару парақтарын; сондай – ақ еңбеккелердің
өзі берген өтініші бойынша ұсталымдар жасалады, сонымен
қоса олардың келісімінсіз:қайтарылмаған аванстар, жұмыстан
шыққанда істемей кеткен уақыты үшін, әкелген зияндары үшін т.б.
ұсталымдар ұсталады.
Табыс салығын ұстау. Салықтар – ұлттық табыстың бір бөлігі
болып саналады. Салықтар арқылы жинақталған қаражат
жалпы мемлекеттік мұқтаждарға жұмсалады. Қызметкерлердің салық
салынатын табысынан тек жеке тұлғалардан Салық Кодексінің
145 бабы бойынша көрсетілген ұсталымдар тұтас ұсталады.
Жеке табыс салығын ұстауға бір мысал келтіріп көрейік.
2003 жылдың 22 желтоқсанында Шойбекова Жанар Жарасқызы
Тасты ЖШС – тіктен жеке еңбек келісімшартын үзеді.
Желтоқсан айында Шойбекова Жанарға пайдаланбаған демалысы
үшін 70570 теңге компенсация төленген болатын. Сонымен
Шойбекова Жанар Жарасқызының жылдық жиынтық табысы 640434
теңге құраған, оның ішінде ай бойынша:
Қаңтар 48700 Маусым 87632
Ақпан 48700 Шілде 48700
Наурыз 63700 Тамыз 48700
Сәуір 48700 Қыркүйек 68700
Мамыр 32580 Қараша 48700
Қазан 48700 Желтоқсан 46922
Жиыны 640434
Еңбеккерлердің жиынтық жылдық табысын штаттық кестесі
бойынша белгіленген айлығы және қосымша төлемдері кірген.
Наурыз. Наурыз мейрамына сыйақы 15000.
Мамыр. Уақытша жұмысқа жарамсыздығы бойынша жәрдем ақы 8230.
Маусым. Құжаттар негізінде дәлелденген.
Бір жолғы медициналық қызметі төлеу
50000. Қыркүйек 9 айдың нәтижесі бойынша төленген
сыйақы 20000.
Тасты ЖШС бухгалтериясына еңбеккер әрекет етіп тұрған
заңмен белгіленгендей айлық есептік көрсеткіштің деңгейінде
өзінің жалақысынан шегерім жасау құқын беру туралы өтініш
білдірген.
Атқару құжаттары бойынша ұсталымдар. Сот шешімдері,
нотариалдық органдардың атқару жазбалары, сондай-ақ даусыз түрде
өндіріп алу туралы әкімшілік органдарының қаюылдаған қаулыларға
сәйкес берілетін атқару құжаттары бойынша ұсталымдар негізгі
еңбек төлемінен де, оның ішінде сыйлықтардан, зейнетақылардан,
жұмысқа уақытша жарамсыздығы бойынша берілетін жәрдемақылардан
т.б. алынады. Келіп түскен атқару құжаттары арнайы тізімге
тіркеліп және әрбір төлеуші бойынша бухгалтерияда олардың жеке
есебі жүргізіледі.
Жалақыдан ұсталынған алименттер сомасы осы алимент
төленетін тұлғаның пайдасына үш күннің ішінде төленуі немесе
аударылуы керек. Онда бір бала үшін жалақының төрттен бірі,екі бала
үшін жалақының үштен бірі және одан да көп балаларға
жалақының жартысы ұсталады, бірақ олардың мөлшері жалақының 50 %
аспауы тиіс. Егер де алимент төлеуші жұмыстан шығып кетсе, онда
сонымен қоса атқарушы құжаттары үш күннің ішінде жаңа жұмыс
орнына беріледі.
Мысал. Бухгалтерияға Ермекова О.С. 10.05.2004 ж 5-ші разрядтағы
слесарь С-ден Алиманов В.Н. алимент ұстау туралы атқарушы құжаты
келіп түскен, ондағы ұсталатын алименттің мөлшері жалақысының
бестен бірін құраған.
Слесарь Алиманов В.Н. май айында толық жұмыс істеген, яғни 21
күн, 26 сағат. Кәсіпорында аптаның бес күні жұмыс күні жұмыс күні
етіп белгіленген және 1-ші разрядтың мөлшері 15000 теңге құраған.
Ағымдағы айда Алимановқа негізгі жалақысының 75 % мөлшерінде сыйақы
есептелген.
Сонымен, Алимановтан ұсталатын алименттің сомасы мынаны құраған:
Алынған табыстың сомасыы есептеу:
Мамыр айында есептелген жалақының сомасы = 19950 теңге;
Мамыр айында, алынған сыйақының сомасы = 14963 теңге;
Табыстың жалпы сомасы = 34913
теңге;
Алынған табыстан ұсталатын сомасын есептеу:
жинақ зейнеткерлік қорға аударылатын міндетті зейнеткерлік
жарнасының сомасы = 3491 теңге;
ағымдағы айда ұстаға жататын, жек табыс салығының сомасы
= 1530 теңге;
Мамыр айында алынған табыстан ұсталынатын ұсталымның жиыны
= 5021 теңге ( 3491+1530)
3.Ағымдағы айда слесарь Алимановтың В.Н. алатын сомасы 29892
теңге құраған.
4.Атқарушы құжаты 10.05.2004 ж түскендіктен, алимент 10
мамырдан 31 мамырға дейінгі аралықтағы уақыты есептелінген: 4555 теңге
= 2989221*16*0,2.
Келесі айларда алимент жалақының толық көлеміне есептелінеді.
Жинақ зейнеткерлік қорға міндетті зейнеткерлік жарнасы
еңбеккерлердің жалақысынан, сыйлығынынан, қосымша төлемдерінен,
үстемесінен және басқа да табысынан 10 % мөлшерде ұсталынды және оны
жұмыс беруші аталған қорға аударады.
Еңбек төлемінен алынатын кәсіподақ мүшелік жарналарының шегерімді
қызметкерлердің жазбаша түрдегі арыздары бойынша жүзеге
асырылады.
Қызметкерлердің еңбек төлемінен ұсталынған мүшелік жарналары
тиісті кәсіподақ ұйымдарының шоттарына аударылады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік жеке тұлғалардың еңбек
ету қызметі. Қазақстан Республикасында еңбек ету қызметі
жүзеге асырып жүрген шетілдік азаматтарынын республиканың
азаматтары сияқты міндеттемесі мен құқықтары бар,бірақ олар
жекелеген қызметке тұруына немесе Қазақстан азаматтары сияқты белгілі
бір қызмет түрімен шұғылдануына болмайды, мысалға, олар
мемлекеттік қызметке қабылданбай немесе сот, нотариус, прокурор
және т.б. қызметімен шұғылданбайды.
Жұмыс орнына және ваканттық қызметке қабылданған
кезде республиканың азаматына басымалдық құқығы беріледі, дегенмен
де жұмыс беруші Қазақстан Республикасының азаматына да,
шетелдіктерге де бірдей жағдай жасайды.
Шетелдік жұмысқа рәсімдеген кезде келген мақсатына сай және
қызметке талап білдірушілердің шартына қарай қандай
топқа жататындығын белгілеу қажет:
- заңды негізде еңбек миграциясының тәртібінде келген тұлғалар;
- іскерлік міндеттемесін және қызмет борышын орындау мақсатында, заңды
негізде Қазақстанда келген шетелдіктер;
- Республикада заңды негізде тұратын: елшілік, консулдық
қызметкерлердің жанұясының мүшелері, бірақ өздерінің ұйымдарында
жұмыс істемейтіндер;
- Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын, бірақ ТМД-на
қатысушы елдердің азаматы болып табылатын шетелдіктер;
- жасырын немесе құжаты жоқ иммигранттар.
Егер де жұмыс беруші өзінің кәсіпкерлік қызметіне
шетелдіктерді тартатын болса, онда ол шетел жұмыс күшінен лицензия
алуы керек. Ол үшін жергілікті әкімшілікке келесі құжаттарды
тіркемесімен бірге ұсынуы керек:
- жұмыс берушінің қолы және әкелінетін жұмыс күшінің бес дана
тізімі; сондай-ақ сол құжаттарда олардың: аты-жөні, туған
жылы,мамандығы, әкелінген елі және т.б.
- контрактының көшірмесі;
- медициналық құжаттардың негізінде өкілетті органдар екі
аптаның
ішінде тиісті шешімдерін береді. Егер де бұл мәселе оң шешімін
тапса, онда жұмыс беруші компенсациондық төлем жасауы
тиіс, оның
мөлшері қызметкерлер үшін - 3 МЕК, ал жұмысшылар үшін -4 МЕК
деңгейінде беріледі.
Мысал. 2004 жылы наурызда лизензиат республикаға 30 қызметкерді,
90 жұмысшыны 6 айға әкелген. Төленген компенсациондық төлемнің
сомасы
2481200 теңге құраған (( 30 х 3 х 919 ) + ( 90 х 4 х 919) х 6 ).
Содан соң жұмыс беруші кепілдік жарна төледі, оның мөлшері 1000
доллар құраған. Сонымен қоса, оларға жолдың да шығыстарын
өтеуі керек.
Енді біз жоғарыда айтылғандар түсінікті болу үшін
бір мысал келтіріп көрейік.
Лицензиат республикаға 5 шетелдік маман әкелген-кепілдік жарнасы
5000 АҚШ долларына тең болған. Бұл кезде олардың еліне қайтуға алған
авиабилеті 200 долларды құраған, демек кепілдік жарнасы 1200
доллар құраған. Бұл жағдайда лизензиат арнайы депозиттік шотқа
6200 доллар сомасын салады.
Аталған кепілдік жарнасы тек авиабилетке ғана алынбайды,
сондай - ақ шетелдік жұмыс күшіне транспорттық құрылын
жалға алу үшін де салынуы мүмкін.
Аталған үш төлем түрі лизензианы алғаннан кейін төленеді.
Кейбір шетел азаматтарын қатысты жұмыс күшін әкелу үшін
рұқсат алу қажет емес:
- ресми дипломатиялық, консулдық өкілеттіліктің құрамына
кіретін
және Қазақстан Республикасында ратификацияланған
халықаралық
келісім шарттың аясында эксперттеуші немесе халықаралық ұйым болып
табылатын тұлғаға;
- Қазақстан Республикасының аймағында машықтық қызметін
жүзеге асыруға және ресми тіркеуден өткен қайраткерлерге;
- арнай орташа және жоғарғы оқу орнында оқуда жүрген
студенттерге;
- Қазақстан Республикасында аккредитивтелген журналистер
мен коррепсподенттерге;
- Қазақстан Республикасында мекендеуге рұрсаты бар тұлғаға;
шетелдік заңды тұлғасының өкілі болып табылатын тұлғаға ( олардың
бірінші басшыларына).
Өнімдер мен еңбек төлемінің есебін ұйымдастыру .
Өндірім мен еңбек төлемінің есептері өндірілген өнім саны
аяқталмаған өндіріс пен шығарылған жарамсыз өнім туралы уақытында
және дәл деректер алуды қамтамасыз етуге; әрбір қызметкердің
өндіріміне сәйкес еңбек ақы төлемінің мөлшері дұрыс және
уақытында анықтауға; өндірілген өнімнің материалдар мен
өңдеуге жіберілген шала өнімдердің санына сәйкестігін
бақылауға; өндірістегі тетіктердің, бөлшектердің және
агрегаттардың қозғалыстарын қадағалап отыру үшін қажет. Өндіріс
технологиясы мен оны ұйымдастыруға, еңбек төлемінің
қолданылатын жүйесіне, өнім сапасын бақылауға, есеп пен басқа да
жайларын компьютерлендіру деңгейіне қарай бастапқы құжаттар есебі
мен үлгісінің әр түрлі әдістерін қолданады. Әр түрлі
өндірістегі өндірім мен еңбек төлемі есебінің ұйымдастыруын
қарастырайық.
Жаппай – толассыз өндірісте және еңбекті бригадалық
әдіспен ұйымдастыруда өнім өндірімі мен еңбек төлемі
есебі, әдетте, соңғы операциялардан кейін өнімді қабылдап
алудан бастап жүргізіледі. Бригаданың әрбір мүшесінің өнім өндіру
мастер немесе бригадир толтыратын өнім өндіру туралы айлық
рапортта көрсетіледі. Жұмысшыға еңбек төлемі оның
операциялары бойынша өндіріміне сәйкес есептелінеді. Бұл
мақсаттар үшін төмендегі өндірім рапорттары мен ведомостарын
қолданады.
Бригаданың өндірімі туралы рапорт өндірілетін өнімнің белгілі
бір түріне жазылады, оның бір данасына өнделуі бойынша баға
белгілейді.Ай бойы немесе басқадай мерзімде бригада өндірімі –
соңғы операциялардан қабылданған өңделген тетіктер ретінде
рапортта күн сайын көрініс тауып отырады. Соңғы операциялардан
кейін қабылданған өнім, жұмыс істеген уақыты және
жұмысшылардың разряды – осы үшеуі еңбек төлемінің есептелуіне
негіз бола алады.
Өндіріс туралы рапортты жаппай өндірісте әр түрлі
мезгіл сайын қайталанып отыратын жұмыстарды істеуге
келгенде бір немесе бірнеше жұмысшының өндірімі мен еңбек
төлемінің есебі үшін қолданады.
Өндірім есебінің тізімдемесін ай бойы бір текті жұмыс
істеген бір топ жұмысшыға жазады. Өндірім есебінің ведомысын ай
бойында әртүрлі жұмыс істеген бір топ жұмысшыға жазады.
Металлургиялық және химиялық өнеркәсіпті бір не бірнеше
аппараттың немесе агрегаттың жұмысын жүргізетін бригада өндірімі
есебінің тізімдемесін қолданады; тау-кен өнеркәсібінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алматы экономика және статистика Академиясы
Есеп және аудит кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Еңбектің және оның төлемінің есебін ұйымдастыру, (Жұма ЖШС-
гі негізінде)
Ғылыми жетекші:
Желдорформация
ЖШС нің бас бухгалтері
Бекетова.Б.С.
Қорғауға жіберіледі
кафедра меңгерушісі
Астана-2010 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ КӘСІПОРЫНДА ЕҢБЕКАҚЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .8
1.1 Еңбеккерлердің (қызметкерлердің) құрамының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... 8
1.2 Еңбек төлемінің жүйесі мен нысандары. Жалақыдан ұсталатын
ұсталымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Орташа жалақыны есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ІІ ТАРАУ КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІМЕН АУДИТІ (ЖҰМА
ЖШС НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ... ... ... . ... ... .51
2.1 Кәсіпорын қызметіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.51
2.2 Кәсіпорынның жалақы қорының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...54
2.3 Қызметкерлерге еңбек ақыны төлеу бойынша есеп айырысу
есебі ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .72
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..75
ҚОСЫМШАЛАР
Алматы экономика және статистика академиясының студенті
Оспанова Арман Гарифуллақызының қызының диплом жұмысына
Пікір
Тақырыбы: Еңбектің және оның төлемінің есебін ұйымдастыру
Жалақы – бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек келісімі шартында және қызмет
нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін
алады.
Жалақы қорының аудитінің негізгі мақсаты: шаруашылық субъектілердегі
жалақы есебі мен салық салудың Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес екендігін анықтау болып табылыды.
Дипломдық жұмыстың мазмұны мен тақырыбы 050508 Есеп және аудит
мамандығы бойынша мамандарды дайындау бейініне сәйкес келеді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың 1 – ші тарауында еңбектің және оның төлемақысын
ұйымдастырудың жалпы теориялық аспектілері қарастырылған.
Екінші тарауда, кәсіпорын қызметкерлерінің төлем көзінен салық
салынатын табысын есептеу тәртібі толық ашылып көрсетілген.
Қорытындысында, автор талдауға алған тақырыбы бойынша өз тұжырымы мен
ұсынысын келтірген.
Жалпы, дипломдық жұмыс жоғары теориялық және іс – тәжірибі деңгейінде
жеткілікті орындалған. Дипломдық жұмыс біртұтас, аяқталған сипатта
және зерттеу тақырыбына сәйкес келеді.
Жоғарыда аталғандардың барлығы дипломдық жұмыстың жоғары
оқу орнындарындағы дипломдық жұмыстарға қойылатын талаптарға
сай екені туралы қорытынды шығаруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс мемлекеттік комиссия алдында қорғауға жіберілуге
ұсынылады.
Ғылыми жетекші: Желдорформация ЖШС - нің бас бухгалтері
Бекетова Б.С.
Алматы экономика және статистика академиясының студенті
Оспанова Арман Гарифуллақызының қызының диплом жұмысына
Сын - пікір
Тақырыбы: Еңбектің және оның төлемінің есебін ұйымдастыру
1.Дипломдық жұмыстың маңыздылығы.
Кәсіпорын шаруашылық қызметін жасау үстінде қызметкерлерді жұмысқа
қабылдап отырады. Жұмыс беруші жұмысшыларды жұмысқа қабылданған
кезде еңбек келісім шартын жасайды. Жұмысшыға осы шарт бойынша кесімді
немесе мерзімді жалақы төленді.
Жалақы – бұл ақшамен берілген жеке тұтынушыларға берілетін қажетті
өнімнің бір бөлігі болып табылады.
Жалақы қорының аудитінің негізгі мақсаты: шаруашылық субъектілердегі
жалақы есебі мен салық салудың Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес екендігін анықтау болып табылады.
2. Дипломдық жұмыстың құрылымымен зерттеу нысаны.
Дипломдық жұмыстың мазмұны мен тақырыбы 050508 Есеп және аудит
мамандығы бойынша мамандарды дайындау бейініне сәйкес келеді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың 1 – ші тарауында еңбектің және оның төлемақысын
ұйымдастырудың жалпы теориялық аспектілері қарастырылған.
Екінші тарауда, кәсіпорын қызметкерлерінің төлем көзінен салық
салынатын табысын есептеу тәртібі толық ашылып көрсетілген.
Қорытындысында, автор талдауға алған тақырыбы бойынша
өз тұжырымы мен ұсынысын келтірген.
3. Дипломдық жұмыс бойынша жалпы тұжырымдама.
Жалпы, дипломдық жұмыс жоғары теориялық және іс – тәжірибе деңгейінде
жеткілікті орындалған.
Дипломдық жұмыс біртұтас, аяқталған сипатта және зерттеу тақырыбына
сәйкес келеді.
Жоғарыда аталғандардың барлығы дипломдық жұмыстың жоғары
оқу орнындарындағы дипломдық жұмыстарға қойылатын
талаптарға сай екені туралы қорытынды шығаруға мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмыс жақсы деп бағаланады және мемлекеттік комиссия
алдында ашық қорғауға жіберілуге ұсынылады.
Рецензент
Кіріспе
Субъектіде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға шаруашылық операцияларын
орындаған кезде оның заңдылығын сақтауға кәсіпорынның басшысы
жауапты болып келеді.
Шаруашылық жүргізуші субъекті өзінің нақты жағдайына, көлеміне және
қызмет түріне қарап бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жүзеге
асырады: бухгалтерлік жұмысты ұйымдастыру нысандырын дербес
белгілейді; есептік саясатын қалыптастырады;қаржылық пен өндірістік
есептері бойынша қызмет ету аясын белгілейді; шаруашылық
операцияларын бақылау тәртібін әзірлейді, сондай-ақ бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру үшін басқа да қажетті шешімдер жасайды.
Субъектінің құрылымдылық бөлімшелерінде бухгалтерлік есепті
жүзеге асыру кәсіпорынның бас бухгалтері басшылық етеді. Егер де
кәсіпорынның дербес бухгалтерлік қызмет болмаса, онда
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру арнайы мамандандарылған
фирмалардың немесе келісім-шарттың негізінде жұмыс істейтін
мамандардың көмегімен жүзеге асырылады.
Бас бухгалтерлік қызметтен босатқан кезде ол жаңадан
тағайындалған бас бухгалтерге субъектінің басшысы бекіткен тәртіпке
сай істерді өткізіп береді, өткізу барысында бухгалтерлік есептің
жағдайына және есеп мәліметтерінің дұрыстығына тиісті актілер
жасалады.
Субъект активтердің, меншік капиталының, міндеттемелердің және олармен
жасалатын шаруашылық операцияның қосарлана немесе екі жақты жазылатын
жазу тәсілімен бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарымен
сәйкестендіріліп бухгалтерлік есебін жүргізеді.
Бухгалтерлік қызметтің басты мақсаты субъектіні жедел басқару
үшін қажет ақпараттармен, субъектінің қаржылық нәтижесі мен
шаруашылық процестері туралы дұрыс және толық ақпараттармен қамтамасыз
ету, сондай-ақ инвесторларға, жабдықтаушыларға, сатып
алушыларға, кредиторларға, мемлекеттік органдарға, банктерге және басқа
да мүдделі тұлғаларға бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес
қаржылық есеп беруді жасау болып табылады.
Бухгалтерлік есепті жүргізген кезде субъекті мына жайларды
қамтамасыз етуі керек.
- есеп беру кезеңінің ішінде міндеттемелер мен активтерді
бағалау мен кейбір шаруашылық операцияларын көрсету
кезінде қабылданған есеп саясатының өзгермейтіндігі, 1 БЕС
белгілеген ережесімен сәйкес келетіндігі;
- қаржылық міндеттемелерімен мүліктерді түгендеу нәтижесін және
есеп есептік кезеңде жүзеге асқан барлық шаруашылық
операцияларының есепте есепте толығымен көрініс табуы;
- тиісті есептік кезеңнің шығыс пен табыстың дұрыс жатқызылуы;
- әрбір айдың басына синтетикалық есеп шоттары бойынша қалдығы,
аналитикалық есептің айналымымен сәйкестігі сақталуы керек.
Жасалған шаруашылық операцияларын тіркейтін алғашқы құжаттардың
мәліметтері бухгалтерлік есептің регистрлеріне жазу үшін негіз болып
табылады.
Диплом жұмысының мақсаты кәсіпорындардағы қызметкерлерге еңбек
ақыны төлеу бойынша есеп айырысу есебі, аудиті және талдауын
қарастыру болып табылады. Осы мақсаты орындау бағытында
төмендегідей міндеттерқарастырылған:
- кәсіпорындарда еңбек ақы есебін ұйымдастыру;
- кәсіпорынның еңбек ресурстары мен жалақы қорының есебі
мен
аудитін жүргізуді ұйымдастыру;
- кәсіпорынның жалақы қорына салық салу.
І ТАРАУ КӘСІПОРЫНДАРДА ЕҢБЕК АҚЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбеккерлердің (қызметкерлердің) құрамының есебі
Кәсіпорын шаруашылық қызметін жасаудың процесінде қызметкерлерді жұмысқа
қабылдап және жұмыстан шығарып отырады, яғни олардың сандары өзгереді,
демек жұмыс барысында әртүрлі ауыс - түйістер болып тұрады.
Қызметкерлердің құрамдық өзгерісінің есебін кадрлар бөлімі жүргізеді,
ол бүкіл субъектідегі және оның құрылымдық бөлімшелеріндегі
қызметкерлердің санын және оның өзгерту себептерін, жынысын, жас мөлшерін,
категорияларын, кәсіптерін, қызмет орындарын, мамандықтарын,
біліктілігін, жұмыс стажын, білімін және басқа белгілерін есепке
алады.
Жұмыс беруші жұмысқа қабылданған кезде еңбеккерлермен өзара тікелей
жеке еңбек келісім – шарттарын жасайды.
Жеке еңбек келісімшарты – жұмыс беруші мен еңбеккерлер арасындағы
жазбаша түріндегі келісім, онда жұмыс орны, келісім шарттың мерзімі,
еңбек тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбекті қорғаудың басқа да
мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады.
Әдетте, жалақысының деңгейін жұмыс беруші белгілейді және ол жеке еңбек
келісімшартында тіркеледі.
Жеке еңбек келісім – шарты бойынша тараптардың жауапкершілігі, міндеті,
құқықтары белгіленеді. Жеке еңбек келісімшартында өндіріс саласының
ерекшеліктері, нақты міндеті, жұмыс берушінің қаржылық мүмкіндігі,бір
сөзбен айтқанда, шарттың мазмұны мен сипаты ашылады. Дегенменде,келісім-
шартында Қазақстан Республикасының еңбек туралы
заңының 7,8 және 9 баптары енгізілуі тиіс. Кез келген 16
жасқа толған азамат, осындай жеке еңбек шартын жасауға құқылы, ал егер де
ата-анасы рұқсат берсе, онда ол 15 жастан және сирек 14 жастан еңбек
етуі мүмкін.
Жеке еңбек келісім - шартында мыналар қарастырылады:
- белгісіз мерзімге;
- белгілі бір жұмыс орнына, белгілі уақытқа;
- еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша
атқаруға.
Заңды келісім – шарттың максимальды және минимальды мерзімі белгіленбеуі
мүмкін. Егер де жеке еңбек келісім – шарттында мерзімі айтылмаса; онда
ол белгісіз мерзімге қабылданған болып саналады.Жеке еңбек
келісімшарты екі данада жазбаша түрде жасалады және оған екі жақ-та қол
қояды. Оның бір данасы жұмысқа тұрушы еңбеккерге беріледі. Еңбеккер
өз қызметіне келісім-шартта көрсетілген күннен бастап кіріседі, онда
оның нақты жұмысқа шыққан күні есептелінеді.
Жеке еңбек келісім – шартын жасау үшін жұмыс беруші жұмыскерден еңбек
кітапшасын; жеке төлқұжатын, жеке әлеуметтік қолдын, зейнеткерлік келісім-
шартын, білімі туралы құжатын талап етуге құқылы.Жеке еңбек келісім –
шарты не қол қойылған соң, жұмыс беруші бұйрық шығару тиіс.
Жұмысқа жаңадан қабылданғандарды Жұмысқа қабылдау туралы
бұйрықпенқұжаттайды; кадрлар бөлімінің бастығы немесе жұмысқа
қабылдауға жауапты адам бұрыштама қойған бұйрықтың жобасы
қажетті жағдайларда келіссөз жүргізуге жолдама және жұмыс
жағдайларымен таныстыру үшін құрылым бөлімшелерге жіберетін рұқсат
қағаз болып табылады. Құрылымдық бөлімше бастығы оны жұмысқа
қабылдауға болатындығы туралы тұжырым жасайды: бұйрық жобасының
сыртқы жағында жалданушының қандай жұмысқа қабылданғаны
көрсетіледі. Қызметкердің жұмыс жағдайларымен келісімі, келіссөз,
дәрігерлік тексеріс нәтижелері, техникалық қауіпсіздік, өрттің
алдын алу шараларының минимумы бойынша нұсқаулар берілгендігі туралы
белгілер және басқа да белгілер үлгінің сырт жағына соғылады. Жұмысқа алу
туралы бұйрықтың жобасында кәсіпкердің айлық жалақысы белгіленіп, бос
тұрған қызмет орны және штат кестесі бойынша белгіленген айлық ақысы
көрсетіледі. Кәсіпорын басшысы қол қойған бұйрық қызметкерге хабарланып,
одан қолхат алынады. Кадрлар бөлімі жұмысқа қабылдап туралы бұйрықтың
негізінде жеке карточкасын толтырады, жұмысқа қабылданғаны туралы еңбек
кітапшасын белгі соғады, ал бухгалтерия дербес шот ашады немесе соған
сәйкес құжат жасайды.
Барлық категориядағы қызметкерлерге, оның ішінде жоғары және арнаулы
орта білім бар мамандарға және училищелерге,кәсіптік- техникалық білім
беретін мектептерді т.б. бітірген жас жұмысшыларға да Жеке карточка
толтырылады.
Жұмысқа қабылдану, басқа бір тұрақты жұмысқа ауысуы және жұмыстан
босатылуы туралы бұйрықтың негізінде еңбек кітапшасына енгізілетін
әрбір жазбаны әкімшілік сол кітапша иесіне таныстырып, карточканың тиісті
жерлеріне қол қойғызып отыруға міндетті.
Еңбек кітапшасы не жұмыс берушіде, не қызметкерлердің өзінде сақталуы
мүмкін.
Жеке еңбек келісім – шартына және демалыстар кестелеріне сәйкес
қызметкерлерге берілеті жыл сайынғы және басқа түрлердегі демалыстарды
құжаттау үшін Демалыс беру туралы бұйрық қолданылады. Екі дана
етіп толтырылады,бірі кадрлар бөлімінде қалады,екіншісі бухгалтерияға
беріледі. Оған құрылымдық бөлімшенің бастығы мен кәсіпорын басшысы қол
қояды. Демалыс беру туралы бұйрықтың негізінде кадрлар бөлімі
қызметкерлердің жеке карточкасына белгілер соғады, ал
бухгалтерия демалыс үшін тиесілі жалақысын есептейді.
Жеке еңбек келісім – шартынан басқа жұмыс беруші қызметкерлермен
азаматтық - құқықтық келісім – шарт жасауына болады. Олар жеке бір
нақты тапсырманы орындау үшін жасалады. Азаматтық-құқықтық қатынасты
қызметкер белгілі бір тапсырманы орындаған кезде сол ұйымның ішкі
еңбек тәртібіне бағынбайды. Сонымен қоса, жұмыс берушімен
еңбеккерлердің арасындағы қатынастар ұжымдық келісім – шартпен
реттелуі мүмкін. Бұндай келісім-шарттарды әзірлеу, жасау және
орындау 04.07.92 ж. №1514 - ХІІ шыққан ҚРҰжымдық келісімшарт туралы
заңымен анықталады. Бұл келісімшарт, жұмыс берушінің экономикалық
мүмкіндігіне қарап, заңмен белгіленген минималды еңбек ақымен салыстырғанда
одан жоғары деңгейде тіркелуі мүмкін. Одан басқа,
Ұжымдық келісім – шарт біршама мәселелерді қарастыруы мүмкін, атап
айтқанда, өндіріс тапсырмаларын, еңбекақы төлеу жағдайын,үй-тұрмыстың
және басқа да.
Олардың қатарына:
- тегін арнайы киімдер алатын жұмыстар мен мамандықтардың
тізімі;
- еңбеккерлер үшін қосымша жеңгілдік және компенсация құқын беретін
жұмыстар мен мамандықтардың тізімі;
- жұмыс уақытының жиынтық есебіне жүргізетін өндірістер,
цехта
учаскерлердің тізімі;
Қызметкерді бір цехтан екіншесіне ауыстырғанда Басқа жұмысқа ауыстыру
туралы бұйрығы жазылады. Оны кадрлар бөлімінің қызметкері бір дана
етіп толтырады. Бұйрыққа бұрынғы және жаңа жұмыс кәсіпорын басшысы қол
қояды.
Басқа жұмысқа ауыстыру туралы бұйрықтың негізінде кадрлар бөлімі
жеке карточкаға, еңбек кітапшасына және басқа құжаттарға белгілерін
соғады.Үлгінің сыртқы жағына қызметкердің бұрынғы орны бойынша
жауапкершілігінде тұрған, тапсырылмаған мүлікті - материалдық және
басқадай бағалы заттар туралы белгілер қойылады.
Қызметкерлерді жұмыстан шығарғанда Еңбек шартының
тоқтатылуы туралы бұйрық қолданылады. Оны кадрлар бөлімінің
қызметкері барлық қызметкерге екі дана етіп толтырады. Бірі кадрлар
бөлімінде қалдырылады, ал екіншісі бухгалтерияға беріледі. Оған
құрылымдық бөлімшенің бастығы немесе кәсіпорын басшысы қол қояды.
Бұйрықтың негізінде кәсіпорынның бухгалтериясы қызметкермен есеп
айырысады. Жұмыстан өз еркіме шыққанда қызметкер үлгінің бет жағына арыз
жазады.
Жұмысшылар мен қызметшілердің жұмыс уақытының белгіленген кестесін
cақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу, еңбек
төлемі бойынша есеп айырысу, сондай-ақ еңбек жөнінде статистикалық есеп
беру үшін Жұмыс уақыты есебінің табелінде жұмыс істеп
жүргендердің барлық категорияларының жұмыс уақытын пайдалану
есебі жүргізіледі. Табельді өкілеттігі бар адам бір дана етіп
жасайды, олар тиісінше құжатталған соң бухгалтерияға беріледі.
Жұмысқа келмеу себептері туралы немесе жұмыс күнінің толық істелмегені
туралы; мерзімінен артық жұмыс істегені туралы және басқа қалыпты
жұмыс жағдайынан ауытқушылықтар жөнінде дұрыс толтырылған құжаттар
негізінде ғана табельге белгі қойылады.Жұмыс уақытын пайдалану
есебі табельдерде қызметкерлердің жұмысқа келген-келмегендерін жаппай
тіркеу әдісімен, немесе тек ауытқуларын тіркеу әдісімен жүзеге
асырылады.
Жұмыс уақыты есебінің табельдері деректерді автоматты түрде
өңдеу жағдайында қолданылады. Ішінара реквизиттермен
толықтырылған табель бланкілері компьютерлік техника құралдарының
көмегімен жасалуы мүмкін.
Мұндай реквизитерге жататындар: кәсіпорындардың құрылымдылық бөлімшелері,
цех, қызметкерлер тегі, әкесінің аты, кәсібі, табельдік нөмірі т.б.
Мұндайда табель үлгісі деректерді өңдеудің қабылданған технологиясына
сәйкес өзгереді. Бірақ мұндай үлгіде жұмыс уақытын белгілеу үшін
мынадай шартты белгілер қолданылады.
№ Шартты белгілер Коды
Әріптік Сандық
1. Жұмыс сағаттар,күндері Я 01
2. Түнгі жұмыс сағаттары Н 02
3. Кешкі сағаттары ВЧ 03
4. Мерзімінен тыс жұмыс сағаттары:
- кесімді қызметкерлер үшін С 05
мерзімді қызметкер үшін СП 06
5. Кесімді қызметкердің толық Ц 07
сменалық мерзімді жұмысы
6.Қызмет бабындағы іссапарлары К 10
7. Жыл сайынғы демалыстар ОТ 14
8. Жұмысқа жарамсыздығы Б 17
9. Екіқабат болуға және бала табуға Р 18
байланысты берілетін демалыстар
1.2 Еңбек төлемінің жүйесі мен нысаны. Жалақыдан ұсталатын
ұсталымдар
Еңбек төлемінің нысаны. Жалақы – бұл еңбек үшін төлем,оны еңбек
келісімі шартында және қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне
сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін алады.
Еңбек тиімділігін арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар,
атап айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты
жағдайын ескере отырып, Еңбек ақы төлеу туралы ережесін дербес әзірлей
алады,сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының
тәртібін, Қызметкер туралы ережесін белгілей алады.Аталған ереже жұмыс
берушіге еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім - шартын жасау
үшін ғана емес, сондай-ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негіздеу үшін
де қажет.Төлем жеке және (немесе) ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша
жасалуы мүмкін.
Бұл жағдайда жұмыс берушінің белгіленген жалақысының деңгейі заңда
белгіленген ең төменгі жалақыны деңгейінен төмен болмауы керек.
Іс жүзінде еңбек ақыны ұйымдастырудың екі негізгі нысаны пайдаланылады –
келісімді (өнім санынан қарай ақы төлеу) және мерзімді ( істеген
күніне қарай төлеу).
Мерзімді еңбек ақы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек
ақының (айлығының) мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша
еңбеккерлерге есептелінетін жалақының нысанын айтады.
Мерзімді еңбек ақының нысаны жай - мерзімділік және
сыйақылы -мерзімділік болып бөлінеді.
Жай мерзімділік жүйесінің кезінде өзіне берілген (лауазымды
адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минимальды деңгейін және
біріңғай тарих сеткасын пайдаланады.
Бірыңғай тариф сеткасы еңбек ақының 21 разрядының негізінде
құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік тариф коэффициент
белгіленеді.
Жұмыс мамандығы негізінен біріншіден сегізінше разрядқа дейін жіктеледі,
ал қызметкерлердікі екіншіден жиырма біріншіге дейін біріңғай
тарифтік сетка бойынша тарификацияланады.
Бірыңғай тарифтік – мамандырылған анықтама бойынша
еңбеккерлердің трификациясын жасайды.
Тарифтік мөлшерлемесін және әртүрлі машықтық –
мамандырылған топтарындағы қызмет иесінің айлығын жұмыс берушінің ең
төменгі жалақыны сақтаған кәсіпорын бекіткен разрядтың мөлшерлемесіне
сүйене отырып біріңғай тарифтік сеткасында белгіленген тарифтік –
мамандырылған коэффициент бойынша анықтайды.
Тариф сеткасының Тарифтік Тариф сеткасының Тарифтік коэффициент
біріңғай коэффициент біріңғай (1 разрядқа
разряды (1 разрядқа разряды қатынасы)
қатынасы)
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,15 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,41
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05
Тарифтік – мамандырылған анықтама жұмысшылардың
жұмысын тарификациялауға және оларға әртүрлі өндіріс пен жұмыс түрі
бойынша разряд беруге пайдаланылады.
Ал мамандырылған анықтама қызметкерлердің жұмысының күрделілігін,
мамандығының деңгейі бойынша анықтауды қамтамасыз етеді. Бұл анықтамалар
бірыңғай және салық болып келеді.Олардың негізінде нақты өндіріс
еңбеккерлері үшін жергілікті анықтамалар әзірленіп және белгіленуі
мүмкін.
Ал меншік нысанына тәуелді кәсіпорындар еңбек ақы туралы
мәселесін ұжымдық келісім – шарттың негізінде дербес түрде шеше алады.
Ал тарифтік –мамандырылған анықтама қажет болған кезде ғана
пайдаланады.
Кесімді еңбек ақы төлеген кезде алдын – ала белгіленіп қойған
деңгейде әзірленіп өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне
есептейді. Кесімді еңбек ақы нысаны келесідей еңбек ақы жүйесіне
бөлінеді:
Тікелей кесімді еңбек ақы жүйесі әрбір өнім бірлігі бойынша
бағасын қою арқылы белгіленеді;
Кесімді – сыйлық – бұл қосымша марапаттау төлемін
қарастырады, белгіленген көрсеткіш орындаған кезде ғана пайдаланады;
Кесімді – прогрессивті еңбек ақы төлемі. Еңбек төлемінің бұл
жүйесі жұмысшылардың белгіленген нормадан артық өндіргені үшін көтермелеу
ретінде пайдаланылады. Норма мөлшерінде дайындалған өнім үшін
жұмысшыларға төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептейді,
ал нормадан асыра дайындалған өнім үшін үдемелі бағалар
бойынша есептейді;
Жанама кесімді еңбек ақы төлемі. Мұнда қосалқы және
басқа да жұмысшылардың еңбек төлемі қызмет көрсететін учаскінің,
цехтың негізгі жұмысшылардың төлем – ақысына шаққандағы процентімен
анықталады;
Еңбек ақы төлемінің аккордтық жүйесі. Бұл жүйеде
жұмысшылардың еңбек төлемін нормаланған тапсырманың немесе жұмыс
көлемінің орындалуы және алдын ала кешендік жұмыстың тұтастай
орындалуына белгіленген жалпы кесімдік бағасы бойынша
анықтайда. Еңбек төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың бөлек
топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшін еңбек өнімділігін
арттыруда және жұмыстың орындалу мерзімдерін қысқартуда, олардың
материалдық ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшін пайдаланады.
Еңбек төлемінің аккордтық мөлшерін қолданыстағы нормаланған
тапсырмалар мен бағалар негізінде белгілейді, ал олар болмаған жағдайда-
онда ол осы тәріздес жұмыс үшін қолданып жүрген, нормативтік
тапсырмалар мен баға бойынша белгіленеді. Еңбек төлемінің бұл
жүйесі бойынша аккордтық тапсырманы мерзімінен бұрын орындағаны
үшін сыйақы беру тәртібі белгіленуі мүмкін.
Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру
мен автоматтандырудың дамуы, мамандықтарының жетілуі,
еңбек төлемінде нақты сараланудың кемуі кесімді жүйенің қолданыс аясын
қысқартады,ал оларды жұмысшылардың еңбек төлемінің мерзімділік -
ұжымдылық және мерзімділік-сыйақылық жүйелеріне алмастыруы мүмкін.
Мысал. Еңбек ақы төлеудің әртүрлі жүйесін пайдаланған
кезде жалақыны есептеудің жолдарын қарастырып көрсетейік.
1.Мерзімді еңбек ақы төлеу жүйесі. Кәсіпорында 200 адам жұмыс істейді
делік, оның 150-і жұмысшы, 50-і қызметкер.Кәсіпорынның қырықтай
еңбеккері кесімді белгіленген айлықпен жұмыс істеген, өйткені
олардың атқаратын міндеттемесі мен маңыздығы соған сәйкес келген:
он адам (маман) -9-шы разрядпен
он бес адам (маман) -11-ші разрядпен
бес адам (маман) -14-ші разрядпен
бес адам (маман) -16-шы разрядпен
үш адам (маман) -19-шы разрядпен
екі адам (маман) -21-шы разрядпен
жұмыс істеген.
Айлық жалақысын есептеу үшін әртүрлі разрядтар бойынша
мына формуланы пайдаланады.
Айлық Ұйымның 1 разрядқа Тарифтік коэффициенттің1 разрядқа
Жалақысын = белгіленген х қатынасы (оклады) мөлшерлемесі
1 - ші разрядтың мөлшерлемесін ұжымдық келісім - шартта 15000
тенге мөлшеріне бекіткен. Кәсіпорынның 14-ші разряды бар үш маманы
ағымдағы айда 18-ақ күн жұмыс істеген.
2.Кесімді - прогрессивтік төлем ақысының жүйесі. Сату
бөлімінің он жұмыскеріне келесі еңбек ақы белгіленген: 100 тауар
бірлігіне 1000 тенгеден және одан әрі сатылатын 100 тауар
бірлігіне 200 тенгеден төленетін бес жұмыскері - 230 тауар
бірлігін, үш жұмыскері - 190 тауар бірлігін және екі жұмыскері -
160 тауар бірлігін сатқан.
Енді біз осы ағымдағы айда тауарды сатумен айналысатын
еңбеккерлердің жалақысын есептейміз.
230 тауар бірлігін сатқан
еңбеккерлердің жалақысы = (1000+(230-100)*5 =135000 теңге
230 тауар бірлігін сатқан
еңбеккерлердің жалақысы = (1000+(190-100)*3 =57000 теңге
230 тауар бірлігін сатқан
еңбеккерлердің жалақысы = (1000+(160-100)*200)*2 =26000 теңге
Тауар сатумен айналысқан еңбеккерлердің жалақысынның жиыны
= 218000 теңге
3.Тікелей кесімді төлем ақысының жүйесі. Негізгі өндіріс цехында
жұмыс істейтін еңбеккерлерге (100 адам) тікелей кесімді төлем ақысы
бойынша әрбір әзірленген 100 өнім бірлігіне 850 теңгеден жалақы
есептелген. Әзірленген өнім бірлігінің есебі әрбір еңбеккер
бойынша жеке жүргізілген және солардың әрқайсысына жеке жалақы
есептелген. Ағымдағы айда еңбеккерлер 300000 өнімбірлігін әзірленген,
олардың жалпы жалақысы: 300000100*850 = 2550000теңге құраған.
Сонымен, негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін
еңбеккерлердің жалақысының жиынтығы – 2 550 000 теңге құраған.
4.Аккордты төлем жүйесі. Жөндеу цехында жұмыс істейтіндерге аккордты
төлем жүйесі бойынща еңбек ақы төленген.
Негізгі өндіріс цеханың жалпы жалақысы 300000 теңге құраған,
жөндеудіорындауға жұмсалған уақыты 140 адамсағатты
болған, оның ішінде.
40 адамсағаты – екі ағаш ұстасына; 30 адамсағаты – бес
дәнекерлеушіге,
10 адамсағаты – үш энергетикке; 50 адамсағаты – жиырма бес
сылақшы – майлаушығы; 10 адамсағаты – бес слесарьға кеткен. Топтағы
жұмысшылардың әрқайсысы бірдей жұмыс уақытын жұмсаған деп шартты
түрде аламыз.
Атқарған жұмысы үшін еңбеккерлердің жалақысы мынаны құрайды:
Ағаш ұстасы =300000140*40 =85714
теңге
Сварщик =300000140*30 =64286
теңге
Электрик =300000140*10 =21429
теңге
Штукатурщик =300000140*50 =107142 теңге
Слессар =300000140*10 =21429
теңге
Жөндеу цехының еңбеккерлерінің жалақысының жиыны
= 300000 теңге
Кәсіпорында жұмысшы – жөндеушіге негізгі өндіріске қызмет
көрсеткені үшін негізгі өндіріс еңбеккерлерінің жалақысының (2 550 000)
12 мөлшерінде еңбек ақы есептелінетін болып белгіленген, яғни жанама-
кесімді еңбек ақы төлеу нысанын пайдаланған.Демек, жұмысшы- жөндеушінің
жалақысы 306 000 теңге (300 000 + 306 000) құраған.
Ынталандыру сипаттағы төлемдер. Өндіріс тиімділігін және орындалатын
жұмыстың сапасы арттыру мақсатында еңбеккерлердің материалдық
мүүдесін күшейту үшін сыйлық пен марапаттау жүйесін енгізу керек, ал ол
жыл соңының нәтижесі бойынша және басқа да көрсеткіштер
бойынша берілуі мүмкін.
Сыйлық еңбеккерлердің жеткен жетістігі үшін ақшалай қолдап дем
беру және оның одан әрі өсу қарқынын ынталандыру болып
табылады. Сыйлық, негізінен үстеме төлем ретінде берілуі мүмкін.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру мынадай
көрсеткіштері бойынша жүзеге асырылады: еңбек өнімділігіне, өнім
сапасының арттылуын және өндірістің соңғы нәтижелерінің
жақсаруына байланысты болады. Сыйлықтардың мөлшерлері істеген
жұмыстарының кәсіптері мен топтары бойынша сараланып белгіленеді. Бригада
ұжымдары бүкіл бригада ұжымының жұмыс нәтижелері үшін төленетін қаржы
мөлшерінде бригаданың әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан
нақты үлесін, еңбек тәртібі мен ішкі тәртіп ережелерін сақталуын
ескере отырып, сыйлықтардың мөлшерлерін
анықтауға қақылы. Сыйлық, әдетте, айлық жұмыс нәтижелері бойынша
беріледі.
Басшы қызметкерлерге, мамандарға және қызметкерлерге сыйлық беру. Бұл
категорияларға сыйлық кәсіпорын шаруашылық қызметінің негізгі
нәтижелері үшін беріледі. Кәсіпорын қызметкерлеріне: басшы
қызметкерлерге бүтіндей алғанда кәсіпорын жұмысының
нәтижелері үшін; басқару аппараты қызметкерлерлеріне -
бөлімшелердің, басқару аппаратының қызметінің
қорытындыларын немесе жекелеген еңбек көрсеткіштерін ескере отырып,
бүтінде алғанда кәсіпорын жұмысының нәтижелері үшін;
құрылымдылық
кәсіпорындардың қызметкерлерлеріне осы бөлімшелердің нәтижелері
үшін сыйлық береді.
Сыйлықтарды жазу үшін басқару аппараттарының басшы
қызметкерлеріне бухгалтерлік және статистикалық есептердің деректері,
сондай-ақ жедел есеп пен лабороториялық бақылау деректері; өндірістік
бөліністер, цехтар мен учаскелер қызметінің қызметкерлеріне
бухгалтерлік есептердің, жедел есептін және лабороториялық
бақылаудың деректері негіз болып табылады. Сонымен қатар, олардың
моральдық факторлары да ескеріледі.
Еңбек жағдайының өзгерген кезінде жасалатын қосымша төлемдер.
Бірнеше қызметті қатарынан атқарған кезде немесе уақытша жұмысқа
келмегендердің міндетін атқарған кезде қосымша төлем жасалады. Егер
олар бір ұйымның шеңберінде жұмыс істейтін болса және уақытша жұмысқа
келмегендер қызметтен босамаған болса, еңбеккерлерді негізгі
міндетінен босатпай, оларға қосымша міндеттемелер жүктеледі. Оның
мөлшері берушімен жұмысты атқаратын еңбеккерлердің келісім
бойынша анықталады. Егер де уақытша жұмысқа келмегендердің
міндетін атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы алынады
және айлығындағы айырмаға ынталандыру төлемі жасалмайды. Егер ол
ваканттік қызметте болса, онда уақытша жұмысқа келмеген болып
саналмайды.
Мысал. 5 разрядтағы слесарь өзінің негізгі жұмысымен қоса,
жөндеушінің жұмысын да атқарған. Сондықтан оған тарифтік
мөлшерлеменің 45 - тей деңгейінде қосымша төлем қарастырылған. Слесарь
ағымдағы айда 168 сағаттың орнына 132 сағат жұмыс істеген,1-ші разрядтағы
тариф мөлшерлемесі 15000теңге деңгейінде белгіленген.Сонымен, слесардың
ағымдағы айлығын мынаны құраған:
15000 * 1,33 = 19950 теңге – айлық тарифтік мөлшерлемесі
19500 : 168 * 132 = 15675 теңге – нақты жұмыс істеген уақытына
есептелген жалақысы, 15675 + 15675 * 45 % = 22729 теңге – нақты
жалақысы, уақытша жоқ жұмыскердің орнын алмастырғаны үшін
қосымша төлемді қоса есептегенде.
Түңгі уақыттағы жұмыс үшін еңбек ақы. Түңгі уақыт кешкі 22
сағаттан келсе, онда ол түңгі уақытта жұмыс істеген
болып саналады. Ондай еңбеккерлерге жарты тарифтік
мөлшерлеменің деңгейінде қосымша еңбек ақы төлемі жасалады.
Нормадан артық жұмыс істегені үшін еңбек ақы. Нормадан артық
жұмыс істегені үшін тарифтік мөлшерлеменің деңгейінде
қосымша төлем жасалады. Кез келген жұмыс беруші аптасына
40 сағат жұмыс уақыты етіп белгілейді. Ал жеке және ұжымды келісім –
шартта бұл одан да төмен болып белгіленуі мүмкін. Егер де кәсіпорын
бір аптаның алты күнін 7 сағаттан жұмыс істейтін күні бекітсе, онда
оның жұмыс уақытының ұзақтығы - 40 сағатқа тең болады, ал егер де
күндігі 6 сағаттан есептелінсе, онда ол 36 сағатқа тең болады,
ал егер де күндігі 5 сағатқа тең болса, онда ол 30 сағатты құрайды. Енді
осы көрсетілген сағаттардан артық істегені, нормадан артық
істегені болып
саналады.
Демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс істегені үшін
жасалатын төлемі. Егер қызметкер өзіне белгіленген демалыс
күнінде жұмысқа тартылса, онда оған екі апта ішінде
басқа бір демалыс берілуі тиіс.
Егер кәсіпорын әкімшілігінің оған қосымша демалыс беруге
мүмкіндігі болмаса, ерекшелік жағдай ретінде бұл күш үшін
екі есе мөлшерінде: мерзімдік жұмысшыларға және айлық ақы
алатын қызметкерлерге тарифтік төлем мөлшерлеменің ( айлық ақысының )
екі есе еселенген төлем ақы төленеді.
Мерекелік күндерде жұмыс істегені үшін жұмысшыларға екі
еселенген кесімді бағалар бойынша; еңбектері сағаттық не күндік
төлем мөлшеріне төленетін жұмысшыларға сағаттық не күндік төлем
мөлшерінің екі еселенген шамасында; айлық ақы алатын қызметкерлерге
мерекелік күні, жұмыс істегені үшін айлығының шегінде, сағаттық
не күндік төлем мөлшерінің екі еселенген шамасында
еңбек ақы төленеді.
Тоқтаусыз жұмыс істейтін ұйымдарда ( немесе
олардың кейбір бөлімшелерінде ), сондай- ақ жұмыс уақытының есебін
ынталандыру кезінде демалыс пен мереке күндеріндегі жұмыс уақыты
айлық жұмыс уақытының нормасына енгізіледі.
Мысал. Мерзімдік еңбек ақы бойынша жұмыс істейтін 9-шы және
11-ші разрядтағы еңбеккерлер 21 сағаттан күндізгі 2 дейін 8 мамырда
жұмыс істеді делік, ал 9 мамырда таңертеңгі сағат 9 - дан
кешкі 8 - ге дейін жұмыс істеген. Кәсіпорын аптасында 5 күнді
жұмыс күні етіп белгіленген және 1-ші разрядқа 15000 теңге
деңгейінде мөлшерлемесін бекіткен. Кәсіпорынның ұжымдық келісім
– шартында, түңгі уақыттық тарифтік мөлшерлемесін, нормадан
артық орындаған әрбір сағат үшін сағаттық
тарифтік мөлшерлемесінің жартысын, ал демалыс пен мереке күндері
үшін сағаттық тарифтік мөлшерлемесінің екі еселенген мөлшерін
алуды қарастырған.
9-шы разряд үшін сағаттық
тарифтік мөлшерлемесі - 15000 * 1,78 : 168 = 159 теңге
11-ші разряд үшін сағаттық - 15000 * 2,05 : 168 = 183 теңге
тарифтік мөлшерлемесі
Түңгі уақытта жұмыс істегені үшін ( 8 маырда жұмыс істеген
уақытының 50% түнгі уақытқа келетіндіктен) еңбеккерлерге келесі
мөлшерде еңбек ақы есептелінген:
9-шы разрядтағы еңбеккерлері үшін - 1590 теңге ( 159*2*5 )
11-ші разрядтағы еңбеккерлері үшін - 1830 теңге (183*2*5 )
Мереке күндері үшін:
9-шы разрядтағы еңбеккерлері үшін:
мейрам күндері жұмыс істеген уақыты үшін - 159*2*8 = 1544 теңге;
нормадан артық істеген күндері үшін – 159*2*2 = 636 теңге;
11-ші разрядтағы еңбеккерлері үшін
мейрам күндері жұмыс істеген уақыты үшін – 183*2*8 = 2928 теңге;
нормадан артық істеген күндері үшін – 183*2*2 = 732 теңге;
Айрықша жағдайда төленетін еңбек ақы. Жеке және
ұжымдық келісім шарттарда ауа райы ауыр жағдаймен, қара
жұмыспен, қауіпті және денсаулығына зиян келтіретін жұмыспен,
интенсивті еңбекпен байланысты жұмыстарға жергілікті жерде
қосымша еңбек ақы белгілеуі мүмкін. Қара жұмыс, қауіпті және
денсаулығына зиян келтіретін жұмыстар жұмыс орнын аттаестациялаудың
көмегімен және еңбек бойынша мемлекеттік органдардың өкілеттілігінің
қатысуымен анықталады. Ал интенисивтік еңбек ақы салалық және
салааралық нормативтердің негізінде анықталады.
Жұмыс уақытында орын алған тоқтатуларды төлеу жеке және
ұжымдық келісім- шарттарда анықталады. Егер де тоқтатулар
еңбеккерлердің кінәсінен болмаса; онда сол еңбеккерлерге төлеуге тура
келеді. Сондай-ақ жұмыс беруші төлемдердің басқа да түрлерін жасауға
құқысы бар.Мысалы, тегін сүт, тамақ өнімдерін, тамақтандыру, витамин
препараттарын беру, денсаулығы төмендеуіне байланысты орташа жалақысын
сақтау, арнайы киімдер беру тағы басқаларын.
Бұл аталған төлем шығыстары дайын өнімнің өзіндік құнына
қосылады.
Сонымен қоса, жұмыс берушілер жеке не ұжымдық келісім –
шартында вахталық әдіс бойынша да еңбек ақы төлеуді қарастырады.
Олар мерзімді де,кесімді де болуы мүмкін. Олардың есебі алдын
ала қаралған графиктердің шегінде жүреді. Вахталық әдісте еңбек
ақы төлеудің негізінде – бір күндік мөлшерлемесі алынады және
сол сомадан үстеме жалақының мөлшері анықталады немесе
сағаттық тарифтік мөлшерлеме пайдаланылды. Егер де еңбеккер
жұмыс орнына өз күшімен барса, онда оған жұмыс беруші
транспорттық шығысын өтеп беруі керек ( егер ол орынды
себептермен дәлелденсе).
Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар. Жұмыс беруші
еңбеккелердің
жалақысынан әрекет етіп тұрған заңға сәйкес әртүрлі ұсталымдар
жасайды:
міндетті зейнеткерлік жарнасын жинақ зейнеткерлік қорға;
жеке табыс салығын, атқару парақтарын; сондай – ақ еңбеккелердің
өзі берген өтініші бойынша ұсталымдар жасалады, сонымен
қоса олардың келісімінсіз:қайтарылмаған аванстар, жұмыстан
шыққанда істемей кеткен уақыты үшін, әкелген зияндары үшін т.б.
ұсталымдар ұсталады.
Табыс салығын ұстау. Салықтар – ұлттық табыстың бір бөлігі
болып саналады. Салықтар арқылы жинақталған қаражат
жалпы мемлекеттік мұқтаждарға жұмсалады. Қызметкерлердің салық
салынатын табысынан тек жеке тұлғалардан Салық Кодексінің
145 бабы бойынша көрсетілген ұсталымдар тұтас ұсталады.
Жеке табыс салығын ұстауға бір мысал келтіріп көрейік.
2003 жылдың 22 желтоқсанында Шойбекова Жанар Жарасқызы
Тасты ЖШС – тіктен жеке еңбек келісімшартын үзеді.
Желтоқсан айында Шойбекова Жанарға пайдаланбаған демалысы
үшін 70570 теңге компенсация төленген болатын. Сонымен
Шойбекова Жанар Жарасқызының жылдық жиынтық табысы 640434
теңге құраған, оның ішінде ай бойынша:
Қаңтар 48700 Маусым 87632
Ақпан 48700 Шілде 48700
Наурыз 63700 Тамыз 48700
Сәуір 48700 Қыркүйек 68700
Мамыр 32580 Қараша 48700
Қазан 48700 Желтоқсан 46922
Жиыны 640434
Еңбеккерлердің жиынтық жылдық табысын штаттық кестесі
бойынша белгіленген айлығы және қосымша төлемдері кірген.
Наурыз. Наурыз мейрамына сыйақы 15000.
Мамыр. Уақытша жұмысқа жарамсыздығы бойынша жәрдем ақы 8230.
Маусым. Құжаттар негізінде дәлелденген.
Бір жолғы медициналық қызметі төлеу
50000. Қыркүйек 9 айдың нәтижесі бойынша төленген
сыйақы 20000.
Тасты ЖШС бухгалтериясына еңбеккер әрекет етіп тұрған
заңмен белгіленгендей айлық есептік көрсеткіштің деңгейінде
өзінің жалақысынан шегерім жасау құқын беру туралы өтініш
білдірген.
Атқару құжаттары бойынша ұсталымдар. Сот шешімдері,
нотариалдық органдардың атқару жазбалары, сондай-ақ даусыз түрде
өндіріп алу туралы әкімшілік органдарының қаюылдаған қаулыларға
сәйкес берілетін атқару құжаттары бойынша ұсталымдар негізгі
еңбек төлемінен де, оның ішінде сыйлықтардан, зейнетақылардан,
жұмысқа уақытша жарамсыздығы бойынша берілетін жәрдемақылардан
т.б. алынады. Келіп түскен атқару құжаттары арнайы тізімге
тіркеліп және әрбір төлеуші бойынша бухгалтерияда олардың жеке
есебі жүргізіледі.
Жалақыдан ұсталынған алименттер сомасы осы алимент
төленетін тұлғаның пайдасына үш күннің ішінде төленуі немесе
аударылуы керек. Онда бір бала үшін жалақының төрттен бірі,екі бала
үшін жалақының үштен бірі және одан да көп балаларға
жалақының жартысы ұсталады, бірақ олардың мөлшері жалақының 50 %
аспауы тиіс. Егер де алимент төлеуші жұмыстан шығып кетсе, онда
сонымен қоса атқарушы құжаттары үш күннің ішінде жаңа жұмыс
орнына беріледі.
Мысал. Бухгалтерияға Ермекова О.С. 10.05.2004 ж 5-ші разрядтағы
слесарь С-ден Алиманов В.Н. алимент ұстау туралы атқарушы құжаты
келіп түскен, ондағы ұсталатын алименттің мөлшері жалақысының
бестен бірін құраған.
Слесарь Алиманов В.Н. май айында толық жұмыс істеген, яғни 21
күн, 26 сағат. Кәсіпорында аптаның бес күні жұмыс күні жұмыс күні
етіп белгіленген және 1-ші разрядтың мөлшері 15000 теңге құраған.
Ағымдағы айда Алимановқа негізгі жалақысының 75 % мөлшерінде сыйақы
есептелген.
Сонымен, Алимановтан ұсталатын алименттің сомасы мынаны құраған:
Алынған табыстың сомасыы есептеу:
Мамыр айында есептелген жалақының сомасы = 19950 теңге;
Мамыр айында, алынған сыйақының сомасы = 14963 теңге;
Табыстың жалпы сомасы = 34913
теңге;
Алынған табыстан ұсталатын сомасын есептеу:
жинақ зейнеткерлік қорға аударылатын міндетті зейнеткерлік
жарнасының сомасы = 3491 теңге;
ағымдағы айда ұстаға жататын, жек табыс салығының сомасы
= 1530 теңге;
Мамыр айында алынған табыстан ұсталынатын ұсталымның жиыны
= 5021 теңге ( 3491+1530)
3.Ағымдағы айда слесарь Алимановтың В.Н. алатын сомасы 29892
теңге құраған.
4.Атқарушы құжаты 10.05.2004 ж түскендіктен, алимент 10
мамырдан 31 мамырға дейінгі аралықтағы уақыты есептелінген: 4555 теңге
= 2989221*16*0,2.
Келесі айларда алимент жалақының толық көлеміне есептелінеді.
Жинақ зейнеткерлік қорға міндетті зейнеткерлік жарнасы
еңбеккерлердің жалақысынан, сыйлығынынан, қосымша төлемдерінен,
үстемесінен және басқа да табысынан 10 % мөлшерде ұсталынды және оны
жұмыс беруші аталған қорға аударады.
Еңбек төлемінен алынатын кәсіподақ мүшелік жарналарының шегерімді
қызметкерлердің жазбаша түрдегі арыздары бойынша жүзеге
асырылады.
Қызметкерлердің еңбек төлемінен ұсталынған мүшелік жарналары
тиісті кәсіподақ ұйымдарының шоттарына аударылады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік жеке тұлғалардың еңбек
ету қызметі. Қазақстан Республикасында еңбек ету қызметі
жүзеге асырып жүрген шетілдік азаматтарынын республиканың
азаматтары сияқты міндеттемесі мен құқықтары бар,бірақ олар
жекелеген қызметке тұруына немесе Қазақстан азаматтары сияқты белгілі
бір қызмет түрімен шұғылдануына болмайды, мысалға, олар
мемлекеттік қызметке қабылданбай немесе сот, нотариус, прокурор
және т.б. қызметімен шұғылданбайды.
Жұмыс орнына және ваканттық қызметке қабылданған
кезде республиканың азаматына басымалдық құқығы беріледі, дегенмен
де жұмыс беруші Қазақстан Республикасының азаматына да,
шетелдіктерге де бірдей жағдай жасайды.
Шетелдік жұмысқа рәсімдеген кезде келген мақсатына сай және
қызметке талап білдірушілердің шартына қарай қандай
топқа жататындығын белгілеу қажет:
- заңды негізде еңбек миграциясының тәртібінде келген тұлғалар;
- іскерлік міндеттемесін және қызмет борышын орындау мақсатында, заңды
негізде Қазақстанда келген шетелдіктер;
- Республикада заңды негізде тұратын: елшілік, консулдық
қызметкерлердің жанұясының мүшелері, бірақ өздерінің ұйымдарында
жұмыс істемейтіндер;
- Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын, бірақ ТМД-на
қатысушы елдердің азаматы болып табылатын шетелдіктер;
- жасырын немесе құжаты жоқ иммигранттар.
Егер де жұмыс беруші өзінің кәсіпкерлік қызметіне
шетелдіктерді тартатын болса, онда ол шетел жұмыс күшінен лицензия
алуы керек. Ол үшін жергілікті әкімшілікке келесі құжаттарды
тіркемесімен бірге ұсынуы керек:
- жұмыс берушінің қолы және әкелінетін жұмыс күшінің бес дана
тізімі; сондай-ақ сол құжаттарда олардың: аты-жөні, туған
жылы,мамандығы, әкелінген елі және т.б.
- контрактының көшірмесі;
- медициналық құжаттардың негізінде өкілетті органдар екі
аптаның
ішінде тиісті шешімдерін береді. Егер де бұл мәселе оң шешімін
тапса, онда жұмыс беруші компенсациондық төлем жасауы
тиіс, оның
мөлшері қызметкерлер үшін - 3 МЕК, ал жұмысшылар үшін -4 МЕК
деңгейінде беріледі.
Мысал. 2004 жылы наурызда лизензиат республикаға 30 қызметкерді,
90 жұмысшыны 6 айға әкелген. Төленген компенсациондық төлемнің
сомасы
2481200 теңге құраған (( 30 х 3 х 919 ) + ( 90 х 4 х 919) х 6 ).
Содан соң жұмыс беруші кепілдік жарна төледі, оның мөлшері 1000
доллар құраған. Сонымен қоса, оларға жолдың да шығыстарын
өтеуі керек.
Енді біз жоғарыда айтылғандар түсінікті болу үшін
бір мысал келтіріп көрейік.
Лицензиат республикаға 5 шетелдік маман әкелген-кепілдік жарнасы
5000 АҚШ долларына тең болған. Бұл кезде олардың еліне қайтуға алған
авиабилеті 200 долларды құраған, демек кепілдік жарнасы 1200
доллар құраған. Бұл жағдайда лизензиат арнайы депозиттік шотқа
6200 доллар сомасын салады.
Аталған кепілдік жарнасы тек авиабилетке ғана алынбайды,
сондай - ақ шетелдік жұмыс күшіне транспорттық құрылын
жалға алу үшін де салынуы мүмкін.
Аталған үш төлем түрі лизензианы алғаннан кейін төленеді.
Кейбір шетел азаматтарын қатысты жұмыс күшін әкелу үшін
рұқсат алу қажет емес:
- ресми дипломатиялық, консулдық өкілеттіліктің құрамына
кіретін
және Қазақстан Республикасында ратификацияланған
халықаралық
келісім шарттың аясында эксперттеуші немесе халықаралық ұйым болып
табылатын тұлғаға;
- Қазақстан Республикасының аймағында машықтық қызметін
жүзеге асыруға және ресми тіркеуден өткен қайраткерлерге;
- арнай орташа және жоғарғы оқу орнында оқуда жүрген
студенттерге;
- Қазақстан Республикасында аккредитивтелген журналистер
мен коррепсподенттерге;
- Қазақстан Республикасында мекендеуге рұрсаты бар тұлғаға;
шетелдік заңды тұлғасының өкілі болып табылатын тұлғаға ( олардың
бірінші басшыларына).
Өнімдер мен еңбек төлемінің есебін ұйымдастыру .
Өндірім мен еңбек төлемінің есептері өндірілген өнім саны
аяқталмаған өндіріс пен шығарылған жарамсыз өнім туралы уақытында
және дәл деректер алуды қамтамасыз етуге; әрбір қызметкердің
өндіріміне сәйкес еңбек ақы төлемінің мөлшері дұрыс және
уақытында анықтауға; өндірілген өнімнің материалдар мен
өңдеуге жіберілген шала өнімдердің санына сәйкестігін
бақылауға; өндірістегі тетіктердің, бөлшектердің және
агрегаттардың қозғалыстарын қадағалап отыру үшін қажет. Өндіріс
технологиясы мен оны ұйымдастыруға, еңбек төлемінің
қолданылатын жүйесіне, өнім сапасын бақылауға, есеп пен басқа да
жайларын компьютерлендіру деңгейіне қарай бастапқы құжаттар есебі
мен үлгісінің әр түрлі әдістерін қолданады. Әр түрлі
өндірістегі өндірім мен еңбек төлемі есебінің ұйымдастыруын
қарастырайық.
Жаппай – толассыз өндірісте және еңбекті бригадалық
әдіспен ұйымдастыруда өнім өндірімі мен еңбек төлемі
есебі, әдетте, соңғы операциялардан кейін өнімді қабылдап
алудан бастап жүргізіледі. Бригаданың әрбір мүшесінің өнім өндіру
мастер немесе бригадир толтыратын өнім өндіру туралы айлық
рапортта көрсетіледі. Жұмысшыға еңбек төлемі оның
операциялары бойынша өндіріміне сәйкес есептелінеді. Бұл
мақсаттар үшін төмендегі өндірім рапорттары мен ведомостарын
қолданады.
Бригаданың өндірімі туралы рапорт өндірілетін өнімнің белгілі
бір түріне жазылады, оның бір данасына өнделуі бойынша баға
белгілейді.Ай бойы немесе басқадай мерзімде бригада өндірімі –
соңғы операциялардан қабылданған өңделген тетіктер ретінде
рапортта күн сайын көрініс тауып отырады. Соңғы операциялардан
кейін қабылданған өнім, жұмыс істеген уақыты және
жұмысшылардың разряды – осы үшеуі еңбек төлемінің есептелуіне
негіз бола алады.
Өндіріс туралы рапортты жаппай өндірісте әр түрлі
мезгіл сайын қайталанып отыратын жұмыстарды істеуге
келгенде бір немесе бірнеше жұмысшының өндірімі мен еңбек
төлемінің есебі үшін қолданады.
Өндірім есебінің тізімдемесін ай бойы бір текті жұмыс
істеген бір топ жұмысшыға жазады. Өндірім есебінің ведомысын ай
бойында әртүрлі жұмыс істеген бір топ жұмысшыға жазады.
Металлургиялық және химиялық өнеркәсіпті бір не бірнеше
аппараттың немесе агрегаттың жұмысын жүргізетін бригада өндірімі
есебінің тізімдемесін қолданады; тау-кен өнеркәсібінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz