Қолма қол ақшаларды кассадан беру
Ақша қаражаттар есебi және iшкi аудитi
Мазмұны
Кiрiспе 3
I БӨЛIМ. АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБIНIҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕМЕСI 5
1.1 Ақша қаражаттар операцияларын есепке алудың мәнi мен мақсаты 5
1.2 Есеп айырысу шоты операцияларының есебi 6
1.3 Валюталық шот операцияларының есебi 11
1.4 Касса операцияларының есебi 16
1.5 Банктердегi арнайы шоттардағы ақшалай қаржылар есебi 20
1.6 Төлем карточкаларының есебi 26
1.7 Ақша қаражаттар қозғалысының есебi 29
II. Ақша қаражаттар есебiнiң iшкi аудитi 33
2.1 Аудиттiң әдiстемелiк тәсiлi 33
2.2 Касса есебiнiң аудитi 37
2.3 Есеп айырысу шотының аудитi 44
2.4 Банктегi арнайы шоттардағы және жол үстiндегi нақты ақша қаражаттар
есебiнiң аудитi 52
Қорытынды 57
Пайдаланған нормативтi – құқықтық актiлер және арнайы әдебиеттер 60
Кiрiспе
Бухгалтерлiк есеп нарық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргiзушi
субъектiлерде ерекше маңызды орынға ие. Қазақстан нарық экономикасына
түгелiмен көштi, оны бүкiл әлемдiк қауымдастық та мойындады. Бұндай
жағдайда бiздiң республикамызда пайдасы жоғары, тұрақты, әлемдiк нарықта
бәсекелестiк қабiлетi бар кәсiпорындар неғұрлым көп болса, соғұрлым бiздiң
экономикамыздың деңгейi де жоғарлай бередi. Бұл бүгiн, ертең, алдыңғы отыз
жыл iшiнде де ең өзектi мәселелердiң бiрi болатыны Қазақстан
Республикасының Президентiнiң Қазақстан - 2030 деген халыққа жолдауында
да ерекше аталып кеткен. Ал кәсiпорын қызметiнiң дұрыс жолға қойылуы
көптеген факторларға байланысты болып табылады. Соның iшiнде бухгалтерлiк
есептiң, аудиттiң, оның iшiнде қаржылық есептiң, iшкi аудиттiң және
талдаудың дұрыс ұйымдастырылып жүргiзiлуi үлкен роль атқарады. Бұл
қызметтердiң мәнi тiрi ақпаратта. Ал кiм ақпаратқа ие болса, сол әлемдi
билейдi деген сөз бар. Бухгалтерлiк есептiң маңызын осыдан ақ бiлуге
болады.
Есепке алу мәлiметтегi кәсiпорынның және оның құрылымдық бөлiмшелерiнiң
қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлау
жасау үшiн, сөйтiп ел экономикасының даму заңдылықтарын зерртеу үшiн
қолданылады. Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында кәсiпорынның күрделi
экономикалық тетiгiн нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесiнiсiз, сондай –
ақ сенiмдi экономикалық ақпаратсыз басқару iс жүзiнде мүмкiн емес. Осы
тұрғыдан есептегенде ақша қаражаттарының есебi мен оның iшкi аудитi өзектi
болып есептелiнедi.
Бухгалтерлiк есептi халықаралық стандарттардың талабына сай жүргiзу
қазiргi кезде ең басты мәселе болып табылады. Осыған байланысты
бухгалтерлiк есеп пен аудитке жүктелетiн мiндетi қай кезде болмасын күрделi
болып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда ақша қаражаттар есебiн дұрыс
ұйымдастырудың рөлi зор.
Ақша қаражаттардың есебiн зерттеп бақылай отырып кез – келген
кәсiпорынның жабдықтаушылары мен клиенттерiнiң кiм екендiгiн, олардың
қандай тауар сататынын, қызмет көрсететiнiн, олармен қандай қарым –
қатынастарда, қандай тәртiпте, қандай құжат негiзiнде жүзеге асатынын көрiп
бiлуге болады.
Бұл жерде тағы маңызды бiр нәрсе – банк мекемесi. Жоғарыдағы айтылып
кеткен қарым – қатынастар қолма қолсыз есеп айырысу нысанында жүзеге
асырылса банк мекемесi де бұл қатынастарда өз үлесiн қосады. Яғни,
кәсiпорын банкi мен жабдықтаушы банкi арасындағы қатынастар жүзеге
асырылады. Бұл жерде банк қызметiмен де жақынырақ танысып, олардың
құжаттарының кәсiпорын құжаттарымен қандай байланысы бар екенiн көруге
болады.
Жоғарыдағы айтылып кеткен мәселелер менi қызықтырды, сондықтан
бухгалтерлiк есептiң ақша қаражаттар бөлiмiн кеңiрек ауқымда қарастырып,
бiтiру жұмысымның тақырыбы ретiнде таңдап алдым.
Бiтiру жұмысын жазудағы менiң басты мақсатым ақша қаражаттар есебiнiң
ұйымдастырылу тәртiбiн теориялық тұрғыдан тереңiрек зерттеп оны тәжiрибелiк
мәселелермен ұштастыру. Жоғарыда көрсетiлген мақсатқа жету үшiн, бiтiру
жұмысымның жазылу жоспарын құрдым. Жоспарда қарастырылған басты - басты
мәселелер келтiрiлген.
Тәжiрибелiк мәселелердi тiкелей өндiрiстiк iс – тәжiрибе өткен
кәсiпорында қарастырдым. Кәсiпорынның атауы Big Idea Group ЖШС.
Серiктестiк Қазақстан Республикасының 22 сәуiр 1998 – жылғы Жауапкершiлiгi
шектеулi және қосымша жауапкершiлiктi серiктестiктер туралы Заңына сәйкес
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк түрiнде құрылған заңды тұлға болып
табылады.
Серiктестiктiң атауы жазылған мөрi, дербес балансы, банктерде
есепшоттары бар. Серiктестiктiң Қазақстан Республикасының заңдарымен
белгiленген тәртiпте тiркелетiн өзiнiң тауар белгiсi мен символикасы бар.
Серiктестiк қызметiнiң мақсаты қатысушының мүддесiне шаруашылық
қызметтi жүзеге асыру жолымен табыс алу болып табылады. Бұл мақсатқа жету
үшiн Серiктестiк келесi қызмет түрлерiн жүзеге асырады:
- жарнама бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қызмет;
- жарнама компанияларын жоспарлау және өңдеу саласындағы қызмет;
- имидждер мен бейнелердi өңдеу саласындағы қызмет;
- жарнама өнiмдерiн өндiру;
- теледидар және радиобағдарламаларды өндiру, көшiрмелерiн жасау,
дыбыстандыру, тарату және т.б.
Серiктестiктiң бухгалтерлiк есебi 1С Бухгалтерия компьютерлiк
бағдарламасы бойынша жүзеге асады. Iшкi аудит жүйесi бар.
I БӨЛIМ. АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБIНIҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕМЕСI
1.1 Ақша қаражаттар операцияларын есепке алудың мәнi мен мақсаты
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлiгi жанындағы Бухгалтерлiк есеп
және аудит әдiстемесi департаментiнiң №4 № Ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есеп- деп аталатын бухгалтерлiк есеп стандартының бiрiншi бабында:
Кәсiпорындар мен ұйымдардың, яғни субьектiлердiң ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есебi осы деректi пайдаланушыларды түрлi операциялық және
инвестициялық қаржы қызметi бойынша есептi кезеңдегi ақша қаражаттарының
келiп түсуi, кiрiстелуi ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен
қамтамасыз етiп және оларға осы заңды тұлғаның, яғни субъектiнiң қаржы
жағдайындағы өзгерiстерiн бағалауына мүмкiндiк бередi делiнген. Ал осы
стандарттың екiншi бабында: Заңды тұлғалар, субьектiлер (банктер мен
бюджеттiк мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептi
осы стандарттың талаптарына сай жүргiзедi және есептi кезеңдегi қаржы
нәтижелерi есептемесiнiң құрамында (яғни сонымен бiрге) тапсырады
делiнген.
Барлық шаруашылық жүргiзушi субьектiлерде өндiрiлген өнiмдi сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негiзгi құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе бюджеттен тыс басқа да мекемелерге әртүрлi
төлемдердi төлеуге байланысты түрлi операциялар пайда болады. Әрбiр
кәсiпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бiр уақытта өндiрiлген өнiмiн
сатып немесе қызмет көрсетiп, жабдықтаушы ретiнде болатын болса, екiншiден
сол өнiмдердi өндiрiп шығару үшiн қажет болатын шикiзаттар мен
материалдармен жавбдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып
табылады.
Осындай кәсiпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және
берешек операциялар көбiне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы
арқылы жүргiзiледi. Қолма қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банк мекемесi белгiлеген ережелер мен тәртiпке
сәйкес жүргiзiлуi тиiс. Ақшаларды сақтау және қолма қолсыз ақшасыз есеп
айырысуды жүргiзу үшiн Қазақстан Республикасының банк мекемелерi:
1) ҚР Әдiлет министрлiгiнде тiркеуден өткен заңды тұлғаларға есеп
айырысу шоттарын ;
2) Шетелдiк валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есепке
алу үшiн заңды тұлғаларға валюталық шоттарды;
3) Бюджеттiк мекемелерге, олардың бюджеттен тыс қаражаттары бойынша,
қоғамдық ұйымдарға, өндiрiстiк, коммерциялық қызметпен айналысатын жеке
тұлғаларға ағымдық шоттарды;
4) Республикалық бюджетте тұрған мекемелерге бюджеттiк шоттарды;
5) Ұлттық банк мекемелерiндегi екiншi деңгейдегi банктерге
корреспонденттiк шоттарды ашады.
Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының бухгалтерлiк есебiн
жүргiзу мен оны ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:
1) Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезiнде
есептеу.
2) Субьектiдегi ақшалай қаржылардың түгелдiгiн және оларды дұрыс,
тиiмдi пайдалануды бақылау.
3) Есеп айырысу, төлеу тәртiбiн бақылау, кәсiпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кiрiстерi мен шығындарын дұрыс есептеу.
Ақша қаражаттарының бухгалтерлiк есебiнiң мiндеттерi:
1) Қолма қолсыз ақша аудару жолымен және қолма қол ақшамен қажеттi есеп
айырысуларды уақтылы және дұрыс жүргiзу.
2) Ақша қаражаттарының қолда бары мен қозғалысын және есеп айырысу
опрацияларын есептiк тiркелiмдерде толықтай және жедел түрде көрсету.
3) Бөлiнген лимиттерге, қорларға және сметаларға сәйкес ақша
қаражаттарын мақсаты бойынша жұмсаудың қолданыстағы ережелерiн сақтау.
4) Белгiленген мерзiмдерге ақша қаражаттары мен есеп айырысудың
жағдайына түгендеудi ұйымдастыру және жүргiзу. Мерзiмi кешiгетiн дебиторлық
және кредиторлық берешектердiң туындауын болдырмаудың мүмкiндiктерiн
iздестiру.
5) Кассадағы, есеп айырысу шотындағы және банктегi басқа шоттардағы
ақшалардың бар жоғы мен сақталуына бақылау жасау.
6) Есеп айырысу – төлем тәртiбiнiң сақталуына, материалдық құндылықтар
мен қызметтер үшiн сомалардың уақтылы аударылуына, сондай–ақ несие
тәртiбiнде алынған ақша қаражаттарының қайтарылуына бақылау жасау.
1.2 Есеп айырысу шоты операцияларының есебi
Барлық шаруашылық субъектiлер ақша қаражаттарын банктердiң сәйкес
мекемелерiндегi шоттарда сақтайды және мiндеттемелер бойынша төлемдердi
жүзеге асырады. Көп жағдайда бұл төлемдер қолма-қолсыз есеп айырысу
нысанында болады, ал қажеттi қолма – қол есеп айырысулар Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкiнiң нормативтi құжаттарымен бекiтiлген мөлшерде
ғана жүзеге асады. Заңды тұлғалар арасындағы төлем 4000 айлық есеп айырысу
көрсеткiшiнен артып кеткен жағдайда, есеп айрысу тек қолма – қолсыз түрде
жүзеге асу керек.( Ақша қаражаттарын сақтау және заңды тұлғалармен есеп
айырысу үшiн Қазақстан Республикасының банк мекемелерiнде банктiк шоттарды
ашады. Банктiк шот депозит қабылдаумен, келiсiм – шартта қарастырылған
клиентке банктiк қызмет көрсетумен байланысты операцияларды жүзеге асыру
бойынша банк пен клиент арасындағы келiсiм – шарт қатынастарын көрсету
амалы. Банктiк шоттар теңге мен шетел валютасында жургiзiлуi мүмкiн және
есеп айырысу (ағымдағы), жинақ, корреспонденттiк шоттар болып бөлiнедi.
Корреспонденттiк шоттар – (банктер мен ұйымдардың) банктiк
операциялардың жеке бiр түрлерiн ғана жүзеге асыратын банктiк шоттары.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – жеке және заңды
тұлғаларға, заңды тұлғалардың ерекше бөлiмшелерiне (филиалдар мен –
өкiлдiктер) ашылатын банктiк шоттар.2
Есеп айырысу шоты мынадай құжаттардың негiзiнде ашылады:
1) шотты ашу жөнiндегi өтiнiш;
2) қойылатын қол таңбалары мен мөр таңбаларының үлгiсi бар карточка;
3) субъектiнiң салықтық есепке қойылу фактiсiн растайтын салық
органының анықтамасы;
4) мемлекеттiк тiркеу туралы куәлiктiң көшiрмесi;
5) жарғы мен құрылтай шартының көшiрмесi (егер құрылтайшылар саны 1-ден
көп болса).
Есеп айырысу шотын ашқан шаруашылық субъектiсi оның иесi болып
табылады. Ол өзiне берiлген құқықтардың шегiнде осы шоттағы қаражаттардың
барлығына иелiк жасайды.
Ақшаларды қабылдауды, берудi және аударуды банк мынадай құжаттардың
негiзiнде орындайды:
1. Қолма- қол ақшаларды кассадан есеп айырысу шотына енгiзген кезде
қолма-қол ақша салымының мәлiмдемесi ресiмделедi. Қолма – қол ақша
салымының мәлiмдемесi түскен түсiмдi, депоненттелген еңбек ақыны
және қолма – қол ақшадағы басқа да сомаларды өз шотына қабылдау
туралы шот иесiнiң банкке деген бұйрығы. Мәлiмдеменi сиямен бiр
данада толтырады; қабылданған ақшаға банк квинтация бередi, ол шығыс
касса ордерiне тiркеледi.
2. Әртүрлi мақсаттар үшiн кассаға алынғанда–чек ресiмделедi. Чек
ресiмделуi - чек берушiнiң чек алушыға төлем құжатын беру арқылы
төлемнiң жүзеге асуын бiлдiредi.1
3. Басқа субъектiлермен есеп айырысқанда төлем тапсырмасы жазылады.
Төлем тапсырма – қызмет көрсететiн банкке өз ақшасын тапсырмада
көрсетiлген сомада бенефициар пайдасына аудару жөнiнде төлеушiнiң
тапсырмасы.
4. Субъект босатылған өнiмдердiң, орындалған жұмыстар мен қызметтердiң
құнын сатып алушыдан өндiрiп алуға тиiс болғанда – төлем талап
тапсырмасы жасалады. Төлем талап –тапсырмасы бенефициардың сатылған
тауарлар, көрсетiлген қызметтер, орындалған жұмыстар үшiн дәлелдеушi
құжаттар негiзiнде ақша аударушыға төлем ақыны жүргiзу туралы
талабы.
5. Шаруашылық iстерi жөнiндегi комиссияның бұйрығы, сот органдарының
атқарушы қағаздары есеп айырысу шотынан қаражаттар есептен
шығарылатын атқарушы құжат болып табылады.
Субъектiнiң шотынан барлық төлемдер есеп айырысу құжаттарының банкке
түсуiне қарай күнтiзбелiк кезек тәртiбiмен жүзеге асырылады. Банк төлеуге
қабiлетсiз деп жариялаған мiндеттемелер бойынша төлемдердiң кезектiлiгiн
банк мекемесiнiң басшылығы белгiлейдi. Банктер мезгiл- мезгiл немесе күн
сайын шоттардың иелерiне жүргiзiлген операциялар туралы хабарлап, есепке
алуға және есептен шығаруға негiз болған құжаттарды оған қоса берiп, оларға
есеп айырысу шотынан көшiрме жолымен құлақтандыру жасайды. Көшiрмеде банк
кодтайтын, қатаң түрде белгiленген көрсеткiштер болады. Бухгалтер банктен
алынған көшiрменi тексередi, құжаттарды таңдап, шоттардың кодын
(корреспонденциясын) қояды, ол жекелеген операциялар бойынша есептiк
тiркелiмдерге жазу үшiн талдау есебi баптарының кодын қояды.
Банктiң көшiрмесi есеп айырысу шоты бойынша талдамалы есептiң
тiркелiмiн өздiгiнен алмастырады және сонымен бiрге бухгалтерлiк жазулар
үшiн негiздеме қызметiн атқарады. Кәсiпорынның банктегi есеп айырысу шоты
кредиторлық берешектi көрсететiн пассивтiк шот болып табылады. Көшiрмеде
банк ақша қалдығын немесе кредит бойынша оның өсуi, ал дебет бойынша оның
есептен шығарылуын көрсетедi. Шаруашылық жүргiзушi субьектiнiң
бухгалтериясында керiсiнше, есеп айырысу шоты активтiк болып табылады. Ақша
қаражаттарының қалдығы мен өсуi дебет бойынша, ал кемуi (есептен шығару)
кредит бойынша көрiнiс табады. Банк көшiрмесiнiң деректерi бойынша есеп
айырысу шотындағы ақша қозғалысының есебi 441 – шотта жүргiзiледi.
441 – шот бойынша төмендегiдей шаруашылық операциялары жүргiзiледi:
1. Өнiмдер, жұмыстар мен қызметтер және сатып алушылар мен тапсырыс
берушiлерден алынған төлем сомасына Д- т 441 К-т 301
2. Төлеу мерзiмi басталғанда вексель берушiнiң вексельдi өтеуi Д-т 411
К-т 302
3. Еншiлес заңды тұлғалар берешектi өтеген Д-т 441 К- т 321,323
4. Жал, займ, қарыздар бойынша алынған % сомасына Д-т 441 К-т 332
5. Дебиторлық берешек өтеген кезде Д-т 441 К-т 333, 334
6. Аккредитивтердiң, лимиттелген чек кiтапшаларының пайдаланылмаған
сомалары есеп айырысу шотына есептелдi
Д-т 441 К-т 421, 422
7. Ақшаны кассадан есеп айырысу шотына өткiзгенде Д-т 441 К-т 451
8. Жарғылық капиталға салым ретiнде құрылтайшылардан қолма-қолсыз ақша
қаражаттары келiп түстi Д-т 441 К-т 511
9. Алынған несиелер мен займдардың сомасы есеп айырысу шотына келiп
түскен кезде Д-т 441 К-т 601-603
10. Аванс алынды Д-т 411 К-т 661,662
11. Алдағы кезеңдер есебiне алынған ақы Д-т 441 К-т 611
12. Акцияларға, облигацияларға салымдар жасалды Д-т 141-144, 401-403 К-т
441
13. Болашақ кезеңдер үшiн жалдық ақыны төлеу Д-т 342 К-т 441
14. Аванс берiлген кезде (алдын ала төлем) Д-т 351 352, К-т 441
15. Аккредетивтерге қаражаттар есептелдi, чек кiтапшасы ашылды Д-т 421,
422 К-т 441
16. Чек бойынша есеп айырысу шотынан қолма қол ақшалар алынды Д-т 451 К-
т 441
17. Займдар мен несиелердi қайтару (өтеу) Д-т 601-603 К-т 441
18. Акциялар бойынша дивиденттердi төлеу Д-т 621-622 К-т 441
19. Бюджетке салықтар аударылды Д-т 631,633,634 К-т 441
20. Еншiлес, тәуелдi, бiрлесiп бақыланатын тұлғаларға, жеткiзушiлер мен
басқа кредиторларға берешек өтелдi Д-т 641-643, 671, 678 К-т 441
21. Несиелер , қарыздар жалдау шарттары бойынша % төлендi Д-т 684 К-т
441
22. Айыппұлдарды, өсiмақыларды, тұрақсыздық айыптарын төлеу Д-т 821 К-
т 441
441- шотта көрсетiлген операцияларды есепке алу үшiн №2 журнал ордер
мен №2 ведомость қолданылады. Олардағы жазулар есеп айырысу шоты бойынша
банк көшiрмесiнiң және соларға қоса берiлетiн құжаттардың негiзiнде
жүргiзiледi. Құжаттар алдымен әрбiр күн үшiн жиынтықтарды сомалау арқылы
бiртектес жинақтамалы шоттар бойынша топтастырылады (кiрiстiк және шығыстық
құжаттар бөлек-бөлек), содан кейiн №2 журнал-ордерге (441– шоттың кредитi
бойынша) және 441-шоттың дебетi бойынша №2 ведомоске жиынтық бiр сомамен
жазылады.
№2 ведомостьке бiртектес жинақтамалы шоттар бойынша сомаларды жазудан
басқа, ай басындағы сальдо (қалдық) көрсетiледi де, ай iшiнде есептелген
дебеттiк және кредиттiк айналымдар ескерiлiп, ай соңындағы қалдық
анықталады. №2 ведомость бойынша жиынтық айналымдар мен сальдо ай соңында
Бас кiтапқа 441-шот бойынша көшiрiледi.
Есеп айырысу шотын жабу оның иесiнiң өтiнiшi бойынша:
- есеп айырысу шотын ашу үшiн тiптi болмағанда бiр ғана бөлiгiнiң
болмауына (дербес баланстың бар болуы және т.б.) әкеп соқтырған субъект
қызметi сипатының өзгерiсi кезiнде;
- субъектiнi құрған органның шешiмi бойынша;
- 3 ай бойы шотта қозғалыс болмаған кезде жүргiзiледi.
Шот жабылған жағдайда, сондай-ақ субьектiнiң атауы өзгерген кезде
шоттың иесi чек кiтапшасын пайдаланылмаған чектермен қоса банкке қайтаруға,
олардың нөмiрiн көрсетуге және есеп айырысу шотындағы қаражаттардың
қалдығын растауға мiндеттi.
Төлем тапсырмалары арқылы есеп айырысулар.
Төлем тапсырмалар тауарлы материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар
және көрсетiлген қызметтер үшiн есеп айырысу кезiнде және тауарлар мен
қызметтердiң алдын ала төлемiн, келiсiм шартта немесе заңмен қарастырылған
аванстық төлем жағдайларында қолданылады.
Төлеушi белгiленген нысан бланкiлерiнде тапсырманы банкке ұсынады.
Тапсырмадан басқа банк талабы бойынша төлеушi келiсiм-шарттарды, шот
фактураларды, төлемнiң мақсаттылығын дәлелдейтiн басқа да құжаттарды
көрсетуi тиiс. Төлем тапсырмалар онда көрсетiлген күннен бастап 10 күн
iшiнде банк-алушымен қабылданады. Олар төлеушiнiң шотында қажеттi
қаражаттар болған жағдайда ғана iске асады. Төлем құжаттары электронды да,
қағаз бетiнде де болуы мүмкiн. Негiзiнен төлем тапсырмалар екi данада болу
толтырылады: бiрiншiсi – банкте қалады, екiншiсi – ақша төлеушiге
қабылданғаны жөнiнде банктiң мөр таңбасымен қайтарылады.
Төлем тапсырманы толтырған кезде келесi реквизиттерi көрсетiледi:
- төлем тапсырма номерi;
- төлем тапсырма күнi;
- жеке идентификациялық код (ИИК) – аударушы мен бенефициардың банктiк
шотының номерi;
- ақша аударушы коды (КОд) және бенефициар коды (Кбе) – ол екi
символдан тұрады, бiрiншiсi – резиденттiк белгiсi, екiншiсi
экономика секторы;
- бенефициар – ақша қаражаттарды алушы;
- ақша аудару жөнiнде клиенттен тапсырма алатын банк аударушының
атауы
- банк бенефициар – ақша қаражаттарды келiсiм-шарт негiзiнде
қабылдаушы банк;
- аударушының банктiк идентификациялық коды (БИК)
- филиалдар арасындағы айналымдар коды (МФО)
- төлем мақсатының коды – ҚРҰБ нормативтi – құқықтық актiлерiмен
белгiленген үш символдан тұратын, жүзеге асатын төлемдердiң кодтық
белгiсi;
- бюджеттiк сыныптау коды – салықтардың (төлемдердiң) қайтарылуы
жүзеге асатын коды;
- валюталау күнi – бенефициар банктiк шотына ақша қаражаттардың
кiрiске алыну күнi, оны төлемдi жүргiзушi субъект белгiлейдi.
Төлем құжатында еш бiр түзетулерге жол берiлмейдi. Егер олар болатын
болса, онда банк бұл тапсырманы орындаудан бас тартып, үш күн iшiнде
құжатты клиентке қайтарады.
1.3 Валюталық шот операцияларының есебi
Резиденттер арасындағы операциялар бойынша нормативтi актiлермен
қарастырылған жағдайлардан басқа барлық төлемдер тек теңгеде жүзеге асу
керек. Қазақстан Республикасында резидент және резидент еместердiң
жүргiзетiн валюталық операциялары өкiлеттi банк пен банктiк емес қаржылық
мекемелерi арқылы жүзеге асады. Валюталық операцияларды жүргiзудiң негiзi
№115 2001ж. 20 сәуiрде Ұлттық Банк қаулысымен бекiтiлген Қазақстан
Республикасының Валюталық реттеу туралы № 54-1 1996ж. 24 желтоқсандағы
Заңы және Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргiзу
ережелерi болып табылады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудiң
негiзгi органы Ұлттық Банк болып табылады. Өкiлеттi банктерде заңды
тұлғалар – резиденттермен шетел валютасындағы шоттардың ашылуы, жүргiзiлуi
және жабылуы №266 2000ж. 2 маусымдағы Қазақстан Республикасының банк
клиенттерiнiң банктiк шоттардың ашылу, жүргiзiлу және жабылу тәртiптерi
туралы Нұсқаулықта көрсетiлген тәртiпте жүзеге асады. Заңды тұлға –
резиденттерiнiң тауарлар (жұмыс, қызмет) экспорты үшiн түсетiн валюталық
сомасы экспорт күнiнен бастап 120 күн iшiнде мiндеттi түрде банк шоттарына
кiрiске алынуы керек. Заңды тұлғалар – резиденттер резидент емес тұлғаға
төлем ақы жүргiзген кезде өкiлеттi банкке дұрыс ресiмделген құжаттарды
(келiсiм-шарттар, инвойстар, коноссаменттер т.б.) ұсынуы тиiс. Өкiлеттi
банктер валюта заңының орындалуын тексеру мақсатында жүзеге асып жатқан
валюталық операцияға тиiстi қажеттi қосымша ақпарат пен құжаттарды талап
етуге құқылы. Ағымдағы валюталық операциялар өкiлеттi банктер арқылы
шектеусiз жүргiзiледi. 2001ж. 31 наурызда №88( Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банк Басқармасымен бекiтiлген 1996ж. 24 желтоқсандағы Валюталық
реттеу туралы Заңға және Капитал қозғалысымен байланысты валюталық
операцияларды тiркеу ережелерiне сәйкес капиталдың резидент еместен
резидентке қозғалысымен байланысты операцияларды жүргiзу мен есебiн
ұйымдастырудың тәртiптерi бекiтiлген.
100 мың АҚШ доллар эквиваленттен асатын сомада мүлiктердiң Қазақстан
Республикасына келiп түсетiн, капитал қозғалысымен байланысты келесi
валюталық операциялар мiндеттi түрде тiркелуге тиiстi:
120 күннен астам резидент еместерден несие алу;
экспорт-импорт мәмiлелерiн резидент еместермен несиелеу;
Қазақстан Республикасына резидент еместердiң тiкелей және портфельдi
инвестициялар түрiнде инвестициялар;
Интеллектуалды меншiк объектiлерiне түгел құқықты иемденуiне резидент
еместердiң ақысын төлеуi;
Жылжымайтын мүлiкке меншiк құқығына иемденуiнiң резидент еместердiң
ақысын төлеуi;
Аталған операциялардың тiркелiмi сәйкес келiсiм-шартты (кредиттiк
немесе инвестициялық мәмiле, контракт, қатысушылар келiсiм-шарты) және
квартал сайынғы қаражаттардың қозғалысы туралы есеп берудi қамтиды
Заңды тұлғалар – резидент емес тұлғалармен заңды тұлға –
резиденттермен шетел валютасындағы есеп айырысулар қолма – қолсыз түрде
валюталық шоттағы қаражаттар көлемнiң шегiнде ғана жүзеге асады. Валюталық
қаржылар келесi көздерден құрылуы мүмкiн:
экспортты валюталық түсiм;
жарғылық капиталға үлес;
резидент еместердiң қаржылық көмегi (гранттар);
өкiлеттi банктердiң, шетел банктердiң, қаржылық ұйымдардың және басқа
да шетел заңды тұлғаларының валюталық несиелерi;
өкiлеттi банктер мен өкiлеттi ұйымдар арқылы iшкi нарықта теңгеге
сатып алынған валюта;
Орындалған жұмыстар мен көрсетiлген қызметтерге шетелдiк валюта, яғни
шетелдiң ақшасы арқылы есеп айырысу сол операция жасалған күнi Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банк мекемесi белгiлеген ақша айырбастау курсы бойынша
Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасымен (теңгемен) көрсетiлуi тиiс.
Шаруашылық субьектiлерi ақша қаражаттарын пайдаланады және әртүрлi
мынадай валюталарда:
ұлттық;
еркiн айырбасталатын (шетелдiк басқа валюталарға еркiн және шектеусiз
айырбасталатын);
тұйық (айырбасталмайтын) валютада (жақын шетел мен дамушы елдердiң
ұлттық валюталары);
клиринг валютасында (қарсылама талаптар мен мiндеттемелердi өзара
есепке алу негiзiнде қолма-қолсыз есеп айырысуға қатысушылар келiскен
валютада) операциялар жасайды.
ҚР Ұлттық Банкi Басқармасының 1997 жылғы 2 мамырдағы № 206 қаулысымен
бекiтiлген Қазақстан Реслубликасында валюталық операцияларды жүргiзудiң
ережесiне сәйкес валюталық операцияларды жасау үшiн заңды және жеке
тұлғалар өкiлеттi банктердiң бiрiнде валюталық шот ашады.
Шотты ашу үшiн заңды тұлғалар төмендегi құжатты тапсырады:
Валюталық шотты ашу туралы өтiнiш;
Құрылтай құжаттарының нотариалды расталған көшiрмесi;
Өкiлеттi тұлғалардың қойған қолдары мен мөртабан белгiсiнiң үлгiлерi;
Мемлекеттiк тiркеу туралы куәлiк;
Салық төлеушi ретiнде есепке қойғаны туралы салық органының
анықтамасы.
Резидент заңды тұғалардың валюталық шотты, жүргiзуi және жабуы
Клиенттердiң екiншi деңгейдегi банктерде банк шоттарын ашу, жүргiзуi және
жабу тәртiбi туралы 1997 жылғы 4 наурыздағы №61 Нұсқаулықта көзделген
тәртiппен жүргiзiледi.
9- Шетелдiк валютадағы операцияларының есебi БЕС–ына сәйкес
валютадағы операциялар болып табылады. Мұндай кезде субъект:
Мүлiктi (тауарлы –материалдық қорларды, негiзгi құралдарды және т.б.
айналым активтерiн) шетелдiк валютаға сатып алады немесе сатады.
Төленуге немесе алынуға тиiс сомасы шетелдiк валютада белгiленген
несиелердi алады немесе бередi.
Өзгедей жолмен активтердi шетелдiк валютаға сатып алады немесе сатады,
шетелдiк валютамен өзiне мiндеттеме алады немесе сол мiндеттемелер бойынша
валютамен есептеседi.
Заңды тұлға – резиденттерге валюталық операция бойынша есеп айырысуды
қолма-қол нысанда жүзеге асыруға рұқсат берiлмейдi. Валюталармен
операциялар жөнiндегi бухгалтерлiк есептегi жазулар бухгалтерлiк есептiң
шоттарында операция жасалған күнгi Ұлттық Банктiң бағамына қайта есептелген
ҚР-ның валютасында көрсетiлуге тиiс. Бұған қоса, валюталық шоттардағы ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы және шетелдiк валютадағы басқа операциялар
бойынша талдамалы шоттағы жазулар сонымен бiрге есеп айырысу немесе төлем
валютасында жүргiзiлуге тиiстi.
Шетелдiк валютамен есеп айырысу әдетте мынадай нысандарда жүргiзiледi:
1) Банктiк аударым-бұл бiр банктiң төлем тапсырмасының басқа банкке
пошта немесе телеграф бойынша салып жiберуiмен жүргiзiлетiн
операциясы;
2) Құжаттамалық инкассо – бұл импортшыдан (төлеушiден) ақша сомасын
немесе тауар құжаттарына қарсы белгiлi бiр мерзiмде төленетiндiгiн
растауды алуға экспортшының (кредитордың)
өз банкiне берген талсырмасы;
3) Құжаттамалық аккредитив – бұл-импортшы клиентiнiң талсырмасы
негiзiнде экспортшының пайдасына берiлген банктiк ақшалай
мiндеттеме.
Валюталық шоттар бойынша операциялар мынадай құжаттармен ресiмделедi:
1. қолма-қол валютаның (түсiм, пайдаланыпмаған сома, есеп беретiн
сомалар және басқалар) келiп түсуi валюталық кiрiс ордерiмен
ресiмделедi;
2. қолма-қол валютаның берiлуi (шығысы) –валюталық шығыс касса
ордерiмен (тапсырмамен);
3. шетелдiк жүрген бенефициарға (алушыға) валюта қаражатын аудару
аударым өтiнiшiмен ресiмделедi.
Валюталық шоттар бойынша операциялардың есебi төмендегi активтiк
шоттары бойынша жүргiзiледi:
- 431-Ел iшiндегi валюталық шоттардағы қолма-қол ақшалар
- 432 Шетелдегi валюталық шоттардағы қолма-қол ақшалар. 432-шотты
шетелдегi банктерде шоттары бар заңды тұлғалар пайдаланады. Мұндай
шотты ашу және сол бойынша операциялар жасау ҚР Ұлттық Банкiнiң
берген алдын ала рұқсаттың болуын талап етедi. Бұл орайда шаруашылық
жүргiзушi субъектiсi аталған шоттардағы қаражаттардың қалдығы
бойынша және басқа да мәлiметтер бойынша есептеменi ҚР Ұлттық Банкi
белгiлеген нысанда және мерзiмде тапсыруға мiндеттi. 431 шоттың
дебетi бойынша бастапқы қалдық, ақша қаражаттарының түсуi және соңғы
қалдық көрсетiледi. 431-шоттың кредитi бойынша субьектiнiң валюталық
шотынан қаражаттардың есептен шығарылуы (аударылуы, берiлуi) көрiнiс
табады. 431- шоттың кредитi бойынша операциялар банк көшiрмесiнiң
негiзiнде №2 журнал-ордерге, 431–шоттың дебетi бойынша №2
ведомостьке жазылады. Жиынтық айналым мен сальдо ай соңында Бас
кiтапқа көшiрiледi.
431 – шот бойынша төмендегiдей шаруашылық операциялары жүргiзiледi:
1. Экспортқа жөнелтiлген өнiмдер мен көрсетiлген қызметтер үшiн
шетелдiк сатып алушылардан түсiм түскен кезде Д-т 431 К-т 301;
2. Әртүрлi шетелдiк дебиторлардан берешектiң келiп түсуi Д-т 4312 К-т
334;
3. Бұрын берiлген аванстардың түсуi (қайтарылуы) Д-т 431 К-т 351, 352;
4. Шетелдiк валютадағы шоттан ел iшiндегi валюталық шотқа келiп түскенi
Д-т 431 К-т 432
5. Құрылтайшылардың жарғылық капиталға салымы шетелдiк валюртамен
түскен кезде Д-т 431 К-т 511
6. Шетелдiк валютамен несие, займ алу Д-т 431 К-тр 601-603;
7. Шетелдiк валютамен аванс алынғанда Д-т 431 К-т 661,661;
8. Тауарлы материалдық қорларды жеткiзуге, жұмыс және қызмет үшiн
шетелдiк валютамен берiлген аванс (алдын ала төлем) Д-т 351, 352 К-
т 431;
9. Шетелдiк валюта аккредетивке есептелдi Д-т 421 К-т 431;
10. Банктерден қолма қол шетел валютасын алу Д-т 452 К-т 431;
11. Несиелер, займдар берешек өтелдi (қайтарылды) Д-т 601-603 К-т 431;
12. Шетелдiк жеткiзушiлердiң шотын төлеу Д-т 671 К-т 431;
13. Өзге кредиторларға берешектердi өтеу Д-т 687 К-т 431;
14. Еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын заңды тұлғаларға
берешектердi өтеу Д-т 641-643 К-т 431;
15. Терiс бағамдық айырма Д-т 844 К-т 431;
Есеп айырысу мен валюталық шот боынша операциялардың есебiн келесi
беттегi №1 сызбадан көруге болады.
Есеп айырысу мен валюталық шоттар операцияларын есепке алудың сызбасы.1
№1 сызба
Ақшалай Нақты жарнаға Төлем Төлем талап
чектер хабарландыру тапсырмасы тапсырмасы
Банк көшiрмесi
431,432,441 дебетi бойынша №2 ведомость 431,
432, 441 кредитi бойынша журнал ордер
Бас кiтап
Қаржылық есеп беру
1.4 Касса операцияларының есебi
Қолма қол ақшаларды қабылдау, сақтау және жұмсау үшiн шаруашылық
жүргiзүшi субьектiлерде касса болады. Касса - бұл қолма қол ақшалар мен
өзге құндылықтарды қабылдауға, беруге және уақытша сақтауға арналған,
арнайы жабдықталған, яғни еденi мен төбесiнен ешқандай адам кiре
алмайтындай етiп жабылған, терезесi мен есiгiне темiрден тор қойылған және
дыбыстық белгi беретiн қондырғылар орнатылған, өрттен сақталатындай түрлi
материалдармен қалталып жасалған бөлмеде орналастыруды қажет ететiн
оқшауланған үй-жай. Касса операцияларын орындау кассирге жүктеледi.
Кассадағы нақты ақша қаражаттары кассирдiң мөрi сургуч арқылы басылып
жабылатын сейфте немесе темiр шкафта сақталынуы тиiс. Бұл сейфтiң кiлтi мен
сургуч басатын мөр кассирде, ал кiлттiң екiншi данасы белгiленген ыдысқа
салынып, аузы жабылып, кассирдiң мөрi басылып, кәсiпорын, яғни субьектiнiң
басшысында сақталады. Кассир жұмыс күнiнiң соңында кассаның тиiстi
жерлерiне тиiстi мөр таңбасын басып, күзетшiге тапсыруы тиiс. Кассадағы
ақшаның түгелдiгiне жұмысқа деген немқұрайдылық пен салақтық салдарынан
кәсiпорынның, субьектiнiң шеккен зардабына, әдейi қастандықпен немесе арам
ниетпен iстелген әрекет негiзiнде кәсiпорынға, ұйымға келтiрiлген
шығындарға касса қызметкерi, яғни кассир толық жауап бередi. Кәсiпорындар
мен ұйымдарда, субъектiлерде кассирлiк жұмысқа қызметкердiң тағайындалғаны,
орналасқаны жайлы бұйрық шыққаннан кейiн касса қызметкерiн касса
опрацияларымен таныстырып, кәсiпорын, яғни шаруашылық субьектiмен кассир
арасында жеке материалдық жауапкершiлiкке келiсiм шарт жасалуы керек. Касса
операцияларының есебi ҚР Ұлттық Банкi Басқармасының 1993 жылғы 23 шiлдедегi
№ 24 хаттамасымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының касса операцияларын
жүргiзудiң уақытша тәртiбiне сәйкес жүзеге асырылады.
Кассир ақша қаражаттарын банк мекемелерiнен ақша чектерi бойынша алады.
Кассалық ордерлер кассадағы ақшалай операциялар бойынша негiзгi
бастапқы құжаттар болып табылады. Қолма қол ақшаларды кассаға қабылдау бас
бухгалтер немесе ол өкiлеттiк берген тұлға қол қойған КО №1 нысанындағы
кiрiс касса ордерi бойынша жүргiзiледi. Қолма қол ақшаларды кассадан беру
КО №2 нысанындағы шығыс касса ордерi (ШКО) бойынша немесе шығыс касса
ордерiнiң мөртаңбасы қойылып, тиiстi түрде ресiмделген құжаттар (төлем
ведомосi, қолма қол ақшаны беруге өтiнiш, шоттар) бойынша жүргiзiледi.
Шығыс касса ордерiне бас бухгалтер мен басшысының қолы қойылған болу керек.
Егер шығыс касса ордерiне қоса берiлетiн құжатта рұқсат ету туралы басшының
қолы болса, онда оның ордерде қойған қолының болуы мiндеттi емес.
Субъектiнiң кассасынан адамдарға кассалық шығыс ету ордерi бойынша ақша
берген кезде касса қызметкерi нақты ақша алушы адамның төл құжатын немесе
өзiн куәландыратын басқа да құжаттарын көрсетудi талап етедi. Сонымен қатар
касса қызметкерi осы көрсетiлген құжаттарда берiлген, яғни жазылған
деректердi нақты ақша алушы адамның аты-жөнiн, құжатының нөмерiн және ол
құжатты кiм бергендiгiн, қай уақытта берiлгендiгiн кассалық шығыс ету
ордерiне жазуы керек. Кассадан нақты ақша алушы адамдар кассалық шығыс ету
ордерiне алып жатқан соманың теңгедегi бөлiгiн жазумен, ал тиынын сандармен
көрсетедi.
Кiрiс касса ордерi және оның квитанциясы, сондай-ақ шығыс касса ордерi
мен оны алмастыратын құжаттар сиямен немесе қаламсаптың сиясымен айқын және
түсiнiктi жазылуға немесе машинкалармен басылуға тиiс. Бұл құжаттарды
тазалауға, өшiруге немесе ескертiп болсын түзету жасауға болмайды.
Кәсiпорындар мен ұйымдарда жұмысшы қызметкерлерге жәрдем ақы, сыйақы,
еңбекақы төлеу үшiн төлеу ведомостары қолданылады. Бұл ведомостар тiркеу
журналына еңбекақы, жәрдемақы және сыйақыларды төлеп, үлестiрiп болғаннан
кейiн ғана тiркеледi. Кассалық ордерлер бойынша ақшаларды қабылдау немесе
беру тек олар жасалған күнi жүргiзiлуi мүмкiн. Кәсiпорынның кассасына нақты
ақшаны қабылдау немесе кассадан ақша төлеу барысында касса қызметкерi
кассалық кiрiс және шығыс ордерлерiнiң дұрыс толтырылғандығын бұл
құжаттарда кәсiпорын басшысы мен кәсiпорын бас бухгалтерi қолдарының болуын
және ордерлерде көрсетiлген қосымша құжаттардың түгелдiгiне тексеру
жүргiзуге, яғни қадағалауға мiндеттi. Бұл операциялар орындалғаннан кейiн
құжаттардың тиiстi жерiне касса қызметкерi өз қолын қояды және оған қоса
берiлген құжаттар мөртабан қоюмен немесе күнi көрсетiлген төлендi
жазуымен өтеледi. Кiрiс касса ордерлерi мен шығыс касса ордерлерi кассаға
берiлгенге дейiн бухгалтерияда кiрiс және шығыс касса ордерлерiн тiркеу
журналында (КО №3 нысаны) тiркелiнедi.
Касалық операциялардың есебiн кассир КО №4 нысанындағы Касса кiтабында
жүргiзедi. Әр бiр кәсiпорынның тек бiр ғана Кассалық кiтабы болады. Ол
тесiлiп байланған, нөмiрленген және мөрленген болуға тиiстi. Ондағы
парақтардың саны басшы мен бас бухгалтердiң қолдарымен расталған болу
керек. Кiтаптың соңғы бетiнде келесi жазба болу тиiс: Аталмыш кiтапта
барлығы ... парақ номерленген. Және басшы мен бас бухгалтердiң қолы
қойылады. Кәсiпорынның, ұйымның кассасына келiп түскен, кiрiстелген
немесе ұйымның кассасынан төленген, яғни шығысталған ақша қаражаттарының
кiмнен келiп түскендiгiн немесе кiмге не үшiн төленгендiгiн бiлу үшiн ол
операцияларға толтырылған құжаттардың номерi және бухгалтерлiк жазулар,
сонымен қатар кiрiстелген немесе шығысталған сомалар касса кiтабына жазылуы
тиiс. Жұмыс күнiнiң соңында кассир күн бойындағы операциялардың жиынын
касса кiтабына жазады да, кассада келесi күнге қалатын ақша қалдығын
шығарады. Бұл деректерге өзгерiс енгiзуге, өшiруге, түзетуге жол
берiлмейдi. Касса кiтабындағы жазулар көшiру қағазы арқылы 2 данада
жүргiзiледi. Кассалық кiтаптың әр бiр бетi екi бiрдей бөлiктен тұрады:
бiреуiн (горизонталды сызығымен) кассир толтырады (бiрiншi дана ретiнде ол
кiтапта қалады); екiншiсiн (горизонталды сызықсыз) беттiк және терiс
жағына көшiрме қағазы арқылы толтырады (ол парақтың жыртпалы бөлiгi).
Кассалық операциялардың жазбалары парақтың жыртылмайтын бөлiгiнде (“жұмыс
күнiнiң басындағы қалдық” жолынан кейiн) беттiк жағына жазылады. Парақты
алдын ала бөлу сызығы бойынша бүктейдi, сонда жыртпалы бөлiгi кiтапта
қалатын бөлiгiнiң астында болу керек. Жазбаларды парақтың жыртпалы емес
бөлiгiнiң келесi терiс жағына жалғастыру үшiн жыртпалы бөлiгiн беттiк
жағына қарай қайта бүктеп, горизонталды сызықтар бойымен жаза бередi. Есеп
беру бланкiлерi күннiң соңғы операциясына дейiн жыртылмайды.
Екiншi даналары жыртпалы болады және кассирдiң есеп беруiне қызмет
етедi. Егер кәсiпорында аздаған касса опреациялары жасалатын болса,
кассалық есеп беру үш-бес күнде бiр рет жасалуы мүмкiн. Кассирден
қабылданған есептеме деректерiн бүхгалтерия қызметкерлерi тексередi.
Кассада алушының ШКО қолхатымен немесе басқа құжатта расталмаған ақшалар
берiлгендiгi анықталса, бұл сома жетiспеушiлiк болып саналып, кассирден
өндiрiлiп алынады. Егер қолма қол ақшаның сомасы ККО-мен расталмаса, онда
олар кассаның артық ақшалары болып саналады және субъектнiнiң кiрiсiне
есептеледi. Кассадағы ақша қаражаттарының қолда бары мен қозғалысын есепке
алу үшiн активтiк 451, 452-шоттар қолданылады. Бұл шоттардың дебетi бойынша
ақшаның кассаға түсуi, кредитi бойынша – берiлуi көрсетiледi. Валюталық
кассадағы есеп субъектiнiң кассадағы есебiне ұқсас жүргiзiледi, бiрақ ККО-
де, ШКО-де және касса кiтабында қаражаттардың шетелдiк валютадағы және
теңгелiк баламасындағы сомасы көрсетiледi. Валюталық касса үшiн жеке
кассалық кiтап ашылады. Шетелдiк валютадағы қолма қол ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы ақпаратты теңгелiк бағасы және номиналы бойынша жинақтауға
Кәсiпорынның валюталық қаражаттарына талдамалы есеп жүргiзу карточкасы
арналған. Ол шетелдiк валютадағы бастапқы талдамалы есеп пен теңгедегi
жинақтамалы есептiң арасындағы аралық буын болып табылады. Қажет болған
жағдайда көлiк пен байланыстың объектiлерi 451-шотта мынадай аралық шоттар
аша алады: 4511- субъект кассасы,4512-операциялық касса.
Тауар кеңселерiнiң, пристаньдардың және пайдаланудағы учаскелердiң,
аялдама, өзен өткелдерiнiң кассасындағы билет және багаж кассаларындағы,
порттар мен вокзалдардың, байланыс бөлiмшесiнiң кассаларындағы ақша
қаражаттарының қолда бары мен қозғалысы 4512 шотта ескерiледi.
451-452 шоттар бойынша шаруашылық операциялры
1. Кассаға сатып алушылар мен тапсырыс берушiлерден ақша қаражатары
түстi Д-т 451,452 К-т 301
2. Вексель бойынша түстi Д-т451,452 К-т 302
3. Алынған қарыздар бойынша келтiрiлген залал үшiн жұмсалмаған есеп
беру сомаларын қайтару Д-т 451,452 К-т 333
4. Еншiлес кәсiпорындардан және өзге серiктестерден берешектiң түсуi Д-
т 451,452 К-т 321-322
5. Банк шоттарынан қолма қол ақшаның түсуi (чек бойынша) Д-т 451, 452 К-
т 431, 441
6. Қолма қол ақшалардың құрылтайшылардан түсуi Д-т 451, 452 К-т 511
7. Займдар қолма қол ақшамен алынды Д-т 451, 452 К-т 602, 603
8. Жалдық ақы, байланыс қызметi түсiмдерi және осы кезеңде басқа да
төленгендер Д-т 451, 452 К-т 611
9. Өнiмдердi, құжаттарды, қызметтердi, тауарларды қолма қол ақшаға сату
Д-т 451, 452 К-т 701, 702
10. НҚ,МЕА, БҚ қолма қол ақшаға сату Д-т 451, 452 К-т 721-723
11. Акциялар бойынша дивидендтер келiп түстi Д-т 451, 452 К-т 724
12. Оң бағамдық айырма Д-т 452 К-т 725
13. Алынған айыппұлдар, өсiмақылар, тұрақсыздық айыптары Д-т 451, 452 К-
т 727
14. Есеп беретiн сомалар кассадан берiлдi Д-т 333, К-т 451,452
15. Сақтандыру полистерi сатып алынды Д-т 341 К-т 451,452
16. Болашақ кезеңдер үшiн төленген жалдық төлемдер Д-т 342, К-т 451,452
17. Аванстар берiлдi Д-т 351, 352 К-т 451,452
18. Қолма қол ақша банктегi шотқа өткiзiлдi (қолма қол салуды мәлiмдеу
бойынша) Д-т 431, 441 К-т 451,452
19. Займды қайтару Д-т 602, 603 К-т 451,452
20. Дивидендтердi төлеу Д-т 621, 622 К-т 451,452
21. Жеткiзушiлердiң, мердiгерлердiң шоттары қолма қол ақшамен төлендi Д-
т 671 К-т 451,452
22. Жалақы берiлдi Д-т 681,682 К-т 451,452
23. Терiс бағамдық айырма Д-т 844, К-т 452
24. Кассаға түгендеу жүргiзген кезде анықталған ақша қаражаттарының
жетiспеушiлiгi Д-т 334, К-т 451,452
1) егер кiнәлi адам анықталмаса немесе сот оны өтеп беруден бас тартса
Д-т 821 (845) К-т 334
2) егер кiнәлi адам табылса Д-т 333 К-т 334
Кассаның кiрiсi бойынша операциялар №1 санды журнал-ордердiң
ведомосында, ал шығысы бойынша операциялар №1 санды журнал-ордерде
есептелiнiп жүргiзiледi.
Жоғарыда айтылып кеткен барлық кассалық операциялардың есебiн төмендегi
№2 сызбадан көруге болады.
Кассалық операциялардың есебiнiң сызбасы. №21
Ақша чектерi Кiрiс касса ордерi
Кассалық кiтап
Кассалық есеп беру
451, 452 шоттар дебетi бойынша 451, 452 шоттар кредитi
№1 ведомость бойынша №1 журнал-ордер
Бас кiтап
Қаржылық есеп беру
1.5 Банктердегi арнайы шоттардағы ақшалай қаржылар есебi
Кәсiпорындар ұйымдар, фирмалар өздерiнiң ақшалай қаржыларын сақтауға
банк мекемесiнен арнайы шот ашуына болады. Бұл шотта ашылған
аккредетивтердегi ақшалай қаржылар, чек кiтапшаларындағы ақшалай қаржылар,
банктердегi арнайы шоттардағы ақшалар және басқа да ақшалай қаржылыр
есептелiнедi.
Аккредитивтермен есеп айырысу. Шаруашылық субъектiлер 421-
Аккредитивтердегi ақшалай қаржылар - деп аталатын шотта жабдықтаушы және
басқа да кәсiпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың аттарына ашылған
аккредетивтегi ақша қаражаттарын есептейдi. Негiзiнен есеп айырысудың бұл
түрi басқа қаладағы (субъектi орналасқан жерден басқа жерде тұратын)
жабдықтаушылармен қолма қол ақшасыз есеп айырысу үшiн қолданылады. Есеп
айырысудың бұл түрi басқа қолма қол ақшасыз есеп айырысуға ұқсас болып
келедi. Бұл есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы өзiне қызмет көрсететiн
банк мекемесi арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған қызмет
көрсететiн банктен аккредетив ашады. Есеп айырысудың бұл түрi 1931 жылдан
қолданылып келедi. Аккредитивтердегi ақшалай қаржылар бойынша есеп айырысу
жабдықтаушыларға төлемнiң дер кезiнде төленуiн қамтамасыз етедi.
Аккредитив-сатып алушыға қызмет ететiн банк мекемесiнiң осы кәсiпорынды
немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субъектiсiне қызмет көрсететiн банк
мекемесiне тауарларының жiберiлгендiгiн немесе қызметтерiнiң
көрсетiлгендiгiн дәлелдейтiн құжаттар бойынша төлем төлеу жайлы тапсырмасы.
Аккредитив тек бiр ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады. Ал
аккредитивтiң мерзiмi жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келiсiм-
шартқа сәйкес бекiтiледi. Бұл шартта мыналар көрсетiлуi қажет:
1. Төлеушiнiң тапсырмасы бойынша аккредитивтi ашқан банктiң (банк
имитенттiң) аталуы
2. Аккредитивтiң түрi және оның орындалуы мен пайдалануының әдiсi мен
тәсiлi
3. Аккредитив бойынша қаржы (ақша) алу үшiн жабдықтаушының өзiне қызмет
ететiн банкке тапсыруға тиiстi құжаттардың толық тiзiмi және нақты
сипаттары
4. Тауарларды, материалдарды тиеп-жөнелткеннен немесе жұмыстарды,
қызметтердi орындағаннан кейiн құжаттардың банк мекемесiне тапсырылу
мерзiмi және олардың орындалуына қойылатын талаптар.
Жабдықтаушыларға аккредитив жайлы, яғни оның ашылғандығы туралы
хабарлау.
5. Басқа да керектi құжаттар мен шарттар.
Аккредитивтердiң өтелiнген (депоненттелген) және өтелiнбеген
(депоненттелiнбеген) - деп аталатын түрлерi ашылуы мүмкiн. Аккредитив
сонымен қатар керi шақырылатын және керi шақырылмайтын болып екi түрге
бөлiнедi.
Тапсырыс берушiнiң өзiнiң шотындағы ақша қаражаты есебiнен немесе оған
көрсететiн банкiнiң берген несиесiнiң есебiнен жабдықтаушы кәсiпорынға
қызмет көрсететiн банкке келiсiм - шарт бойынша алдын ала аударылған
қаржысы - Өтелiнген аккредетив (депоненттелген) болып есептеледi.
Ал сатып алушы кәсiпорын мен жабдықтаушы кәсiпорындарға қызмет
көрсетушi банк мекемелерi арасында аккредитивте көрсетiлген қаржы сомаларын
аударуға тек қана келiсiм-шарт жасалынып келiсiлген, яғни ақша әзiрге
аударылмаған болса онда бұл - Өтелiнбеген аккредитив түрi қатарына
жатқызылады.
Аккредитив ашу жайлы келiсiм-шартта қарастырылған келiсiмдердi
өзгертуге, жоюға тек сатып алушы, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кiрiспе 3
I БӨЛIМ. АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБIНIҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕМЕСI 5
1.1 Ақша қаражаттар операцияларын есепке алудың мәнi мен мақсаты 5
1.2 Есеп айырысу шоты операцияларының есебi 6
1.3 Валюталық шот операцияларының есебi 11
1.4 Касса операцияларының есебi 16
1.5 Банктердегi арнайы шоттардағы ақшалай қаржылар есебi 20
1.6 Төлем карточкаларының есебi 26
1.7 Ақша қаражаттар қозғалысының есебi 29
II. Ақша қаражаттар есебiнiң iшкi аудитi 33
2.1 Аудиттiң әдiстемелiк тәсiлi 33
2.2 Касса есебiнiң аудитi 37
2.3 Есеп айырысу шотының аудитi 44
2.4 Банктегi арнайы шоттардағы және жол үстiндегi нақты ақша қаражаттар
есебiнiң аудитi 52
Қорытынды 57
Пайдаланған нормативтi – құқықтық актiлер және арнайы әдебиеттер 60
Кiрiспе
Бухгалтерлiк есеп нарық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргiзушi
субъектiлерде ерекше маңызды орынға ие. Қазақстан нарық экономикасына
түгелiмен көштi, оны бүкiл әлемдiк қауымдастық та мойындады. Бұндай
жағдайда бiздiң республикамызда пайдасы жоғары, тұрақты, әлемдiк нарықта
бәсекелестiк қабiлетi бар кәсiпорындар неғұрлым көп болса, соғұрлым бiздiң
экономикамыздың деңгейi де жоғарлай бередi. Бұл бүгiн, ертең, алдыңғы отыз
жыл iшiнде де ең өзектi мәселелердiң бiрi болатыны Қазақстан
Республикасының Президентiнiң Қазақстан - 2030 деген халыққа жолдауында
да ерекше аталып кеткен. Ал кәсiпорын қызметiнiң дұрыс жолға қойылуы
көптеген факторларға байланысты болып табылады. Соның iшiнде бухгалтерлiк
есептiң, аудиттiң, оның iшiнде қаржылық есептiң, iшкi аудиттiң және
талдаудың дұрыс ұйымдастырылып жүргiзiлуi үлкен роль атқарады. Бұл
қызметтердiң мәнi тiрi ақпаратта. Ал кiм ақпаратқа ие болса, сол әлемдi
билейдi деген сөз бар. Бухгалтерлiк есептiң маңызын осыдан ақ бiлуге
болады.
Есепке алу мәлiметтегi кәсiпорынның және оның құрылымдық бөлiмшелерiнiң
қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлау
жасау үшiн, сөйтiп ел экономикасының даму заңдылықтарын зерртеу үшiн
қолданылады. Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында кәсiпорынның күрделi
экономикалық тетiгiн нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесiнiсiз, сондай –
ақ сенiмдi экономикалық ақпаратсыз басқару iс жүзiнде мүмкiн емес. Осы
тұрғыдан есептегенде ақша қаражаттарының есебi мен оның iшкi аудитi өзектi
болып есептелiнедi.
Бухгалтерлiк есептi халықаралық стандарттардың талабына сай жүргiзу
қазiргi кезде ең басты мәселе болып табылады. Осыған байланысты
бухгалтерлiк есеп пен аудитке жүктелетiн мiндетi қай кезде болмасын күрделi
болып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда ақша қаражаттар есебiн дұрыс
ұйымдастырудың рөлi зор.
Ақша қаражаттардың есебiн зерттеп бақылай отырып кез – келген
кәсiпорынның жабдықтаушылары мен клиенттерiнiң кiм екендiгiн, олардың
қандай тауар сататынын, қызмет көрсететiнiн, олармен қандай қарым –
қатынастарда, қандай тәртiпте, қандай құжат негiзiнде жүзеге асатынын көрiп
бiлуге болады.
Бұл жерде тағы маңызды бiр нәрсе – банк мекемесi. Жоғарыдағы айтылып
кеткен қарым – қатынастар қолма қолсыз есеп айырысу нысанында жүзеге
асырылса банк мекемесi де бұл қатынастарда өз үлесiн қосады. Яғни,
кәсiпорын банкi мен жабдықтаушы банкi арасындағы қатынастар жүзеге
асырылады. Бұл жерде банк қызметiмен де жақынырақ танысып, олардың
құжаттарының кәсiпорын құжаттарымен қандай байланысы бар екенiн көруге
болады.
Жоғарыдағы айтылып кеткен мәселелер менi қызықтырды, сондықтан
бухгалтерлiк есептiң ақша қаражаттар бөлiмiн кеңiрек ауқымда қарастырып,
бiтiру жұмысымның тақырыбы ретiнде таңдап алдым.
Бiтiру жұмысын жазудағы менiң басты мақсатым ақша қаражаттар есебiнiң
ұйымдастырылу тәртiбiн теориялық тұрғыдан тереңiрек зерттеп оны тәжiрибелiк
мәселелермен ұштастыру. Жоғарыда көрсетiлген мақсатқа жету үшiн, бiтiру
жұмысымның жазылу жоспарын құрдым. Жоспарда қарастырылған басты - басты
мәселелер келтiрiлген.
Тәжiрибелiк мәселелердi тiкелей өндiрiстiк iс – тәжiрибе өткен
кәсiпорында қарастырдым. Кәсiпорынның атауы Big Idea Group ЖШС.
Серiктестiк Қазақстан Республикасының 22 сәуiр 1998 – жылғы Жауапкершiлiгi
шектеулi және қосымша жауапкершiлiктi серiктестiктер туралы Заңына сәйкес
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк түрiнде құрылған заңды тұлға болып
табылады.
Серiктестiктiң атауы жазылған мөрi, дербес балансы, банктерде
есепшоттары бар. Серiктестiктiң Қазақстан Республикасының заңдарымен
белгiленген тәртiпте тiркелетiн өзiнiң тауар белгiсi мен символикасы бар.
Серiктестiк қызметiнiң мақсаты қатысушының мүддесiне шаруашылық
қызметтi жүзеге асыру жолымен табыс алу болып табылады. Бұл мақсатқа жету
үшiн Серiктестiк келесi қызмет түрлерiн жүзеге асырады:
- жарнама бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қызмет;
- жарнама компанияларын жоспарлау және өңдеу саласындағы қызмет;
- имидждер мен бейнелердi өңдеу саласындағы қызмет;
- жарнама өнiмдерiн өндiру;
- теледидар және радиобағдарламаларды өндiру, көшiрмелерiн жасау,
дыбыстандыру, тарату және т.б.
Серiктестiктiң бухгалтерлiк есебi 1С Бухгалтерия компьютерлiк
бағдарламасы бойынша жүзеге асады. Iшкi аудит жүйесi бар.
I БӨЛIМ. АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБIНIҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕМЕСI
1.1 Ақша қаражаттар операцияларын есепке алудың мәнi мен мақсаты
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлiгi жанындағы Бухгалтерлiк есеп
және аудит әдiстемесi департаментiнiң №4 № Ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есеп- деп аталатын бухгалтерлiк есеп стандартының бiрiншi бабында:
Кәсiпорындар мен ұйымдардың, яғни субьектiлердiң ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есебi осы деректi пайдаланушыларды түрлi операциялық және
инвестициялық қаржы қызметi бойынша есептi кезеңдегi ақша қаражаттарының
келiп түсуi, кiрiстелуi ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен
қамтамасыз етiп және оларға осы заңды тұлғаның, яғни субъектiнiң қаржы
жағдайындағы өзгерiстерiн бағалауына мүмкiндiк бередi делiнген. Ал осы
стандарттың екiншi бабында: Заңды тұлғалар, субьектiлер (банктер мен
бюджеттiк мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептi
осы стандарттың талаптарына сай жүргiзедi және есептi кезеңдегi қаржы
нәтижелерi есептемесiнiң құрамында (яғни сонымен бiрге) тапсырады
делiнген.
Барлық шаруашылық жүргiзушi субьектiлерде өндiрiлген өнiмдi сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негiзгi құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе бюджеттен тыс басқа да мекемелерге әртүрлi
төлемдердi төлеуге байланысты түрлi операциялар пайда болады. Әрбiр
кәсiпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бiр уақытта өндiрiлген өнiмiн
сатып немесе қызмет көрсетiп, жабдықтаушы ретiнде болатын болса, екiншiден
сол өнiмдердi өндiрiп шығару үшiн қажет болатын шикiзаттар мен
материалдармен жавбдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып
табылады.
Осындай кәсiпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және
берешек операциялар көбiне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы
арқылы жүргiзiледi. Қолма қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банк мекемесi белгiлеген ережелер мен тәртiпке
сәйкес жүргiзiлуi тиiс. Ақшаларды сақтау және қолма қолсыз ақшасыз есеп
айырысуды жүргiзу үшiн Қазақстан Республикасының банк мекемелерi:
1) ҚР Әдiлет министрлiгiнде тiркеуден өткен заңды тұлғаларға есеп
айырысу шоттарын ;
2) Шетелдiк валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есепке
алу үшiн заңды тұлғаларға валюталық шоттарды;
3) Бюджеттiк мекемелерге, олардың бюджеттен тыс қаражаттары бойынша,
қоғамдық ұйымдарға, өндiрiстiк, коммерциялық қызметпен айналысатын жеке
тұлғаларға ағымдық шоттарды;
4) Республикалық бюджетте тұрған мекемелерге бюджеттiк шоттарды;
5) Ұлттық банк мекемелерiндегi екiншi деңгейдегi банктерге
корреспонденттiк шоттарды ашады.
Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының бухгалтерлiк есебiн
жүргiзу мен оны ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:
1) Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезiнде
есептеу.
2) Субьектiдегi ақшалай қаржылардың түгелдiгiн және оларды дұрыс,
тиiмдi пайдалануды бақылау.
3) Есеп айырысу, төлеу тәртiбiн бақылау, кәсiпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кiрiстерi мен шығындарын дұрыс есептеу.
Ақша қаражаттарының бухгалтерлiк есебiнiң мiндеттерi:
1) Қолма қолсыз ақша аудару жолымен және қолма қол ақшамен қажеттi есеп
айырысуларды уақтылы және дұрыс жүргiзу.
2) Ақша қаражаттарының қолда бары мен қозғалысын және есеп айырысу
опрацияларын есептiк тiркелiмдерде толықтай және жедел түрде көрсету.
3) Бөлiнген лимиттерге, қорларға және сметаларға сәйкес ақша
қаражаттарын мақсаты бойынша жұмсаудың қолданыстағы ережелерiн сақтау.
4) Белгiленген мерзiмдерге ақша қаражаттары мен есеп айырысудың
жағдайына түгендеудi ұйымдастыру және жүргiзу. Мерзiмi кешiгетiн дебиторлық
және кредиторлық берешектердiң туындауын болдырмаудың мүмкiндiктерiн
iздестiру.
5) Кассадағы, есеп айырысу шотындағы және банктегi басқа шоттардағы
ақшалардың бар жоғы мен сақталуына бақылау жасау.
6) Есеп айырысу – төлем тәртiбiнiң сақталуына, материалдық құндылықтар
мен қызметтер үшiн сомалардың уақтылы аударылуына, сондай–ақ несие
тәртiбiнде алынған ақша қаражаттарының қайтарылуына бақылау жасау.
1.2 Есеп айырысу шоты операцияларының есебi
Барлық шаруашылық субъектiлер ақша қаражаттарын банктердiң сәйкес
мекемелерiндегi шоттарда сақтайды және мiндеттемелер бойынша төлемдердi
жүзеге асырады. Көп жағдайда бұл төлемдер қолма-қолсыз есеп айырысу
нысанында болады, ал қажеттi қолма – қол есеп айырысулар Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкiнiң нормативтi құжаттарымен бекiтiлген мөлшерде
ғана жүзеге асады. Заңды тұлғалар арасындағы төлем 4000 айлық есеп айырысу
көрсеткiшiнен артып кеткен жағдайда, есеп айрысу тек қолма – қолсыз түрде
жүзеге асу керек.( Ақша қаражаттарын сақтау және заңды тұлғалармен есеп
айырысу үшiн Қазақстан Республикасының банк мекемелерiнде банктiк шоттарды
ашады. Банктiк шот депозит қабылдаумен, келiсiм – шартта қарастырылған
клиентке банктiк қызмет көрсетумен байланысты операцияларды жүзеге асыру
бойынша банк пен клиент арасындағы келiсiм – шарт қатынастарын көрсету
амалы. Банктiк шоттар теңге мен шетел валютасында жургiзiлуi мүмкiн және
есеп айырысу (ағымдағы), жинақ, корреспонденттiк шоттар болып бөлiнедi.
Корреспонденттiк шоттар – (банктер мен ұйымдардың) банктiк
операциялардың жеке бiр түрлерiн ғана жүзеге асыратын банктiк шоттары.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – жеке және заңды
тұлғаларға, заңды тұлғалардың ерекше бөлiмшелерiне (филиалдар мен –
өкiлдiктер) ашылатын банктiк шоттар.2
Есеп айырысу шоты мынадай құжаттардың негiзiнде ашылады:
1) шотты ашу жөнiндегi өтiнiш;
2) қойылатын қол таңбалары мен мөр таңбаларының үлгiсi бар карточка;
3) субъектiнiң салықтық есепке қойылу фактiсiн растайтын салық
органының анықтамасы;
4) мемлекеттiк тiркеу туралы куәлiктiң көшiрмесi;
5) жарғы мен құрылтай шартының көшiрмесi (егер құрылтайшылар саны 1-ден
көп болса).
Есеп айырысу шотын ашқан шаруашылық субъектiсi оның иесi болып
табылады. Ол өзiне берiлген құқықтардың шегiнде осы шоттағы қаражаттардың
барлығына иелiк жасайды.
Ақшаларды қабылдауды, берудi және аударуды банк мынадай құжаттардың
негiзiнде орындайды:
1. Қолма- қол ақшаларды кассадан есеп айырысу шотына енгiзген кезде
қолма-қол ақша салымының мәлiмдемесi ресiмделедi. Қолма – қол ақша
салымының мәлiмдемесi түскен түсiмдi, депоненттелген еңбек ақыны
және қолма – қол ақшадағы басқа да сомаларды өз шотына қабылдау
туралы шот иесiнiң банкке деген бұйрығы. Мәлiмдеменi сиямен бiр
данада толтырады; қабылданған ақшаға банк квинтация бередi, ол шығыс
касса ордерiне тiркеледi.
2. Әртүрлi мақсаттар үшiн кассаға алынғанда–чек ресiмделедi. Чек
ресiмделуi - чек берушiнiң чек алушыға төлем құжатын беру арқылы
төлемнiң жүзеге асуын бiлдiредi.1
3. Басқа субъектiлермен есеп айырысқанда төлем тапсырмасы жазылады.
Төлем тапсырма – қызмет көрсететiн банкке өз ақшасын тапсырмада
көрсетiлген сомада бенефициар пайдасына аудару жөнiнде төлеушiнiң
тапсырмасы.
4. Субъект босатылған өнiмдердiң, орындалған жұмыстар мен қызметтердiң
құнын сатып алушыдан өндiрiп алуға тиiс болғанда – төлем талап
тапсырмасы жасалады. Төлем талап –тапсырмасы бенефициардың сатылған
тауарлар, көрсетiлген қызметтер, орындалған жұмыстар үшiн дәлелдеушi
құжаттар негiзiнде ақша аударушыға төлем ақыны жүргiзу туралы
талабы.
5. Шаруашылық iстерi жөнiндегi комиссияның бұйрығы, сот органдарының
атқарушы қағаздары есеп айырысу шотынан қаражаттар есептен
шығарылатын атқарушы құжат болып табылады.
Субъектiнiң шотынан барлық төлемдер есеп айырысу құжаттарының банкке
түсуiне қарай күнтiзбелiк кезек тәртiбiмен жүзеге асырылады. Банк төлеуге
қабiлетсiз деп жариялаған мiндеттемелер бойынша төлемдердiң кезектiлiгiн
банк мекемесiнiң басшылығы белгiлейдi. Банктер мезгiл- мезгiл немесе күн
сайын шоттардың иелерiне жүргiзiлген операциялар туралы хабарлап, есепке
алуға және есептен шығаруға негiз болған құжаттарды оған қоса берiп, оларға
есеп айырысу шотынан көшiрме жолымен құлақтандыру жасайды. Көшiрмеде банк
кодтайтын, қатаң түрде белгiленген көрсеткiштер болады. Бухгалтер банктен
алынған көшiрменi тексередi, құжаттарды таңдап, шоттардың кодын
(корреспонденциясын) қояды, ол жекелеген операциялар бойынша есептiк
тiркелiмдерге жазу үшiн талдау есебi баптарының кодын қояды.
Банктiң көшiрмесi есеп айырысу шоты бойынша талдамалы есептiң
тiркелiмiн өздiгiнен алмастырады және сонымен бiрге бухгалтерлiк жазулар
үшiн негiздеме қызметiн атқарады. Кәсiпорынның банктегi есеп айырысу шоты
кредиторлық берешектi көрсететiн пассивтiк шот болып табылады. Көшiрмеде
банк ақша қалдығын немесе кредит бойынша оның өсуi, ал дебет бойынша оның
есептен шығарылуын көрсетедi. Шаруашылық жүргiзушi субьектiнiң
бухгалтериясында керiсiнше, есеп айырысу шоты активтiк болып табылады. Ақша
қаражаттарының қалдығы мен өсуi дебет бойынша, ал кемуi (есептен шығару)
кредит бойынша көрiнiс табады. Банк көшiрмесiнiң деректерi бойынша есеп
айырысу шотындағы ақша қозғалысының есебi 441 – шотта жүргiзiледi.
441 – шот бойынша төмендегiдей шаруашылық операциялары жүргiзiледi:
1. Өнiмдер, жұмыстар мен қызметтер және сатып алушылар мен тапсырыс
берушiлерден алынған төлем сомасына Д- т 441 К-т 301
2. Төлеу мерзiмi басталғанда вексель берушiнiң вексельдi өтеуi Д-т 411
К-т 302
3. Еншiлес заңды тұлғалар берешектi өтеген Д-т 441 К- т 321,323
4. Жал, займ, қарыздар бойынша алынған % сомасына Д-т 441 К-т 332
5. Дебиторлық берешек өтеген кезде Д-т 441 К-т 333, 334
6. Аккредитивтердiң, лимиттелген чек кiтапшаларының пайдаланылмаған
сомалары есеп айырысу шотына есептелдi
Д-т 441 К-т 421, 422
7. Ақшаны кассадан есеп айырысу шотына өткiзгенде Д-т 441 К-т 451
8. Жарғылық капиталға салым ретiнде құрылтайшылардан қолма-қолсыз ақша
қаражаттары келiп түстi Д-т 441 К-т 511
9. Алынған несиелер мен займдардың сомасы есеп айырысу шотына келiп
түскен кезде Д-т 441 К-т 601-603
10. Аванс алынды Д-т 411 К-т 661,662
11. Алдағы кезеңдер есебiне алынған ақы Д-т 441 К-т 611
12. Акцияларға, облигацияларға салымдар жасалды Д-т 141-144, 401-403 К-т
441
13. Болашақ кезеңдер үшiн жалдық ақыны төлеу Д-т 342 К-т 441
14. Аванс берiлген кезде (алдын ала төлем) Д-т 351 352, К-т 441
15. Аккредетивтерге қаражаттар есептелдi, чек кiтапшасы ашылды Д-т 421,
422 К-т 441
16. Чек бойынша есеп айырысу шотынан қолма қол ақшалар алынды Д-т 451 К-
т 441
17. Займдар мен несиелердi қайтару (өтеу) Д-т 601-603 К-т 441
18. Акциялар бойынша дивиденттердi төлеу Д-т 621-622 К-т 441
19. Бюджетке салықтар аударылды Д-т 631,633,634 К-т 441
20. Еншiлес, тәуелдi, бiрлесiп бақыланатын тұлғаларға, жеткiзушiлер мен
басқа кредиторларға берешек өтелдi Д-т 641-643, 671, 678 К-т 441
21. Несиелер , қарыздар жалдау шарттары бойынша % төлендi Д-т 684 К-т
441
22. Айыппұлдарды, өсiмақыларды, тұрақсыздық айыптарын төлеу Д-т 821 К-
т 441
441- шотта көрсетiлген операцияларды есепке алу үшiн №2 журнал ордер
мен №2 ведомость қолданылады. Олардағы жазулар есеп айырысу шоты бойынша
банк көшiрмесiнiң және соларға қоса берiлетiн құжаттардың негiзiнде
жүргiзiледi. Құжаттар алдымен әрбiр күн үшiн жиынтықтарды сомалау арқылы
бiртектес жинақтамалы шоттар бойынша топтастырылады (кiрiстiк және шығыстық
құжаттар бөлек-бөлек), содан кейiн №2 журнал-ордерге (441– шоттың кредитi
бойынша) және 441-шоттың дебетi бойынша №2 ведомоске жиынтық бiр сомамен
жазылады.
№2 ведомостьке бiртектес жинақтамалы шоттар бойынша сомаларды жазудан
басқа, ай басындағы сальдо (қалдық) көрсетiледi де, ай iшiнде есептелген
дебеттiк және кредиттiк айналымдар ескерiлiп, ай соңындағы қалдық
анықталады. №2 ведомость бойынша жиынтық айналымдар мен сальдо ай соңында
Бас кiтапқа 441-шот бойынша көшiрiледi.
Есеп айырысу шотын жабу оның иесiнiң өтiнiшi бойынша:
- есеп айырысу шотын ашу үшiн тiптi болмағанда бiр ғана бөлiгiнiң
болмауына (дербес баланстың бар болуы және т.б.) әкеп соқтырған субъект
қызметi сипатының өзгерiсi кезiнде;
- субъектiнi құрған органның шешiмi бойынша;
- 3 ай бойы шотта қозғалыс болмаған кезде жүргiзiледi.
Шот жабылған жағдайда, сондай-ақ субьектiнiң атауы өзгерген кезде
шоттың иесi чек кiтапшасын пайдаланылмаған чектермен қоса банкке қайтаруға,
олардың нөмiрiн көрсетуге және есеп айырысу шотындағы қаражаттардың
қалдығын растауға мiндеттi.
Төлем тапсырмалары арқылы есеп айырысулар.
Төлем тапсырмалар тауарлы материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар
және көрсетiлген қызметтер үшiн есеп айырысу кезiнде және тауарлар мен
қызметтердiң алдын ала төлемiн, келiсiм шартта немесе заңмен қарастырылған
аванстық төлем жағдайларында қолданылады.
Төлеушi белгiленген нысан бланкiлерiнде тапсырманы банкке ұсынады.
Тапсырмадан басқа банк талабы бойынша төлеушi келiсiм-шарттарды, шот
фактураларды, төлемнiң мақсаттылығын дәлелдейтiн басқа да құжаттарды
көрсетуi тиiс. Төлем тапсырмалар онда көрсетiлген күннен бастап 10 күн
iшiнде банк-алушымен қабылданады. Олар төлеушiнiң шотында қажеттi
қаражаттар болған жағдайда ғана iске асады. Төлем құжаттары электронды да,
қағаз бетiнде де болуы мүмкiн. Негiзiнен төлем тапсырмалар екi данада болу
толтырылады: бiрiншiсi – банкте қалады, екiншiсi – ақша төлеушiге
қабылданғаны жөнiнде банктiң мөр таңбасымен қайтарылады.
Төлем тапсырманы толтырған кезде келесi реквизиттерi көрсетiледi:
- төлем тапсырма номерi;
- төлем тапсырма күнi;
- жеке идентификациялық код (ИИК) – аударушы мен бенефициардың банктiк
шотының номерi;
- ақша аударушы коды (КОд) және бенефициар коды (Кбе) – ол екi
символдан тұрады, бiрiншiсi – резиденттiк белгiсi, екiншiсi
экономика секторы;
- бенефициар – ақша қаражаттарды алушы;
- ақша аудару жөнiнде клиенттен тапсырма алатын банк аударушының
атауы
- банк бенефициар – ақша қаражаттарды келiсiм-шарт негiзiнде
қабылдаушы банк;
- аударушының банктiк идентификациялық коды (БИК)
- филиалдар арасындағы айналымдар коды (МФО)
- төлем мақсатының коды – ҚРҰБ нормативтi – құқықтық актiлерiмен
белгiленген үш символдан тұратын, жүзеге асатын төлемдердiң кодтық
белгiсi;
- бюджеттiк сыныптау коды – салықтардың (төлемдердiң) қайтарылуы
жүзеге асатын коды;
- валюталау күнi – бенефициар банктiк шотына ақша қаражаттардың
кiрiске алыну күнi, оны төлемдi жүргiзушi субъект белгiлейдi.
Төлем құжатында еш бiр түзетулерге жол берiлмейдi. Егер олар болатын
болса, онда банк бұл тапсырманы орындаудан бас тартып, үш күн iшiнде
құжатты клиентке қайтарады.
1.3 Валюталық шот операцияларының есебi
Резиденттер арасындағы операциялар бойынша нормативтi актiлермен
қарастырылған жағдайлардан басқа барлық төлемдер тек теңгеде жүзеге асу
керек. Қазақстан Республикасында резидент және резидент еместердiң
жүргiзетiн валюталық операциялары өкiлеттi банк пен банктiк емес қаржылық
мекемелерi арқылы жүзеге асады. Валюталық операцияларды жүргiзудiң негiзi
№115 2001ж. 20 сәуiрде Ұлттық Банк қаулысымен бекiтiлген Қазақстан
Республикасының Валюталық реттеу туралы № 54-1 1996ж. 24 желтоқсандағы
Заңы және Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргiзу
ережелерi болып табылады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудiң
негiзгi органы Ұлттық Банк болып табылады. Өкiлеттi банктерде заңды
тұлғалар – резиденттермен шетел валютасындағы шоттардың ашылуы, жүргiзiлуi
және жабылуы №266 2000ж. 2 маусымдағы Қазақстан Республикасының банк
клиенттерiнiң банктiк шоттардың ашылу, жүргiзiлу және жабылу тәртiптерi
туралы Нұсқаулықта көрсетiлген тәртiпте жүзеге асады. Заңды тұлға –
резиденттерiнiң тауарлар (жұмыс, қызмет) экспорты үшiн түсетiн валюталық
сомасы экспорт күнiнен бастап 120 күн iшiнде мiндеттi түрде банк шоттарына
кiрiске алынуы керек. Заңды тұлғалар – резиденттер резидент емес тұлғаға
төлем ақы жүргiзген кезде өкiлеттi банкке дұрыс ресiмделген құжаттарды
(келiсiм-шарттар, инвойстар, коноссаменттер т.б.) ұсынуы тиiс. Өкiлеттi
банктер валюта заңының орындалуын тексеру мақсатында жүзеге асып жатқан
валюталық операцияға тиiстi қажеттi қосымша ақпарат пен құжаттарды талап
етуге құқылы. Ағымдағы валюталық операциялар өкiлеттi банктер арқылы
шектеусiз жүргiзiледi. 2001ж. 31 наурызда №88( Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банк Басқармасымен бекiтiлген 1996ж. 24 желтоқсандағы Валюталық
реттеу туралы Заңға және Капитал қозғалысымен байланысты валюталық
операцияларды тiркеу ережелерiне сәйкес капиталдың резидент еместен
резидентке қозғалысымен байланысты операцияларды жүргiзу мен есебiн
ұйымдастырудың тәртiптерi бекiтiлген.
100 мың АҚШ доллар эквиваленттен асатын сомада мүлiктердiң Қазақстан
Республикасына келiп түсетiн, капитал қозғалысымен байланысты келесi
валюталық операциялар мiндеттi түрде тiркелуге тиiстi:
120 күннен астам резидент еместерден несие алу;
экспорт-импорт мәмiлелерiн резидент еместермен несиелеу;
Қазақстан Республикасына резидент еместердiң тiкелей және портфельдi
инвестициялар түрiнде инвестициялар;
Интеллектуалды меншiк объектiлерiне түгел құқықты иемденуiне резидент
еместердiң ақысын төлеуi;
Жылжымайтын мүлiкке меншiк құқығына иемденуiнiң резидент еместердiң
ақысын төлеуi;
Аталған операциялардың тiркелiмi сәйкес келiсiм-шартты (кредиттiк
немесе инвестициялық мәмiле, контракт, қатысушылар келiсiм-шарты) және
квартал сайынғы қаражаттардың қозғалысы туралы есеп берудi қамтиды
Заңды тұлғалар – резидент емес тұлғалармен заңды тұлға –
резиденттермен шетел валютасындағы есеп айырысулар қолма – қолсыз түрде
валюталық шоттағы қаражаттар көлемнiң шегiнде ғана жүзеге асады. Валюталық
қаржылар келесi көздерден құрылуы мүмкiн:
экспортты валюталық түсiм;
жарғылық капиталға үлес;
резидент еместердiң қаржылық көмегi (гранттар);
өкiлеттi банктердiң, шетел банктердiң, қаржылық ұйымдардың және басқа
да шетел заңды тұлғаларының валюталық несиелерi;
өкiлеттi банктер мен өкiлеттi ұйымдар арқылы iшкi нарықта теңгеге
сатып алынған валюта;
Орындалған жұмыстар мен көрсетiлген қызметтерге шетелдiк валюта, яғни
шетелдiң ақшасы арқылы есеп айырысу сол операция жасалған күнi Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банк мекемесi белгiлеген ақша айырбастау курсы бойынша
Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасымен (теңгемен) көрсетiлуi тиiс.
Шаруашылық субьектiлерi ақша қаражаттарын пайдаланады және әртүрлi
мынадай валюталарда:
ұлттық;
еркiн айырбасталатын (шетелдiк басқа валюталарға еркiн және шектеусiз
айырбасталатын);
тұйық (айырбасталмайтын) валютада (жақын шетел мен дамушы елдердiң
ұлттық валюталары);
клиринг валютасында (қарсылама талаптар мен мiндеттемелердi өзара
есепке алу негiзiнде қолма-қолсыз есеп айырысуға қатысушылар келiскен
валютада) операциялар жасайды.
ҚР Ұлттық Банкi Басқармасының 1997 жылғы 2 мамырдағы № 206 қаулысымен
бекiтiлген Қазақстан Реслубликасында валюталық операцияларды жүргiзудiң
ережесiне сәйкес валюталық операцияларды жасау үшiн заңды және жеке
тұлғалар өкiлеттi банктердiң бiрiнде валюталық шот ашады.
Шотты ашу үшiн заңды тұлғалар төмендегi құжатты тапсырады:
Валюталық шотты ашу туралы өтiнiш;
Құрылтай құжаттарының нотариалды расталған көшiрмесi;
Өкiлеттi тұлғалардың қойған қолдары мен мөртабан белгiсiнiң үлгiлерi;
Мемлекеттiк тiркеу туралы куәлiк;
Салық төлеушi ретiнде есепке қойғаны туралы салық органының
анықтамасы.
Резидент заңды тұғалардың валюталық шотты, жүргiзуi және жабуы
Клиенттердiң екiншi деңгейдегi банктерде банк шоттарын ашу, жүргiзуi және
жабу тәртiбi туралы 1997 жылғы 4 наурыздағы №61 Нұсқаулықта көзделген
тәртiппен жүргiзiледi.
9- Шетелдiк валютадағы операцияларының есебi БЕС–ына сәйкес
валютадағы операциялар болып табылады. Мұндай кезде субъект:
Мүлiктi (тауарлы –материалдық қорларды, негiзгi құралдарды және т.б.
айналым активтерiн) шетелдiк валютаға сатып алады немесе сатады.
Төленуге немесе алынуға тиiс сомасы шетелдiк валютада белгiленген
несиелердi алады немесе бередi.
Өзгедей жолмен активтердi шетелдiк валютаға сатып алады немесе сатады,
шетелдiк валютамен өзiне мiндеттеме алады немесе сол мiндеттемелер бойынша
валютамен есептеседi.
Заңды тұлға – резиденттерге валюталық операция бойынша есеп айырысуды
қолма-қол нысанда жүзеге асыруға рұқсат берiлмейдi. Валюталармен
операциялар жөнiндегi бухгалтерлiк есептегi жазулар бухгалтерлiк есептiң
шоттарында операция жасалған күнгi Ұлттық Банктiң бағамына қайта есептелген
ҚР-ның валютасында көрсетiлуге тиiс. Бұған қоса, валюталық шоттардағы ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы және шетелдiк валютадағы басқа операциялар
бойынша талдамалы шоттағы жазулар сонымен бiрге есеп айырысу немесе төлем
валютасында жүргiзiлуге тиiстi.
Шетелдiк валютамен есеп айырысу әдетте мынадай нысандарда жүргiзiледi:
1) Банктiк аударым-бұл бiр банктiң төлем тапсырмасының басқа банкке
пошта немесе телеграф бойынша салып жiберуiмен жүргiзiлетiн
операциясы;
2) Құжаттамалық инкассо – бұл импортшыдан (төлеушiден) ақша сомасын
немесе тауар құжаттарына қарсы белгiлi бiр мерзiмде төленетiндiгiн
растауды алуға экспортшының (кредитордың)
өз банкiне берген талсырмасы;
3) Құжаттамалық аккредитив – бұл-импортшы клиентiнiң талсырмасы
негiзiнде экспортшының пайдасына берiлген банктiк ақшалай
мiндеттеме.
Валюталық шоттар бойынша операциялар мынадай құжаттармен ресiмделедi:
1. қолма-қол валютаның (түсiм, пайдаланыпмаған сома, есеп беретiн
сомалар және басқалар) келiп түсуi валюталық кiрiс ордерiмен
ресiмделедi;
2. қолма-қол валютаның берiлуi (шығысы) –валюталық шығыс касса
ордерiмен (тапсырмамен);
3. шетелдiк жүрген бенефициарға (алушыға) валюта қаражатын аудару
аударым өтiнiшiмен ресiмделедi.
Валюталық шоттар бойынша операциялардың есебi төмендегi активтiк
шоттары бойынша жүргiзiледi:
- 431-Ел iшiндегi валюталық шоттардағы қолма-қол ақшалар
- 432 Шетелдегi валюталық шоттардағы қолма-қол ақшалар. 432-шотты
шетелдегi банктерде шоттары бар заңды тұлғалар пайдаланады. Мұндай
шотты ашу және сол бойынша операциялар жасау ҚР Ұлттық Банкiнiң
берген алдын ала рұқсаттың болуын талап етедi. Бұл орайда шаруашылық
жүргiзушi субъектiсi аталған шоттардағы қаражаттардың қалдығы
бойынша және басқа да мәлiметтер бойынша есептеменi ҚР Ұлттық Банкi
белгiлеген нысанда және мерзiмде тапсыруға мiндеттi. 431 шоттың
дебетi бойынша бастапқы қалдық, ақша қаражаттарының түсуi және соңғы
қалдық көрсетiледi. 431-шоттың кредитi бойынша субьектiнiң валюталық
шотынан қаражаттардың есептен шығарылуы (аударылуы, берiлуi) көрiнiс
табады. 431- шоттың кредитi бойынша операциялар банк көшiрмесiнiң
негiзiнде №2 журнал-ордерге, 431–шоттың дебетi бойынша №2
ведомостьке жазылады. Жиынтық айналым мен сальдо ай соңында Бас
кiтапқа көшiрiледi.
431 – шот бойынша төмендегiдей шаруашылық операциялары жүргiзiледi:
1. Экспортқа жөнелтiлген өнiмдер мен көрсетiлген қызметтер үшiн
шетелдiк сатып алушылардан түсiм түскен кезде Д-т 431 К-т 301;
2. Әртүрлi шетелдiк дебиторлардан берешектiң келiп түсуi Д-т 4312 К-т
334;
3. Бұрын берiлген аванстардың түсуi (қайтарылуы) Д-т 431 К-т 351, 352;
4. Шетелдiк валютадағы шоттан ел iшiндегi валюталық шотқа келiп түскенi
Д-т 431 К-т 432
5. Құрылтайшылардың жарғылық капиталға салымы шетелдiк валюртамен
түскен кезде Д-т 431 К-т 511
6. Шетелдiк валютамен несие, займ алу Д-т 431 К-тр 601-603;
7. Шетелдiк валютамен аванс алынғанда Д-т 431 К-т 661,661;
8. Тауарлы материалдық қорларды жеткiзуге, жұмыс және қызмет үшiн
шетелдiк валютамен берiлген аванс (алдын ала төлем) Д-т 351, 352 К-
т 431;
9. Шетелдiк валюта аккредетивке есептелдi Д-т 421 К-т 431;
10. Банктерден қолма қол шетел валютасын алу Д-т 452 К-т 431;
11. Несиелер, займдар берешек өтелдi (қайтарылды) Д-т 601-603 К-т 431;
12. Шетелдiк жеткiзушiлердiң шотын төлеу Д-т 671 К-т 431;
13. Өзге кредиторларға берешектердi өтеу Д-т 687 К-т 431;
14. Еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын заңды тұлғаларға
берешектердi өтеу Д-т 641-643 К-т 431;
15. Терiс бағамдық айырма Д-т 844 К-т 431;
Есеп айырысу мен валюталық шот боынша операциялардың есебiн келесi
беттегi №1 сызбадан көруге болады.
Есеп айырысу мен валюталық шоттар операцияларын есепке алудың сызбасы.1
№1 сызба
Ақшалай Нақты жарнаға Төлем Төлем талап
чектер хабарландыру тапсырмасы тапсырмасы
Банк көшiрмесi
431,432,441 дебетi бойынша №2 ведомость 431,
432, 441 кредитi бойынша журнал ордер
Бас кiтап
Қаржылық есеп беру
1.4 Касса операцияларының есебi
Қолма қол ақшаларды қабылдау, сақтау және жұмсау үшiн шаруашылық
жүргiзүшi субьектiлерде касса болады. Касса - бұл қолма қол ақшалар мен
өзге құндылықтарды қабылдауға, беруге және уақытша сақтауға арналған,
арнайы жабдықталған, яғни еденi мен төбесiнен ешқандай адам кiре
алмайтындай етiп жабылған, терезесi мен есiгiне темiрден тор қойылған және
дыбыстық белгi беретiн қондырғылар орнатылған, өрттен сақталатындай түрлi
материалдармен қалталып жасалған бөлмеде орналастыруды қажет ететiн
оқшауланған үй-жай. Касса операцияларын орындау кассирге жүктеледi.
Кассадағы нақты ақша қаражаттары кассирдiң мөрi сургуч арқылы басылып
жабылатын сейфте немесе темiр шкафта сақталынуы тиiс. Бұл сейфтiң кiлтi мен
сургуч басатын мөр кассирде, ал кiлттiң екiншi данасы белгiленген ыдысқа
салынып, аузы жабылып, кассирдiң мөрi басылып, кәсiпорын, яғни субьектiнiң
басшысында сақталады. Кассир жұмыс күнiнiң соңында кассаның тиiстi
жерлерiне тиiстi мөр таңбасын басып, күзетшiге тапсыруы тиiс. Кассадағы
ақшаның түгелдiгiне жұмысқа деген немқұрайдылық пен салақтық салдарынан
кәсiпорынның, субьектiнiң шеккен зардабына, әдейi қастандықпен немесе арам
ниетпен iстелген әрекет негiзiнде кәсiпорынға, ұйымға келтiрiлген
шығындарға касса қызметкерi, яғни кассир толық жауап бередi. Кәсiпорындар
мен ұйымдарда, субъектiлерде кассирлiк жұмысқа қызметкердiң тағайындалғаны,
орналасқаны жайлы бұйрық шыққаннан кейiн касса қызметкерiн касса
опрацияларымен таныстырып, кәсiпорын, яғни шаруашылық субьектiмен кассир
арасында жеке материалдық жауапкершiлiкке келiсiм шарт жасалуы керек. Касса
операцияларының есебi ҚР Ұлттық Банкi Басқармасының 1993 жылғы 23 шiлдедегi
№ 24 хаттамасымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының касса операцияларын
жүргiзудiң уақытша тәртiбiне сәйкес жүзеге асырылады.
Кассир ақша қаражаттарын банк мекемелерiнен ақша чектерi бойынша алады.
Кассалық ордерлер кассадағы ақшалай операциялар бойынша негiзгi
бастапқы құжаттар болып табылады. Қолма қол ақшаларды кассаға қабылдау бас
бухгалтер немесе ол өкiлеттiк берген тұлға қол қойған КО №1 нысанындағы
кiрiс касса ордерi бойынша жүргiзiледi. Қолма қол ақшаларды кассадан беру
КО №2 нысанындағы шығыс касса ордерi (ШКО) бойынша немесе шығыс касса
ордерiнiң мөртаңбасы қойылып, тиiстi түрде ресiмделген құжаттар (төлем
ведомосi, қолма қол ақшаны беруге өтiнiш, шоттар) бойынша жүргiзiледi.
Шығыс касса ордерiне бас бухгалтер мен басшысының қолы қойылған болу керек.
Егер шығыс касса ордерiне қоса берiлетiн құжатта рұқсат ету туралы басшының
қолы болса, онда оның ордерде қойған қолының болуы мiндеттi емес.
Субъектiнiң кассасынан адамдарға кассалық шығыс ету ордерi бойынша ақша
берген кезде касса қызметкерi нақты ақша алушы адамның төл құжатын немесе
өзiн куәландыратын басқа да құжаттарын көрсетудi талап етедi. Сонымен қатар
касса қызметкерi осы көрсетiлген құжаттарда берiлген, яғни жазылған
деректердi нақты ақша алушы адамның аты-жөнiн, құжатының нөмерiн және ол
құжатты кiм бергендiгiн, қай уақытта берiлгендiгiн кассалық шығыс ету
ордерiне жазуы керек. Кассадан нақты ақша алушы адамдар кассалық шығыс ету
ордерiне алып жатқан соманың теңгедегi бөлiгiн жазумен, ал тиынын сандармен
көрсетедi.
Кiрiс касса ордерi және оның квитанциясы, сондай-ақ шығыс касса ордерi
мен оны алмастыратын құжаттар сиямен немесе қаламсаптың сиясымен айқын және
түсiнiктi жазылуға немесе машинкалармен басылуға тиiс. Бұл құжаттарды
тазалауға, өшiруге немесе ескертiп болсын түзету жасауға болмайды.
Кәсiпорындар мен ұйымдарда жұмысшы қызметкерлерге жәрдем ақы, сыйақы,
еңбекақы төлеу үшiн төлеу ведомостары қолданылады. Бұл ведомостар тiркеу
журналына еңбекақы, жәрдемақы және сыйақыларды төлеп, үлестiрiп болғаннан
кейiн ғана тiркеледi. Кассалық ордерлер бойынша ақшаларды қабылдау немесе
беру тек олар жасалған күнi жүргiзiлуi мүмкiн. Кәсiпорынның кассасына нақты
ақшаны қабылдау немесе кассадан ақша төлеу барысында касса қызметкерi
кассалық кiрiс және шығыс ордерлерiнiң дұрыс толтырылғандығын бұл
құжаттарда кәсiпорын басшысы мен кәсiпорын бас бухгалтерi қолдарының болуын
және ордерлерде көрсетiлген қосымша құжаттардың түгелдiгiне тексеру
жүргiзуге, яғни қадағалауға мiндеттi. Бұл операциялар орындалғаннан кейiн
құжаттардың тиiстi жерiне касса қызметкерi өз қолын қояды және оған қоса
берiлген құжаттар мөртабан қоюмен немесе күнi көрсетiлген төлендi
жазуымен өтеледi. Кiрiс касса ордерлерi мен шығыс касса ордерлерi кассаға
берiлгенге дейiн бухгалтерияда кiрiс және шығыс касса ордерлерiн тiркеу
журналында (КО №3 нысаны) тiркелiнедi.
Касалық операциялардың есебiн кассир КО №4 нысанындағы Касса кiтабында
жүргiзедi. Әр бiр кәсiпорынның тек бiр ғана Кассалық кiтабы болады. Ол
тесiлiп байланған, нөмiрленген және мөрленген болуға тиiстi. Ондағы
парақтардың саны басшы мен бас бухгалтердiң қолдарымен расталған болу
керек. Кiтаптың соңғы бетiнде келесi жазба болу тиiс: Аталмыш кiтапта
барлығы ... парақ номерленген. Және басшы мен бас бухгалтердiң қолы
қойылады. Кәсiпорынның, ұйымның кассасына келiп түскен, кiрiстелген
немесе ұйымның кассасынан төленген, яғни шығысталған ақша қаражаттарының
кiмнен келiп түскендiгiн немесе кiмге не үшiн төленгендiгiн бiлу үшiн ол
операцияларға толтырылған құжаттардың номерi және бухгалтерлiк жазулар,
сонымен қатар кiрiстелген немесе шығысталған сомалар касса кiтабына жазылуы
тиiс. Жұмыс күнiнiң соңында кассир күн бойындағы операциялардың жиынын
касса кiтабына жазады да, кассада келесi күнге қалатын ақша қалдығын
шығарады. Бұл деректерге өзгерiс енгiзуге, өшiруге, түзетуге жол
берiлмейдi. Касса кiтабындағы жазулар көшiру қағазы арқылы 2 данада
жүргiзiледi. Кассалық кiтаптың әр бiр бетi екi бiрдей бөлiктен тұрады:
бiреуiн (горизонталды сызығымен) кассир толтырады (бiрiншi дана ретiнде ол
кiтапта қалады); екiншiсiн (горизонталды сызықсыз) беттiк және терiс
жағына көшiрме қағазы арқылы толтырады (ол парақтың жыртпалы бөлiгi).
Кассалық операциялардың жазбалары парақтың жыртылмайтын бөлiгiнде (“жұмыс
күнiнiң басындағы қалдық” жолынан кейiн) беттiк жағына жазылады. Парақты
алдын ала бөлу сызығы бойынша бүктейдi, сонда жыртпалы бөлiгi кiтапта
қалатын бөлiгiнiң астында болу керек. Жазбаларды парақтың жыртпалы емес
бөлiгiнiң келесi терiс жағына жалғастыру үшiн жыртпалы бөлiгiн беттiк
жағына қарай қайта бүктеп, горизонталды сызықтар бойымен жаза бередi. Есеп
беру бланкiлерi күннiң соңғы операциясына дейiн жыртылмайды.
Екiншi даналары жыртпалы болады және кассирдiң есеп беруiне қызмет
етедi. Егер кәсiпорында аздаған касса опреациялары жасалатын болса,
кассалық есеп беру үш-бес күнде бiр рет жасалуы мүмкiн. Кассирден
қабылданған есептеме деректерiн бүхгалтерия қызметкерлерi тексередi.
Кассада алушының ШКО қолхатымен немесе басқа құжатта расталмаған ақшалар
берiлгендiгi анықталса, бұл сома жетiспеушiлiк болып саналып, кассирден
өндiрiлiп алынады. Егер қолма қол ақшаның сомасы ККО-мен расталмаса, онда
олар кассаның артық ақшалары болып саналады және субъектнiнiң кiрiсiне
есептеледi. Кассадағы ақша қаражаттарының қолда бары мен қозғалысын есепке
алу үшiн активтiк 451, 452-шоттар қолданылады. Бұл шоттардың дебетi бойынша
ақшаның кассаға түсуi, кредитi бойынша – берiлуi көрсетiледi. Валюталық
кассадағы есеп субъектiнiң кассадағы есебiне ұқсас жүргiзiледi, бiрақ ККО-
де, ШКО-де және касса кiтабында қаражаттардың шетелдiк валютадағы және
теңгелiк баламасындағы сомасы көрсетiледi. Валюталық касса үшiн жеке
кассалық кiтап ашылады. Шетелдiк валютадағы қолма қол ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы ақпаратты теңгелiк бағасы және номиналы бойынша жинақтауға
Кәсiпорынның валюталық қаражаттарына талдамалы есеп жүргiзу карточкасы
арналған. Ол шетелдiк валютадағы бастапқы талдамалы есеп пен теңгедегi
жинақтамалы есептiң арасындағы аралық буын болып табылады. Қажет болған
жағдайда көлiк пен байланыстың объектiлерi 451-шотта мынадай аралық шоттар
аша алады: 4511- субъект кассасы,4512-операциялық касса.
Тауар кеңселерiнiң, пристаньдардың және пайдаланудағы учаскелердiң,
аялдама, өзен өткелдерiнiң кассасындағы билет және багаж кассаларындағы,
порттар мен вокзалдардың, байланыс бөлiмшесiнiң кассаларындағы ақша
қаражаттарының қолда бары мен қозғалысы 4512 шотта ескерiледi.
451-452 шоттар бойынша шаруашылық операциялры
1. Кассаға сатып алушылар мен тапсырыс берушiлерден ақша қаражатары
түстi Д-т 451,452 К-т 301
2. Вексель бойынша түстi Д-т451,452 К-т 302
3. Алынған қарыздар бойынша келтiрiлген залал үшiн жұмсалмаған есеп
беру сомаларын қайтару Д-т 451,452 К-т 333
4. Еншiлес кәсiпорындардан және өзге серiктестерден берешектiң түсуi Д-
т 451,452 К-т 321-322
5. Банк шоттарынан қолма қол ақшаның түсуi (чек бойынша) Д-т 451, 452 К-
т 431, 441
6. Қолма қол ақшалардың құрылтайшылардан түсуi Д-т 451, 452 К-т 511
7. Займдар қолма қол ақшамен алынды Д-т 451, 452 К-т 602, 603
8. Жалдық ақы, байланыс қызметi түсiмдерi және осы кезеңде басқа да
төленгендер Д-т 451, 452 К-т 611
9. Өнiмдердi, құжаттарды, қызметтердi, тауарларды қолма қол ақшаға сату
Д-т 451, 452 К-т 701, 702
10. НҚ,МЕА, БҚ қолма қол ақшаға сату Д-т 451, 452 К-т 721-723
11. Акциялар бойынша дивидендтер келiп түстi Д-т 451, 452 К-т 724
12. Оң бағамдық айырма Д-т 452 К-т 725
13. Алынған айыппұлдар, өсiмақылар, тұрақсыздық айыптары Д-т 451, 452 К-
т 727
14. Есеп беретiн сомалар кассадан берiлдi Д-т 333, К-т 451,452
15. Сақтандыру полистерi сатып алынды Д-т 341 К-т 451,452
16. Болашақ кезеңдер үшiн төленген жалдық төлемдер Д-т 342, К-т 451,452
17. Аванстар берiлдi Д-т 351, 352 К-т 451,452
18. Қолма қол ақша банктегi шотқа өткiзiлдi (қолма қол салуды мәлiмдеу
бойынша) Д-т 431, 441 К-т 451,452
19. Займды қайтару Д-т 602, 603 К-т 451,452
20. Дивидендтердi төлеу Д-т 621, 622 К-т 451,452
21. Жеткiзушiлердiң, мердiгерлердiң шоттары қолма қол ақшамен төлендi Д-
т 671 К-т 451,452
22. Жалақы берiлдi Д-т 681,682 К-т 451,452
23. Терiс бағамдық айырма Д-т 844, К-т 452
24. Кассаға түгендеу жүргiзген кезде анықталған ақша қаражаттарының
жетiспеушiлiгi Д-т 334, К-т 451,452
1) егер кiнәлi адам анықталмаса немесе сот оны өтеп беруден бас тартса
Д-т 821 (845) К-т 334
2) егер кiнәлi адам табылса Д-т 333 К-т 334
Кассаның кiрiсi бойынша операциялар №1 санды журнал-ордердiң
ведомосында, ал шығысы бойынша операциялар №1 санды журнал-ордерде
есептелiнiп жүргiзiледi.
Жоғарыда айтылып кеткен барлық кассалық операциялардың есебiн төмендегi
№2 сызбадан көруге болады.
Кассалық операциялардың есебiнiң сызбасы. №21
Ақша чектерi Кiрiс касса ордерi
Кассалық кiтап
Кассалық есеп беру
451, 452 шоттар дебетi бойынша 451, 452 шоттар кредитi
№1 ведомость бойынша №1 журнал-ордер
Бас кiтап
Қаржылық есеп беру
1.5 Банктердегi арнайы шоттардағы ақшалай қаржылар есебi
Кәсiпорындар ұйымдар, фирмалар өздерiнiң ақшалай қаржыларын сақтауға
банк мекемесiнен арнайы шот ашуына болады. Бұл шотта ашылған
аккредетивтердегi ақшалай қаржылар, чек кiтапшаларындағы ақшалай қаржылар,
банктердегi арнайы шоттардағы ақшалар және басқа да ақшалай қаржылыр
есептелiнедi.
Аккредитивтермен есеп айырысу. Шаруашылық субъектiлер 421-
Аккредитивтердегi ақшалай қаржылар - деп аталатын шотта жабдықтаушы және
басқа да кәсiпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың аттарына ашылған
аккредетивтегi ақша қаражаттарын есептейдi. Негiзiнен есеп айырысудың бұл
түрi басқа қаладағы (субъектi орналасқан жерден басқа жерде тұратын)
жабдықтаушылармен қолма қол ақшасыз есеп айырысу үшiн қолданылады. Есеп
айырысудың бұл түрi басқа қолма қол ақшасыз есеп айырысуға ұқсас болып
келедi. Бұл есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы өзiне қызмет көрсететiн
банк мекемесi арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған қызмет
көрсететiн банктен аккредетив ашады. Есеп айырысудың бұл түрi 1931 жылдан
қолданылып келедi. Аккредитивтердегi ақшалай қаржылар бойынша есеп айырысу
жабдықтаушыларға төлемнiң дер кезiнде төленуiн қамтамасыз етедi.
Аккредитив-сатып алушыға қызмет ететiн банк мекемесiнiң осы кәсiпорынды
немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субъектiсiне қызмет көрсететiн банк
мекемесiне тауарларының жiберiлгендiгiн немесе қызметтерiнiң
көрсетiлгендiгiн дәлелдейтiн құжаттар бойынша төлем төлеу жайлы тапсырмасы.
Аккредитив тек бiр ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады. Ал
аккредитивтiң мерзiмi жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы келiсiм-
шартқа сәйкес бекiтiледi. Бұл шартта мыналар көрсетiлуi қажет:
1. Төлеушiнiң тапсырмасы бойынша аккредитивтi ашқан банктiң (банк
имитенттiң) аталуы
2. Аккредитивтiң түрi және оның орындалуы мен пайдалануының әдiсi мен
тәсiлi
3. Аккредитив бойынша қаржы (ақша) алу үшiн жабдықтаушының өзiне қызмет
ететiн банкке тапсыруға тиiстi құжаттардың толық тiзiмi және нақты
сипаттары
4. Тауарларды, материалдарды тиеп-жөнелткеннен немесе жұмыстарды,
қызметтердi орындағаннан кейiн құжаттардың банк мекемесiне тапсырылу
мерзiмi және олардың орындалуына қойылатын талаптар.
Жабдықтаушыларға аккредитив жайлы, яғни оның ашылғандығы туралы
хабарлау.
5. Басқа да керектi құжаттар мен шарттар.
Аккредитивтердiң өтелiнген (депоненттелген) және өтелiнбеген
(депоненттелiнбеген) - деп аталатын түрлерi ашылуы мүмкiн. Аккредитив
сонымен қатар керi шақырылатын және керi шақырылмайтын болып екi түрге
бөлiнедi.
Тапсырыс берушiнiң өзiнiң шотындағы ақша қаражаты есебiнен немесе оған
көрсететiн банкiнiң берген несиесiнiң есебiнен жабдықтаушы кәсiпорынға
қызмет көрсететiн банкке келiсiм - шарт бойынша алдын ала аударылған
қаржысы - Өтелiнген аккредетив (депоненттелген) болып есептеледi.
Ал сатып алушы кәсiпорын мен жабдықтаушы кәсiпорындарға қызмет
көрсетушi банк мекемелерi арасында аккредитивте көрсетiлген қаржы сомаларын
аударуға тек қана келiсiм-шарт жасалынып келiсiлген, яғни ақша әзiрге
аударылмаған болса онда бұл - Өтелiнбеген аккредитив түрi қатарына
жатқызылады.
Аккредитив ашу жайлы келiсiм-шартта қарастырылған келiсiмдердi
өзгертуге, жоюға тек сатып алушы, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz