Экономикалық жүйелерді тиімді басқарудың методологиялық негіздері

Кіріспе

Қоғамда салауатты экономикадан басқа еш нәрсенің маңызы жоқтығын біз соңғы жылдары ерекше анық сезіндік. Экономика негіздерінің жұмыс атқаруын ғылыми зерттеу - күрделі және қызықты іс. Оның ішінде математикалық әдістердің ролі әр 10 жылдық сайын өсіп келеді, ал осыдан шыққан математикалық модельдерді орындау және іс жүзіндегі маңызды нәтижелерді алу ЭЕМ-сіз мүмкін емес.

Өзіндік реттелуінің жоғарғы деңгейіне қарамастан, нарықтық экономикалық қарым-қатынастарының барлық субъектілерінің жағынан меншікті жұмыс атқару механизміне тікелей бағытталған сыртқы әрекетін нарықтық экономика ұйғарады. Осындай субъектілер ролін мыналар атқарады:

● Жеке индивид

● Мекеме

● Мемлекет (әртүрлі мемлекет мекемелері арқылы)

Индивид, мекеме, регион, ел және бүкіл дүние жүзі қауымдастығы сияқты, нарық экономикасының барлық деңгейіндегі жоспарлаудың және болжамдаудың ғылыми құрастырылған жүйелерін қолданбай, оны экономикалық процестерге тікелей бағыттау ойға келмейтін нәрсе.

Қазіргі уақытта мынадай сұрақ қойылады: жалпы мемлекеттік масштаб бойынша жоспар және болжам жүйелерінің дамуы мен жұмыс атқаруының экономикалық жүйелерінің барлық түрлері, мемлекеттік реттелуі мен нарықтық қатынастарының субъектілерінің өзара реттелуі.

Олардың қатынастығы экономикалық шешімдері мен таралуының және қабылдауының негізгі екі деңгейі бар:

Біріншісі - микроэкономикалық индивидуумы, үй шаруашылығы және мекеме арқылы таратылады. Жеке немесе топпен қабылданған шешімдер микроэкономикалық басқарудың негізі болып табылады, осыған мемлекеттік бір қатар үкімдерін және преференцияларды жатқызуға болады.

Екіншісі - макроэкономикалық деңгей (аймақ, ел, дүниежүзі экономикасы), мұнда үлкен экономикалық жүйелері ішінде негізгі пропорциялары анықталады, олар - жинақталу нормасы, агрегирлік сұранысының деңгейі, өсу темптері және т. б.

Кез-келген мекеменің негізгі мақсаты - ең жоғарғы пайда алу деңгейіне жету. Ол үшін бірнеше шығарылып жатқан өнімдер арасынан қандай өнім шығару керектігін білу керек. Ауыспалы кезеңде мекемелер өздерінің өнім құрылымын өзгермелі сұранысқа сай ауыстыруға мәжбүр болады, бұл пайданың төмендеуіне алып келеді, өндріс көлеміне және өнім сұранысына да баға мен шығын тікелей байланысты. Өнімдер шығарудың тиімді жоспарлануын талдау және зерттеусіз, шектеулі және шектеусіз нарық кезеңінде.

I-тарау. Экономикалық жүйелерді тиімді басқарудың методологиялық негіздері

1. 1. Экономикалық жүйелерді зерттеудің негізгі қасиеттері мен принциптері

Экономикалық кибернетиканың бір орталығы болып табылатын «жүйе» түсінігінің кеңейтілген мағынасында өзара байланысты және өзара қатысты тәртіптелінген қосындыны ұғады. «Жүйе» түсінігін кейбір мағынада «хаос» түсінігіне қарама-қарсы деп қарауға да болады. Қарастырылып жатқан жүйенің жұмыс атқару процессінің көзқарасы жағынан элемент - бұл жүйенің берілген спецификалық функциясын орындайтын және әрі қарай бөлінбейтін бөлігі. Осыдан көрініп тұрғандай, ол зерттелініп жатқан объектілердің элементтерге және жүйелерге бөлінуі, біршама әр жүйені масштабы одан да үлкен жүйенің (жүйеасты) элементі ретінде көрсетуге болады, өз кезегінде, әр элементті өз бетінше біршама сәйкестендірілген элементтерден тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады.

Жүйені бөлек элементтердің әрекеттестігі, одан басқа осы жүйені бөлек алғанда ешқандай элементінде жоқ қасиеттерді туғызады. Басқа сөзбен айтқанда жүйе, жай элементар тұтастығына қарағанда - бұл объектінің ерекшеліктері осы элементтерді құрайтын ерекшеліктеріне тікелей жатпайды. Осы біртұтастықтан пайда болатын қасиеттерді байқап отырған бөлшектердің қасиетінен алынбайтын принциптерін У. Р. Эшби «Эмердент принципі» деп атайды. Элемент бойынша зерттеу барысындағы табылмайтын эмердженттік қасиеттері, объектіге жүйелік анализ қажеттілігі айқындалғанда пайда болатыны айқын. Жоғарыда айтылғандай «жүйе» ұғымының айқындылығын келесі жүйемен нақтылауға болады. Жүйе - бұл элементтердің жиынтығы немесе оны құрастыратын элементтер және қатынастарда жоқ біртұтас заңды байланыстырылған қасиеттері бар қатынастар.

Жүйенің маңызды мінездемелері болып оның құрылымы және функциясы (миссия) болып табылады. Жүйе структурасы деп - бір-бірімен мінездері уақыт бойы байланысты және оны құрастыратын элементтер жиынтығын түсінеді. Кез-келген күрделі жүйелердің бір-бірімен байланысқан бірталай құрылымдары бар. Фирмаларға жүйелік талдау жасағанда мыналарды бөледі, мысалы, технологиялық, квалификациялық, информациялық және т. б құрылымдары.

Сонымен функция жүйенің пайда болу факторының ролін атқарады. Дәл функцияның сәйкестендірілуі арқылы, бөлек элементтердің жүйеге қосылуы орындалады.

Әрбір жүйе құрылым мен жүйенің бірлігімен мінезделуі керек. Әрине, жұмыс атқару барысында және жүйенің дамуында және сыртқы ортада өзгерістер пайда болады, бұл құрылыс пен функцияның өзгеруіне әкеледі. Осының нәтижесінде олардың бірлігінің бұзылуы, жүйенің нәтижелілігі төмендеуі мүмкін.

Жұмыстың зерттеу объектісі экономикалық жүйелер болып табылады. Экономикалық жүйе анықтамаларының ішіндегі нағыз биязы және толығы болып бізге көрінетіні, бұл қоғамдық өндіріс жүйесі, алмасуы, таратылуы және материалдық игілік. Осының негізгі жұмысы (функциясы) халықтың тауар және қызмет қажеттілігін жоғары деңгейде қанағаттандыру болып табылады. .

Экономикалық жүйе, басқа типтер жүйелеріне қарағанда өте маңызды элемент ретінде сапалы әрекеттенуші адамды ұстайды. Ол басқару жұмыстарын атқарады (шешімдер қабылдау және оларды қадағалау) . Осыған сәйкес әртүрлі күрделі экономикалық жүйелер ретінде мекемелердің формалары, түрлі бөлімшелері қаралуы мүмкін. Мекемелердің өздері фирмалар, ғылыми-зерттеу және жоба мекемелері, бірлестіктер, салалар және жалпы елдің бүкіл халық шаруашылығы.

Сонымен, экономикалық жүйелер өте күрделі жүйелерге жатады. Олардың негізгі қасиеттері мынадай:

Эмердженттілік жүйенің біртұтастығының қасиеттерін өте ашық формада өзін көрсетуі, яғни, басқа ешқандай жүйені құрастыратын элементтерде, жүйеден тыс алынғанның өзінде жоқ қасиеттер - экономикалық жүйеде болады. Эмердженттілік, ол жүйе элементтері арасында пайда болатын синергетикалық байланыстың қорытындысы. Олар жалпы эффектінің көбеюін қамтамасыз етеді. Ол эффектінің көлемі, бөлек іс атқаратын, элементтер жүйесінің қосынды эффектілері көп. Осыдан экономикалық жүйелерді жалпы және комплексті зерттеу керектігін байқаймыз.

Экономикалық процестің және көріністердің біраздарының көпшіл мінезі. Бұл күрделі экономикалық жүйелерінің зерттеушілерінен біраз бақылаулардың қорытындыларына және жалпы қызмет жасау жүйелері теориясына сүйенуді талап етеді.

Экономикалық процестердің дамуының анықталмағандығы, бұны білу үшін жиындар көрінбейтін теория модельдер аппаратын қолдану қажет.

Экономикалық жүйелердің дамуындағы динамикалық мінез. Сыртқы және ішкі факторлар әсерінен олардың уақыт бойы оңтайландыру траекториясын болжамдайды.

Экономикалық процесстер және көріністер дамуындағы байқаусыздық. Бұларды зерттеу тек қана математикалық статистика және бөлек теориясын қолданғанда ғана аса зор нәтиже береді.

Экономикалық жүйелердің біразын аналитикалық тәсілдермен зерттеудің мүмкіндіксіздігі. Мұндай жүйелердің күрделілігі бұл мақсат үшін алгоритмдік жақындау қорлдануын талап етеді.

Жұмыс атқарудың көп мақсатты мінезі. Күрделі экономикалық жүйелерді басқарғанда іздеуді талап етеді, ол тиімді компрамисс шешімдер (жоспарлар) .

Күрделі экономикалық жүйелерді бірнеше жүйе ішіндегі жүйелерге структуризациялау қажеттілігі. Бұл жүйелер декомпозицияның сәйкестендірілген тиімді тәсілдерін қолдану мен жасауды талап етіп, жүйе ішіндегі жүйелендіру мен тиімді шешімдер барлық жүйелердің біртұтас даму траекториясының оңтайландыру мақсаттарын келістіреді.

2. Экономика-математикалық модельдеу - жүйелілік экономикалық анализдің методологиялық базасы

Кез келген экономикалық жүйе, салыстырмалы түрде алғанда масштабы кішісін алсақ та, жоғарыда белгіленгендей, күрделі жүйе болып табылады. Онда сыртқы жағдайлар әсерінен өзгеріп тұратын біраз техникалық экономикалық және социалдық процесстер қарым-қатынас жасайды. Осы жағдайларда экономикалық жүйелерді басқару қиындық туғызады. Бұл қиындықты шешу, жүйелілік талқылау ғылыми аппаратты қолдануды талап етеді. Осының эффектілік тәсілдерінің бірі экономикалық жүйелердің экономика-математикалық модельдеуі болып табылады.

Жалпы жағдайда, басқа бір объектілердің (оның моделінің) арқасында екінші бір объектінің (оригиналының) қасиеттерін көрсетіп шығаруын модельдеу деп түсіндіреді.

Әдебиетте экономика-математикалық модельдеудің қалыптасқан анықтамасы жоқ, анықтаманың жалпы көлемдік формулировкасының күрделілігін атап өтіп, әрі қарай экономикалық моделдеп, бір-бірімен байланысты математикалық тәуелділіктердің жиынтығы деп түсінеміз. Бұлар теңдеу немесе теңсіздік, әйтеуір нақты экономикалық объектілердің жұмыс атқару шарттарын көрсету.

Басқа сөзбен айтқанда, экономика-математикалық модель - бұл зерттеліп жатқан экономикалық объектінің (процесстің) математикалық айнасы. Осының көмегімен жұмыс атқарылуы оқылып, оның сыртқы ортаның мінездемесі өзгерген жағдайларда нәтиженің өзгеруі бағаланады.

Көрсетілген тәуелділіктер қарым-қатынасы әйтеуір бір деңгейде айнымалы модель деп аталатын жиындар арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар экзогендік, яғни сырттан тыс модель ауыспалы және ауыспалы эндогендікті ажыратады.

Бұлардың өзгеру траекториялары модельдің (өтілуінің) шығарылуының қорытындысы арқылы анықталады. Практикалық зерттеулердегі экономика-математикалық модельдеуді пайдалану негізі эндогендік ауыспалы тәртібінің болжамында анықталады. Онда да экзогендік тәртібінің бір жағдайлардағы келісімімен (әйтсе де, экзогендік ауыспалы тәртібі туралы келісімді басқа да экономика-математикалық модельдер арқылы анықтауға болады) .

Экономика-математикалық модельдеудің талай рет өткізілуі осы процессте экономика-математикалық модельдеу деп аталады. Сонымен экономика-математикалық модельдеу деп, біз әрі қарай қазіргі есептеуіш техника базасында экономика-математикалық құрастыруды және оқуды танитын боламыз, ол зерттеліп жатқан экономикалық объектіні (процесті) ауыстыра алуы тиіс.

Модельді қолданып басқару процесін бұл жағдайда нақты экономикалық жүйенің тәртібін талдау үшін тиімді шешімін табу тәсілі деп жүйемен ешқандай тәжірибе жасамай қарауға болады. Мұның сызбасын төмендегідей түрде көрсетуге болады (1. 1 сурет) .

Сурет1. Модельдеу принципін қолдану сызбасы.

Сурет1. 1-де көрсетілгендей шешуге апаратын «тікелей» жол «айналмалыға» алмастырылады, ол өзіне сәйкес модельдің тиімділігін және құрылымын қосады.

Сонымен, экономика-математикалық модельдеу тәсілін қолдану, бізге ақиқатты қателер жасау және тексеріп көру тәсілін қолданбай-ақ экономикалық жү. йелерді басқаруды ұсынады. Экономика-математикалық модельдеу - ғылыми болжамдау және талқылаудың нақты фундаменті. Объектімен емес, модельдеумен жұмыс істеу, толық және көрнекі ақпараттың, уақытылы және жылдам алынуына жағдай туғызып, оның ішкі байланысының сапасы мен сандық параметрлерін ашады.

Модельде сандар зерттеулері арқылы әртүрлі жағдайда нақты экономикалық жүйелердің жұмыс істеуі жайлы толық ойға алсақ, экономика-математикалық модельдер тек қана басқару мақсатындағы құрылымға емес, модельдеу жүйесінің даму процесінің терең талдануына да үлкен нәтиже береді. Расында, модельді туындағанда, зерттеуші амалсыз модельденіп жатқан жүйені «танып біледі», оны оқу объекті ретінде айнала ортадан бөлектейді, сөйтіп оған қойылған мақсаттарына және бар мүмкіншіліктеріне (ресурстарына) сәйкес оның ақпараттық, сонан соң әйтеуір бейнелеуін қарастырады.

Әрі қарай модель тәртібі арқылы ол жүйені талдайды, оның қасиетін, жағдайын, мүмкін боатын, рұқсат берілген және тиым салынған өмір сүру қалпын т. б оқиды.

Экономика-математикалық модельдеу принципін қолданғанда, материалдық және еңбек шығындары біраз азаюы мүмкін, бұл тәжірибелік ыңғайға лайық, олар керек ақпараттың кіші өлшемін ғана береді. Есепатеуіш модель тәжірибесі ешқандай шектеуліктерге бағынбайды, математикалық модель кез келген қауіпсіз базада және ойда жоқ жағдайларда сынақталуы мүмкін.

Экономика-математикалық модельдеудің ерекше ролі - жоғары нәтижеде есептеуіш технниканы қолданудағы күрделі жағдайын, экономикалық жүйелердің жұмыс атқаруын және оларды басқаруын шешуде. Есептеуіш техника көмегімен кез келген есепті шығару, ол қатаң қалыптасудың керектігі. Өкінішке орай, экономика-математикалық процесстер (мысалы, техникалықтарға қарағанда) өте әлсіз қалыптасқан. Қалыптасқан экономикалық білімнің көбеюі қазіргі уақытта есептеуіш техника процессінен өте қалып қойған. Бұны бағдарламалық қамтамасыз құнынан айқындауға болады, өйткені ол техника құнынан біраз жоғары. Нақты есептердің шешу сапасы бұл жағдайларда тек қана есептеуіш техниканың мүмкіншілігімен емес, сәйкестендірілген математикалық модельдердің жетілмегендігінен. Есептеуіш техника тек қорытындыны шығаруды тездетеді, ал сонымен сәйкес экономика-математикалық модельдердің сапасына байланысты дұрыс боуы да, қате шығуы да мүмкін, осы нәтижені алу негізіне қойылуына байланысты.

Қазіргі уақытқа дейін осы жағдай тек қана есептеуіш техниканың аспектісіне сүйенуде (клавишті басуға) . Бұл тенденция өте қауіпті болып табылады; ол математикалық модельдердің және тәсілдердің компьютерлендіру процесінде мәнін төмендетуге, есептеуіш техникаға өте сеніп «кетуге» компьютерлік эйфорияға байланысты.

Сонымен есепті шығарып жатқан ЭЕМ қолданушыға, оның шығарылуының келесі кезеңдерін біртіндеп атқару керек(1. 2 сурет) .

Сонымен, басқарушыға, есептеуіш техниканы тек қана оны модельдеуге үйретіп, кәдімгі құрал етуге болады; қазіргі есептеуіш техниканың «клавиштерін басып», осыдан кейін ғана ол бағдарламалық өнімдерін ой сезіммен қолдана алады.

Осы жайлы дәл айтқан «кибернетика атасы» Норберт Винер болды. ЭЕМ-ді қолданудағы өте төмен нәтиженің себептері неде деген сұраққа:

«Мұның болып жатқаны, машинаға не керектігін білетін ақыл керек» деп жауап қайтарыпты.

Идеалда тек қана экономикалық қатынастардың радикалдық өзгеруі, экономика-математикалық модельдерді қолдануда бизнесмендер мен менеджерлерге тиімді шешімдер іздеу үшін органикалық керектігін туғызады. Бұл қазіргі ЭЕМ-нің үлкен шамаларын нәтижелі қолдануға мүмкіндік туғызады.

Сонымен, халық шаруашылығын жалпы және оның бөлек звеноларын басқарудағы жұмысын жаңа сапалы деңгейге көтереді.

Экономистердің мамандық деңгейін әуелі математикалық модельдеу тәсілдерінің белсенді қолданылуы базасы арқылы көтеру керек, өйткені экономикалық зерттеулерге жаңа тіл қажет.

Дәстүрлі экономикалық ғылым рецептері ғылыми ұсыныстардан гөрі, теріс батаға ұқсайды, ал модель қорытындыны шығару құрал-саймандарының жабдықталуы және игеруі экономикаға ерекше тәжірибелік базасын береді. Бұл қатынаста оны жаратылыстану ғылымдарымен жақындатады, оған конструктивті және прогматизмді береді. Экономика-математикалық модельдеу экономикалық ғылымды «босатады», оны догмалардағы қатып қалуынан босатады, «ғылыми ізденістің» бәрі өмірдің барлық жағдайына сәйкес классиктердің цитаталарын тауып, комбинациялауға тірелуден сақтайды.

Жоғарыда айтқандарды қорытындылап, экономика-математикалық модельдеу, ол қазіргі уақытта іс жүзіндегі жалғыз жүйелендірілген келешекті көретін және басқару шешімдерінің потенциялын бағалайтын тәсіл. Мұндай шешімдерді қабылдайтын кез-келген басқаруда қолданылатын әділетті және ғылыми негізделген тәсілді модельдеудің бір түрі деп қарауға болады.

Экономика-математикалық модельдеу, экономикалық жүйелерді зерттеудің қазіргі тәсілі болып, келесі пәндермен байланысады:

• методологиялық жоспарда - экономикалық теориямен;

• методикалық қатынаста - халық шаруашылығы және салалық жоспарлаумен, өндіріс басқаруы және ұйымдастыруы;

• математикалық аспекте - математикалық бағдарламалау, жеткілікті қатаң теоритикалық орны қабылданған басқару шешімдерін тиімділеуге жол беріп, мағыналы экономикалық қорытындылар және жалпылама жасайды.

1. 3. Экономика-математикалық модельдердің классификациясы және оларға қойылатын негізгі талаптар

Өзінің әртүрлілігінен шектеусіз модельдерді әр түрлі белгілермен классификациялауға болады. Әуелі барлық модельдерді бейнелейтін және физикалық деп бөлуге болады. Өзіміз байқамай-ақ, осылардың әрқайсысымен біз әрдайым кездесіп отырамыз, мысалы, прозамен сөйлегендей.

Бейнелейтін модельдер, бейнелеу тілі бойынша сөздік-бейнелеу, математикалық және графикалық болып ажыратылады. Негізінде, бейнелеуге мына модельдер жатады, модельденіп жатқан объект сөздер сызбалар, математикалық ықпалы арқылы бейнеленеді. Мұндай модельдерге әдебиетті бейнелеу өнерін, музыканы, хареографияны, т. б жатқызуға боады.

Бейнелеу модельдеріне экономика-математикалық модельдер де (ЭММ) жатады. Бұлар жалпы мақсат тағайындау бойынша бөлінеді: теоритика-аналитикалық, ауызша талдаулық, экономикалық жүйелердің заңдылығын және жалпы қасиеттерін оқығанда пайдаланатын, жүйелік және қолөнерлі жүйелік талдаудың экономикалық есептерін шығаруға қолданылатын.

Модельдеу объектілерінің агрегирлік дәрежесі бойынша модельдер былай бөлінеді: бүкіл экономикалық жүйелердің жұмыс атқаруын жалпы бейнелейтін және фирманы, мекемені, бөлек алынған фиманың бөлімшесін т. б жүйелерінің деңгейін зерттейтін.

Экономика-математикалық модельдер уақыт есептеу факторы мінездеуі бойынша бөлінеді: статикалық, бұларда барлық тәуелділіктер бір уақыт мезетіне жатады және динамикалық, экономикалық жүйенің даму процесін уақыт ішінде бейнелейді.

Экономика-математикалық модельдер байқаусызда есептеу факторы бойынша мыналарға классификацияланады: детерминирленгенге, егер олардың шығысындағы қорытындылар басқарушы әсерлерімен белгіленсе, және мүмкіншілікке, егер тапсырма кезінде модельдердің кірісінде жиынтық мағыналары белгіленгенде, оның шығысында, байқаусыздық факторының әсеріне байланысты әр түрлі қорытынды шығуы мүмкін.

Шығару және қолдану мақсаты бойынша тепе-теңдік модельдерін бөліп көрсетеді. Олар өндіріс факторының сәйкестігі талабын және оларды қолдануды көрсетеді; оптимизациялық модельдер оптималды яғни, дәл осы критерий бойынша, ең мықты шешімін таңдау үшін және соңынан алгоритмдік модельдер, зерттеліп жатқан экономикалық жүйелердің машина имитация режимінде қолданылуға жасалған модельдің сәйкестігі. Әрқашан барлық объектінің өзінің күрделілігі болады.

Экономика-математикалық модельдер математикалық аппарат типі бойынша да классификацияланады, оларды шешуге қолданылатын: сызықтық, сызықсыздық, көпшілікке қызмет жасау модель теориясы, ойындар моделінің теориясы, т. б.

ЭММ-ді құрастыруға негізгі талаптарды қарастыруға көшкенде, ең әуелі мынаны белгілеу керек, формаланған кезде анықтау:

1. Объектінің жұмыс атқару мақсаты, қорытынды нәтижелерді модельденіп жатқан объектіге әр түрлі әсерлерді таңдау жолымен табу. Математикалық, олар модельдің мақсаттық функциясы деп аталынып формаланады. Объектінің жұмыс атқару жағдайы, яғни қойылған мақсаттарға жетілдірілген кездегі жағдайларды шектейді, шектеулер жүйесі түрінде жазылады. Модель шектеулері белгілі мақсаттарды толықтырады, солармен қарым-қатынасады.

Экономика-математикалық модельге, қайсысы болса да, зерттеліп жатқан жүйеге модельдің сәйкестігі, маңызды талабы болып модельдің адекваттілігі табылады. Ешқандай модель өзінің күрделілігі мен көрінісі бола алмайды, модель өзінің көрсеткіші бойынша модельденіп жатқан жүйеге қарапайым көзқарас талап етеді. Модель әрдайым абстрактілі, барлық іс мынада, «баланы сумен төгіп тастамау» үшін қандай да бір объектіден абстрактілеу керек. Экономика-математикалық модельді абстрактілі мінездеуі түсінбеушілік, осы модельдер жарамсыз, пайдасы жоқ деп бағаланады. Бірақ бұл нонсеанс! Шынында, экономика-математикалық модельдер өте нәтижелі және пайдалы, өйткені олар өздерімен абстракцияларды ұсынады. Қатаң орын-орнында, тып-тыянақты ретінде қарау үшін нағыз дүние өте шиеленісті және күрделі. Экономика-математикалық модельдер бізге шындықты жақсы түсінуге көмектеседі, өйткені олар қателікке соқтыратын майда бөліктерін елемейді.

Әр түрлі теория және концепциялардың білімқұштарлық құндылығы мынадай критериймен белгіленеді, абстрактік модельдеуге әлеуметтік экономикалық процесстердің жарамдылығы, ол оқылып жатқан процесстер және көріністердің түсіну тереңдігін қамтамасыз етеді.

Модельдерді қолдану дәл осы үшін керек, өйткені оларбөлшектерді пайдасыз қолданудан сақтайды.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс