Шығындар мен табыстар есептерінің аудиті
Мазмұны
Кіріспе 2
1 - бөлім. Кәсіпорындардың табыстары мен шығындары есебінің теориялық
негіздері 8
1.1. Табыстар мен шығындар мәні, олардың бухгалтерлік есепте танылуы 8
1.2. Негізгі және негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар мен
шығындар есептері 15
1.3. Басқа да табыстар мен шығындар есептерінің ұйымдастырылуы 25
2- бөлім. Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындары есебінің
аудиті мен оларды талдау 32
2.1. Шығындар мен табыстар есептерінің аудиті 32
2.2. Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстылық деңгейін "Астанастрой -
холдинг" көрсеткіштері негізінде талдау 40
3-бөлім. Халықаралық есеп стандарттарына сәйкес табыстар мен шығындар
есебінің ұйымдастырылуы 50
3.1. Қазақстан Республикасындағы есеп жүйесінің халықаралық стардарттарға
көшуімен байланысты мәселелер 50
3.2. Шығындар мен табыстар есебінің ұйымдастырылуының шет елдік тәжірибесі
55
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 63
Қосымша бет – 1 66
Қосымша бет - 2 67
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың дамуы барысында орын алып отырған түбегейлі
өзгерістер еліміздегі бухгалтерлік есеп және қорытынды есеп беру жүйесіне
де өз әсерін тигізуде. Халықаралық бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп жүйесіне біртіндеп көшуді жүзеге асыру жолында көтеген
маңызды міндеттер мен мақсаттар айқындалуда. Бұл үшін ұлттық есеп жүйесінің
қалыптастырылуы талап етілуде. Осы мақсатта отандық есеп жүйесіндегі
реттеуші нормативтік-құқықтық негіздерге өзгерістер енгізілуде.
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды
есеп жөніндегі" заңына енгізілген 2002 жылдың 24 маусымындағы өзгерістері
мен толықтыруларына сәйкес ұйымдардың қаржылық қорытынды есепті құрастыруы
халықаралық қорытынды есеп стандарттары бойынша жүзеге асырылуы қажет.
Қазақстан Республикасының экономикасы әрекет етуші кәсіпорындар мен
ұйымдардың көпшілігімен және әртүрлілігімен ерекшеленеді. Бүгінгі таңдағы
шаруашылықты жүргізу талаптарына сәйкес кәсіпорындардың (ұйымдардың)
күрделі экономикалық механизмін басқару — толық және шынайы ақпараттармен
қамтамасыз етуші есеп жүйесінің жақсы ұйымдастырылуын қажет етеді. Есеп
жүйесінің мәліметтері тек кәсіпорынды және оның құрылымдық бөлімшелерін
басқару, мемлекеттік қорытынды есеп тапсыру, ағымдағы жоспарлар мен
экономикалық болжамдар жасау үшін ғана пайдаланылмайды, сонымен қатар,
еліміздің экономикасының даму заңдылықтарын жалпылама түрде зерттеуге
мүмкіндік береді.
Кәсіпорындардың басшылығы мен еңбекшілер ұжымдарының басты
қызығушылығын шикізаттар мен материалдарды үнемді және орынды жұмсау,
өндірістік қалдықтарды азайту, ақауларға жол бермеу, өнімдердің бәсеке
қабілеттілігін арттыру, оның сапасын жақсарту, өзіндік құнын азайту,
қоршаған орта заңдылықтарын сақтау сынды мәселелері сипаттайды. Халық
шаруашылығы салаларындағы әрбір кәсіпорынның (ұйымның) негізгі мақсаты өз
қызметі барысында ең жоғарғы мөлшердегі пайдаға кол жеткізу болып табылады.
Қазіргі шаруашылықты жүргізу жағдайларында қажетті табыс көлемінсіз қызмет
атқару мүмкін емес. Себебі кәсіпорындарда орын алған шығындардың жабылыуы
қажет, ал ол үшін табыс көлемі жеткілікті мөлшерде болуы керек.
Табыс дегеніміз нақты адамдардың, кәсіпорындардың немесе мемлекеттің
үлесіне тиісті, оларға өз қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ақша
сомаларының жиынтығы. Мысалы, мемлекеттік табыс - ұлттық табысты бөлу
немесе қайта бөлу нәтижесінде мемлекет үлесіне берілген ақшалай немесе
материалдық ресурстар болып табылады.
Табыс көлемі кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірістік — шаруашылық
қызметінің нәтижесіне баға беретін маңызды көрсеткіш. Қазақстан
Республикасының резиденті болып табылатын, міндетті түрде мемлекеттік
тіркеуден өткен жеке кәсіпкерлер мен Қазақстан Республикасында тіркелген
резидент емес ұйымдардың филиалдары мен өкілеттіліктері бухгалтерлік есеп
жүргізуге және қаржылық есеп тапсыруға міндеттеледі. Қаржылық қорытынды
есеп дегеніміз -ұйымдардың қызметтерінің нәтижелері, қаржылық жағдайы және
қаржылық жағдайындағы өзгерістер жөніндегі ақпарат болып табылады1[1].
Ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесіне баға берумен байланысты
қорытынды есептің негізгі элементтері — табыс және шығын.
Табыстар — есепті кезеңдегі активтердің немесе олардың құнының көбеюі,
міндеттемелердің азаюы түріндегі экономикалық тиімділіктің өсуі болып
табылады және бұл иеленушілердің үлестерінен тыс меншікті капиталдың өсуіне
әсер етеді.
Шығындар — есепті кезеңдегі активтердің немесе олардың құнының кемуі
және міндеттемелердің өсуі түріндегі экономикалық тиімділіктің азаюы болып
табылады және бұл меншікті капитал мөлшерінің иеленушілер арасында өзара
бөлінуінен тыс азаюына қарай әсер етеді.
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебі мен
аудиті тақырыбында дипломдық жұмыс жазу барысындағы менің негізгі мақсатым
— кәсіпкерлердің қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесін анықтайтын,
қаржылық жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіштер болып табылатын табыс және
шығын категорияларының табиғатын түсіну, олардың қалыптасуына әсер ететін
факторларды айқындау, қаржылық нәтижені анықтау әдістерімен танысу және
жалпы кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының есебін ұйымдастыру
ерекшеліктерін, оларға аудиторлық тексеру жүргізудің ерекшеліктерін зерттеу
және оқып - үйрену, және сонымен қатар, ұйымдардың табыстылығын сипаттайтын
негізгі көрсеткіштерді талдау мәселелерін қарастыру және табыстар мен
шығындар есебін жүргізудің шет елдерде қалыптасқан тәжірибесімен танысу
болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу мақсатында өз алдыма төмендегідей міндеттер
койдым:
- кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының бухгалтерлік
есебін жүргізудің, оларды аудиторлық тексерудің методикалық
негіздерімен танысу және оларды окып-үйрену;
- кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының түрлерін және
оларды есепке алу әдістерін зерттеу;
- табыстар мен шығындар есебі бойынша аудиторлық тексеруді
ұйымдастырудың ерекшеліктерімен танысу;
- кәсіпорынның табыстылығының негізгі көрсеткіштерін талдау;
- халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшу жағдайындағы
табыстар мен шығындар есебіндегі өзгешеліктермен танысу, шет
елдерде қалыптасқан тәжірибеге қатысты салыстыру.
Тақырыпты тереңірек қарастыру мақсатында еліміздегі бухгалтерлік есеп
жүйесінің ұйымдастырылуы мен жүзеге асырылуын айқындаушы маңызды
нормативтік - құқықтық актілерге, соның ішінде, "Бухгалтерлік есеп және
қаржылық қорытынды есеп жөніндегі" заң, "Салықтар және басқа да бюджетке
тиісті міндетті төлемдер жөніндегі заң", Қаржылық қорытынды есепті дайындау
және тапсыру жөніндегі концептуалдық негіздер", "Халықаралық қаржылық
қорытынды есеп стандарттары" және ұлттык "Бухгалтерлік есеп стандарттары",
"Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары", сонымен қатар қаржы,
статистика, салық салу және басқа салалардағы көптеген нұсқаулар мен
актілерге сүйендш. Сол сияқты, еңбектерінде табыстар мен шығындардың есебі,
аудиті және талдау мәселелерін зерттеген, М.И. Баканов, А.Д. Шеремет, Б.
Нидяз, Р. Энтони, В.К. Радостовец, К.Ш. Дюсембаев және тағы басқа отандық
және шетелдік авторлардың оқулықтарын да пайдаландым.
Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында Астанастрой Холдинг
жабық акционерлік қоғамының қаржылық - шаруашылық қызметіне сипаттама
беруші көрсеткіштер жүйесі қолданылды.
"Астанастрой-холдинг" жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік өкімет
ұйымдарында Астана каласының Ақмола аудандық әкімшілігінің 1993 жылдың 7
сәуіріндегі №1305 қаулысы бойынша тіркелген.
Құрылтай кұжаттарына сәйкес кәсіпорынның құрылуы барысындағы жарғылық
қорының мөлшері 44185 мың теңгені құраған, қазіргі құні қажетті мөлшерде
қалыптасқан.
"Астанастрой-холдинг" жабық акционерлік қоғамының құрылтайшылары 29
заңды тұлга және 104 жеке адамдар.
Кәсіпорынның екі тәуелді қоғамы бар.
"Астанастрой-холдинг" жабык акционерлік қоғамының қаржылық -
шаруашылық қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер кесте түрінде
келтірілген.
"Астанастрой-холдинг" жабық акционерлік қоғамының
қаржылық - шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері
(мың теңге есебінде)
Көрсеткіштер 2001 есепті жыл
Сома % есебінде
1. Өнімдер, жұмыстар, тауарлар, қызметтерді 10007
сатудан түскен (нетто) түсім (ҚҚС, акциз, басқа
міндетті төлемдер шегеріледі)
2 . Сатылған өнімдер, тауарлар, жұмыстар, 9331
қызметтердің өзіндік құны
3. Коммерциялық шығындар — —
4. Басқару шығындары — —
5. Сатудан алынған пайда (зиян) 676 117,97
6. Алынуға тиісті пайыздар — —
7. Төленуте тиісті пайыздар — —
8. Басқа ұйымдарга үлестік қатысумен — 0,17
байланысты табыстар
9. Басқа да операциялық табыстар 1 0,17
10. Басқа операциялық шығындар 96 16,75
11. Қаржылық-шаруашылық қызмет 581 101,4
нәтижесіндегі пайда (зиян)
12. Сатудан тыс басқа да шығындар — —
13. Есепті кезеңдегі баланстық пайда (зиян) 573 100,0
1 - бөлім. Кәсіпорындардың табыстары мен шығындары есебінің теориялық
негіздері
1.1. Табыстар мен шығындар мәні, олардың бухгалтерлік есепте танылуы
Елімізде нарықтык экономикалық қатынастардың дамуы мен халықаралық
есеп стандарттарына көшу шарттары әртүрлі түсініктердің айқындылығын талап
етеді. Мысалы, Қазақстандық ұлттық стандарттарда негізгі үғымдардың бірі
пайданың орнына әртүрлі табыстар түрлері көрсетілген. "Табыстар дегеніміз:
- қандай да бір қызмет нәтижесінде алынатын ақша немесе басқа
құндылықтар;
- өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) сату құны мен оларға жүмсалған
өндірістік шығындардың арасындағы айырма ретінде анықталған,
өндірістік — шаруашылық қызмет нәтижесі;
- құнды қағаздардың ағымдағы бағасының белгілі-бір мөлшердегі
пайызы түрінде анықталатын, кәсіпорын иеленушілеріне төленетін
дивидендтер мен пайыздар "2.
Табыстар белгілі-бір уақыт мерзімінде сатып алушыларға "берілген
немесе сатылған өнімдердің (тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің) ақшалай
өлшемдегі жиынтығын құрайтын болғандықтан оларды бухгалтерлік есепте тану
өте маңызды. Табыс сомасы сату құны бойынша бағаланады жөне төмендегі
шарттар орындалған жағдайда танылады:
1) табыс сомасы өте жоғары дәлдік дәрежесімен бағаланады;
2) келісім бойынша экономикалық тиімділік кәсіпорын үлесіне тиісті.
___________________
2-№ 5 Бухгалтерлік есеп стандарты Табыс
"Кәсіпорын қызметіндегі бір келісім-шартпен байланысты табыстар мен
шығындар бір мезетте танылады"3. "Табыстар сомаларының бухгалтерлік есепте
танылуы келесі жағдайлармен тікелей байланысты:
• беру (сату) барысында танылуы;
• берген (сатқаннан) кейін танылуы;
• берілуіне (сатылуына) дейін танылуы.
Табыстың танылу шарттары табысты алумен байланысты процестерді,
салалардың өзгешіліктерін және есептеу әдістерін анықтайды"4.
Табыстар мен шығындарды тану әдістері:
1. Сатылған өнімдер құнын бөліп төлеу әдісі бойынша табыс тек ақша
алынғаннан кейін танылады. Бұл әдіс бөлшек сауда мекемелерінде кең
танымал, себебі табыс толығымен шоттарға жазу арқылы және әр жылдың
пайдасы үшін бөлек есептелінеді.
2. Шығындардың орнын толтыру әдісі көбінесе орны толтырылмайтын
шығындар әдісі деп аталады, себебі шығындар сомасы табыс алынганға
дейін жабылуы қажет. Бұл әдіс ерекше тәуекелге бару кажет болған
жағдайларда пайдаланылады.
3. Орындалу пайызы әдісі бойынша табыс пен жалпы пайда сомасының
танылуы орындалу пайызын бағалау арқылы жүргізіледі. Орындалу
пайызы есепті кезең соңындағы барлық шығындарды пайыздар бойынша
жалпы шығындар сметасына бөлу арқылы анықталады. Бұл әдіс
құрылыста немесе материалдық өндірісте пайдаланылады. Әдісті
пайдалану үшін орындау көлемі мен шығындар арасындағы өзара
байланыс ең төмен дәрежеде болғаиы жөн.
________________
3- №5 Бухгалтерлік есеп стандарты "Табыс"
4-Библиотека бухгалтера и предпринимателя, 102001 г.
4. Нақты орындалу әдісіне сәйкес табыстар операция аяқталғаннан кейін,
яғни бір қызмет жүзеге асырылганнан кейін танылады.
5. Пропорционалды орындау әдісі бірнеше кезеңдік операциялар
орындалуына байланысты табыс сомасын тану әдісі.
6. Аяқталған операциялар бойынша табысты тану әдісі барлық жұмыстар
аякталғаннан кейін орындалады. Бұл әдісті жүк тасымалдаумен
айналысатын мекемелер қолданады.
7. Кассалық әдіс бойынша табыс ақша сомасы кассаға келіп
түскеннен кейін ғана танылады.
Кәсіпорындар тауарлы-материалдық қорларды сатумен, қызмет көрсетумен,
пайыз, роялти және дивидендтер түрінде пайда әкелетін өз активтерін
пайдалануға беру нәтижесінде табыс алады. Табыс сомаларының танылуы
алынатын табыстардың түрлеріне тікелей тәуелді. Тауарларды сатумен
байланысты табыстар сатып алушыға меншіктік құқық берілген жағдайда, орын
алуы мүмкін немесе нақты орын алған шығындар жоғары дәрежелі дәлдікпен
бағаланған жағдайларда танылады. Ал қызмет көрсетулермен байланысты
табыстар есепті кезең соңына дейін операцияның аяқталуы жоғары дәлдікпен
бағалануына байланысты және операцияның аяқталуына қажетті шығындар мен
нақты жүмсалған шығындар мөлшерінің жоғары дәлдікте бағалануына байланысты
танылады. Пайыз, дивиденд және роялти түріндегі табыстар төмендегі шарттар
орындалғанда танылады:
- пайыз сомасы нақты табыс сомасын есепке алу уақытына
арақатынасы негізінде танылады;
- роялти сомасы келісім шарт мазмұнына сәйкес, есептеу әдісі
бойынша танылады;
- дивидендтер акционерлердің алушы ретіндегі қүқығы
бекітілген жағдайда танылады.
Жалпы қорыта келе, табыс дегеніміз ақша сомасының өспелі қозғалысы
және ол тек белгілі-бір шарттардың орындалуына сәйкес танылады.
Кәсіпорындардың табыстарды алу көздері алуан түрлі.
1. Қалыптасу сипатына байланысты алғашқы және екінші гірІпІЗ табыстар
болып болінеді. Бірінші топқа сатудан түскен түсім, пайыз және қаржылық
салымдар бойынша алынған табыстар кіреді. Екінші топқа қорлар
құрамындағы өзгерістер мен негізгі қорларды қайта бағалау кезінде
қосылған құн түріндегі табыстар жатады.
2. Қызмет түрлеріне байланысты негізгі және негізгі емес қызметтер
бойынша алынған табыстар болып ажыратылады. Негізгі қызмет түрінен
алынған табыстарға сол есепті кезеңге қатысты, ұйымның қаржылық
қызметінің және өндірістік-кәсіпкерлік қызметтерінің нәтижесін құрайтын
табыстар жатқызылса, негізгі емес қызметтерден алынган табыстары оның
басқа да қызмет түрлерімен байланысты болады.
3. Пайда болу көздеріне катысты табыстар активті және пассивті болып
бөлінеді. Активті табыстарға кәсіпкерлік және еңбектік қызметтерге
байланысты табыстар, еркін мамандық иелерінің табыстары, жер және
жылмайтын мүліктермен байланысты алынган табыстар жатқызылады.
Пассивті табыстарға қызмет көрсетумен, ақпаратты пайдалануға берумен,
интеллектуалдық меншікті сатумен байланысты "бүркемелі" табыстары
мен материалдық-заттык құндылықтарды сатумен байланысты, пайыздар
және дивидендтер түрлеріндегі "бүркемелі емес" табыстары жатқызылады.
4. Жіктеп-талдауға байланысты табыстар операциялық табыстар (жалдық
төлем ақы, акциялар бойынша дивидендтер), төтенше жағдайлармен
байланысты табыстар (зілзала апаттары, өрт, т.б.), әртүрлі шешімдер
қабылдау нәтижесінде алынған басқа табыстар (активтердің тегін келіп
түсуі, оң курстық айырма), ерекше және сирек табыс түрлері болып
бөлінеді.
Кәсіпорындар өздерінің есеп саясатында алынатын және алынуы мүмкін
табыс сомаларын негізгі қызметпен байланысты және негізгі емес қызмет
нәтижесінде алынған деп нақты айқындауы қажет, себебі, олардың
кызметтерінің нәтижесінің қалыптасуына табыстардың дұрыс бөлінуі мен сәйкес
синтетикалық-жинақтау және аналитикалық-талдау шоттарының ашылуы тікелей
әсер етеді. Жоғарыда аталган табыстармен қатар болашақ есепті кезеңдердің
үлесіне тиесілі табыстар да болады. Олар алдағьг уақыт табыстары деп
аталады. Мұндай табыстарға жалдық төлем ақы, пәтер ақы, коммуналдық
қызметтердің өтемі түріндегі табыстар жатқызылады.
Кәсіпорындардың негізгі және негізгі емес қызметтерінің
нәтижелеріндегі табыстарының жиыны оның жалпы жиынтық табысын құрайды.
Жиынтық табыс сомасының дұрыс анықталуы шығындар мөлшеріне тікелей тәуелді.
Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарына сәйкес шығындар
дегеніміз — негізгі қызмет барысында орын алатын жұмсалымдар мен зияндар.
ІПығындар өнім өндіруге жұмсалған қорлардың құнын сипаттайды. Өнімнің
өзіндік құнын құрастырушы шығындар баптары орталықтандырылған түрде
анықталады. Шығындар есебін тиімді ұйымдастырудың басты алғышарттарының
бірі — оларды экономикалық негізде топтастыру болып табылады. Халықаралық
қаржылық қорытынды есеп стандарттары мен нарықтық экономикалық қатынастары
дамыған елдердің тәжірибесіне сәйкес шығындарды үш түрлі бағытта
қарастыруға болады:
1) өнімнің өзіндік құнын анықтау, өндірістік қорларды және
аяқталмаған өндірісті бағалау, пайданы анықтау;
2) басқару шешімдерін кабылдау, жоспарлау және болжау;
3) бақылау және реттеу.
Нақты міндеттер айкын болған жағдайда жоғарыда аталған бағыттар
бойынша шығындарды жіктеуге болады. Елімізде көп жылдар бойы шыптасқан жүйе
- өнімдердің өзіндік құнын анықтау бағыты болатын.
Экономикалық мазмұнына байланысты шығындар элементтері бойынша және
калькуляциялау баптары бойынша топтастырылады. Шығындар элементтері бойынша
топтастыру кәсіпорынның жалпы өндірістік - щаруашылық қызметіне
пайдаланылатын материалдық, еңбектік, қаржылық өорлардың көлемін анықтау
үшін қолданылады. Элементтер тізімі барлық кәсіпорындар үшін бірыңғай.
Өнімдердің өзіндік құнын құрайтын шығындар элементтері төмендегідей:
материалдық шығындар (қайтарылатын қалдықтар кұны шегеріледі); еңбек ақы
төлеу шығындары; әлеументтік қажеттілікке аудармалар; негізгі құралдардың
амортизациясы; басқа да шығындар.
Калькуляциялау баптары бойынша топтастырылуы өнімдердің жеке
түрлерінің өзіндік құнын анықтау үшін қажет. Бұл баптардың тізімі
өнеркәсіптің жеке салалары үшін олардың өндірісті ұйымдастыру және
технологиялық ерекшеліктеріне сәйкес бекітіледі. Калькуляциялық баптарға
мысалға, төмендегі баптар жатқызылады: шикізаттар мен материалдар;
қайтарылатын қалдықтар (шегеріледі); сатылып алынатын бұйымдар, жартылай
дайын өнімдер, сыртқы ұйымдардың өндірістік сипаттағы қызметтері;
технологиялық мақсатқа қажетті отын мен жылу; өндірістік жұмысшылардың
негізгі және қосымша еңбек ақысы; әлеументтік қажеттіліктер аудармалары;
өндірісті дайындау және игеру шығындары; жабдықтарды ұстау және күту
шығындары; цех шығындары; жалпы зауыттық шығындар; ақаулармен байланысты
жоғалтулар; басқа да өндірістік шығындар.
Өнімдердің өзіндік құнына қосу тәсіліне байланысты тікелей (тура) және
жанама шығындар болып бөлінеді. Тікелей шығындар өнімге тікелей қатысты
шығындарды сипаттаса, жанама шығындар, яғни өнім түріне тура қатысы жоқ
шығындар, олар сол кәсіпорында калыптасқан методика бойынша бөліп-
таратылады.
Технологиялық процеспен байланысына қатысты негізгі және үстеме
шығындар түрлері ажыратылады. Негізгі шығындар өнімдер өндірісіне тікелей
қатысты, ал үстеме шығындар жалпы кәсіпорын қызметін ұйымдастыру, оған
қызмет көрсету және басқарумен байланысты шығындар.
Пайда болу орына қарай шығындар өндірістік, яғни өнім өндірумен
байланысты және өндірістік емес, яғни сату процесіндегі шығындар болып
бөлінеді.
Шығындар жүйесін басқарудың функцияларының бірі — шығындарды
жоспарлау. Яғни, шығындар жоспарланған және жоспарланбаған болады.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болып
бөлінеді. Айнымалы шығындар көлемі өндіріс көлеміне пропорционалды кемиді
немесе өседі, яғни ұйымның іскерлік белсенділігін сипаттайды. Есепті
кезеңдегі өзгермейтін шығындар тұрақты болып табылады.
Шығындар көлемін бақылау мен реттеу процесі нақты шығын сомаларының
жоспарлы дәрежеден ауытқуын, ауытқу себептерін, жауапты адамдарды
анықтайды. Осы максатта шығындар реттелетін және реттелмейтін болып
табылады. Реттелетін шығындар мөлшері жауапкершілік орталығының қызметімен
байланысты, ал басқа шығындары реттелмейтін болады.
Шығындар да негізгі қызметпен және негізгі емес қызметпен байланысты
шығындар болып бөлінеді, бұл олардың дұрыс танылуы мен еселке алынуының
алғы шарты болады. Сатылған тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны сол
шығындармен байланысты табыс сомалары танылған есепті кезеңде шығын ретінде
танылады"5.
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебін
ұйымдастырудың тәртіптері мен ережелерін анықтаушы келесі түрдегі негізгі
нормативтік-құқықгық актілерді атауға болады:
- Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп жөніндегі" заңы, 24 маусым 2002ж.;
- Қаржылық қорытынды есепті дайындау және құрастыру жөніндегі
концептуалдық негздер;
- Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары және ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары. Стандарттарды пайдалану жөніндегі
методикалық нұсқаулар;
- Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары және шоттар жоспарын
пайдалану, яғни негізгі шоттар корреспонденциялары жөніндегі
методикалық нұсқау;
- Бюджетке төленетін міндетті түрдегі төлемдер мен алымдарды
сипаттаушы салық кодексі;
- Қаржы, статистика, құнды қағаздар, салық салалары бойынша
нұсқаулық материалдар, актілер және т.б. Ендігі кезекте
табыстар мен шығындар есебінің ұйымдастырылуын қарастырамыз.
___________________________
5 - № 7 Тауарлы-материалды корлар есебі Бухгалтерлік есеп стандарты.
1.2. Негізгі және негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар мен
шығындар есептері
Негізгі қызмет түрімен байланысты табыстар есебі Типтік шоттар
жоспарының 70-ші "Негізгі қызмет бойынша табыстар" бөлмшесінің шотында
жүргізіледі. Балансқа қатысты бұл шот пассивті, құрылымына карай
операциялық-нәтижелік шот болып табылады. Пассивті болғандықтан шоттың
кредиттік айналымы есепті кезеңдегі табыстар сомаларының жинақталуын
көрсетеді, ал дебеттік айналымнан ол сомалар жиыны қаржылық-нәтижелік 571
"Жиынтық табыс (зиян)" шотына есептен шығарылады. Бұл шот бойынша
құрастырылатын бухгалтерлік шоттар корреспонденцияларын төмендегідей түрде
сипаттауға болады:
1. Дт 301-303; 321-323; 441,451 Кт 701 - Дайын өнімдердің
(тауарлар, жұмыстар, қызметтердің) сатылуы.
2. Дт 611 Кт 701 - Алдағы уақыт табыстары сомасының есепті
кезеңде танылуы.
3. Дт 701 Кт 571 - Есепті кезең соңында шоттағы сомалар есептен
шығарылады, яғни шот жабылады.
701 шот бойынша аналитикалық есеп алынған табыстардың түрлеріне
байланысты ведомостерде немесе машинограммаларда жүргізіледі.
Негізгі қызмет түрімен байланысты бұрын сатылған тауарлардың
қайтарылуы, сату көлемі мен бағаға жасалған кемітулер есебі Типтік шоттар
жоспарының 71-ші бөлімшесінің активті синтетикалық шоттарында жүргізіледі.
Бұл бөлімшедегі 711 шот сатылған тауарлардың қайтарылуының есебін
жүргізеді, 712 шот сату көлеміндегі кемітулер есебін, ал 713 шот бағаға
жасалатын кемітулер есебін жүргізеді. 711-ші шотта сатып алушылардың бұрын
сатылған тауарларды қайтаруы жөнінде ақпарат жиналады. Бұрын сатылған
тауарлар осы тауар түріне тапсырыс берілмеуіне байланысты және тауар
ассортиментінің тапсырыс шарттарына сәйкессіздігі анықталған жағдайларда
қайтарылады. Бұл шот бойынша төмендегідей бухгалтерлік жазу құрастырылады:
1) Дт 711 Кт 301-303; 321-323 — құны төленбеген тауарлар,
айналымнан тыс активтердің қайтарылуы.
2) Дт 711 Кт 441,451,452 — құны төленген тауарлар, айналымнан тыс
активтердің қайтарылуы.
3) Дт 571 Кт 711 — қайтарылған тауарлар құны есепті кезең соңында
қаржылық-нәтижелік шотқа есептен шығарылады.
