Экономикалық жүйелерді тиімді басқарудың методологиялық негіздері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

М а з м ұ н ы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

3
І-тарау. Экономикалық жүйелерді тиімді басқарудың
методология-лық негіздер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.1. Экономикалық жүйелерді зерттеудің негізгі қасиеттері мен 4
принцип-тері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2. Экономика-математикалық модельдеу – жүйелік экономикалық 5
анализдің методологиялық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Экономика-математикалық модельдердің классификациясы және 8
оған қойылатын негігі талаптар
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...

ІІ-тарау. Жүкті тасымалдауды тиімді жоспарлаудың
математика-лық моделі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.1. Жүкті тиімді тасымалдау есебінің матемамтикалық моделі 15
... ... ... ...
2.2. Потенциалдар әдісінің есептеу алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
2.3. Компьютерде есептеу нәтижелері 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Қоғамда салауатты экономикадан басқа еш нәрсенің маңызы жоқтығын біз
соңғы жылдары ерекше анық сезіндік. Экономика негіздерінің жұмыс атқаруын
ғылыми зерттеу – күрделі және қызықты іс. Оның ішінде математикалық
әдістердің ролі әр 10 жылдық сайын өсіп келеді, ал осыдан шыққан
математикалық модельдерді орындау және іс жүзіндегі маңызды нәтижелерді алу
ЭЕМ-сіз мүмкін емес.
Өзіндік реттелуінің жоғарғы деңгейіне қарамастан, нарықтық
экономикалық қарым-қатынастарының барлық субъектілерінің жағынан меншікті
жұмыс атқару механизміне тікелей бағытталған сыртқы әрекетін нарықтық
экономика ұйғарады. Осындай субъектілер ролін мыналар атқарады:
● Жеке индивид
● Мекеме
● Мемлекет (әртүрлі мемлекет мекемелері арқылы)
Индивид, мекеме, регион, ел және бүкіл дүние жүзі қауымдастығы сияқты,
нарық экономикасының барлық деңгейіндегі жоспарлаудың және болжамдаудың
ғылыми құрастырылған жүйелерін қолданбай, оны экономикалық процестерге
тікелей бағыттау ойға келмейтін нәрсе.
Қазіргі уақытта мынадай сұрақ қойылады: жалпы мемлекеттік масштаб
бойынша жоспар және болжам жүйелерінің дамуы мен жұмыс атқаруының
экономикалық жүйелерінің барлық түрлері, мемлекеттік реттелуі мен нарықтық
қатынастарының субъектілерінің өзара реттелуі.
Олардың қатынастығы экономикалық шешімдері мен таралуының және қабылдауының
негізгі екі деңгейі бар:
Біріншісі – микроэкономикалық индивидуумы, үй шаруашылығы және мекеме
арқылы таратылады. Жеке немесе топпен қабылданған шешімдер
микроэкономикалық басқарудың негізі болып табылады, осыған мемлекеттік бір
қатар үкімдерін және преференцияларды жатқызуға болады.
Екіншісі - макроэкономикалық деңгей (аймақ, ел, дүниежүзі
экономикасы), мұнда үлкен экономикалық жүйелері ішінде негізгі
пропорциялары анықталады, олар – жинақталу нормасы, агрегирлік сұранысының
деңгейі, өсу темптері және т.б.
Кез-келген мекеменің негізгі мақсаты – ең жоғарғы пайда алу деңгейіне
жету. Ол үшін бірнеше шығарылып жатқан өнімдер арасынан қандай өнім шығару
керектігін білу керек. Ауыспалы кезеңде мекемелер өздерінің өнім құрылымын
өзгермелі сұранысқа сай ауыстыруға мәжбүр болады, бұл пайданың төмендеуіне
алып келеді, өндріс көлеміне және өнім сұранысына да баға мен шығын тікелей
байланысты. Өнімдер шығарудың тиімді жоспарлануын талдау және зерттеусіз,
шектеулі және шектеусіз нарық кезеңінде.

I-тарау. Экономикалық жүйелерді тиімді басқарудың методологиялық негіздері

1.1. Экономикалық жүйелерді зерттеудің негізгі қасиеттері мен принциптері

Экономикалық кибернетиканың бір орталығы болып табылатын жүйе
түсінігінің кеңейтілген мағынасында өзара байланысты және өзара қатысты
тәртіптелінген қосындыны ұғады. Жүйе түсінігін кейбір мағынада хаос
түсінігіне қарама-қарсы деп қарауға да болады. Қарастырылып жатқан жүйенің
жұмыс атқару процессінің көзқарасы жағынан элемент – бұл жүйенің берілген
спецификалық функциясын орындайтын және әрі қарай бөлінбейтін бөлігі.
Осыдан көрініп тұрғандай, ол зерттелініп жатқан объектілердің элементтерге
және жүйелерге бөлінуі, біршама әр жүйені масштабы одан да үлкен жүйенің
(жүйеасты) элементі ретінде көрсетуге болады, өз кезегінде, әр элементті өз
бетінше біршама сәйкестендірілген элементтерден тұратын жүйе ретінде
қарастыруға болады.
Жүйені бөлек элементтердің әрекеттестігі, одан басқа осы жүйені бөлек
алғанда ешқандай элементінде жоқ қасиеттерді туғызады. Басқа сөзбен
айтқанда жүйе, жай элементар тұтастығына қарағанда – бұл объектінің
ерекшеліктері осы элементтерді құрайтын ерекшеліктеріне тікелей жатпайды.
Осы біртұтастықтан пайда болатын қасиеттерді байқап отырған бөлшектердің
қасиетінен алынбайтын принциптерін У.Р.Эшби Эмердент принципі деп атайды.
Элемент бойынша зерттеу барысындағы табылмайтын эмердженттік қасиеттері,
объектіге жүйелік анализ қажеттілігі айқындалғанда пайда болатыны айқын.
Жоғарыда айтылғандай жүйе ұғымының айқындылығын келесі жүйемен нақтылауға
болады. Жүйе – бұл элементтердің жиынтығы немесе оны құрастыратын
элементтер және қатынастарда жоқ біртұтас заңды байланыстырылған қасиеттері
бар қатынастар.
Жүйенің маңызды мінездемелері болып оның құрылымы және функциясы
(миссия) болып табылады. Жүйе структурасы деп – бір-бірімен мінездері уақыт
бойы байланысты және оны құрастыратын элементтер жиынтығын түсінеді. Кез-
келген күрделі жүйелердің бір-бірімен байланысқан бірталай құрылымдары бар.
Фирмаларға жүйелік талдау жасағанда мыналарды бөледі, мысалы,
технологиялық, квалификациялық, информациялық және т.б құрылымдары.
Сонымен функция жүйенің пайда болу факторының ролін атқарады. Дәл
функцияның сәйкестендірілуі арқылы, бөлек элементтердің жүйеге қосылуы
орындалады.
Әрбір жүйе құрылым мен жүйенің бірлігімен мінезделуі керек. Әрине,
жұмыс атқару барысында және жүйенің дамуында және сыртқы ортада өзгерістер
пайда болады, бұл құрылыс пен функцияның өзгеруіне әкеледі. Осының
нәтижесінде олардың бірлігінің бұзылуы, жүйенің нәтижелілігі төмендеуі
мүмкін.
Жұмыстың зерттеу объектісі экономикалық жүйелер болып табылады.
Экономикалық жүйе анықтамаларының ішіндегі нағыз биязы және толығы болып
бізге көрінетіні, бұл қоғамдық өндіріс жүйесі, алмасуы, таратылуы және
материалдық игілік. Осының негізгі жұмысы (функциясы) халықтың тауар және
қызмет қажеттілігін жоғары деңгейде қанағаттандыру болып табылады..
Экономикалық жүйе, басқа типтер жүйелеріне қарағанда өте маңызды
элемент ретінде сапалы әрекеттенуші адамды ұстайды. Ол басқару жұмыстарын
атқарады (шешімдер қабылдау және оларды қадағалау). Осыған сәйкес әртүрлі
күрделі экономикалық жүйелер ретінде мекемелердің формалары, түрлі
бөлімшелері қаралуы мүмкін. Мекемелердің өздері фирмалар, ғылыми-зерттеу
және жоба мекемелері, бірлестіктер, салалар және жалпы елдің бүкіл халық
шаруашылығы.
Сонымен, экономикалық жүйелер өте күрделі жүйелерге жатады. Олардың
негізгі қасиеттері мынадай:
Эмердженттілік жүйенің біртұтастығының қасиеттерін өте ашық формада
өзін көрсетуі, яғни, басқа ешқандай жүйені құрастыратын элементтерде,
жүйеден тыс алынғанның өзінде жоқ қасиеттер – экономикалық жүйеде болады.
Эмердженттілік, ол жүйе элементтері арасында пайда болатын синергетикалық
байланыстың қорытындысы. Олар жалпы эффектінің көбеюін қамтамасыз етеді. Ол
эффектінің көлемі, бөлек іс атқаратын, элементтер жүйесінің қосынды
эффектілері көп. Осыдан экономикалық жүйелерді жалпы және комплексті
зерттеу керектігін байқаймыз.
Экономикалық процестің және көріністердің біраздарының көпшіл мінезі.
Бұл күрделі экономикалық жүйелерінің зерттеушілерінен біраз бақылаулардың
қорытындыларына және жалпы қызмет жасау жүйелері теориясына сүйенуді талап
етеді.
Экономикалық процестердің дамуының анықталмағандығы, бұны білу үшін жиындар
көрінбейтін теория модельдер аппаратын қолдану қажет.
Экономикалық жүйелердің дамуындағы динамикалық мінез. Сыртқы және ішкі
факторлар әсерінен олардың уақыт бойы оңтайландыру траекториясын
болжамдайды.
Экономикалық процесстер және көріністер дамуындағы байқаусыздық.
Бұларды зерттеу тек қана математикалық статистика және бөлек теориясын
қолданғанда ғана аса зор нәтиже береді.
Экономикалық жүйелердің біразын аналитикалық тәсілдермен зерттеудің
мүмкіндіксіздігі. Мұндай жүйелердің күрделілігі бұл мақсат үшін алгоритмдік
жақындау қорлдануын талап етеді.
Жұмыс атқарудың көп мақсатты мінезі. Күрделі экономикалық жүйелерді
басқарғанда іздеуді талап етеді, ол тиімді компрамисс шешімдер (жоспарлар).
Күрделі экономикалық жүйелерді бірнеше жүйе ішіндегі жүйелерге
структуризациялау қажеттілігі. Бұл жүйелер декомпозицияның
сәйкестендірілген тиімді тәсілдерін қолдану мен жасауды талап етіп, жүйе
ішіндегі жүйелендіру мен тиімді шешімдер барлық жүйелердің біртұтас даму
траекториясының оңтайландыру мақсаттарын келістіреді.

2. Экономика-математикалық модельдеу – жүйелілік экономикалық
анализдің методологиялық базасы

Кез келген экономикалық жүйе, салыстырмалы түрде алғанда масштабы
кішісін алсақ та, жоғарыда белгіленгендей, күрделі жүйе болып табылады.
Онда сыртқы жағдайлар әсерінен өзгеріп тұратын біраз техникалық
экономикалық және социалдық процесстер қарым-қатынас жасайды. Осы
жағдайларда экономикалық жүйелерді басқару қиындық туғызады. Бұл қиындықты
шешу, жүйелілік талқылау ғылыми аппаратты қолдануды талап етеді. Осының
эффектілік тәсілдерінің бірі экономикалық жүйелердің экономика-
математикалық модельдеуі болып табылады.
Жалпы жағдайда, басқа бір объектілердің (оның моделінің) арқасында
екінші бір объектінің (оригиналының) қасиеттерін көрсетіп шығаруын
модельдеу деп түсіндіреді.
Әдебиетте экономика-математикалық модельдеудің қалыптасқан анықтамасы
жоқ, анықтаманың жалпы көлемдік формулировкасының күрделілігін атап өтіп,
әрі қарай экономикалық моделдеп, бір-бірімен байланысты математикалық
тәуелділіктердің жиынтығы деп түсінеміз. Бұлар теңдеу немесе теңсіздік,
әйтеуір нақты экономикалық объектілердің жұмыс атқару шарттарын көрсету.
Басқа сөзбен айтқанда, экономика-математикалық модель – бұл зерттеліп
жатқан экономикалық объектінің (процесстің) математикалық айнасы. Осының
көмегімен жұмыс атқарылуы оқылып, оның сыртқы ортаның мінездемесі өзгерген
жағдайларда нәтиженің өзгеруі бағаланады.
Көрсетілген тәуелділіктер қарым-қатынасы әйтеуір бір деңгейде
айнымалы модель деп аталатын жиындар арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар
экзогендік, яғни сырттан тыс модель ауыспалы және ауыспалы эндогендікті
ажыратады.
Бұлардың өзгеру траекториялары модельдің (өтілуінің) шығарылуының
қорытындысы арқылы анықталады. Практикалық зерттеулердегі экономика-
математикалық модельдеуді пайдалану негізі эндогендік ауыспалы тәртібінің
болжамында анықталады. Онда да экзогендік тәртібінің бір жағдайлардағы
келісімімен (әйтсе де, экзогендік ауыспалы тәртібі туралы келісімді басқа
да экономика-математикалық модельдер арқылы анықтауға болады).
Экономика-математикалық модельдеудің талай рет өткізілуі осы
процессте экономика-математикалық модельдеу деп аталады. Сонымен экономика-
математикалық модельдеу деп, біз әрі қарай қазіргі есептеуіш техника
базасында экономика-математикалық құрастыруды және оқуды танитын боламыз,
ол зерттеліп жатқан экономикалық объектіні (процесті) ауыстыра алуы тиіс.
Модельді қолданып басқару процесін бұл жағдайда нақты экономикалық
жүйенің тәртібін талдау үшін тиімді шешімін табу тәсілі деп жүйемен
ешқандай тәжірибе жасамай қарауға болады. Мұның сызбасын төмендегідей түрде
көрсетуге болады (1.1 сурет).

Сурет1. Модельдеу принципін қолдану сызбасы.

Сурет1.1-де көрсетілгендей шешуге апаратын тікелей жол
айналмалыға алмастырылады, ол өзіне сәйкес модельдің тиімділігін және
құрылымын қосады.
Сонымен, экономика-математикалық модельдеу тәсілін қолдану, бізге
ақиқатты қателер жасау және тексеріп көру тәсілін қолданбай-ақ экономикалық
жү.йелерді басқаруды ұсынады. Экономика-математикалық модельдеу – ғылыми
болжамдау және талқылаудың нақты фундаменті. Объектімен емес, модельдеумен
жұмыс істеу, толық және көрнекі ақпараттың, уақытылы және жылдам алынуына
жағдай туғызып, оның ішкі байланысының сапасы мен сандық параметрлерін
ашады.
Модельде сандар зерттеулері арқылы әртүрлі жағдайда нақты
экономикалық жүйелердің жұмыс істеуі жайлы толық ойға алсақ, экономика-
математикалық модельдер тек қана басқару мақсатындағы құрылымға емес,
модельдеу жүйесінің даму процесінің терең талдануына да үлкен нәтиже
береді. Расында, модельді туындағанда, зерттеуші амалсыз модельденіп жатқан
жүйені танып біледі, оны оқу объекті ретінде айнала ортадан бөлектейді,
сөйтіп оған қойылған мақсаттарына және бар мүмкіншіліктеріне (ресурстарына)
сәйкес оның ақпараттық, сонан соң әйтеуір бейнелеуін қарастырады.
Әрі қарай модель тәртібі арқылы ол жүйені талдайды, оның қасиетін,
жағдайын, мүмкін боатын, рұқсат берілген және тиым салынған өмір сүру
қалпын т.б оқиды.
Экономика-математикалық модельдеу принципін қолданғанда, материалдық
және еңбек шығындары біраз азаюы мүмкін, бұл тәжірибелік ыңғайға лайық,
олар керек ақпараттың кіші өлшемін ғана береді. Есепатеуіш модель
тәжірибесі ешқандай шектеуліктерге бағынбайды, математикалық модель кез
келген қауіпсіз базада және ойда жоқ жағдайларда сынақталуы мүмкін.
Экономика-математикалық модельдеудің ерекше ролі – жоғары нәтижеде
есептеуіш технниканы қолданудағы күрделі жағдайын, экономикалық жүйелердің
жұмыс атқаруын және оларды басқаруын шешуде. Есептеуіш техника көмегімен
кез келген есепті шығару, ол қатаң қалыптасудың керектігі. Өкінішке орай,
экономика-математикалық процесстер (мысалы, техникалықтарға қарағанда) өте
әлсіз қалыптасқан. Қалыптасқан экономикалық білімнің көбеюі қазіргі уақытта
есептеуіш техника процессінен өте қалып қойған. Бұны бағдарламалық
қамтамасыз құнынан айқындауға болады, өйткені ол техника құнынан біраз
жоғары. Нақты есептердің шешу сапасы бұл жағдайларда тек қана есептеуіш
техниканың мүмкіншілігімен емес, сәйкестендірілген математикалық
модельдердің жетілмегендігінен. Есептеуіш техника тек қорытындыны шығаруды
тездетеді, ал сонымен сәйкес экономика-математикалық модельдердің сапасына
байланысты дұрыс боуы да, қате шығуы да мүмкін, осы нәтижені алу негізіне
қойылуына байланысты.
Қазіргі уақытқа дейін осы жағдай тек қана есептеуіш техниканың
аспектісіне сүйенуде (клавишті басуға). Бұл тенденция өте қауіпті болып
табылады; ол математикалық модельдердің және тәсілдердің компьютерлендіру
процесінде мәнін төмендетуге, есептеуіш техникаға өте сеніп кетуге
компьютерлік эйфорияға байланысты.
Сонымен есепті шығарып жатқан ЭЕМ қолданушыға, оның шығарылуының
келесі кезеңдерін біртіндеп атқару керек(1.2 сурет).

Сонымен, басқарушыға, есептеуіш техниканы тек қана оны модельдеуге
үйретіп, кәдімгі құрал етуге болады; қазіргі есептеуіш техниканың
клавиштерін басып, осыдан кейін ғана ол бағдарламалық өнімдерін ой
сезіммен қолдана алады.
Осы жайлы дәл айтқан кибернетика атасы Норберт Винер болды. ЭЕМ-ді
қолданудағы өте төмен нәтиженің себептері неде деген сұраққа:
Мұның болып жатқаны, машинаға не керектігін білетін ақыл керек деп
жауап қайтарыпты.
Идеалда тек қана экономикалық қатынастардың радикалдық өзгеруі,
экономика-математикалық модельдерді қолдануда бизнесмендер мен
менеджерлерге тиімді шешімдер іздеу үшін органикалық керектігін туғызады.
Бұл қазіргі ЭЕМ-нің үлкен шамаларын нәтижелі қолдануға мүмкіндік туғызады.
Сонымен, халық шаруашылығын жалпы және оның бөлек звеноларын
басқарудағы жұмысын жаңа сапалы деңгейге көтереді.
Экономистердің мамандық деңгейін әуелі математикалық модельдеу тәсілдерінің
белсенді қолданылуы базасы арқылы көтеру керек, өйткені экономикалық
зерттеулерге жаңа тіл қажет.
Дәстүрлі экономикалық ғылым рецептері ғылыми ұсыныстардан гөрі, теріс
батаға ұқсайды, ал модель қорытындыны шығару құрал-саймандарының
жабдықталуы және игеруі экономикаға ерекше тәжірибелік базасын береді. Бұл
қатынаста оны жаратылыстану ғылымдарымен жақындатады, оған конструктивті
және прогматизмді береді. Экономика-математикалық модельдеу экономикалық
ғылымды босатады, оны догмалардағы қатып қалуынан босатады, ғылыми
ізденістің бәрі өмірдің барлық жағдайына сәйкес классиктердің цитаталарын
тауып, комбинациялауға тірелуден сақтайды.
Жоғарыда айтқандарды қорытындылап, экономика-математикалық модельдеу,
ол қазіргі уақытта іс жүзіндегі жалғыз жүйелендірілген келешекті көретін
және басқару шешімдерінің потенциялын бағалайтын тәсіл. Мұндай шешімдерді
қабылдайтын кез-келген басқаруда қолданылатын әділетті және ғылыми
негізделген тәсілді модельдеудің бір түрі деп қарауға болады.
Экономика-математикалық модельдеу, экономикалық жүйелерді зерттеудің
қазіргі тәсілі болып, келесі пәндермен байланысады:
( методологиялық жоспарда – экономикалық теориямен;
( методикалық қатынаста – халық шаруашылығы және салалық жоспарлаумен,
өндіріс басқаруы және ұйымдастыруы;
( математикалық аспекте – математикалық бағдарламалау, жеткілікті қатаң
теоритикалық орны қабылданған басқару шешімдерін тиімділеуге жол беріп,
мағыналы экономикалық қорытындылар және жалпылама жасайды.

1.3. Экономика-математикалық модельдердің классификациясы және
оларға қойылатын негізгі талаптар

Өзінің әртүрлілігінен шектеусіз модельдерді әр түрлі белгілермен
классификациялауға болады. Әуелі барлық модельдерді бейнелейтін және
физикалық деп бөлуге болады. Өзіміз байқамай-ақ, осылардың әрқайсысымен біз
әрдайым кездесіп отырамыз, мысалы, прозамен сөйлегендей.
Бейнелейтін модельдер, бейнелеу тілі бойынша сөздік-бейнелеу,
математикалық және графикалық болып ажыратылады. Негізінде, бейнелеуге мына
модельдер жатады, модельденіп жатқан объект сөздер сызбалар, математикалық
ықпалы арқылы бейнеленеді. Мұндай модельдерге әдебиетті бейнелеу өнерін,
музыканы, хареографияны, т.б жатқызуға боады.
Бейнелеу модельдеріне экономика-математикалық модельдер де (ЭММ)
жатады. Бұлар жалпы мақсат тағайындау бойынша бөлінеді: теоритика-
аналитикалық, ауызша талдаулық, экономикалық жүйелердің заңдылығын және
жалпы қасиеттерін оқығанда пайдаланатын, жүйелік және қолөнерлі жүйелік
талдаудың экономикалық есептерін шығаруға қолданылатын.
Модельдеу объектілерінің агрегирлік дәрежесі бойынша модельдер былай
бөлінеді: макроэкономикалықтарға бүкіл экономикалық жүйелердің жұмыс
атқаруын жалпы бейнелейтін және макроэкономикалықтарға фирманы, мекемені,
бөлек алынған фиманың бөлімшесін т.б жүйелерінің деңгейін зерттейтін.
Экономика-математикалық модельдер уақыт есептеу факторы мінездеуі
бойынша бөлінеді: статикалық, бұларда барлық тәуелділіктер бір уақыт
мезетіне жатады және динамикалық, экономикалық жүйенің даму процесін уақыт
ішінде бейнелейді.
Экономика-математикалық модельдер байқаусызда есептеу факторы бойынша
мыналарға классификацияланады: детерминирленгенге, егер олардың шығысындағы
қорытындылар басқарушы әсерлерімен белгіленсе, және мүмкіншілікке, егер
тапсырма кезінде модельдердің кірісінде жиынтық мағыналары белгіленгенде,
оның шығысында, байқаусыздық факторының әсеріне байланысты әр түрлі
қорытынды шығуы мүмкін.
Шығару және қолдану мақсаты бойынша тепе-теңдік модельдерін бөліп
көрсетеді. Олар өндіріс факторының сәйкестігі талабын және оларды қолдануды
көрсетеді; оптимизациялық модельдер оптималды яғни, дәл осы критерий
бойынша, ең мықты шешімін таңдау үшін және соңынан алгоритмдік модельдер,
зерттеліп жатқан экономикалық жүйелердің машина имитация режимінде
қолданылуға жасалған модельдің сәйкестігі. Әрқашан барлық объектінің өзінің
күрделілігі болады.
Экономика-математикалық модельдер математикалық аппарат типі бойынша
да классификацияланады, оларды шешуге қолданылатын: сызықтық, сызықсыздық,
көпшілікке қызмет жасау модель теориясы, ойындар моделінің теориясы, т.б.
ЭММ-ді құрастыруға негізгі талаптарды қарастыруға көшкенде, ең әуелі
мынаны белгілеу керек, формаланған кезде анықтау:
1.Объектінің жұмыс атқару мақсаты, қорытынды нәтижелерді модельденіп
жатқан объектіге әр түрлі әсерлерді таңдау жолымен табу. Математикалық,
олар модельдің мақсаттық функциясы деп аталынып формаланады. Объектінің
жұмыс атқару жағдайы, яғни қойылған мақсаттарға жетілдірілген кездегі
жағдайларды шектейді, шектеулер жүйесі түрінде жазылады. Модель шектеулері
белгілі мақсаттарды толықтырады, солармен қарым-қатынасады.
Экономика-математикалық модельге, қайсысы болса да, зерттеліп жатқан
жүйеге модельдің сәйкестігі, маңызды талабы болып модельдің адекваттілігі
табылады. Ешқандай модель өзінің күрделілігі мен көрінісі бола алмайды,
модель өзінің көрсеткіші бойынша модельденіп жатқан жүйеге қарапайым
көзқарас талап етеді. Модель әрдайым абстрактілі, барлық іс мынада, баланы
сумен төгіп тастамау үшін қандай да бір объектіден абстрактілеу керек.
Экономика-математикалық модельді абстрактілі мінездеуі түсінбеушілік, осы
модельдер жарамсыз, пайдасы жоқ деп бағаланады. Бірақ бұл нонсеанс(
Шынында, экономика-математикалық модельдер өте нәтижелі және пайдалы,
өйткені олар өздерімен абстракцияларды ұсынады. Қатаң орын-орнында, тып-
тыянақты ретінде қарау үшін нағыз дүние өте шиеленісті және күрделі.
Экономика-математикалық модельдер бізге шындықты жақсы түсінуге
көмектеседі, өйткені олар қателікке соқтыратын майда бөліктерін елемейді.
Әр түрлі теория және концепциялардың білімқұштарлық құндылығы мынадай
критериймен белгіленеді, абстрактік модельдеуге әлеуметтік экономикалық
процесстердің жарамдылығы, ол оқылып жатқан процесстер және көріністердің
түсіну тереңдігін қамтамасыз етеді.
Модельдерді қолдану дәл осы үшін керек, өйткені оларбөлшектерді
пайдасыз қолданудан сақтайды.
► Метрополитеннің жоспар-сызбасы, мысалы осы ұғымды толығымен
дәлелдейді. Өйткені А стансасынан В стансасына жету үшн жолаушыға бәрін
білудің қажеті жоқ, мысалы, стансалар арасындағы қашытығы, тоннельдердің
бұрылыстары, оңтүстікке немесе солтүстікке жүріп келе жатқаны. Оған керегі
алмасып отыратын стансалары және керек стансаға дейін стансалардың саны
(тізімі). Егер жоспар-сызбада әйтеуір бір метрополитенге қатысты барлық
ақпарат болса, оның соншалықты күрделілігінен – бұл ақпаратты қолданбақ
түгілі, жасауға болмайды. Осының орнына қарапайым, біздік сұранысты
қамтамасыз ететін абстрактік модель қолданылады.
Экономика-математикалық модельдер оқылып жатқан процестің аса маңызды
жақтарын көрсеткен кезде ғана жоғары нәтижені көрсетеді, нақты
көріністердің жан-жағына қарамай берілген есепті шығарады.
Сапалық абстракция модельдің идеализациясы процесі, негізгі заңдылығын
шығару үшін және модельдерді практикада қолдану мүмкіншілігін қамтамасыз
ету үшін қажет.
Сонымен кез-келген экономика-математикалық модельді құрастырған сәтте
оны жасаушыға тек қана қойылған есептердің шығарылуына жеткілікті және
қажеттілердің мінездемелерін және қасиеттерін бөліп аып шығару (формальды)
керек.
Модельді құрастырған кезде оның ішінде тек қана маңызды, өте нәтижелі
факторларды және жағдайларды ескеру керек.
Мақсат белгісінің көзқарасы объектінің жұмыс атқару жағдайының
маңыздылығы, әуелі мақсат белгісінің көзқарасы бойынша бағалануы анық болу
керек. Мысалы, егер әңгіме, балалар ойындарына арналған адам моделі жайында
болса, онда бұл модель (ойыншық) белгілі бір дәрежеде адамға ұқсауы керек.
Ал егер жаңа парашют жүйесі модельденсе (сыналса), онда адам моделі ретінде
белгілі салмағы бар құм салынған қапты алуға болады.
► Модельдеудің мақсаты мекемені басқару жүйесін жасауы керек. Ол үшін
мекеменің барлық қызметкерлерінің аты-жөнін және жалақыларының көлемін білу
қажет пе? Жоқ, өйткені бұл берілгендер басқару режиміне әсер еткенімен,
бірақ өте маңызды болып табылмайды.
Маңызды белгілерге бұл жағдайда шығарылып жатқан өнімдерінің
номенклатурасы, оның қажеттілігі, мекеменің өндіріс қуаттылығы,
ресурстармен қамтамасыз етуі, т.б жатады. Әсіресе осында тар жерлерді
бөлген жөн, оларға жасалған жағдайлар және себептер жатады, олар өндірістің
нәтижесінің ұлғаюын кедергілейді.
Сонымен кез-келген ЭММ-ді формальданған кезде, абстракция мөлшері мен құру
бағыты аралығында басқа емес, дәл осы бағытты өткізуге жеткілікті және
сәйкес болуы қажет. Осы тұжырымдалған жайды адекваттың ақпараттық-бағыттау
принципі деп атауға болады. Осы принциптен ақиқат айқындалуы экономика-
математикалық модельді бағалағанда, бір платформасы бірдей нәтижелі бола
алмайтынын түсінген жөн, өйткені онда елді мекендермен қосып жатқан шоссе
жолының тікелей бөлімшелерінің ең аз қосынды ұзындығы болған. Есептің
қойылуының графикалық сипаттауы 1.3 суретте көрсетілген.

Сурет 3 Есептің шешімінің шығармашылық емес графикалық моделі.
Сурет1.3-ке сәйкес математикалық сызықтық емес модель келесі түрде
орындалады:

Оның шешімін жүзеге асырамыз:

Нәтижесінде алатынымыз:

Егер де берілген есептің математикалық моделінің құрылысын шығармашылық
жағынан қарастырсақ, онда графикалық интерпретациясы 1.4 суретке сәйкес
келуі мүмкін:

Сурет 4 Модельдеу өнерінің графикалық илюстрациясы.
Сурет 1.4-ке сәйкес сызықтық модель ешқандай оңтайландыруды қажет етпейтіні
төмендегідей болады:

Анық, ақиқат, егер нақты практикалық есептерді шығару кездерінде
математиканың барлық өнеріне қарамастан экономикалық мәселелерді
формализациялау өте күрделі немесе ертедегі математикалық құрылымы белгісіз
жағдайларға алып келуі мүмкін. Бұл жағдайда мұндай модельдерді шешуде
арнайы алгоритм немесе математикалық аппараттың түп нұсқасын талдау
қажеттілігі тууы мүмкін.
Осыдан экономика-математикалық модельді дамытуда жүйені зерттеуші
оның шешімін қалай жаба алатындығына көңіл бөліп, әлде бұл модельдеу
кезеңінің дұрыс талдануы барлық зерттеулердің нәтижелі болуына байланысты
болады.
Экономика-математикалық модельде ұсынылатын жүйенің талап ететін
ерекше орны, олардың диалогтық тәртіпте орындалуын қажет етеді.
Жоғарыда айтылғандай экономика-математикалық модель (барлық көптеген
түрлі факторларды) күрделі экономикалық жүйелерге қалай да әсер етуші
барлық көптеген түрлі факторларды бейнелей алмайды. Осындай жағдайларда
модельдік объектілерді жақсы білетін мамандар (менеджер) диалогтық тәртіпте
модельдің жүзеге асып отыруын міндетті түрде қадағалап отырады. Экономика-
математикалық модельдің осындай тәртіпте жүзеге асуы модельден маманға
аралық информацияның түсіп отыруы, есептің техникасындағы модельдердің
жүзеге асырылуының келесі процесстерін қолдануы және оны талдау негізінде
нақты басқарудың шешімі іске асырылады. Осылай жақындау ерекше процестерді
тездетіп модельдің өзін қайта өңдеуде, себебі көптеген қиын анықталатын
беттің мәселелік бөліктері, шешімдерді қабылдайтын (СПЕ) есептеу
теникасында жүзеге асыруды міндетіне алады.
Бұдан басқа, осындай тәртіпте басқару аппаратының экономикалық
жүйенің траекториялық дамуының тиімді іздеу процесін қамтамасыз етеді, не
белсенді қатысуын қамтамасыз етеді. Бұл жағдай модельдің аса маңызды
дәрежесі болып табылып, диалог тәртібінде өткізіледі, өйткені экономика-
математикалық модельдерді қолдануда таратылған, бірақ қазіргі уақытта
жіберілмейтін қателердің бірі модельдердің абсолютизациясынан және
елестеуінен тұрады, олар дайын басқару шешімін алуға мүмкіндік береді.
Ешқандай экономика-математикалық модельдер алдын-ала шешімдерді анықтай
алмайтынын өте ақиқат түсіну керек: олар тек қана олардың негізінің шешуші
звеносының жұмысын атқару керек.
Осыдан қажеттілік туындайды, тиімді жоспар, ол оптимизациялық
модельдің дұрыс шешімінің нәтижесінен алынған емес, ол жоғарғы білім,
тәжірибе және практикалық жұмысшылардың сезімі, жоспарды орындаушылардың
қызығушылығы және басқа қиын анықталатын факторлардың дұрыс шешімдерінің
нәтижелері. Шындығында, мұндай жоспар турасында нақты деп аталады.
ЭЕМ (модельімен) тілімен араласу соншалықты оңай болу қажет, себебі
қолданушыдан қандай болмасын арнайы дайындықты бағдарламалау және ЭЕМ-ді
қолдануды сұрайды. Бұл таза орыс тілі соңына дейін қолданушы тілі болуы
керек. Модельдің диалогтық тәртіпте практиканың таратылуы “ақымаққа”
есептелінуі керек, кері жағдайда ақымақ модельді жабдықтаушының өзі болуы
мүмкін.
Диалог процесіндегі күрделі шешімдерді іздеу кезінде мамандар
арасында міндеттерді нақтылап бөлу қажеттігі туады, шешім қабылданады және
ЭЕМ, информацияны рутиндік қайта жабдықтарды жасайды, дербес шешімдерді
нақтылайды, ал СПЕ машинаға жалған анықталмаған есептеулердің этапын
анықтауға көмектесе отырып, есептеу процедурасын басқарады. Лабораториялық
практикалық жұмыс СПЕ-нің шығармашылық мүмкіндігі бұл жағдайда ЭЕМ-нің
есептеу қуатымен толықтырылып, экономика-математикалық модельдерге сәйкес
қазіргі математикалық әдістердің басасында жүзеге асады.
Диалог қолданушының экономика-математикалық модельдердің нақты
шешімдерін іздеуі оның диалог нүктелері арқылы жүзеге асырылады. Сызықтық
бағдарламалаудың тиімді моделі үшін осындай нүктелердің толық жиынтығын (*)
бейнелеп көрсетеміз:
(*)clxl+(*)c2x2+... + (*)cnxn ( opt,

мұндағы

хj— айнымалы модельдер ( j = 1,n);
сj — мақсаттық функцияның бағасы ( j = 1,n);
аij— i-ші түрдегі ресурстың j-ші бірлік продукциясына жұмсалу коэффициенті
( i = 1,n, j = 1,n);
bj — i-ші түрдегі орналастырылған көлем ( i = 1,m).
Мұндай техникалық модельдік диалог СПЕ шығаратын{р}, {z} және {к}
коэффициенттерінің көмегімен ЭЕМ жадында кезекті модельдердің орындалуын
жүзеге асырып, жасақталуы мүмкін.

Нақты экономикалық организациялық іс шараларға сәйкес бұл
коэффициенттер өзгеріп отырады (берілген ресурстардың көлемдерінің
үлкеюіне, ресурстардың жұмсалуының нормативінің қатаюына, дайындалып жатқан
продукциялардың бағасының өсуіне және т.б ) алға қойылған мақсаттардың
нақты шешімдерін табуға мүмкіндік тудырады. Осы модельдің диалогі әуелі
ресурстық қамтамасыздықтың сол немесе басқа жоспарын анықтайды, себебі
ресурстар қабылданған шешімді өткізу фильтрі болып табылады. Егер талдау
ресурстардың көлемдерінің үлкеюінің нәтижесін немесе нормативтің қатаңдығын
қанағаттандырмаса, онда қайтадан мақсаты және стратегиясын, қашан олардың
ресурсын жабдықтауы дәрежесіне жеткенінше қарастыру қажет. Сондықтан,
жоспарлаудың диалогтық процесін жоспарлаудың жаңа технологиясы деп
қарастыруға болады.

ІІ-тарау. Жүкті тасымалдауды тиімді жоспарлаудың математикалық моделі

2.1. Жүкті тиімді тасымалдау есебінің матемамтикалық моделі

Айталық жүкті жөнелтетін A1, A2,...,Am станциялардың әр бірінде a1,
a2,..., am, көлемде жүк болсын. Бұл жүктерді B1, B2,..., Bn, станцияларға
жөнелтуіміз қажет болсын. B1, B2,..., Bn, станциялардың әр бірі b1, b2,..., bm,
көлемде жүкті қабылдай алатын болсын. Жүктерді Ai станциялардан Bj.
станцияларға тасымалдауда кеткен қаражаттарды cij деп белгілейміз.
Бізден жүктерді Ai станциялардан Bj. станцияларға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.