Нарықтық экономикалық қатынастары дамыған елдердің тәжірибесіне сай
сатуға әртүрлі кемітулер жасалады. Мысалы, жалпы сатып алушының алатын
тауарларының көлеміне кеміту коэффициентін пайдалану белгілі-бір есепті
кезеңдегі сату көлеміне қатысты жүргізіледі. Сонымен қатар басқа да кеміту
түрлері белгілі:
• қолма-қол есеп айырысуға байланысты кеміту - қолма-қол ақша төлеуші
сатып алушыларға қолданылады;
• "Сконто" кемітуі - төлем құжаттарында көрсетілген мерзімнен бұрын,
алдын-ала төлем жасаушылар пайдаланылады;
• Дилерлік кеміту — агенттер мен аралық байланыстырушыларға жасалатын
кемітулер және т.б.
712 шот активті, күрделі болғандықтаи бұл шот бойынша аналитикалық
есеп ведомостерінде, машинограммаларда жүргізіледі.
Бағаға жасалатын кемітулер дегеніміз тауардың бағасының жалпы
немесе шартты мөлшерінен төмендетілуі. Бағаға жасалатын кеміту процент
немесе сома түрінде бекітіледі. Оның төмендегідей түрлері қолданылады:
- сатылып алынатын тауарлар санына байланысты бағаны
кеміту;
- уақытша кеміту;
- сандық кеміту;
- арнайы кеміту.
Бағаға жасалатын кемітулер есебі 713 активті, күрделі шотта
жүргізіледі. Бұл 712 және 713 шоттар бойынша бухгалтерлік
корреспонденциялар жоғарыда келтірілген жазуларға сәйкес келеді.
Негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар есебі 72 бөлімше
шоттарында жүргізіледі. Шоттар пассивті, күрделі, синтетикалық шоттар болып
табылады. Бұларда материалды емес активтерді, негізгі құралдарды, құнды
қағаздарды сатумен байланысты операциялардан алынған табыстар, акциялар
бойынша дивидендтер мен пайыздар түріндегі табыстар, өкіметтің атқару
ұйымдарының субсидиялары түріндегі табыстары және басқа табыс түрлері
есепке алынады. "72 Негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар"
бөлімшесіндегі синтетикалық шоттар корреспонденциясын кесте түрінде
көрсетуге болады:
Кесте 1.
72 бөлімше шоттарымен байланысты бухгалтерлік жазулар:
№ Шаруашылық операциялары Шоттар корреспонденциясы
дебет Кредит
1. Материалды емес активтерді, негізгі 301-303, 721,722,723
құралдарды, инвестицияларды сату 321-323,
441, 451
2. Ұзақ мерзімді қаржы салымдары есептен 542 723
шығарылғанда құнының өсімшесінің азайтылуы
3. Акциялар бойынша дивидендтер мен пайыздар 332,441,451 724
4. Құнды қағаздарды номиналдық құнынан төмен 402 724
бағамен сатып алу нәтижесіндегі табыс
5. Алдағы уақыт табыстары сомаларын есепті
кезең табыстары ретінде есепке алу 611 724
6. Курстық айырма түріндегі табыстар 301-303,
321-323,
351,352,431,
432,452,511,725
601-603,
641-643,
661,662,671
7. Өкіметтің атқару ұйымдарының субсидиялары 441,451 726
8. Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан 101-103,106
айналымнан тыс және материалдық 121-126,
активтердің, ақшаның тегін келіп түсуі 201-206,208
221-223, 727
431,441,451
9. Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан айыппұл 301-303,333
түрінде алынатын сомалар 334,441,451 727
10.Негізгі күралдарды қысқа мерзімге жалға беру
нәтижесіндегі табыстар 334,441,451 727
11.Қысқа мерзімді қаржы салымдарының
ағымдағы құнының өзгеруімен байланысты 401-403 727
табыстар
12.Кәсіпорын жұмысшысының жалақысынан
келтірген залалын жабу мақсатында ұсталынған 681 727
сомалар түріндегі табыстар
13.72 бөлімше шоттарының есепті кезең соңында
жабылуы 721-727 571
Қәсілорындардың жалпы шығындарының құрамында өнімдерді (жұмыстар,
қызметтерді) өндіру және сатумен байланысты шығындар өте үлкен орын алады.
Себебі, өнімдердің өзіндік құны мен оның динамикасы есепті кезеңдегі
негізгі және айналымдағы құралдардың ұтымды пайдаланылуын, еңбек процесінің
тиімді ұйымдастырылуын және үнемдеу режимін сақтау дәрежесін сипаттайды.
Өндіріске бағытталған шығындарға сипаттама беруші басты көрсеткіш ретінде
өзіндік құн бағаны жобалау мен бекітуге негіз болады. Өзіндік құн
кәсіпорынды басқарудың құралы болып табылады. Сатылған өнімдер (тауарлар,
жұмыстар, қызметтер) бойынша шығындар кәсіпорынның негізгі қызмет түрімен
байланысты шығындары болып танылады және олардың бухгалтерлік есебі 80
"Сатылған өнімдердің өзіндік құны" бөлімшесіндегі 801-ші шотта
ұйымдастырылады. Бұл шот материалдық өндіріс кәсіпорындарындағы сатып
алушыға тиеп-жөнелтілген өнімдердің нақты өзіндік құнын анықтау үшін
қолданылады. Күрделі шот болғандықтан, оған керекті мөлшерде субшоттар мен
аналитикалық шоттар ашылады. Шот активті болғандықтан, дебеттік айналымы
есепті кезеңде тиеліп-жөнелтілген өнімдер, тауарлардың нақты өзіндік құнын
көрсетеді, ал кредиттік айналымы есепті кезең соңында олардың есептен
шығарылуын сипаттайды:
• Дт 801 Кт 221 "Дайын өнімдер" — сатып алушыға дайын өнімдер нақтылы
өзіндік құны бойынша жөнелтілді;
• Дт 801 Кт 900 "Негізгі өндіріс", 920 "Көмекші өндіріс" - тапсырыс
берушілерге орындалған жұмыстар мен қызметтер акті бойынша
тапсырылды;
• Дт 571 Кт 801 — сатылған өнімдердің (тауарлар, жұмыстар, қызметтер)
нақты өзіндік құны нәтижелік шотқа есептен шығарылды.
Ұйымдардың негізгі емес кызметтеріне байланысты орын алған шығындары
84 "Негізгі емес қызметпен байланысты шығындар" бөлімшесінің шоттарында
есепке алынады, Бұл бөлімше материалды емес активтерді, негізгі құралдарды,
құнды қағаздарды сатумен және басқаша есептен шығарумен байланысты
шығындарды, курстық айырма түріндегі шығындар мен басқа да көптеген
шығындар түрлерінің есебін жүргізуші активті, синтетикалық шоттарды
қамтиды. Активті шоттар болғандықтан есепті кезеңдегі жоғарыда аталған
активтерді есептен шығарумен байланысты шығындар сомалары олардың дебеттік
айналымында жинақталады және есепті кезең соңында ДТ 571 Кт 841-845
корреспонденциясымен қаржылық нәтижелік шотка есептен шығарылады.
Қызметтерінің негізгі және негізгі емес түрлеріне байланысты
шығындарынан басқа орын алуы мүмкін қосымша шығындар сомалары да есепке
алынады. Типтік шоттар жоспарының 811 "Тауарларды (жұмыстар, қызметтерді)
сатумен байланысты шығындар" шотында кәсіпорынның тауарларды сату
операцияларына қатысушы қызметкерлер мен жұмысшыларына есептелген еңбек
ақысы, еңбек ақыдан зейнет ақы және өлеументтік корларға аударылатын
сомалар, жұмысшыларының осы мақсаттағы жолсапар шығындары, сату
операцияларына қатысатын жабдықтарын сақтандырумен байланысты шығындары,
бұл операцияларға шығатын негізгі құралдардың тозуы мен оларды күту
шығындары, жүкті тасымалдап жеткізу, тиеу және түсірумен байланысты
шығындары, сату нарығын зерттеу және жарнамаларды орналастыру шығындары,
тауарларды орау және қораптарға салу шығындары, комиссиялық жиындар
сомалары және тағы басқа сату операцияларымен тікелей байланысты шығындары
есепке алынады. Есепті кезең бойында бұл сомалар шоттың активті болуына
байланысты оның дебеттік айналымын құрайды, ал есепті кезең соңында бұл
шығындар өнімнің толық өзіндік құнын есептеу үшін және жалпы қаржылық
нәтижені анықтау үшін есепке алынады. Нәтижені анықтау үшін шығындар 571
"Жиынтық табыс (зиян)" шотына есептен шығарылады. 811 шот күрделі
болғандықтан оған көптеген аналитикалық шоттар ашылады. Бұл шотта есепке
алынатын шығындардың номенклатуралық тізімі кәсіпорынның есеп саясатында
көрсетіледі. Есепті кезең шығындарына 811 шоттан басқа 821 "Жалпы және
әкімшілік шығындары" шоты да қатысты. Жалпы және әкімшілік шығындар
дегеніміз кәсіпорынның бүкіл өндірістік-шаруашылық қызметін басқару мен
кәсіпорынға жалпы қызмет көрсетумен байланысты және өндірілетін өнімнің
өзіндік құнына қосылмайтын басқа да шығындары болып табылады. Қазақстандық
ұлттық стандарттар бойынша тауарларды сату шығындары мен жалпы және
әкімшілік шығындарының есебі бухгалтерлік есептің 7-ші "Тауарлық-
материалдық қорлар есебі" стандарты бойынша уымдастырылады. Өнімдерді
өндіру шығындарымен салыстырғанда жалпы және әкімшілік шығындары өндіріс
көлеміне тәуелсіз болады. Бұл шығындар кезең шығындары деп саналады және
шартты тұрақты болып табылады, Мұндай шығындар өндіріс жүзеге асырылмаған
жағдайда да орын алуы мүмкін. Кезең шығындары есепті кезең соңында
кәсіпорынның жиынтық табысының сомасын азайтады. 821 шот активті
болғандықтан оның дебеттік айналымында кәсіпорынның есеп саясатында
көрсетілген баптар бойынша шығындар сомалары жинақталады. Осы баптар
номенклатурасы бойынша аналитикалық есеп жүргізіледі және есеп регистрлері
толтырылады.
Кәсіпорынның қызметі барысында орын алатын шығындардың бірі есептелген
пайыздар бойынша шығындар болып табылады. Пайыз дегеніміз қарыз алушының
оны берушіге төлейтін табыстың бір бөлшегі. Қарызға алынған капиталды
тиімді пайдалану процесінде қалыптасқан құн пайыз сомасын өтеу көзі болады.
Пайызды төлеумен байланысты шығындардың негізгілері банктен алынған несие,
қарыздар бойынша, жабдықтаушылардың қарыздары бойынша, жалға алынған
мүліктер бойынша пайыз төлеумен байланысты болады. Есептелген пайыздар
бойынша шығындар 831 "Пайыздар бойынша шығындар" деп аталатын активті,
күрделі шотта жургізіледі:
- Дт 831 Кт 684 "Төленуге тиісті пайыздар" - барлық
есептелген
пайыздар сомалары;
- Дт 684 Кт 423,431,441,451 — пайыз сомаларының төленуі.
Есепті кезең соңында 571 шотпен корреспонденцияланып жабылады, яғни
есептелген пайыздар сомаларына жиынтық табыс сомасы азаяды.
Барлық кәсіпорындар мен ұйымдар үшін өздерінің кызметтерінің
нәтижелеріне байланысты корпоративті табыс салығы бойынша бюджетпен есеп
айырысу өте маңызды. Себебі салықтар мен басқа міндетті төлемдер
Мемлекеттік бюджет табыстарының қалыптасуының негізгі көздері болып
табылады. Мемлекеттік бюджет дегеніміз жалпы мемлекеттік ақша қорының
қалыптасуы мен пайдаланылуының негізгі қаржылық жоспары болып табылады.
Кәсіпорындардың бюджетпен корпоративті табыс салығы бойынша есеп айырысу
шығындары 851 активті шотында есепке алынады. Есепті кезеңдегі төленуге
тиісті корпоративті табыс салығының есетелуі 851 дебетінеде 631 "Төленуге
тиісті корпоративті табыс салығы" шотының кредитінде көрсетіледі. Ал кейіге
шегерілген табыс салығының сомасы 632 шоттың кредитінде көрсетіледі. Есепті
кезең соңында табыс салығын төлеумен байланысты шығындар 571 шотқа есептен
шығарылады.
Барлық кәсіпкерлік кызметті жузеге асырушы ұйымдар мен кәсіпорындардың
жалпы қаржылық, өндірістік-шаруашылық жұмыстарының барысындағы алатын
табыстары мен шығындарының бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуымен таныса
келе төмендегідей түрде қорытындылауға болады:
• Кәсіпорындардың табыстары мен шығындары есебін жүргізуші шоттар тек
бір есепті кезеңге ашылады, сол уақыт аралығында табыстар сомалары 7
бөлім шоттарының кредиттік айналымын, ал шығындар сомалары 8 бөлім
шоттарының дебеттік айналымын құрайды, бұл шоттар есепті кезең
аяқталғанда 571 "Жиынтық табыс (зиян)" шотымен өзара
корреслонденциялана отырып жабылатын уақытша шоттар болып
табылады.
1.3. Басқа да табыстар мен шығындар есептерінің ұйымдастырылуы
Кәсіпорындар (ұйымдар) қоғамдық-экономикалық бірліктер болғандықтан
олардың қоғамда орын алыл отырған жағдайлардан тыс өмір сүруі мүмкін емес,
сол себепті зіл-зала апаттарын, төтенше жағдайларды ескрмеуге болмайды.
Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарының 86 "Төтенше жағдайлар мен
тоқтатылған операциялар бойынша табыстар (зияндар)" бөлімшесінің шоттары
осы мақсатқа арналған. Бұл бөлімше шоттары табыстар мен зияндар сомаларын
екі жақты сипаттайды. Зиян сомалары есепке алынғанда шоттар активті, ал
табыстар сомалары есепке алынғанда пассивті шоттар құрылымына сәйкес есеп
жүргізеді. Сонымен қатар шоттарда аналитикалық есеп ұйымдастырылуы мүмкін.
861 "Зіл-зала апаттары нәтижесіндегі орны толтырылмайтын зияндар"
шотында есепке алынатын орны толтырылмайтын зияндар кәсіпорындар
мүліктерді, кәсіпкерлік тәуекелін сақтандыру жөнінде келісім-шарт жасамаған
жағдайда туындауы мүмкін. Шоттың дебетінде есепке алынған орны толмайтын
зиян сомасы есепті кезең соңында 571 шотқа есептен шығарылады.
Кәсіпорындар қажетті сақтандыру келісім-шарттарды жасағаннан кейін зіл-
зала апаттары нәтижесінде алынған табыстары мен шеккен зияндарының сомалары
862 шотта есепке алынады. Зіл-зала апаттары нәтижесінде кәсіпорындардың
пайдасының көбеюі сақтандыру келісім-шартына сәйкес сақтандырушы мекеме
жойылған мүлік құнын толық өтеген жағдайда жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл
жағдайда кәсіпорын зақымдалған мүлікті толық бұзу нәтижесінде алынған
қосалкы бөлшектер түрінде пайда алуы мүмкін. Мұндай операция шоттарда
төмендегідей түрде көрсетіледі:
• Дт 203-206, 208 Кт 862 — зіл-зала апаты нәтижесінде зақымдалған,
жарамсыз мүліктерді бұзу арқылы алынған пайдалынлуы немесе
сатылуы мүмкін қосалқы бөлшектер және басқа да материалдар құны.
Көсіпорынның экономикалық, өндірістік немесе сауда қызметтерінің
маңызды бағытын құрайтын операцияларының тоқтатылуы немесе пайдаланылып
отырған активтерінің сатылуына байланысты тоқтатылған (үзілген) операциялар
пайда болады. Осындай олерациялармен байланысты кәсіпорынның кызметі, оның
активтері, міндеттемелері, табысы мен зияны бухгалтерлік есепке алынады.
Қаржылық қорытынды есепке қосымша түсініктеме жазбаларда әрбір тоқтатылған
операция бойынша оның сипаты; салалық және географиялық сегменттері;
операцияның нақты тоқтатылған мерзімі; тоқтаудың тәсілі; пайда мен зиянды
есепке алу жөніндегі есел саясаты; есепті кезеңдегі табыс пен таза табыс
және зиян сомалары ашып көрсетілуі қажет. Мұндай табыстар мен зияндар
сомалары 863 шотта есепке алынады. Шот есепті кезең соңында 571 шотпен
корреспонденциялана отырып жабылады.
Төтенше жағдайлармен байланысты басқа табыстар мен зияндар сомалары
864 шотта есептеледі. Кәсіпорындардың құнделікті қарапайым қызметтерінен
өзгеше жағдайлар төтенше жағдайлар деп түсініледі, және де олар
қайталанбайды немесе жиі орын алмайды деп қарастырылады. Төтенше жағдайлар
нәтижесіндегі табыстар мен зияндар қорытынды есепте көрсетіледі және
олардың мәні түсініктеме жазбаларда ашылып көрсетіледі. Кәсіпкерлер қызметі
барысында төтенше жағдайлардың орын алуы әбден мүмкін, себебі кәсіпкелік
қызмет тәуекелді талап етеді, сондықтан күтпеген жағдайлардың орын алуы
түсінікті жағдай. Мұндай табыстар 864 шоттың кредиттік айналымында,
шығындар дебеттік айналымында есепке алынады. Бұл шот та есепті кезең
аякталганда жиынтақ табыстар немесе зияндар шотымен корреспонденцияланады
және жабылады.
Бүгінгі таңдагы кәсіпкерлік кызметтің даму шарттарына сәйкес еншілес,
тәуелді және өзара бірлесіп бақыланатын завды тұлғалар арасындағы үлестік
қатынастардың орын алуы да мүмкін. Үлестік қатынастар бойынша алынған
табыстар мен шығындар типтік шоттар жоспарындағы 871 "Басқа ұйымдарға
үлестік қатысу нәтижесіндегі табыстар (зияндар) шотында" есепке алынады.
Шот - активті, күрделі. Сондықтан аналитикалық есел әрбір ұйым бойынша
жргізіледі. Бұл шот бойынша төмендегідей бухгалтерлік жазулар жазылады:
• Дт 14 "Инвестициялар" бөлімшесі шоттары Кт 871 — инвестордың
келісімі мен үлес қосушылардың шешімі бойынша үлестік қатысу
нәтижесіндегі алынған табыс сомасының қаржылық инвестициялар
құнын көбейтуге бағытталуы;
• Дт 441 "Есеп айырысу шоты" Кт 871 - басқа ұйымдарға үлестік
қатысу нәтижесіндегі табыстардың инвесторға аударылуы;
• Дт 332 "Есептелген пайыздар" Кт 871 - үлестік қатысуға байланысты
табыс сомасының есептелуі;
• Дт 441 Кт 332 — үлестік қатысу нәтижесінде табыс сомасының есеп
айырысу шотына кірістелуі:
• Дт 871 Кт 141-144 — үлестік қатысу нәтижесінде шеккен зиян
сомасына.
Егер инвестиция салынатын еншілес, тәуелді және өзара бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалар үлестік қатынастар нәтижесінде шекен зиян
сомасын өз қызметінің қаржылық нәтижесі ретінде есепке ал атын болса мұндай
операциялар 871 шотта есепке алынбайды. 871 шоттың дебеттік және
кредиттік айналымында жинақталған сомалар 571 шотқа есептен шығарылады.
Кәсіпорындардың қызметі барысында тек болашақ кезеңдерде ғана
өндірістік шығындар құрамына қосуға болатын шығындары болуы мүмкін. Мұндай
шығындарға жаңа өндірістерді, цехтарды, агрегаттар мен кәсіпорындарды
игерумен байланысты шығындар; жаңа өнім түрлері мен жаңа технологияны игеру
және дайындаумен байланысты шығындар; тау-кен жұмыстарын дайындаумен
байланысты шығындар; жерді жыртумен байланысты шығындар; кәсіпорынның
ашуышы немесе өндірісті кеңейту барысында жаппай жұмысшыларды қабылдаумен
байланысты шығындар; жалдаушы есебінен жүргізілетін жалға алынған негізгі
құралдарды күрделі жөндеумен байланысты шығындар; техникалық әдебиеттерге,
газеттер мен журналдарға жазылумен байланысты шығындар; келесі есепті кезең
үшін төленген жалдық төлем ақымен байланысты шығындары; алдын-ала
сактандыру төлемдерін төлеумен байланысты шығындар және басқа да шығындар
түрлері жатқызылады. Алдағы уақытқа қатысты шығындар есебі 341-343 активті
синтетикалық шоттарда жүргізіледі. Есепті кезең бойында есептелген шығындар
сомалары осы шоттардың дебеттік айналымында есепке алынады, ал есепті кезең
соңында осы кезеңге қатысты шығындар сомалары өндірістік шығындар құрамына
қосылады, Кәсіпорын әрбір жыл үшін өндірістік шығындар құрамына қосылуы
тиіс сомаларды есептейді және оларды негіздейді. Осы есепті кезеңге қатысты
шығындар 34 "Алдағы уақыт шығындары" бөлімшесінің шоттарының кредитінен
сәйке шоттардың, мысалы 126, 811, 821, 935 шоттардың дебетіне жазылады. Жыл
сайын алдағы уақыт шығындарының сомалары түгендеуден өткізіледі, яғни
түгендеу арқылы шығындардың қалдығы анықталады және оларды есепті кезең
шығындарына жатқызудын дұрыстығы тексеріледі.
Шығындар мен қатар кәсіпкерлік қызмет барысында болашақ кезеңдерге
қатысты табыстар да алынуы мүмкін.
Алдағы уақыт табыстары дегеніміз осы есепті кезеңде алынған, бірақ
алдағы кезеңдерге қатысты табыстар болып табылады. Есепті кезеңдер
арасындагы табыстардың өзара дұрыс бөлінуі кәсіпорын қызметінің жалпы
қаржылық-шаруашылық кызметінің нәтижесін нақты анықтау, салық салу және
қорытынды есеп тапсыру үшін өте маңызды. Алдагы уақыт табыстарының есебі
611 "Алдағы уақыт табыстары" шотында жүргізіледі. Шот пассивті,
синтетикалық болып табылады, сондықтан алдағы уақыт табыстарының есептелуі
оның кредитінде, ал есепті кезеңге қатысты мөлшері дебетінде көрсетіледі.
Қажеттілігі анықталған жағдайда бұл шотта сонымен қатар өткен кезеңдерге
қатысты жетіспеушіліктер, артық жүмсаулар, ұрлықтар бойынша қарыз
сомаларының келіп түсуі, құндылықтардың жетіспеушілігіне байланысты кінәлі
адамдар есебінен өтелуі тиісті сомалар мен құндылықтардың баланстық құндары
арасындагы айырма сомалары да есепке алынады.
Жалпы кәсіпкерлік қызметпен айналысу барысында орын алуы мүмкін
шығындар мен табыстардың барлығын салыстыру мақсатында бухгалтерлік есептің
типтік шоттар жоспары бойынша 571 "Жиынтық табыс (зиян)" шоты
пайдаланылады. Бұл шот өзінің құрылымы бойынша қаржылық-нәтижелік шот болып
табылады және бір жаннан активті, екінші жағынан пассивті шот кызметін
атқарады. Есепті кезенде 70,72,86,87 бөлімшелер шоттарында жинақталған
табыстар сомалары мен 80,81,82,83,84,85,86,87,71 бөлімшелер шоттарындағы
есепті кезең бойында орын орын алған барлық шығындар сомалары есепті кезең
соңында 571 шотта жииақталады (1 қосымша бетті қараңыз). 571 шоттың
дебеттік және кредиттік айналымындағы жиынтық сомалар өзара салыстырылып
шаруашылық-қаржылық қызмет нәтижесі анықталады. Бұл шотта өз алдына уақытша
шот болғандықтан есепті кезең соңында 561 "Есепті кезеңдегі бөлінбеген
пайда (жабылмаған зиян)" шотымен корреспонденциялана отырып жабылады.
Нәтиже табыс болған жағдайда ол сома 571 шот дебетінен 561 шоттың кредитіне
жазылады, ал керісінше зиян болған жағдайда 571 шот кредитінен 561 шоттың
дебетіне жазылады. 571 шот қарапайым болғандықтан аналитикалық есеп
жүргізуді талап етпейді.
Бөлінбеген пайда немесе жабылмаған зиян сомаларының есебі есепті
кезеңдегі жөне өткен кезеңдегі деп бөлек қарастырылады, яғни бөлек есепке
алынады. Оларды есепке алуға 56 "Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)"
бөлімшенің шоттары арналған. 561 шот есепті кезеңдегі бөлінбеген пайда
(жабылмаған зиян) есебін жүргізеді. Есепті кезеңнің зиянының сомасы
кәсіпорынның резервтік капиталы есебінен жабылуы мүмкін, бұл жағдайда
төмендегідей жазу жазылады:
• Дт 551 "Заңмен бекітілген мөлшердегі резервтік капитал" Кт 561 —
резервтік капиталдың зиян сомасын жабуға бағытталуы.
Ал есегтті кезендегі бөлінбеген пайда сомасы төмендегі жағдайлармен
байланысты өсуі мүмкін:
• Дт 54 "Қосымша төленбеген капитал" Кт 561 — негізгі құралдар мен
үзақ мерзімді инвестициялардың есебінен бөлінбеген пайда
сомасының көбеюі;
• Дт 521 "Алынған капитал" Кт 561 — акционерлік қоғамның өз
акцияларын номиналдык құнынан төмен бағамен сатып алу
барысында пайда болған табыс сомасына бөлінбеген пайда
сомасының көбеюі.
561 шоттың дебеттік айналымы төмендегі жағдайларды
сипаттайды:
• Дт 561 Кт 55 "Резервтік капитал" бөлімшесінің шоттары —
бөлінбеген пайда есебінен қүрылтай құжаттарында бекітілген
мөлшерде немесе үлес косушылардың шешімдеріне сәйкес резервтік
қорларға аударылатын сомаларға;
• Дт 561 Кт 621, 622, 687 — бөлінбеген пайда есебінен қарапайым және
ерекшелендірілген акциялар бойынша төленетін дивидендтер мен
шаруашылық серіктестігінің қатысушыларына төленетін табыстар
сомаларына;
• Дт 561 Кт 521 — акционерлерінен өз акцияларын номиналдық
құнынан жоғары бағамен сатып алуға байланысты айырма
сомаларына;
Есепті кезеңдегі бөлінбеген пайда (жабылмаған зияи) сомалары 562
"Өткен кезеңдегі бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)" шотына есептен
шыгарылады:
- Дт 561 Кт 562 — бөлінбеген пайда сомасына;
- Дт 562 Кт 561 — жабылмаған зиян сомасына.
Өткен кезеңдегі бөлінбеген пайда (жабылмаган зиян) сомалары 562 шотта
есепке алынады. Шот пассивті болғандықтан мұндағы дебеттік қалдық сомасы
тек теориялық сипатта болады, себебі бұл шотта шаруашылық қорларының
негізгі пайда болу көзі - қорлану қорының есебі жүргізіледі. Бұл шот
бойынша негізгі бухгалтерлік жазулар түрлері төмендегідей:
• Дт 562 Кт 621,622,687 - есепті кезең табысының жеткіліксіз болуына
байланысты өткен кезеңдердің бөлінбеген пайдасы есебінен қарапайым
және ерекшелендірілген акциялар бойынша есептелген дивидендтер мен
қатысушыларға есептелген табыстар сомаларына;
• Дт 562 Кт 511 — өткен кезеңдердің бөлінбеген пайдасы есебінен жарғылық
қордың толықтырылуы.
2- бөлім. Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындары есебінің
аудиті мен оларды талдау
2.1. Шығындар мен табыстар есептерінің аудиті
Шаруашылық-қаржылық қызметпен айналысушы кәсіпорындар мен әртүрлі
ұйымдардың табыстары мен шығындарының қаржылық есебін қарастырғаннан
кейінгі негізгі міндет олардың аудиторлық тексеруге алыуына көңіл бөлу
болып табылады. Соңғы кездердегі орын алып отырған өзгерістерге сәйкес
енгізілген бұл үғымды бақылаудың бір формасы түрінде қарауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
1 - бөлім. Кәсіпорындардың табыстары мен шығындары есебінің теориялық
негіздері 8
1.1. Табыстар мен шығындар мәні, олардың бухгалтерлік есепте танылуы 8
1.2. Негізгі және негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар мен
шығындар есептері 15
1.3. Басқа да табыстар мен шығындар есептерінің ұйымдастырылуы 25
2- бөлім. Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындары есебінің
аудиті мен оларды талдау 32
2.1. Шығындар мен табыстар есептерінің аудиті 32
2.2. Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстылық деңгейін "Астанастрой -
холдинг" көрсеткіштері негізінде талдау 40
3-бөлім. Халықаралық есеп стандарттарына сәйкес табыстар мен шығындар
есебінің ұйымдастырылуы 50
3.1. Қазақстан Республикасындағы есеп жүйесінің халықаралық стардарттарға
көшуімен байланысты мәселелер 50
3.2. Шығындар мен табыстар есебінің ұйымдастырылуының шет елдік тәжірибесі
55
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 63
Қосымша бет – 1 66
Қосымша бет - 2 67
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың дамуы барысында орын алып отырған түбегейлі
өзгерістер еліміздегі бухгалтерлік есеп және қорытынды есеп беру жүйесіне
де өз әсерін тигізуде. Халықаралық бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп жүйесіне біртіндеп көшуді жүзеге асыру жолында көтеген
маңызды міндеттер мен мақсаттар айқындалуда. Бұл үшін ұлттық есеп жүйесінің
қалыптастырылуы талап етілуде. Осы мақсатта отандық есеп жүйесіндегі
реттеуші нормативтік-құқықтық негіздерге өзгерістер енгізілуде.
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды
есеп жөніндегі" заңына енгізілген 2002 жылдың 24 маусымындағы өзгерістері
мен толықтыруларына сәйкес ұйымдардың қаржылық қорытынды есепті құрастыруы
халықаралық қорытынды есеп стандарттары бойынша жүзеге асырылуы қажет.
Қазақстан Республикасының экономикасы әрекет етуші кәсіпорындар мен
ұйымдардың көпшілігімен және әртүрлілігімен ерекшеленеді. Бүгінгі таңдағы
шаруашылықты жүргізу талаптарына сәйкес кәсіпорындардың (ұйымдардың)
күрделі экономикалық механизмін басқару — толық және шынайы ақпараттармен
қамтамасыз етуші есеп жүйесінің жақсы ұйымдастырылуын қажет етеді. Есеп
жүйесінің мәліметтері тек кәсіпорынды және оның құрылымдық бөлімшелерін
басқару, мемлекеттік қорытынды есеп тапсыру, ағымдағы жоспарлар мен
экономикалық болжамдар жасау үшін ғана пайдаланылмайды, сонымен қатар,
еліміздің экономикасының даму заңдылықтарын жалпылама түрде зерттеуге
мүмкіндік береді.
Кәсіпорындардың басшылығы мен еңбекшілер ұжымдарының басты
қызығушылығын шикізаттар мен материалдарды үнемді және орынды жұмсау,
өндірістік қалдықтарды азайту, ақауларға жол бермеу, өнімдердің бәсеке
қабілеттілігін арттыру, оның сапасын жақсарту, өзіндік құнын азайту,
қоршаған орта заңдылықтарын сақтау сынды мәселелері сипаттайды. Халық
шаруашылығы салаларындағы әрбір кәсіпорынның (ұйымның) негізгі мақсаты өз
қызметі барысында ең жоғарғы мөлшердегі пайдаға кол жеткізу болып табылады.
Қазіргі шаруашылықты жүргізу жағдайларында қажетті табыс көлемінсіз қызмет
атқару мүмкін емес. Себебі кәсіпорындарда орын алған шығындардың жабылыуы
қажет, ал ол үшін табыс көлемі жеткілікті мөлшерде болуы керек.
Табыс дегеніміз нақты адамдардың, кәсіпорындардың немесе мемлекеттің
үлесіне тиісті, оларға өз қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ақша
сомаларының жиынтығы. Мысалы, мемлекеттік табыс - ұлттық табысты бөлу
немесе қайта бөлу нәтижесінде мемлекет үлесіне берілген ақшалай немесе
материалдық ресурстар болып табылады.
Табыс көлемі кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірістік — шаруашылық
қызметінің нәтижесіне баға беретін маңызды көрсеткіш. Қазақстан
Республикасының резиденті болып табылатын, міндетті түрде мемлекеттік
тіркеуден өткен жеке кәсіпкерлер мен Қазақстан Республикасында тіркелген
резидент емес ұйымдардың филиалдары мен өкілеттіліктері бухгалтерлік есеп
жүргізуге және қаржылық есеп тапсыруға міндеттеледі. Қаржылық қорытынды
есеп дегеніміз -ұйымдардың қызметтерінің нәтижелері, қаржылық жағдайы және
қаржылық жағдайындағы өзгерістер жөніндегі ақпарат болып табылады1[1].
Ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесіне баға берумен байланысты
қорытынды есептің негізгі элементтері — табыс және шығын.
Табыстар — есепті кезеңдегі активтердің немесе олардың құнының көбеюі,
міндеттемелердің азаюы түріндегі экономикалық тиімділіктің өсуі болып
табылады және бұл иеленушілердің үлестерінен тыс меншікті капиталдың өсуіне
әсер етеді.
Шығындар — есепті кезеңдегі активтердің немесе олардың құнының кемуі
және міндеттемелердің өсуі түріндегі экономикалық тиімділіктің азаюы болып
табылады және бұл меншікті капитал мөлшерінің иеленушілер арасында өзара
бөлінуінен тыс азаюына қарай әсер етеді.
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебі мен
аудиті тақырыбында дипломдық жұмыс жазу барысындағы менің негізгі мақсатым
— кәсіпкерлердің қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесін анықтайтын,
қаржылық жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіштер болып табылатын табыс және
шығын категорияларының табиғатын түсіну, олардың қалыптасуына әсер ететін
факторларды айқындау, қаржылық нәтижені анықтау әдістерімен танысу және
жалпы кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының есебін ұйымдастыру
ерекшеліктерін, оларға аудиторлық тексеру жүргізудің ерекшеліктерін зерттеу
және оқып - үйрену, және сонымен қатар, ұйымдардың табыстылығын сипаттайтын
негізгі көрсеткіштерді талдау мәселелерін қарастыру және табыстар мен
шығындар есебін жүргізудің шет елдерде қалыптасқан тәжірибесімен танысу
болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу мақсатында өз алдыма төмендегідей міндеттер
койдым:
- кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының бухгалтерлік
есебін жүргізудің, оларды аудиторлық тексерудің методикалық
негіздерімен танысу және оларды окып-үйрену;
- кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының түрлерін және
оларды есепке алу әдістерін зерттеу;
- табыстар мен шығындар есебі бойынша аудиторлық тексеруді
ұйымдастырудың ерекшеліктерімен танысу;
- кәсіпорынның табыстылығының негізгі көрсеткіштерін талдау;
- халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшу жағдайындағы
табыстар мен шығындар есебіндегі өзгешеліктермен танысу, шет
елдерде қалыптасқан тәжірибеге қатысты салыстыру.
Тақырыпты тереңірек қарастыру мақсатында еліміздегі бухгалтерлік есеп
жүйесінің ұйымдастырылуы мен жүзеге асырылуын айқындаушы маңызды
нормативтік - құқықтық актілерге, соның ішінде, "Бухгалтерлік есеп және
қаржылық қорытынды есеп жөніндегі" заң, "Салықтар және басқа да бюджетке
тиісті міндетті төлемдер жөніндегі заң", Қаржылық қорытынды есепті дайындау
және тапсыру жөніндегі концептуалдық негіздер", "Халықаралық қаржылық
қорытынды есеп стандарттары" және ұлттык "Бухгалтерлік есеп стандарттары",
"Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары", сонымен қатар қаржы,
статистика, салық салу және басқа салалардағы көптеген нұсқаулар мен
актілерге сүйендш. Сол сияқты, еңбектерінде табыстар мен шығындардың есебі,
аудиті және талдау мәселелерін зерттеген, М.И. Баканов, А.Д. Шеремет, Б.
Нидяз, Р. Энтони, В.К. Радостовец, К.Ш. Дюсембаев және тағы басқа отандық
және шетелдік авторлардың оқулықтарын да пайдаландым.
Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында Астанастрой Холдинг
жабық акционерлік қоғамының қаржылық - шаруашылық қызметіне сипаттама
беруші көрсеткіштер жүйесі қолданылды.
"Астанастрой-холдинг" жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік өкімет
ұйымдарында Астана каласының Ақмола аудандық әкімшілігінің 1993 жылдың 7
сәуіріндегі №1305 қаулысы бойынша тіркелген.
Құрылтай кұжаттарына сәйкес кәсіпорынның құрылуы барысындағы жарғылық
қорының мөлшері 44185 мың теңгені құраған, қазіргі құні қажетті мөлшерде
қалыптасқан.
"Астанастрой-холдинг" жабық акционерлік қоғамының құрылтайшылары 29
заңды тұлга және 104 жеке адамдар.
Кәсіпорынның екі тәуелді қоғамы бар.
"Астанастрой-холдинг" жабык акционерлік қоғамының қаржылық -
шаруашылық қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер кесте түрінде
келтірілген.
"Астанастрой-холдинг" жабық акционерлік қоғамының
қаржылық - шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері
(мың теңге есебінде)
Көрсеткіштер 2001 есепті жыл
Сома % есебінде
1. Өнімдер, жұмыстар, тауарлар, қызметтерді 10007
сатудан түскен (нетто) түсім (ҚҚС, акциз, басқа
міндетті төлемдер шегеріледі)
2 . Сатылған өнімдер, тауарлар, жұмыстар, 9331
қызметтердің өзіндік құны
3. Коммерциялық шығындар — —
4. Басқару шығындары — —
5. Сатудан алынған пайда (зиян) 676 117,97
6. Алынуға тиісті пайыздар — —
7. Төленуте тиісті пайыздар — —
8. Басқа ұйымдарга үлестік қатысумен — 0,17
байланысты табыстар
9. Басқа да операциялық табыстар 1 0,17
10. Басқа операциялық шығындар 96 16,75
11. Қаржылық-шаруашылық қызмет 581 101,4
нәтижесіндегі пайда (зиян)
12. Сатудан тыс басқа да шығындар — —
13. Есепті кезеңдегі баланстық пайда (зиян) 573 100,0
1 - бөлім. Кәсіпорындардың табыстары мен шығындары есебінің теориялық
негіздері
1.1. Табыстар мен шығындар мәні, олардың бухгалтерлік есепте танылуы
Елімізде нарықтык экономикалық қатынастардың дамуы мен халықаралық
есеп стандарттарына көшу шарттары әртүрлі түсініктердің айқындылығын талап
етеді. Мысалы, Қазақстандық ұлттық стандарттарда негізгі үғымдардың бірі
пайданың орнына әртүрлі табыстар түрлері көрсетілген. "Табыстар дегеніміз:
- қандай да бір қызмет нәтижесінде алынатын ақша немесе басқа
құндылықтар;
- өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) сату құны мен оларға жүмсалған
өндірістік шығындардың арасындағы айырма ретінде анықталған,
өндірістік — шаруашылық қызмет нәтижесі;
- құнды қағаздардың ағымдағы бағасының белгілі-бір мөлшердегі
пайызы түрінде анықталатын, кәсіпорын иеленушілеріне төленетін
дивидендтер мен пайыздар "2.
Табыстар белгілі-бір уақыт мерзімінде сатып алушыларға "берілген
немесе сатылған өнімдердің (тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің) ақшалай
өлшемдегі жиынтығын құрайтын болғандықтан оларды бухгалтерлік есепте тану
өте маңызды. Табыс сомасы сату құны бойынша бағаланады жөне төмендегі
шарттар орындалған жағдайда танылады:
1) табыс сомасы өте жоғары дәлдік дәрежесімен бағаланады;
2) келісім бойынша экономикалық тиімділік кәсіпорын үлесіне тиісті.
___________________
2-№ 5 Бухгалтерлік есеп стандарты Табыс
"Кәсіпорын қызметіндегі бір келісім-шартпен байланысты табыстар мен
шығындар бір мезетте танылады"3. "Табыстар сомаларының бухгалтерлік есепте
танылуы келесі жағдайлармен тікелей байланысты:
• беру (сату) барысында танылуы;
• берген (сатқаннан) кейін танылуы;
• берілуіне (сатылуына) дейін танылуы.
Табыстың танылу шарттары табысты алумен байланысты процестерді,
салалардың өзгешіліктерін және есептеу әдістерін анықтайды"4.
Табыстар мен шығындарды тану әдістері:
1. Сатылған өнімдер құнын бөліп төлеу әдісі бойынша табыс тек ақша
алынғаннан кейін танылады. Бұл әдіс бөлшек сауда мекемелерінде кең
танымал, себебі табыс толығымен шоттарға жазу арқылы және әр жылдың
пайдасы үшін бөлек есептелінеді.
2. Шығындардың орнын толтыру әдісі көбінесе орны толтырылмайтын
шығындар әдісі деп аталады, себебі шығындар сомасы табыс алынганға
дейін жабылуы қажет. Бұл әдіс ерекше тәуекелге бару кажет болған
жағдайларда пайдаланылады.
3. Орындалу пайызы әдісі бойынша табыс пен жалпы пайда сомасының
танылуы орындалу пайызын бағалау арқылы жүргізіледі. Орындалу
пайызы есепті кезең соңындағы барлық шығындарды пайыздар бойынша
жалпы шығындар сметасына бөлу арқылы анықталады. Бұл әдіс
құрылыста немесе материалдық өндірісте пайдаланылады. Әдісті
пайдалану үшін орындау көлемі мен шығындар арасындағы өзара
байланыс ең төмен дәрежеде болғаиы жөн.
________________
3- №5 Бухгалтерлік есеп стандарты "Табыс"
4-Библиотека бухгалтера и предпринимателя, 102001 г.
4. Нақты орындалу әдісіне сәйкес табыстар операция аяқталғаннан кейін,
яғни бір қызмет жүзеге асырылганнан кейін танылады.
5. Пропорционалды орындау әдісі бірнеше кезеңдік операциялар
орындалуына байланысты табыс сомасын тану әдісі.
6. Аяқталған операциялар бойынша табысты тану әдісі барлық жұмыстар
аякталғаннан кейін орындалады. Бұл әдісті жүк тасымалдаумен
айналысатын мекемелер қолданады.
7. Кассалық әдіс бойынша табыс ақша сомасы кассаға келіп
түскеннен кейін ғана танылады.
Кәсіпорындар тауарлы-материалдық қорларды сатумен, қызмет көрсетумен,
пайыз, роялти және дивидендтер түрінде пайда әкелетін өз активтерін
пайдалануға беру нәтижесінде табыс алады. Табыс сомаларының танылуы
алынатын табыстардың түрлеріне тікелей тәуелді. Тауарларды сатумен
байланысты табыстар сатып алушыға меншіктік құқық берілген жағдайда, орын
алуы мүмкін немесе нақты орын алған шығындар жоғары дәрежелі дәлдікпен
бағаланған жағдайларда танылады. Ал қызмет көрсетулермен байланысты
табыстар есепті кезең соңына дейін операцияның аяқталуы жоғары дәлдікпен
бағалануына байланысты және операцияның аяқталуына қажетті шығындар мен
нақты жүмсалған шығындар мөлшерінің жоғары дәлдікте бағалануына байланысты
танылады. Пайыз, дивиденд және роялти түріндегі табыстар төмендегі шарттар
орындалғанда танылады:
- пайыз сомасы нақты табыс сомасын есепке алу уақытына
арақатынасы негізінде танылады;
- роялти сомасы келісім шарт мазмұнына сәйкес, есептеу әдісі
бойынша танылады;
- дивидендтер акционерлердің алушы ретіндегі қүқығы
бекітілген жағдайда танылады.
Жалпы қорыта келе, табыс дегеніміз ақша сомасының өспелі қозғалысы
және ол тек белгілі-бір шарттардың орындалуына сәйкес танылады.
Кәсіпорындардың табыстарды алу көздері алуан түрлі.
1. Қалыптасу сипатына байланысты алғашқы және екінші гірІпІЗ табыстар
болып болінеді. Бірінші топқа сатудан түскен түсім, пайыз және қаржылық
салымдар бойынша алынған табыстар кіреді. Екінші топқа қорлар
құрамындағы өзгерістер мен негізгі қорларды қайта бағалау кезінде
қосылған құн түріндегі табыстар жатады.
2. Қызмет түрлеріне байланысты негізгі және негізгі емес қызметтер
бойынша алынған табыстар болып ажыратылады. Негізгі қызмет түрінен
алынған табыстарға сол есепті кезеңге қатысты, ұйымның қаржылық
қызметінің және өндірістік-кәсіпкерлік қызметтерінің нәтижесін құрайтын
табыстар жатқызылса, негізгі емес қызметтерден алынган табыстары оның
басқа да қызмет түрлерімен байланысты болады.
3. Пайда болу көздеріне катысты табыстар активті және пассивті болып
бөлінеді. Активті табыстарға кәсіпкерлік және еңбектік қызметтерге
байланысты табыстар, еркін мамандық иелерінің табыстары, жер және
жылмайтын мүліктермен байланысты алынган табыстар жатқызылады.
Пассивті табыстарға қызмет көрсетумен, ақпаратты пайдалануға берумен,
интеллектуалдық меншікті сатумен байланысты "бүркемелі" табыстары
мен материалдық-заттык құндылықтарды сатумен байланысты, пайыздар
және дивидендтер түрлеріндегі "бүркемелі емес" табыстары жатқызылады.
4. Жіктеп-талдауға байланысты табыстар операциялық табыстар (жалдық
төлем ақы, акциялар бойынша дивидендтер), төтенше жағдайлармен
байланысты табыстар (зілзала апаттары, өрт, т.б.), әртүрлі шешімдер
қабылдау нәтижесінде алынған басқа табыстар (активтердің тегін келіп
түсуі, оң курстық айырма), ерекше және сирек табыс түрлері болып
бөлінеді.
Кәсіпорындар өздерінің есеп саясатында алынатын және алынуы мүмкін
табыс сомаларын негізгі қызметпен байланысты және негізгі емес қызмет
нәтижесінде алынған деп нақты айқындауы қажет, себебі, олардың
кызметтерінің нәтижесінің қалыптасуына табыстардың дұрыс бөлінуі мен сәйкес
синтетикалық-жинақтау және аналитикалық-талдау шоттарының ашылуы тікелей
әсер етеді. Жоғарыда аталган табыстармен қатар болашақ есепті кезеңдердің
үлесіне тиесілі табыстар да болады. Олар алдағьг уақыт табыстары деп
аталады. Мұндай табыстарға жалдық төлем ақы, пәтер ақы, коммуналдық
қызметтердің өтемі түріндегі табыстар жатқызылады.
Кәсіпорындардың негізгі және негізгі емес қызметтерінің
нәтижелеріндегі табыстарының жиыны оның жалпы жиынтық табысын құрайды.
Жиынтық табыс сомасының дұрыс анықталуы шығындар мөлшеріне тікелей тәуелді.
Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарына сәйкес шығындар
дегеніміз — негізгі қызмет барысында орын алатын жұмсалымдар мен зияндар.
ІПығындар өнім өндіруге жұмсалған қорлардың құнын сипаттайды. Өнімнің
өзіндік құнын құрастырушы шығындар баптары орталықтандырылған түрде
анықталады. Шығындар есебін тиімді ұйымдастырудың басты алғышарттарының
бірі — оларды экономикалық негізде топтастыру болып табылады. Халықаралық
қаржылық қорытынды есеп стандарттары мен нарықтық экономикалық қатынастары
дамыған елдердің тәжірибесіне сәйкес шығындарды үш түрлі бағытта
қарастыруға болады:
1) өнімнің өзіндік құнын анықтау, өндірістік қорларды және
аяқталмаған өндірісті бағалау, пайданы анықтау;
2) басқару шешімдерін кабылдау, жоспарлау және болжау;
3) бақылау және реттеу.
Нақты міндеттер айкын болған жағдайда жоғарыда аталған бағыттар
бойынша шығындарды жіктеуге болады. Елімізде көп жылдар бойы шыптасқан жүйе
- өнімдердің өзіндік құнын анықтау бағыты болатын.
Экономикалық мазмұнына байланысты шығындар элементтері бойынша және
калькуляциялау баптары бойынша топтастырылады. Шығындар элементтері бойынша
топтастыру кәсіпорынның жалпы өндірістік - щаруашылық қызметіне
пайдаланылатын материалдық, еңбектік, қаржылық өорлардың көлемін анықтау
үшін қолданылады. Элементтер тізімі барлық кәсіпорындар үшін бірыңғай.
Өнімдердің өзіндік құнын құрайтын шығындар элементтері төмендегідей:
материалдық шығындар (қайтарылатын қалдықтар кұны шегеріледі); еңбек ақы
төлеу шығындары; әлеументтік қажеттілікке аудармалар; негізгі құралдардың
амортизациясы; басқа да шығындар.
Калькуляциялау баптары бойынша топтастырылуы өнімдердің жеке
түрлерінің өзіндік құнын анықтау үшін қажет. Бұл баптардың тізімі
өнеркәсіптің жеке салалары үшін олардың өндірісті ұйымдастыру және
технологиялық ерекшеліктеріне сәйкес бекітіледі. Калькуляциялық баптарға
мысалға, төмендегі баптар жатқызылады: шикізаттар мен материалдар;
қайтарылатын қалдықтар (шегеріледі); сатылып алынатын бұйымдар, жартылай
дайын өнімдер, сыртқы ұйымдардың өндірістік сипаттағы қызметтері;
технологиялық мақсатқа қажетті отын мен жылу; өндірістік жұмысшылардың
негізгі және қосымша еңбек ақысы; әлеументтік қажеттіліктер аудармалары;
өндірісті дайындау және игеру шығындары; жабдықтарды ұстау және күту
шығындары; цех шығындары; жалпы зауыттық шығындар; ақаулармен байланысты
жоғалтулар; басқа да өндірістік шығындар.
Өнімдердің өзіндік құнына қосу тәсіліне байланысты тікелей (тура) және
жанама шығындар болып бөлінеді. Тікелей шығындар өнімге тікелей қатысты
шығындарды сипаттаса, жанама шығындар, яғни өнім түріне тура қатысы жоқ
шығындар, олар сол кәсіпорында калыптасқан методика бойынша бөліп-
таратылады.
Технологиялық процеспен байланысына қатысты негізгі және үстеме
шығындар түрлері ажыратылады. Негізгі шығындар өнімдер өндірісіне тікелей
қатысты, ал үстеме шығындар жалпы кәсіпорын қызметін ұйымдастыру, оған
қызмет көрсету және басқарумен байланысты шығындар.
Пайда болу орына қарай шығындар өндірістік, яғни өнім өндірумен
байланысты және өндірістік емес, яғни сату процесіндегі шығындар болып
бөлінеді.
Шығындар жүйесін басқарудың функцияларының бірі — шығындарды
жоспарлау. Яғни, шығындар жоспарланған және жоспарланбаған болады.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болып
бөлінеді. Айнымалы шығындар көлемі өндіріс көлеміне пропорционалды кемиді
немесе өседі, яғни ұйымның іскерлік белсенділігін сипаттайды. Есепті
кезеңдегі өзгермейтін шығындар тұрақты болып табылады.
Шығындар көлемін бақылау мен реттеу процесі нақты шығын сомаларының
жоспарлы дәрежеден ауытқуын, ауытқу себептерін, жауапты адамдарды
анықтайды. Осы максатта шығындар реттелетін және реттелмейтін болып
табылады. Реттелетін шығындар мөлшері жауапкершілік орталығының қызметімен
байланысты, ал басқа шығындары реттелмейтін болады.
Шығындар да негізгі қызметпен және негізгі емес қызметпен байланысты
шығындар болып бөлінеді, бұл олардың дұрыс танылуы мен еселке алынуының
алғы шарты болады. Сатылған тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны сол
шығындармен байланысты табыс сомалары танылған есепті кезеңде шығын ретінде
танылады"5.
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебін
ұйымдастырудың тәртіптері мен ережелерін анықтаушы келесі түрдегі негізгі
нормативтік-құқықгық актілерді атауға болады:
- Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп жөніндегі" заңы, 24 маусым 2002ж.;
- Қаржылық қорытынды есепті дайындау және құрастыру жөніндегі
концептуалдық негздер;
- Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары және ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары. Стандарттарды пайдалану жөніндегі
методикалық нұсқаулар;
- Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары және шоттар жоспарын
пайдалану, яғни негізгі шоттар корреспонденциялары жөніндегі
методикалық нұсқау;
- Бюджетке төленетін міндетті түрдегі төлемдер мен алымдарды
сипаттаушы салық кодексі;
- Қаржы, статистика, құнды қағаздар, салық салалары бойынша
нұсқаулық материалдар, актілер және т.б. Ендігі кезекте
табыстар мен шығындар есебінің ұйымдастырылуын қарастырамыз.
___________________________
5 - № 7 Тауарлы-материалды корлар есебі Бухгалтерлік есеп стандарты.
1.2. Негізгі және негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар мен
шығындар есептері
Негізгі қызмет түрімен байланысты табыстар есебі Типтік шоттар
жоспарының 70-ші "Негізгі қызмет бойынша табыстар" бөлмшесінің шотында
жүргізіледі. Балансқа қатысты бұл шот пассивті, құрылымына карай
операциялық-нәтижелік шот болып табылады. Пассивті болғандықтан шоттың
кредиттік айналымы есепті кезеңдегі табыстар сомаларының жинақталуын
көрсетеді, ал дебеттік айналымнан ол сомалар жиыны қаржылық-нәтижелік 571
"Жиынтық табыс (зиян)" шотына есептен шығарылады. Бұл шот бойынша
құрастырылатын бухгалтерлік шоттар корреспонденцияларын төмендегідей түрде
сипаттауға болады:
1. Дт 301-303; 321-323; 441,451 Кт 701 - Дайын өнімдердің
(тауарлар, жұмыстар, қызметтердің) сатылуы.
2. Дт 611 Кт 701 - Алдағы уақыт табыстары сомасының есепті
кезеңде танылуы.
3. Дт 701 Кт 571 - Есепті кезең соңында шоттағы сомалар есептен
шығарылады, яғни шот жабылады.
701 шот бойынша аналитикалық есеп алынған табыстардың түрлеріне
байланысты ведомостерде немесе машинограммаларда жүргізіледі.
Негізгі қызмет түрімен байланысты бұрын сатылған тауарлардың
қайтарылуы, сату көлемі мен бағаға жасалған кемітулер есебі Типтік шоттар
жоспарының 71-ші бөлімшесінің активті синтетикалық шоттарында жүргізіледі.
Бұл бөлімшедегі 711 шот сатылған тауарлардың қайтарылуының есебін
жүргізеді, 712 шот сату көлеміндегі кемітулер есебін, ал 713 шот бағаға
жасалатын кемітулер есебін жүргізеді. 711-ші шотта сатып алушылардың бұрын
сатылған тауарларды қайтаруы жөнінде ақпарат жиналады. Бұрын сатылған
тауарлар осы тауар түріне тапсырыс берілмеуіне байланысты және тауар
ассортиментінің тапсырыс шарттарына сәйкессіздігі анықталған жағдайларда
қайтарылады. Бұл шот бойынша төмендегідей бухгалтерлік жазу құрастырылады:
1) Дт 711 Кт 301-303; 321-323 — құны төленбеген тауарлар,
айналымнан тыс активтердің қайтарылуы.
2) Дт 711 Кт 441,451,452 — құны төленген тауарлар, айналымнан тыс
активтердің қайтарылуы.
3) Дт 571 Кт 711 — қайтарылған тауарлар құны есепті кезең соңында
қаржылық-нәтижелік шотқа есептен шығарылады.
Нарықтық экономикалық қатынастары дамыған елдердің тәжірибесіне сай
сатуға әртүрлі кемітулер жасалады. Мысалы, жалпы сатып алушының алатын
тауарларының көлеміне кеміту коэффициентін пайдалану белгілі-бір есепті
кезеңдегі сату көлеміне қатысты жүргізіледі. Сонымен қатар басқа да кеміту
түрлері белгілі:
• қолма-қол есеп айырысуға байланысты кеміту - қолма-қол ақша төлеуші
сатып алушыларға қолданылады;
• "Сконто" кемітуі - төлем құжаттарында көрсетілген мерзімнен бұрын,
алдын-ала төлем жасаушылар пайдаланылады;
• Дилерлік кеміту — агенттер мен аралық байланыстырушыларға жасалатын
кемітулер және т.б.
712 шот активті, күрделі болғандықтаи бұл шот бойынша аналитикалық
есеп ведомостерінде, машинограммаларда жүргізіледі.
Бағаға жасалатын кемітулер дегеніміз тауардың бағасының жалпы
немесе шартты мөлшерінен төмендетілуі. Бағаға жасалатын кеміту процент
немесе сома түрінде бекітіледі. Оның төмендегідей түрлері қолданылады:
- сатылып алынатын тауарлар санына байланысты бағаны
кеміту;
- уақытша кеміту;
- сандық кеміту;
- арнайы кеміту.
Бағаға жасалатын кемітулер есебі 713 активті, күрделі шотта
жүргізіледі. Бұл 712 және 713 шоттар бойынша бухгалтерлік
корреспонденциялар жоғарыда келтірілген жазуларға сәйкес келеді.
Негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар есебі 72 бөлімше
шоттарында жүргізіледі. Шоттар пассивті, күрделі, синтетикалық шоттар болып
табылады. Бұларда материалды емес активтерді, негізгі құралдарды, құнды
қағаздарды сатумен байланысты операциялардан алынған табыстар, акциялар
бойынша дивидендтер мен пайыздар түріндегі табыстар, өкіметтің атқару
ұйымдарының субсидиялары түріндегі табыстары және басқа табыс түрлері
есепке алынады. "72 Негізгі емес қызмет түрлерімен байланысты табыстар"
бөлімшесіндегі синтетикалық шоттар корреспонденциясын кесте түрінде
көрсетуге болады:
Кесте 1.
72 бөлімше шоттарымен байланысты бухгалтерлік жазулар:
№ Шаруашылық операциялары Шоттар корреспонденциясы
дебет Кредит
1. Материалды емес активтерді, негізгі 301-303, 721,722,723
құралдарды, инвестицияларды сату 321-323,
441, 451
2. Ұзақ мерзімді қаржы салымдары есептен 542 723
шығарылғанда құнының өсімшесінің азайтылуы
3. Акциялар бойынша дивидендтер мен пайыздар 332,441,451 724
4. Құнды қағаздарды номиналдық құнынан төмен 402 724
бағамен сатып алу нәтижесіндегі табыс
5. Алдағы уақыт табыстары сомаларын есепті
кезең табыстары ретінде есепке алу 611 724
6. Курстық айырма түріндегі табыстар 301-303,
321-323,
351,352,431,
432,452,511,725
601-603,
641-643,
661,662,671
7. Өкіметтің атқару ұйымдарының субсидиялары 441,451 726
8. Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан 101-103,106
айналымнан тыс және материалдық 121-126,
активтердің, ақшаның тегін келіп түсуі 201-206,208
221-223, 727
431,441,451
9. Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан айыппұл 301-303,333
түрінде алынатын сомалар 334,441,451 727
10.Негізгі күралдарды қысқа мерзімге жалға беру
нәтижесіндегі табыстар 334,441,451 727
11.Қысқа мерзімді қаржы салымдарының
ағымдағы құнының өзгеруімен байланысты 401-403 727
табыстар
12.Кәсіпорын жұмысшысының жалақысынан
келтірген залалын жабу мақсатында ұсталынған 681 727
сомалар түріндегі табыстар
13.72 бөлімше шоттарының есепті кезең соңында
жабылуы 721-727 571
Қәсілорындардың жалпы шығындарының құрамында өнімдерді (жұмыстар,
қызметтерді) өндіру және сатумен байланысты шығындар өте үлкен орын алады.
Себебі, өнімдердің өзіндік құны мен оның динамикасы есепті кезеңдегі
негізгі және айналымдағы құралдардың ұтымды пайдаланылуын, еңбек процесінің
тиімді ұйымдастырылуын және үнемдеу режимін сақтау дәрежесін сипаттайды.
Өндіріске бағытталған шығындарға сипаттама беруші басты көрсеткіш ретінде
өзіндік құн бағаны жобалау мен бекітуге негіз болады. Өзіндік құн
кәсіпорынды басқарудың құралы болып табылады. Сатылған өнімдер (тауарлар,
жұмыстар, қызметтер) бойынша шығындар кәсіпорынның негізгі қызмет түрімен
байланысты шығындары болып танылады және олардың бухгалтерлік есебі 80
"Сатылған өнімдердің өзіндік құны" бөлімшесіндегі 801-ші шотта
ұйымдастырылады. Бұл шот материалдық өндіріс кәсіпорындарындағы сатып
алушыға тиеп-жөнелтілген өнімдердің нақты өзіндік құнын анықтау үшін
қолданылады. Күрделі шот болғандықтан, оған керекті мөлшерде субшоттар мен
аналитикалық шоттар ашылады. Шот активті болғандықтан, дебеттік айналымы
есепті кезеңде тиеліп-жөнелтілген өнімдер, тауарлардың нақты өзіндік құнын
көрсетеді, ал кредиттік айналымы есепті кезең соңында олардың есептен
шығарылуын сипаттайды:
• Дт 801 Кт 221 "Дайын өнімдер" — сатып алушыға дайын өнімдер нақтылы
өзіндік құны бойынша жөнелтілді;
• Дт 801 Кт 900 "Негізгі өндіріс", 920 "Көмекші өндіріс" - тапсырыс
берушілерге орындалған жұмыстар мен қызметтер акті бойынша
тапсырылды;
• Дт 571 Кт 801 — сатылған өнімдердің (тауарлар, жұмыстар, қызметтер)
нақты өзіндік құны нәтижелік шотқа есептен шығарылды.
Ұйымдардың негізгі емес кызметтеріне байланысты орын алған шығындары
84 "Негізгі емес қызметпен байланысты шығындар" бөлімшесінің шоттарында
есепке алынады, Бұл бөлімше материалды емес активтерді, негізгі құралдарды,
құнды қағаздарды сатумен және басқаша есептен шығарумен байланысты
шығындарды, курстық айырма түріндегі шығындар мен басқа да көптеген
шығындар түрлерінің есебін жүргізуші активті, синтетикалық шоттарды
қамтиды. Активті шоттар болғандықтан есепті кезеңдегі жоғарыда аталған
активтерді есептен шығарумен байланысты шығындар сомалары олардың дебеттік
айналымында жинақталады және есепті кезең соңында ДТ 571 Кт 841-845
корреспонденциясымен қаржылық нәтижелік шотка есептен шығарылады.
Қызметтерінің негізгі және негізгі емес түрлеріне байланысты
шығындарынан басқа орын алуы мүмкін қосымша шығындар сомалары да есепке
алынады. Типтік шоттар жоспарының 811 "Тауарларды (жұмыстар, қызметтерді)
сатумен байланысты шығындар" шотында кәсіпорынның тауарларды сату
операцияларына қатысушы қызметкерлер мен жұмысшыларына есептелген еңбек
ақысы, еңбек ақыдан зейнет ақы және өлеументтік корларға аударылатын
сомалар, жұмысшыларының осы мақсаттағы жолсапар шығындары, сату
операцияларына қатысатын жабдықтарын сақтандырумен байланысты шығындары,
бұл операцияларға шығатын негізгі құралдардың тозуы мен оларды күту
шығындары, жүкті тасымалдап жеткізу, тиеу және түсірумен байланысты
шығындары, сату нарығын зерттеу және жарнамаларды орналастыру шығындары,
тауарларды орау және қораптарға салу шығындары, комиссиялық жиындар
сомалары және тағы басқа сату операцияларымен тікелей байланысты шығындары
есепке алынады. Есепті кезең бойында бұл сомалар шоттың активті болуына
байланысты оның дебеттік айналымын құрайды, ал есепті кезең соңында бұл
шығындар өнімнің толық өзіндік құнын есептеу үшін және жалпы қаржылық
нәтижені анықтау үшін есепке алынады. Нәтижені анықтау үшін шығындар 571
"Жиынтық табыс (зиян)" шотына есептен шығарылады. 811 шот күрделі
болғандықтан оған көптеген аналитикалық шоттар ашылады. Бұл шотта есепке
алынатын шығындардың номенклатуралық тізімі кәсіпорынның есеп саясатында
көрсетіледі. Есепті кезең шығындарына 811 шоттан басқа 821 "Жалпы және
әкімшілік шығындары" шоты да қатысты. Жалпы және әкімшілік шығындар
дегеніміз кәсіпорынның бүкіл өндірістік-шаруашылық қызметін басқару мен
кәсіпорынға жалпы қызмет көрсетумен байланысты және өндірілетін өнімнің
өзіндік құнына қосылмайтын басқа да шығындары болып табылады. Қазақстандық
ұлттық стандарттар бойынша тауарларды сату шығындары мен жалпы және
әкімшілік шығындарының есебі бухгалтерлік есептің 7-ші "Тауарлық-
материалдық қорлар есебі" стандарты бойынша уымдастырылады. Өнімдерді
өндіру шығындарымен салыстырғанда жалпы және әкімшілік шығындары өндіріс
көлеміне тәуелсіз болады. Бұл шығындар кезең шығындары деп саналады және
шартты тұрақты болып табылады, Мұндай шығындар өндіріс жүзеге асырылмаған
жағдайда да орын алуы мүмкін. Кезең шығындары есепті кезең соңында
кәсіпорынның жиынтық табысының сомасын азайтады. 821 шот активті
болғандықтан оның дебеттік айналымында кәсіпорынның есеп саясатында
көрсетілген баптар бойынша шығындар сомалары жинақталады. Осы баптар
номенклатурасы бойынша аналитикалық есеп жүргізіледі және есеп регистрлері
толтырылады.
Кәсіпорынның қызметі барысында орын алатын шығындардың бірі есептелген
пайыздар бойынша шығындар болып табылады. Пайыз дегеніміз қарыз алушының
оны берушіге төлейтін табыстың бір бөлшегі. Қарызға алынған капиталды
тиімді пайдалану процесінде қалыптасқан құн пайыз сомасын өтеу көзі болады.
Пайызды төлеумен байланысты шығындардың негізгілері банктен алынған несие,
қарыздар бойынша, жабдықтаушылардың қарыздары бойынша, жалға алынған
мүліктер бойынша пайыз төлеумен байланысты болады. Есептелген пайыздар
бойынша шығындар 831 "Пайыздар бойынша шығындар" деп аталатын активті,
күрделі шотта жургізіледі:
- Дт 831 Кт 684 "Төленуге тиісті пайыздар" - барлық
есептелген
пайыздар сомалары;
- Дт 684 Кт 423,431,441,451 — пайыз сомаларының төленуі.
Есепті кезең соңында 571 шотпен корреспонденцияланып жабылады, яғни
есептелген пайыздар сомаларына жиынтық табыс сомасы азаяды.
Барлық кәсіпорындар мен ұйымдар үшін өздерінің кызметтерінің
нәтижелеріне байланысты корпоративті табыс салығы бойынша бюджетпен есеп
айырысу өте маңызды. Себебі салықтар мен басқа міндетті төлемдер
Мемлекеттік бюджет табыстарының қалыптасуының негізгі көздері болып
табылады. Мемлекеттік бюджет дегеніміз жалпы мемлекеттік ақша қорының
қалыптасуы мен пайдаланылуының негізгі қаржылық жоспары болып табылады.
Кәсіпорындардың бюджетпен корпоративті табыс салығы бойынша есеп айырысу
шығындары 851 активті шотында есепке алынады. Есепті кезеңдегі төленуге
тиісті корпоративті табыс салығының есетелуі 851 дебетінеде 631 "Төленуге
тиісті корпоративті табыс салығы" шотының кредитінде көрсетіледі. Ал кейіге
шегерілген табыс салығының сомасы 632 шоттың кредитінде көрсетіледі. Есепті
кезең соңында табыс салығын төлеумен байланысты шығындар 571 шотқа есептен
шығарылады.
Барлық кәсіпкерлік кызметті жузеге асырушы ұйымдар мен кәсіпорындардың
жалпы қаржылық, өндірістік-шаруашылық жұмыстарының барысындағы алатын
табыстары мен шығындарының бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуымен таныса
келе төмендегідей түрде қорытындылауға болады:
• Кәсіпорындардың табыстары мен шығындары есебін жүргізуші шоттар тек
бір есепті кезеңге ашылады, сол уақыт аралығында табыстар сомалары 7
бөлім шоттарының кредиттік айналымын, ал шығындар сомалары 8 бөлім
шоттарының дебеттік айналымын құрайды, бұл шоттар есепті кезең
аяқталғанда 571 "Жиынтық табыс (зиян)" шотымен өзара
корреслонденциялана отырып жабылатын уақытша шоттар болып
табылады.
1.3. Басқа да табыстар мен шығындар есептерінің ұйымдастырылуы
Кәсіпорындар (ұйымдар) қоғамдық-экономикалық бірліктер болғандықтан
олардың қоғамда орын алыл отырған жағдайлардан тыс өмір сүруі мүмкін емес,
сол себепті зіл-зала апаттарын, төтенше жағдайларды ескрмеуге болмайды.
Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарының 86 "Төтенше жағдайлар мен
тоқтатылған операциялар бойынша табыстар (зияндар)" бөлімшесінің шоттары
осы мақсатқа арналған. Бұл бөлімше шоттары табыстар мен зияндар сомаларын
екі жақты сипаттайды. Зиян сомалары есепке алынғанда шоттар активті, ал
табыстар сомалары есепке алынғанда пассивті шоттар құрылымына сәйкес есеп
жүргізеді. Сонымен қатар шоттарда аналитикалық есеп ұйымдастырылуы мүмкін.
861 "Зіл-зала апаттары нәтижесіндегі орны толтырылмайтын зияндар"
шотында есепке алынатын орны толтырылмайтын зияндар кәсіпорындар
мүліктерді, кәсіпкерлік тәуекелін сақтандыру жөнінде келісім-шарт жасамаған
жағдайда туындауы мүмкін. Шоттың дебетінде есепке алынған орны толмайтын
зиян сомасы есепті кезең соңында 571 шотқа есептен шығарылады.
Кәсіпорындар қажетті сақтандыру келісім-шарттарды жасағаннан кейін зіл-
зала апаттары нәтижесінде алынған табыстары мен шеккен зияндарының сомалары
862 шотта есепке алынады. Зіл-зала апаттары нәтижесінде кәсіпорындардың
пайдасының көбеюі сақтандыру келісім-шартына сәйкес сақтандырушы мекеме
жойылған мүлік құнын толық өтеген жағдайда жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл
жағдайда кәсіпорын зақымдалған мүлікті толық бұзу нәтижесінде алынған
қосалкы бөлшектер түрінде пайда алуы мүмкін. Мұндай операция шоттарда
төмендегідей түрде көрсетіледі:
• Дт 203-206, 208 Кт 862 — зіл-зала апаты нәтижесінде зақымдалған,
жарамсыз мүліктерді бұзу арқылы алынған пайдалынлуы немесе
сатылуы мүмкін қосалқы бөлшектер және басқа да материалдар құны.
Көсіпорынның экономикалық, өндірістік немесе сауда қызметтерінің
маңызды бағытын құрайтын операцияларының тоқтатылуы немесе пайдаланылып
отырған активтерінің сатылуына байланысты тоқтатылған (үзілген) операциялар
пайда болады. Осындай олерациялармен байланысты кәсіпорынның кызметі, оның
активтері, міндеттемелері, табысы мен зияны бухгалтерлік есепке алынады.
Қаржылық қорытынды есепке қосымша түсініктеме жазбаларда әрбір тоқтатылған
операция бойынша оның сипаты; салалық және географиялық сегменттері;
операцияның нақты тоқтатылған мерзімі; тоқтаудың тәсілі; пайда мен зиянды
есепке алу жөніндегі есел саясаты; есепті кезеңдегі табыс пен таза табыс
және зиян сомалары ашып көрсетілуі қажет. Мұндай табыстар мен зияндар
сомалары 863 шотта есепке алынады. Шот есепті кезең соңында 571 шотпен
корреспонденциялана отырып жабылады.
Төтенше жағдайлармен байланысты басқа табыстар мен зияндар сомалары
864 шотта есептеледі. Кәсіпорындардың құнделікті қарапайым қызметтерінен
өзгеше жағдайлар төтенше жағдайлар деп түсініледі, және де олар
қайталанбайды немесе жиі орын алмайды деп қарастырылады. Төтенше жағдайлар
нәтижесіндегі табыстар мен зияндар қорытынды есепте көрсетіледі және
олардың мәні түсініктеме жазбаларда ашылып көрсетіледі. Кәсіпкерлер қызметі
барысында төтенше жағдайлардың орын алуы әбден мүмкін, себебі кәсіпкелік
қызмет тәуекелді талап етеді, сондықтан күтпеген жағдайлардың орын алуы
түсінікті жағдай. Мұндай табыстар 864 шоттың кредиттік айналымында,
шығындар дебеттік айналымында есепке алынады. Бұл шот та есепті кезең
аякталганда жиынтақ табыстар немесе зияндар шотымен корреспонденцияланады
және жабылады.
Бүгінгі таңдагы кәсіпкерлік кызметтің даму шарттарына сәйкес еншілес,
тәуелді және өзара бірлесіп бақыланатын завды тұлғалар арасындағы үлестік
қатынастардың орын алуы да мүмкін. Үлестік қатынастар бойынша алынған
табыстар мен шығындар типтік шоттар жоспарындағы 871 "Басқа ұйымдарға
үлестік қатысу нәтижесіндегі табыстар (зияндар) шотында" есепке алынады.
Шот - активті, күрделі. Сондықтан аналитикалық есел әрбір ұйым бойынша
жргізіледі. Бұл шот бойынша төмендегідей бухгалтерлік жазулар жазылады:
• Дт 14 "Инвестициялар" бөлімшесі шоттары Кт 871 — инвестордың
келісімі мен үлес қосушылардың шешімі бойынша үлестік қатысу
нәтижесіндегі алынған табыс сомасының қаржылық инвестициялар
құнын көбейтуге бағытталуы;
• Дт 441 "Есеп айырысу шоты" Кт 871 - басқа ұйымдарға үлестік
қатысу нәтижесіндегі табыстардың инвесторға аударылуы;
• Дт 332 "Есептелген пайыздар" Кт 871 - үлестік қатысуға байланысты
табыс сомасының есептелуі;
• Дт 441 Кт 332 — үлестік қатысу нәтижесінде табыс сомасының есеп
айырысу шотына кірістелуі:
• Дт 871 Кт 141-144 — үлестік қатысу нәтижесінде шеккен зиян
сомасына.
Егер инвестиция салынатын еншілес, тәуелді және өзара бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалар үлестік қатынастар нәтижесінде шекен зиян
сомасын өз қызметінің қаржылық нәтижесі ретінде есепке ал атын болса мұндай
операциялар 871 шотта есепке алынбайды. 871 шоттың дебеттік және
кредиттік айналымында жинақталған сомалар 571 шотқа есептен шығарылады.
Кәсіпорындардың қызметі барысында тек болашақ кезеңдерде ғана
өндірістік шығындар құрамына қосуға болатын шығындары болуы мүмкін. Мұндай
шығындарға жаңа өндірістерді, цехтарды, агрегаттар мен кәсіпорындарды
игерумен байланысты шығындар; жаңа өнім түрлері мен жаңа технологияны игеру
және дайындаумен байланысты шығындар; тау-кен жұмыстарын дайындаумен
байланысты шығындар; жерді жыртумен байланысты шығындар; кәсіпорынның
ашуышы немесе өндірісті кеңейту барысында жаппай жұмысшыларды қабылдаумен
байланысты шығындар; жалдаушы есебінен жүргізілетін жалға алынған негізгі
құралдарды күрделі жөндеумен байланысты шығындар; техникалық әдебиеттерге,
газеттер мен журналдарға жазылумен байланысты шығындар; келесі есепті кезең
үшін төленген жалдық төлем ақымен байланысты шығындары; алдын-ала
сактандыру төлемдерін төлеумен байланысты шығындар және басқа да шығындар
түрлері жатқызылады. Алдағы уақытқа қатысты шығындар есебі 341-343 активті
синтетикалық шоттарда жүргізіледі. Есепті кезең бойында есептелген шығындар
сомалары осы шоттардың дебеттік айналымында есепке алынады, ал есепті кезең
соңында осы кезеңге қатысты шығындар сомалары өндірістік шығындар құрамына
қосылады, Кәсіпорын әрбір жыл үшін өндірістік шығындар құрамына қосылуы
тиіс сомаларды есептейді және оларды негіздейді. Осы есепті кезеңге қатысты
шығындар 34 "Алдағы уақыт шығындары" бөлімшесінің шоттарының кредитінен
сәйке шоттардың, мысалы 126, 811, 821, 935 шоттардың дебетіне жазылады. Жыл
сайын алдағы уақыт шығындарының сомалары түгендеуден өткізіледі, яғни
түгендеу арқылы шығындардың қалдығы анықталады және оларды есепті кезең
шығындарына жатқызудын дұрыстығы тексеріледі.
Шығындар мен қатар кәсіпкерлік қызмет барысында болашақ кезеңдерге
қатысты табыстар да алынуы мүмкін.
Алдағы уақыт табыстары дегеніміз осы есепті кезеңде алынған, бірақ
алдағы кезеңдерге қатысты табыстар болып табылады. Есепті кезеңдер
арасындагы табыстардың өзара дұрыс бөлінуі кәсіпорын қызметінің жалпы
қаржылық-шаруашылық кызметінің нәтижесін нақты анықтау, салық салу және
қорытынды есеп тапсыру үшін өте маңызды. Алдагы уақыт табыстарының есебі
611 "Алдағы уақыт табыстары" шотында жүргізіледі. Шот пассивті,
синтетикалық болып табылады, сондықтан алдағы уақыт табыстарының есептелуі
оның кредитінде, ал есепті кезеңге қатысты мөлшері дебетінде көрсетіледі.
Қажеттілігі анықталған жағдайда бұл шотта сонымен қатар өткен кезеңдерге
қатысты жетіспеушіліктер, артық жүмсаулар, ұрлықтар бойынша қарыз
сомаларының келіп түсуі, құндылықтардың жетіспеушілігіне байланысты кінәлі
адамдар есебінен өтелуі тиісті сомалар мен құндылықтардың баланстық құндары
арасындагы айырма сомалары да есепке алынады.
Жалпы кәсіпкерлік қызметпен айналысу барысында орын алуы мүмкін
шығындар мен табыстардың барлығын салыстыру мақсатында бухгалтерлік есептің
типтік шоттар жоспары бойынша 571 "Жиынтық табыс (зиян)" шоты
пайдаланылады. Бұл шот өзінің құрылымы бойынша қаржылық-нәтижелік шот болып
табылады және бір жаннан активті, екінші жағынан пассивті шот кызметін
атқарады. Есепті кезенде 70,72,86,87 бөлімшелер шоттарында жинақталған
табыстар сомалары мен 80,81,82,83,84,85,86,87,71 бөлімшелер шоттарындағы
есепті кезең бойында орын орын алған барлық шығындар сомалары есепті кезең
соңында 571 шотта жииақталады (1 қосымша бетті қараңыз). 571 шоттың
дебеттік және кредиттік айналымындағы жиынтық сомалар өзара салыстырылып
шаруашылық-қаржылық қызмет нәтижесі анықталады. Бұл шотта өз алдына уақытша
шот болғандықтан есепті кезең соңында 561 "Есепті кезеңдегі бөлінбеген
пайда (жабылмаған зиян)" шотымен корреспонденциялана отырып жабылады.
Нәтиже табыс болған жағдайда ол сома 571 шот дебетінен 561 шоттың кредитіне
жазылады, ал керісінше зиян болған жағдайда 571 шот кредитінен 561 шоттың
дебетіне жазылады. 571 шот қарапайым болғандықтан аналитикалық есеп
жүргізуді талап етпейді.
Бөлінбеген пайда немесе жабылмаған зиян сомаларының есебі есепті
кезеңдегі жөне өткен кезеңдегі деп бөлек қарастырылады, яғни бөлек есепке
алынады. Оларды есепке алуға 56 "Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)"
бөлімшенің шоттары арналған. 561 шот есепті кезеңдегі бөлінбеген пайда
(жабылмаған зиян) есебін жүргізеді. Есепті кезеңнің зиянының сомасы
кәсіпорынның резервтік капиталы есебінен жабылуы мүмкін, бұл жағдайда
төмендегідей жазу жазылады:
• Дт 551 "Заңмен бекітілген мөлшердегі резервтік капитал" Кт 561 —
резервтік капиталдың зиян сомасын жабуға бағытталуы.
Ал есегтті кезендегі бөлінбеген пайда сомасы төмендегі жағдайлармен
байланысты өсуі мүмкін:
• Дт 54 "Қосымша төленбеген капитал" Кт 561 — негізгі құралдар мен
үзақ мерзімді инвестициялардың есебінен бөлінбеген пайда
сомасының көбеюі;
• Дт 521 "Алынған капитал" Кт 561 — акционерлік қоғамның өз
акцияларын номиналдык құнынан төмен бағамен сатып алу
барысында пайда болған табыс сомасына бөлінбеген пайда
сомасының көбеюі.
561 шоттың дебеттік айналымы төмендегі жағдайларды
сипаттайды:
• Дт 561 Кт 55 "Резервтік капитал" бөлімшесінің шоттары —
бөлінбеген пайда есебінен қүрылтай құжаттарында бекітілген
мөлшерде немесе үлес косушылардың шешімдеріне сәйкес резервтік
қорларға аударылатын сомаларға;
• Дт 561 Кт 621, 622, 687 — бөлінбеген пайда есебінен қарапайым және
ерекшелендірілген акциялар бойынша төленетін дивидендтер мен
шаруашылық серіктестігінің қатысушыларына төленетін табыстар
сомаларына;
• Дт 561 Кт 521 — акционерлерінен өз акцияларын номиналдық
құнынан жоғары бағамен сатып алуға байланысты айырма
сомаларына;
Есепті кезеңдегі бөлінбеген пайда (жабылмаған зияи) сомалары 562
"Өткен кезеңдегі бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)" шотына есептен
шыгарылады:
- Дт 561 Кт 562 — бөлінбеген пайда сомасына;
- Дт 562 Кт 561 — жабылмаған зиян сомасына.
Өткен кезеңдегі бөлінбеген пайда (жабылмаган зиян) сомалары 562 шотта
есепке алынады. Шот пассивті болғандықтан мұндағы дебеттік қалдық сомасы
тек теориялық сипатта болады, себебі бұл шотта шаруашылық қорларының
негізгі пайда болу көзі - қорлану қорының есебі жүргізіледі. Бұл шот
бойынша негізгі бухгалтерлік жазулар түрлері төмендегідей:
• Дт 562 Кт 621,622,687 - есепті кезең табысының жеткіліксіз болуына
байланысты өткен кезеңдердің бөлінбеген пайдасы есебінен қарапайым
және ерекшелендірілген акциялар бойынша есептелген дивидендтер мен
қатысушыларға есептелген табыстар сомаларына;
• Дт 562 Кт 511 — өткен кезеңдердің бөлінбеген пайдасы есебінен жарғылық
қордың толықтырылуы.
2- бөлім. Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындары есебінің
аудиті мен оларды талдау
2.1. Шығындар мен табыстар есептерінің аудиті
Шаруашылық-қаржылық қызметпен айналысушы кәсіпорындар мен әртүрлі
ұйымдардың табыстары мен шығындарының қаржылық есебін қарастырғаннан
кейінгі негізгі міндет олардың аудиторлық тексеруге алыуына көңіл бөлу
болып табылады. Соңғы кездердегі орын алып отырған өзгерістерге сәйкес
енгізілген бұл үғымды бақылаудың бір формасы түрінде қарауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz