Ұзақ мерзімді несиелерді өтеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕРДІҢ ЕСЕБІ МЕН ТАЛДАУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Кредиторлық берешектер мен оның талдауының мәні мен маңызы
5
1.2 Кредиторлық берешектер есебінің теориялық негіздері 12
1.3 Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Шаруашылық 21
басқармасы РМҚК ұйымдастырушылық–экономикалық сипаттамасы және
бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҚ 35
БАСҚАРАМАСЫ РМҚК КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІ МЕН ТАЛДАУЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Шаруашылық 35
басқармасы РМҚК кредиторлық берешектері есебі
2.2 Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Шаруашылық 41
басқармасы РМҚК кредиторлық берешектерін талдау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҚ 46
БАСҚАРАМАСЫ РМҚК КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕРІНІҢ АУДИТІ
3.1 Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Шаруашылық 46
басқармасы РМҚК кредиторлық берешектердің аудиті
3.2 Кредиторлық берешектерді ұйымдастыруды жетілдіру жолдары 53
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Экономикалық өрлеудің нақтылы, тұрақты және барған сайын арта түсетін
қарқынына қол жеткізу - Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан –
2030[3]. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері жолдауында еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық
өрлеуін қамтамасыз етіп, жаңа мүмкіндіктерге жол ашу ең негізгі басым
мақсаттарының бірі. Көрсетілген мақсаттарды жүзеге асыру үшін жекелеген
мекемелерді, салаларды және ел экономикасының құрылымды бөлімшелерін
басқарудың жүйелері мен әдістерін жетілдірудің объективті қажеттілігі
туындайды, олардың міндетті шарты барлық шаруашылық құрылымдары мен барлық
басқару жүйелерін қамтитын экономикалық ақпараттардың нақты қалыптасқан
жүйесі болуы керек[4].
Мекемелер мен кәсіпорындардың қаржылық - шаруашылық туралы экономикалық
ақпараттардың негізгі жабдықтаушыларының бірі болатын бухгалтерлік
есептің ақпараттық қызметінің әсерлілігін арттыру қажет, ол басқару
шешімдерін қабылдау үшін қажетті және басқарудың барлық қызметтерін
орныдауға мүмкіндік туғызатын ақпарат береді. Мұнда бухгалтерлік есеп тек
активтің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің жай-күйін ғана емес,
сондай-ақ елдің бюджетіне аударылатын салықтар, алымдар және басқа міндетті
төлемдер мен зейнеттік және басқа қорларға аударымдарды дұрыс анықтау және
уақтылы аудару туралы ақпараттармен қамтамасыз етеді деп танылады.
Бухгалтерлік есептің жоғарыда аталған қызметтерін тәжірибиелік жүзеге
асыру үшін оның жүйесін ХҚЕС сәйкес және нарықтық экономикаға барабар жаңа
жүйеге ауысуын қамтамасыз етуге түбегейлі қайта құру қажет. Осы мақсатпен
елімізде кейінгі жылдары ХҚЕС – тын, №1, 2 ҰҚЕС – тын, бухгалтерлік есеп
шоттарының үлгілік жоспарын және оны пайдалану бойынша нұсқаулықты,
қаржылық есептілікті дайындау және ұсыну тұжырымдылық негіздемесін енгізу
арқылы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті реформалау бойынша үлкен
жұмыс жүргізіліп жатыр[5, 9].
Кредиторлық берешек – кәсіпорынның басқа заңды, жеке тұлғаларға
міндеттемелері. Кредиторлармен есеп айырысу жағдайында бақылауды
ұйымдастыру келісімшарттық және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған
ассортиментте және төлемдік тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті арттыру
сапасы мен өнімді жеткізу жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық
берешекті қысқартуға және шаруашылық жүргізуші субъектіні қаржылық жағдайын
жақсартуға мүмкіндік береді[12].
Кәсіпорынның кредиторлық берешектері есебі және талдауының маңыздылығы
дипломдық жұмыс тақырыбын өзекті етіп тандауды анықтады.
Тандалған дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі Қазақстан
Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы жаңа заң
қабылдануына байланысты күшейді. Жаңа Заңның қабылдану мақсаты Қазақстан
Республикасы экономикасында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
жүйесінің және оған қатысты функциялардың әрі қарай жақсы атқарылуына
жағдай жасау болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы Заңның ескі заңнан
ерекшелігі: Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы ескі заң
халықаралық қаржылық есеп стандарттары бойынша есеп ұйымдастыруды 2003
жылдың 1 қаңтарынан қаржы ұйымдарын, 2005 жылдың 1 қаңтарнан акционерлік
қоғамдарды, 2006 жылдың 1 қаңтарынан басқа да ұйымдарды (мемлекеттік
мекемелерден басқа) өтуге міндеттеді. Бірақ халықаралық қаржылық есеп
стандарттарының кешенділік пен методологиялық күрделілігіне байланысты
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін қолданысқа келмейді. Заңға
сәйкес Қазақстандық көпшілік ұйымдар ХҚЕС міндетті өтуден босатылып
бухгалтерлік есебін қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттары бойынша
береді. ХҚЕС өз еркімен қабылдауға тыйым салынбайды[5, 9]. Бұл шаралар жеке
кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың мемлекеттік саясаты негізінде жүзеге
асырылды.
Жоғарыда айтылғанның бәрі берілген дипломдық жұмыс тақырыбын жаңа
шарттар негізінде өзектендіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Кәсіпорындағы кредиторлық берешектер есебі
және талдауы болып табылады.
Жұмыстың мақсатына қарай келесі міндеттер қойылған:
- Кредиторлық берешектер есебі мен талдауының теориялық - әдістемелік
негіздерін қарастыру;
- Кәсіпорынның шаруашылық-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу;
- Кәсіпорын кредиторлық берешектері есебі мен аудитіне талдау жасау;
- Кредиторлық берешектердің ұйымдастырылуын жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігінің Шаруашылық басқармасы РМҚК алынды.
1 КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕРДІҢ ЕСЕБІ МЕН ТАЛДАУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кредиторлық берешектер мен оның талдауының мәні мен маңызы
Міндеттеме - бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның
(кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті.
Борышқордың нақгы әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау,
ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну (бас
тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге
құқылы.
Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі.
Бүл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай
қаражат) ағынына әкеп соғады[22].
Қаржылық есептің халықаралық стандарттарына сәйкес бұл бухгалтерлік
есептің жалпыға бірдей ережелеріне сәйкес расталған және бағаланған
шаруашылық субъектінің экономикалық міндеттемелері болып табылады. Қарыздық
міндеттемелердің негізгі түрлеріне дебиторлық және кредиторлық қарыздар
жатады.
Кредиторлық берешектер – бұл бір ұйымның басқа заңды және жеке
тұлғаларға қарыздар сомасы. Шетел әдебиеттерінде кредиторлық қарыздарға
мыналар жатады: төленуге тиісті қарыз; ақша қаражаттарының немесе
ресурстарының күтілген шығыны; экономикалық субъектінің әлеуетті табыстан
бас тартуы және т.с.с.
Қазақстан Республикасында көбінесе кредиторлық берешектерге: сатып
алушылардың жабдықтаушылармен, тапсырыс берушілердің мердігерлермен,
кәсіпорындардың салық органдарымен, персоналмен еңбекақыны төлеу және басқа
да төлемдер бойынша есеп айырысуларынан пайда болатын және т.б. қысқа
мерзімді қарыздық міндеттемелер жатқызылады. Онымен бірге шаруашылық
қызметті қаржылық талдауда кредиторлық қарыздарға жиікелісім-шартқа сәйкес
есепті кезеңнен кейінгі 12 айдан кейін ғана төленуге тиісті алынған
несиелер мен қарыздардың төленген сомаларын жатқызады.
Алғашында кредиторлық берешектер есебін жүргізудің пайда болуы мен
қажеттілігі ақшалар мен материалдық құндылықтарды қарызға берумен
байланысты болды, яғни қайтару шартымен. Сауданың дамуына қарай қарыздық
міндеттемелер саны және сомасы бойынша өсіп қана қоймай, қарыз түрлері
бойынша да өсті. Негізінен осыған сауданың әр алуан тәсілдері мүмкіндік
жасады.
Тауарлар, жұмыс, қызметтерді несиеге беретін ұйым кредитор болып
табылады, ал оны алушы ұйым дебитор болып табылады. Кең мағынада кредитор –
бұл қарыздық міндеттемелерді өтеуді талап ету құқығы бар жақ, ал дебитор
келісі – шарттағы немесе басқа міндеттеменің қарызгері. Бухгалтерлік есепте
дебитор белгілі бір кәсіпорынға қарызы бар жеке немесе заңды тұлға болып
табылады. Бұл тиеп алған немесе сатып алған өнімі және басқа да тауарлары
үшін төлем жүргізбеген сатып алушы-ұйым, іссапар немесе басқа да шығындар
үшін аванс алған жұмыскер немесе қызметкер және көптеген басқа қарызгерлер
болуы мүмкін.
Кредитор деп белгілі бір ұйымға ақша немесе тауарларды несиеге беретін,
оларды ақшалай түрде немесе басқа тауарларға, не қызметтерге айырбастау
арқылы орнын толтыруға құқылы заңды немесе жеке тұлғаларды жатқызуға
болады. Кең мағынада кредиторларға банктер және басқа да несиелік
мекемелер, қарызға тауарлар мен өнімдерді сататын кәсіпорындар, еңбекақысы
есептелген, бірақ өтелмеген жұмыскерлер мен қызметкерлер және т.б. жатады.
Құқықтық категория ретінде ұйымның кредиторлық қарыздары – ұйым мен
оның кредиторлары арасындағы міндетті қарым-қатынас заты болып табылатын
мүлкінің ерекше бөлігі. Ұйым кредиторлық қарыздарды иеленеді және
пайдаланады, бірақ мүліктің бұл бөлігін оны талап етуге құқылы
кредиторларға қайтару немесе төлеуге міндетті. Көрсетілген мүліктің
бөлігіне қарызгер ұйымның иелігінде тұрған ұйымның қарыздары, бөгде мүлік,
бөгде ақша қаражаттары жатады.
Осылай кредиторлық қарыздардың екі формасы бар: мүліктің бір бөлігі
ретінде ол иелену құқығында немесе меншік құқығында ұйымға тиесілі,
міндеттемелі қатынастар объектісі ретінде – бұл кредиторлар алдындағы
ұйымның қарыздары, яғни ұйымнан берілген мүліктің бір бөлігін талап етпеуге
құқылы тұлғалар.
Кредиторлық қарыздар бухгалтерлік есепке алынады және ұйымның қарыздары
ретінде баланста бейнеленеді. Азаматтық заңнама нақты түрде бухгалтерлік
заңнамадан ерекшеленеді. ҚР АК 268 бабына сәйкес Мiндеттемеге сәйкес бiр
адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң) пайдасына мүлiк беру, жұмыс
орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер жасауға, не
белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi борышқордан
өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы. Несие берушi борышқордан
атқарылғанды қабылдауға мiндеттi [1].
Арнайы қаржы компанияларынан, құрылтайшы қаржыландыратын мекемелерден,
мемлекеттiк мекемелерден және қазыналық кәсiпорындардан басқа заңды
тұлғалар өз мiндеттемелерi бойынша өздерiне тиесiлi барлық мүлiкпен жауап
бередi. (ҚР АК 44 бап Заңды тұлғаның жауапкершiлiгi). Осылай азаматтық
заңнамада кредиторлық қарыздар ұғымы бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін
пайдалануына қарағанда кең мағынада көрініс табады. Азаматтық заңнамада
міндеттеме мәмілені орындау бойынша қандай да бір ақшалай құралдардың
қозғалысы болуы-болмауына қарамастан келісім-шарттан пайда болады. Бірақ
бухгалтерлік есепте кредиторлық қарыздар келісі-шарт бойынша міндеттеменің
бір жақты орындалуы барысында пайда болады. [1].
Кредиторлық берешектерге экономикалық мазмұны бойынша жабдықтаушылар
мен мердігерлерге қарыздар жатады. Бұл қарыздар олардан түскен материалдық
құндылықтардың, жасалған жұмыстардың немесе көрсетілген қызметтердің
келісілген құн сомасымен есептеледі. Ұйымның персонал алдындағы кредиторлық
қарыздары болып есептелген, бірақ төленбеген еңбекақы сомасы табылады.
Кәсіпорынның бюджет алдындағы қарыздарына есептелген, бірақ төленбеген жеке
тұлғалардың табысына салынған салықпен бірге, салықтар, алымдар бойынша
сомалар және оларға теңестірілген төлемдер жатады.
Алынған аванстар бойынша қарыздарға келісім – шарт негізінде алдағы
есеп айырысулар бойынша сыртқы ұйымдардан алынған аванстық төлемдерді
жатқызамыз. Өзге де міндеттемелер бабында ұйымның контрагенттерімен есеп
айырысу бойынша кредиторлық қарыздардың қалған барлық түрлері есепке
алынады(1 суретті қара).
Табыстарды төлеу бойынша қатысушылардың кредиторлық қарыздарына
акциялар мен облигациялар бойынша дивиденттерді, пайыздарды төлеуге
міндетті ұйымның қарыздық міндеттемелердің сомасы жатады. Бұл кредиторлық
қарыздардың топтамасы бухгалтерлік есеп пен қаржыдлық есеп беруде
қолданылады.
Кәсіпорынның ағымдағы қызметі құндылықтардың үзіліссіз қозғалысын,
сонымен бірге бұл кәсіпорынды контрагенттермен, бюджетпен, жұмыскерлермен,
меншік иелерімен байланыстыратын өзара міндеттемелердің пайда болуы мен
орындалуын көрсетеді. Мұндай міндеттемелердің негізгі үлес салмағын
кәсіпорынның сыртқы тұлғалары – жеткізілген өнім үшін – дебиторлар мен
кредиторлар құрайды.
Есеп айырысулардың нәтижесінде кәсіпорын біруақытта қаржылық донор және
рецепиент ретінде болады. Егер ақша қаражаттарын тегін уақытша қолдануға
алатын болсақ, меншікті қаражатты қолданғаннан гөрі тиімірек болады, яғни
кредиторлық қарыздар дебиторлық қарыздардан гөрі жақсы.
Бірақ ағымдық операциялар бойынша дебиторлық қарыздардың пайда болуына
бөгет болуға мүмкін емес (ол үшін барлық өнімді алдына – ала төлеу немесе
қолма-қол төлеу шартымен сату қажет, ал бұл тек сирек жағдайларда ғана
мүмкін, мысалы, егер өнімге жоғары сұраныс орныққан жағдайда ғана); бұдан
басқа, кредиторлық қарыздардың көбеюі де тұтыну шикізаттар көлеміне деген
нақты шектеулердің, міндеттемені орындамағаны үшін айыппұлдың болуы және
т.б. проблемаға соқтыртады. Сондықтан әрбір кәсіпорында контрагенттермен
қарым-қатынасты реттеудің арнайы, ресми жүйесі бар.
Сыртқы
Ішкі
Сурет 1. Ұйымдар арасындағы есеп айырысулар түрлері
Кредиторлық берешектерді басқаруға қатысты талдамалы процедуралар,
негізінен, фирма ішілік қаржылық талдау мен басқарушылық бақылау жүйесіне
жатады. Талдауды талап ететін келесі байланыстырушы жағдайларды атауға
болады:
- жабдықтаушыны таңдау (бұл жағдайда мыналарға көңіл аудару қажет:
жабдықтаушының ірілігі, ұзақ мерзімді қарым-қатынас орнату мүмкіндігі,
қаржылық-есеп айырысу қарым-қатынасын орнатудың көпнұсқалылығы, шикізат
және материалдармен жабдықтаудың әр алуан нұсқасының болуы, жеткізудің
орташа ұзақтығы және т.б.);
- есеп айырысулардың уақтылығын бақылау (жеткізіліп берілген шикізат
және материалдар үшін өтемнің мезгілінен асып кетуі айыппұл төлеуге мәжбүр
етеді.);
- нақты кредиторлармен ннақты жағдаятта есеп айырысуды таңдау (көп
жағдайда шикізаттарды жабдықтаушылар төлемнің тез орындалуын қалайды, дер
кезінде төлем жүргізілу жағдайында баға жеңілдігін ұсынады; осылай
кәсіпорын алдында дилемма пайда болады – жеңілдікті пайдаланып қалу немесе
қаржыландырудың қосымша көзін пайдаланып қалу мүмкіндігі).
Кредиторлық берешектер – бұл қаражаттар көзі, сондықтан кәсіпорын
сыртқы құралдарды максималды ұзақ қолдануға ниетті, яғни төлем мерзімін
кешіктіреді.
Кәсіпорын басқа кәсіпорындармен, тұлғалармен және т.б. шаруашылық және
қаржылық қарым-қатынасқа түседі. Осылай есеп айырысу қатынасы пайда болады.
Есеп айырысулар екі топқа бөлінеді:
- егер де кәсіпорын дайын өнімнің (жұмыс, қызмет) жеткізушісі , тауарлы-
материалдық құндылықтарды дайындаушы немесе сатып алушысы болған
жағдайындағы тауарлық операциялар бойынша;
- банк, бюджет, жұмыскерлер, бюджеттен тыс қорлар қарыздарын жабумен
байланысты тауарлы емес операциялар және басқа да есеп айырысулар.
Кредиторлық берешектер деп белгілі бір ұйымның әр түрлі шаруашылық
қызметі барысында басқа ұйымдарға, жұмыскерлер мен тұлғалар алдында пайда
болған қарыздары.
Материалдық құндылықтарды сатып алумен байланысты пайда болған
кредиторлық қарызгерлерді жабдықтаушылар деп атайды. Ұйым жұмыскерлеріне
еңбекақы бойынша, бюджетке, бюджеттен тыс қорларға, әлеуметтік қорларға
есептелген төлемдер сомалары және басқа тиісті есептеулер бойынша
қарыздарды таратылуы бойынша міндетті деп атайды. Басқа операциялар бойынша
пайда болған кредиторлық қарыздарды басқа да кредиторлар деп атайды [1, 23-
24 б.].
Жеткізушілер мен сатып алушылармен есеп айырысу қысқа және ұзақ
мерзімді дебиторлық және кредиторлық қарыздардың құрылуына әкеледі. Бұл
қарыздар төлем мерзімінің тауарды жіберу немесе алу, жұмыс жасау немесе
қызмет көрсету бойынша сәйкес келмеуінен байланысты. Дебиторлық және
кредиторлық қарыздар сәйкесінше кәсіпорынның құқықтары мен міндеттемелерін
құрайды, яғни қарызды талап ету құқығы немесе өтеу міндеттемесі бар.
Азаматтық заңнамаға сәйкес құқықтар мен міндеттемелер мүлікті құру және
сатып алу нәтижесінде жаслған келісім-шарттар мен басқа да мәмілелелер және
ҚР азаматтық кодексінің 7 бабында қарастырылған басқа да жағдайлардан пайда
болуы мүмкін. ҚР АК 16 тарауындағы жағдайларға сәйкес Мiндеттемеге сәйкес
бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң) пайдасына мүлiк беру,
жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер жасауға,
не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi
борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы. Несие берушi
борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi....
Қаржылық есептілікті пайдаланушылар бірінші кезекте кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі мен несие қабілеттіліген көңіл бөледі. Бұл көрсеткіштерді
талдау барысында ағымдағы немесе ұзақ мерзімді қаражаттарды бөлу барысында
пайда болған қарыздық көрсеткіштер қолданылады. Міндеттеменің тараптары
болып борышқор және кредитор, белгілі бір жағдайларда үшінші тұлғалар
табылады. Міндеттеменің қатысушылары арасындағы құқықтық өзара қарым-
қатынас ҚР Азаматтық кодексімен реттеледі.
Кредиторлар – кәсіпорынның белгілі бір қарызы бар заңды және жеке
тұлғалар. Бұл қарыздар сомасы кредиторлық деп аталады және ол бір кәсіпорын
қарызын белгілі бір мерзімнің аяқталуы барысында басқа кәсіпорынға өтеу
барысында пайда болады.
Кредиторлық берешектер бар болуы кәсіпорынға тиесілі емес, бірақ әр
алуан себеп бойынша оның айналымында жүрген қаражаттарды қаржылық-
шаруашылық қызмет барысында қолдануды айтады.
Кредиторлық берешектер:
- төлем мерзімі келмеген есеп айырысу құжаттары арқылы;
- мерзімінде төленбеген есеп айырысу құжаттары бойынша жабдықтаушылар
арқылы;
- өзара талап ету есебі бойынша есеп айырысулар арқылы;
- бюджетпен есеп айырысу арқылы;
- төлем мерзімі келмеген вексельдер мен мерзімі өткен төлемдер бойынша
қарастырылады.
Бухгалтерлік есептің ережелері бойынша кредиторлық қарыздар міндеттеме
ретінде анықталадаы, яғни борышкердің өз қарызын жабу міндеттемесі ретінде.
Міндеттемелерді өтеудің келесі тәсілдері бар: басқа активтерді төлеу, беру,
міндеттемені басқамен орнын ауыстыру, міндеттемені акцияға ауыстыру.
Стандарт бойынша міндеттемелер ұзақ мерзімді (несиелер, кейінге
қалдырылған салықтар) және міндеттеменің есепті мерзімнен кейін бір жыл
ішінде төленуге тиісті ағымдағы міндеттемелер деп бөлінеді.
Міндеттеменің түсінігі мен негізі және оның орындалуы ҚР АК
Міндеттемелік құқық атты ІІІ тарауымен реттеледі. Онда міндеттемелердің
сәйкесінше, бөлек-бөлек, үшінші тұлғамен орындалуы, орындалу мерзімдері
және т.б. қарастырылған.
Салық заңнамасында қарызға деген қатынасы басқаша. Кәсіпорынның үш жыл
ішінде төленбеген қарыздары бұл мерзімнің аяғында күдікті қарыздар немесе
міндеттемелер деп танылады және олардың сомасы жалпы жылдық табысқа
жатқызылады. ҚР Салық кодексінің 10 бабына сәйкес күдікті қарыздар деп
тауарларды сатып алумен, істелген жұмыс немесе көрсетілген қызмет бойынша
және де жұмыскерлерге есептелген еңбекақы сомасы, бірақ үш жыл ішінде
төленбеген қарыздар аталады. Егер біруақытта күдікті қарыздар деп танылған
табыстар төленген болса, жалпы жылдық табыс өтелген қарыз сомасына
шегерілуі керек. Жалпы жылдық табыстың төмендетілуі төлем жасалған есепті
мерзімде жасалады.
Салық есебінде міндеттемелерді есептен шығару белгіленген мерзімнің
аяқталуы нәтижесінде ғана жүргізіледі, бірақ басқа жағдайларда да
жүргізілуі мүмкін. Мысалы, кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарыздың өтеуін
талап етпейді., бұл жағдайда есептен шығарылған сомасында табыс пайда
болады. Табыс қарастырылып отырған жағдайда бухгалтерлік есепте және салық
салу мақсатында пайда болады.
Кредиторлық қарыздар қысқа және ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздар
(ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді пассивтер) деп бөлінеді.
Ұзақ мерзімді пассивтерге жататындар:
- ұзақ мерзімге капитал салымдары үшін қолданылатын ұзақ мерзімді банк
несиелері: қымбат құрылғыларды сатып алуға, ғимараттар салуға, өндірісті
модернизациялауға;
- ұзақ мерзімді несиелерге ұқсас (банкіліктен басқа) ұзақ мерзімді
қарыздар және бір жылдан артық мерзімге басқа да қатыстырылған қаржы
құралдары, оның ішінде кәсіпорын шығарған ұзақ мерзімді облигациялар мен
берілген ұзақ мерзімді вексельдер.
Қысқа мерзімді пассивтерге жататындар:
- айналым қаражаттарымен жабылатын немесе жаңа қысқа мерзімді
міндеттемелердің пайда болуы нәтижесінде өтелетін міндеттемелер Бұл
міндеттемелер қысқа уақыт мерзімде өтеледі (жыл ішінде).
Қысқа мерзімді міндеттемелер баланста не олардың ағымдағы бағасы, не
қарызды өтеу мерзімінің бағасы бойынша көрсетіледі.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге кәсіпорынға несие беру нәтижесінде пайда
болған төленуге тиісті шоттар мен вексельдер, компанияның қысқа мерзімді
қарыз алу туралы қарыздық куәлігі, салықтар бойынша қарыздар, еңбекақы
бойынша қарыздар, ағымдағы мерзімде төленуге тиісті ұзақ мерзімді
міндеттемелердің бөлігі жатады[5].
Кредиторлық беерешектерді талдаудың тікелей міндеттеріне жататындар:
- ақша қаражаттарының қозғалысы мен олардың қозғалысы бойынша
операцияларды;
- кассалық және төлем-есеп айырысу ережелерінің сақталуын бақылау;
- кредиторлық қарыздардың құрылымын өтеу мерзімі, қарыздың түрі,
қарыздың тұрақтылық деңгейі бойынша анықтау;
- мерзімі өткен кредиторлық қарыздардың құрамы мен құрылымын,
кредиторлық қарыздардың жалпы көлемінде оның үлесін анықтау;
- төленбеген есеп айырысу құжаттары бойынша, мерзімі өткен вексельдер
бойынша, алынған коммерциялық несие бойынша жабдықтаушылар туралы мәлімет
құрылымын анықтау, олардың мақсатқа сәйкестілігі мен заңдылығын анықтау;
- вексельдер, талаптар, алынған және берілген аванстар мүлікті және
персоналды сақтандыру бойынша қарыздардың көлемі мен құрылымын айқындау,
басқа кредиторлармен және дебиторлармен есеп айырысу нәтижесінде пайда
болған қарыздардың, банк несиелер және басқа қарыздардың пайда болу
себептері мен оларды алдын-алу жолдарын анықтау;
- банк қарыздарын қоланудың дұрыстығын анықтау;
- жұмыскерлермен еңбекақы бойынша, жабдықтаушылар мен мердігерлермен
басқа кредиторлармен есеп айырысулардың дұрыстығын анықтау және кредиторлар
алдындағы міндеттемелер бойынша бар қарыздарды өтеу резервтерін айқынду.
[7].
1.2 Кредиторлық берешектер есебінің теориялық негіздері
Міндеттеме – қарыз немесе міндеттеме, бір нәрсені белгілі бір жолмен
қызмет етуі немесе орындау. Міндеттеме – өткен кезең жағдайларында пайда
болған субъектінің қарызы және оларды реттеу экономикалық пайдасы бар
ресурстардың субъектіден керуне әкеледі. Міндетті түрде қазіргі және
болашақтағы міндеттемелерді ажырата білу керек.
Міндеттеме 3 белгісі бойынша анықталады:
- Міндеттемені туғызған құбылыстың орын алған жері;
- Міндеттемелерді реттеу тек активтерді ауыстыру немесе қызметті басқа
субъектіге жеткзу жолымен жүргізілуі мүмкін;
- Міндеттеме пікір таластырылмайтын болуы керек.
Осы анықтамаға сәйкес міндеттеме қабылданса, онда ол міндетті түрде
бухгалтерлік кітапқа енгізілуі керек. Міндеттеменің сомасы бірге жүретін
тәуекелге барлық болашақ төлемдерінің ағымдық құнымен есептелеуі керек
(ақшалай емес активтер немесе қызметтердің ақшалай эквиваленті).
Міндеттемеге негізгі пайыз бен сома кіреді.
Міндеттемелерді реттеу әртүрлі әдістермен жүргізіліу мүмкін:
- ақша қаражаттарын төлеу;
- басқа активтерді беру;
- қызмет көрсету;
- бір міндеттемені екішісімен ауыстыру;
-міндеттемелерді капиталға ауыстыру[23].
Реттеудің басқа да бастарту немесе кредиторлармен өз құқығын шығару
сияқты түрлі әдістері бар болуы мүмкін. Міндеттеменің пайда болуы болашақта
ресурстың кетуін білдіреді, берілген міндеттеменің орындалу мерзімі
субъектінің қаржы жағдайын дұрыс бағалау үшін маңызды. Активтермен
ұқсатығына байланысты міндеттемелер ағымдық (қысқа мерзімді кредиторлық
қарыз) және ұзақ мерзімді.
Ағымдық міндеттемелер субъектінің қызметіне әсер ете алады, ал ұзақ
мерзімді әсер ете алмайды. Өйткені ағымдағы міндеттеме ағымдағы ресурсқа
өз наразылығын көресете алады. Бұл наразылықтар ұзақ мерзімдіктен
ерекшеленеді, өтеу уақыты бірнеше жылдарды құрауы мүмкін.
Мынадай жағдайларда міндеттемелер қысқа мерзімдік болып жіктелуі керек:
- оны субъектінің операциялық циклының қалыпты жағдайымен өтеу
көзделеді;
- есепті күннен бастап 12 ай аралығында ол өтеу уақытына жатқызылады.
Ағымдық міндеттемелерге келесілер кіреді:
- Қысқа мерзімді және овердрафт;
- Ұзақ мерзімдік несиенің ағымдық бөлігі, егер ол алынып тасталынбаса;
Кредиторлық берешектер:
- төленетін шоттар мен векселдер;
- сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
- салық бойынша берешек; төленетін дивидент;
- негізгі шаруашылық серіктестік пен еншілес серіктестігі арасындағы
берешек;
- АҚ қызметті тұлғаларға берешек;
Басқа да кредиторлық берешектер:
- Төленуге есептелген шығыстар;
- Болашақ кезең кірістері;
- Күтілмеген жағдайларға байланысты есептелген төлем[24].
Төленетін шоттар – жабдықтаушылармен есеп айырысу шоты. Кәдімгі қызмет
барасында пайдаболатын қайталанатын сауда міндеттемелері үшін қолданадды.
Берілген векселдердің негізгі қайнар көзі – банктік ссуда және тауар
мен қызмет үшін төлем. Вексельдер кепілмен қамтамасыз етелген немесе
қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Вексель пайыздық немесе пайыздық емес
болуы мүмкін. Пайыздық вексельде пайыздық қойылым вексель сомасынан бөлек
көрсетіледі. Пайыздық емес вексельде дисконтты қалыптастыру жолымен пайыз
алдын ала төленеді және онда нақты пайыздық немесе пайыздық кіріс деп
аталатын нақты пайыз нормасы жанама түрінде көрсетіледі.
Атына байланыссыз барлық қарыз құралдары заемщиктерден тура несе жанама
пайызды төлеуін талап етеді. Бұл уақытқа байланысты ақшаның құнсыздануына
жол бермеу үшін жүргізіледі. Ұзақ мерзімдік міндіттеме бойынша кезеңдік
пайыз сомасы бұл – негізгі қарыз сомасы • пайыздық қойылым • уақыт = пайыз
сомасы.
Белгіленген пайыздық қойылым – бұл қарыздың құжаттарда көрсетілген
пайыз нормасы. Белгіленген пайыздық қойылым қарыздың негізгі сомасына
төленетен пайыздық төлемдердің негізгі сомасын анықтайды. Пайыздық қойылым
қаржы нарығында толығымен экономикалық жағдайынан және осы уақыт аралығында
өзгереді және ол кредиттің ұзақтығы да байланысты.
Нақты қарыз бойынша пайыздық қойылым – деп сондай уақыт мерзіміне
алынған қаржыны заемға алу кезіндегі нақты пайыздық қойылыммен әйкес
келеді. Нақты пайызды қойылым болашақта ақшалай қарыздарды төлеуде
дисконттағы қолданылады. Заемщиктен алынған ақша қаражаттарының немесе ақша
эквивалентінің сомасына нақты пайыздық қойылым қолданылады.
Қарыздың толық сомасы – бұл қарызды өтеу күнінде төленуі керек сома,
осы күнде жүргізілуі тиіс әр қандай пайыздық төлемдерді алып бастағанда.
Пайыздық емес деген сөз мұндай типтегі векселге ең жақсы анықтама
емес, өйткені бұндай векселдер шын мәнінде төлеуге жұмылдырады. Мұндай
векселдердің номиналды құнының құрамына қарыз сомасы мен төлену мерзіміне
бырыңғай соманы құрайтын осы қарызға байланысты пайыздар. Қарыз алушы
векселдің номиналды құнына емес, ал вексельдің номиналды сомасы мен
пайызының айырмашылығына тең соманы алады. Алыну ақша қаражаты түрінде
вексельде көрсетілген сома – бұл нақты пайыздық қойылымды қолданумен
номиналды соманың дисконтталған құны. Ақша қаражатының дисконттық құны мен
вексельдің номиналды құны арасындағы айырмашылықтың қалған сомасы пайыз
болып табылады. Нақты пайыздық қойылым тәуекелділіктің нақты ұқсатушы
деңгейімен құжаттарда қолданылатын нарықтық пайыздық қойылымға қарап
анықталады. Нақты пайыздық қойылым вексельде көрсетілмейді, бірақ қысқа
мерзімдік пайыздық емес векселдерге белгілі бір нақты шартпен пайыздық
қойылым анықталуы керек.
Банктердің несиелерін есепке алу ұзақ мерзімді несиелерді беру
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен ұзақ мерзімді несиелендіруді
ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Несие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген Ұлттық
Банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банктер арқылы жүзеге
асырылады. Несие негізінен оны өтеу қабілеті бар кәсіпорындарға беріледі.
Несие өтеу қабілеті болып кәсіпорынның борышты міндеттерін толығымен
және уақытында есептесе алу қабілеті деп түсінеміз. Кәсіпорындарға несие
басымды түрде өнеркәсіптің тиімділігін арттыруға, оның ғылыми-техникалық
деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғары жаңа өнім түрлерін шығаруға,
ынталандыруға, халыққа түрлі қызмет көрсетуге, халық үшін экспортқа тауар
шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға беріледі. Артықшылықтар шартты
міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз ететін клиенттерге, өз қаржыларын
осы банктің депозиттерінде және шоттарында сақтайтын банк акционерлеріне,
кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.
Несие мерзімділік, қайтарымдылық, төлену шарттарымен коммерциялық және
келісім-шарт негізінде беріледі.
Несие беру банктермен өздерінде бар несие қорларының көлемінде жүзеге
асырылады. Ссуда банк арқылы бұрын берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі
өтіп кеткен қарыздары жоқ болған жағдайда беріледі. Банк мекемесі табысы
төмен кәсіпорындарға несие беру оған үлкен қауіп туғызатын
болғандықтан,ондай кәсіпорындармен кредит қатынастарын орнату мәселесін
қарау кезінде ерекше сақтықта болған жөн. Өзін-өзі ақтамайтын қызметін
тоқтатпауы нақты бір аймақтың әлеуметтік және экономикалық мүқтаждықтарын
қанағаттандырудың қажеттілігінен туындайтын кәсіпорындарға кредит беру
мәселесі банктермен жергілікті немесе жоғары тұрған билік етуші
мекемелердің өтініш-сұраулары егжей-тегжейлі зерделенгеннен кейін шешілуі
керек. Өтініш-сұрауларда банк несиесін өтеудің нақты көздері керсетілуге
тиісті.
Кәсіпорын несие алу үшін кредиттің сомасы және мақсатты бағыты,
пайдалану мерзімі, өтеу мерзімі, сондай-ақ кредиттелетін шараның қысқаша
сипаты және оны жүзеге асырудың экономикалық тиімділігі дәлелденген жазбаша
өтініш-сұраумен банкке барады. Өіініш-сұрауды банкке ссуда алу үшін алғашқы
рет барған немесе ссуданы оқтын-оқтын пайдаланатын, тәуекелді қажет ететін
несиеге өтініш жасаған, осы банкте есеп айырысу шоты жоқ, сауда мәмілесін
жасау үшін несие алушы кәсіпорындар ұсынады.
Ұзақ мерзімді несие берудің ерекшеліктері. Банктер несиені
кәсіпорындарға күрделі қаржы бөлу үшін: құрылыс, қайта қалпына келтіру және
өнеркәсіптік және әлеуметтік-түрмыстық бағыттағы обьектілерді техникамен
қайта жабдықтау; техника, жабдық, көлік саймандарын, ғимараттар және
құрылыстар алуға; бірлескен кәсіпорындар құруға; ғылыми-техникалық өнімдер
және басқа да меншіктік обьектілер бойынша шығындар жасауға береді.
Жоспар бойынша жүзеге асырылу мерзіміне қарай әрбір ұзақ мерзімге
кредиттелетін шаралар бойынша бекітілетін несие шарты, банк пен
кәсіпорынның несие қатынасының негізі болып табылады. Қарыз алушы несие алу
үшін, қысқа мерзімді несиені алуға қандай құжат өткізсе, бұл жолы да сондай
құжаттарды ұсынады. Әдетте несие 5 жылдан аспайтын мерзімге өзін-өзі тез
арада ақтайтын және өте тиімді шараларға беріледі.
Несие құрылыс-монтаж жұмыстарының орындалуына, қондырғыға арналған
құрал-жабдықтармен, тауарлы-материалдық құндылықтардың сатылып алынуына
қарай беріледі.
Ұзақ мерзімді несиені өтеудің мерзімділігі мен нақты мерзімі, қарыз
алушы мен банктің, қарыз алушының қаражат күйін, төлем жасау
қабілеттілігін, шығынның ақталуын, несиенің тәуелділігін сондай-ақ кредит
қорларының айналымдылығын тездетудің қажеттілігін, басқа да жинақталған
жагдайларды негізге ала отырып жасалған келісімі бойынша анықталады.
Ұзақ мерзімге берілген несиелер жыл сайын 31 - желтоқсаннан
кеішктірілмей мерзімді борыштық міндеттемелермен рәсімделеді, ал осы шараны
несиелендіру тоқталғаннан кейін қарыз алушылардың міндеттемелерімен нақты
өтеу мерзімдеріне рәсімделеді.
Несиені пайдаланғаны үшін пайыз мөлшері нарық жағдайына байланысты
депозит (салынған қаржы) бойынша пайыздың өзгеруі ресми жарияланған
инфляция көрсеткіштеріне және басқа да себептерге байланысты өсу (кему)
жағына қарай қайта қарау шартыменен, реттеліп (өзгермелі процент) отыруға
тиісті. Аталғандар несие шартында, мерзімді міндеттемеде және несие шарты
мен мерзімді міндеттемелерді қайта рәсімдемей пайыз мөлшерін қайта қарау
құқығын банкке беру тапсырысында, сондай-ақ бұрын берілген кредиттер
бойынша тапсырыста көзделеді. Пайыз мөлшеріне жасалған өзгерістер жөнінде
банк қарыз алушыны жазбаша түрде хабардар етеді.
Жекелеген құрылыстар бойынша (жаңа құрылыс) құрылыс мерзімінде
есептелінген пайыздардың өндірілмеуі мүмкін, ал олардың сомасы осы
құрылысқа берілген несие бойынша жалпы қарыздарға қосылады және несиені
қайтарудың бірінші төлемінде өтеледі.
Қарыз алушы басынан уақытша қаражат қиындығын өткізіп отырған жағдайда,
банк оның қызметінің ерекшелігін есепке ала отырып, несие шарттарында
келтірілген, несие бойынша өтелмеген төлемді бір жылға дейінгі мерзімге
кейінге қалдыруды ұсына алады.
Банк баланс деректері бойынша және басқа да есеп беру үлгілері бойынша
кредит толық өтелгенге дейін құрылыстың жүргізілу барысына сондай-ақ қарыз
алушының жай-күйіне бақылау жүргізеді, ал қажет болған жағдайда өлшеп
тексеру жолымен бақылауды жүзеге асырады. Қарыз алушы өз міндеттемелерін
орындамаған жағдайда, банк кредит шартында көзделген жазалау шараларын
қолданады.
Ұзақ мерзімді несиелерді өтеу. Несие бойынша қарыздарды өтеудің
әдістері және нақты мерзімдері, тәртібі несие шаріында қарастырылады.
Әдетте қысқа мерзімді несиені өтеу қарыз алушының мерзімді
міндеттемесінің негізінде жүзеге асырылады. Сондай-ақ қарыз алушының төлем
тапсырысы болмаса, банк өкімі қолданылуы мүмкін.
Қарыз алушылар несие бойынша қайтарылуы қамсыздандырылмаған қарыздарды
және олар бойынша пайыздарды жуық уақытта өтеудің нақтылы келешегі жоқ
болған жағдайда банк қарызының сомасын өзінің өкімі бойынша даусыз түрде
кепілшінің шотынан оған алдын ала хабарламай-ақ өндіріп алады; сақтандыру
ережелерімен айқындалған мерзімнің шегінде сақтандыру компаниясынан
сақтандыру хабарламасын алады; шартта белгіленгеннен тәртіп бойынша, қарыз
алушының кепілдікке салған мүлкінің құнынан талабын қанағаттандырады; қарыз
алушылардың шотына, басқа тұлғаларға өздері банк пайдасына берген төлемдері
бойынша талап қояды. Сонымен қатар банк қарыз алушының есеп айырысу шотынан
несие шартында келісілген тұрақсыздық айыбын (айыппұл, өсім ақысын)өндіре
алады.
Ипотека жағдайында кепілге салынған мүліктер кепілге берушінің немесе
үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында қалады. Кепілдікке заттық
нысандарға ие обьектілерден басқа құқықтар (кен орындарын пайдалану және
кен шығару, кәсіпорынға, құрылысқа, ғимаратқа, қондырғыларға және т.б.
жалгерлік құқық) және бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер)
және т.б.қабылдануы мүмкін.
Облигацияларды сатып - өткізу жолымен қарыз қаржыларын тарту бойынша
операциялар. Облигация – оның иесінің ақша қаражатын салғанын куәландыратын
және көзделген мерзім ішінде осы облигацияның номиналдық құнын белгіленген
процентімен (шығару шартында өзгеше көзделмесе) ұстаушысына өтеп беру
міндеттемесін растайтын құнды қағаз. Кәсіпорынның облигациялары ерікті
шарттың негізінде таратылады, олар атаулы және ұсынушыға арналған, пайызды
және пайызсыз, еркін айналмалы, немесе айналым шеңбері шектелген болуы
мүмкін.
Кәсіпорын облигацияларын шығарудың шарты заңдармен және кәсіпорындар
мен мекемелердің жарғыларымен анықталады. Кәсіпорынның жарғылық капиталын
құру және толықтыру үшін облигация шығаруға рұқсат етілмейді[28].
Кейінге қалдырылған табыс салығының есебі. Кейінге қалдырылған салықтың
есебі үшін 4300 Кейінге қалдырылған табыс салығы шоты арналған. Бұл шотта
бухгалтерлік және салық есебінің талаптарындағы өзгешеліктер нәтижесінде
пайда болған уақытша айырмашылықтар сомаларынан белгіленетін салық
төлемдері туралы хабарлама мазмұндалады.
4300 шоты бойынша есепті ұйымдастырған кезде 11 Табыс салығы бойынша
есеп бухгалтерлік есеп стандартын басшылыққа алған жөн.
Мынаны ескеру керек: салық (жедел) есебінде жиынтық жылдық табыстан
(негізгі құрал-жабдықтарды амортизациялау, негізгі құрал-жабдықтарды
жөндеу, проценттер және тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңілдіктер)
туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді, ғимараттарды сату кезіндегі
құнның, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып
амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге
келісгені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама
қалыптасады, бұл хабарлама салық салынатын табыс сомалары да және бюджетке
төленуге тиісгі заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы
бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.
Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтер алшақты, сондай-ақ,
құнды қағаздарды сатудан шегетін зияндардың пайда болуы жағдайында орын
алады. Бір құнды қағаздарды сатудан шеккен зияндар басқа бағалы қағаздарды
сатудан түскен табыспен жабылатыны заңмен белгіленген.
Басқа құнды қағаздар бойынша орнын толтыратын (өтелетін) табыс
алынбаған жағдайда, құнды қағаздарды сатып-өткізуден шеккен зиянды жабу
кейінге қалдырылуы және бес жыл мерзім ішінде жабылуы мүмкін. Алайда
бухгалтерлік есептің стандарттары зиянды оның пайда болған кезінен бастап
тануды талап етеді.
Осының нәтижесінде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ
уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділігі туындайды.
Уақытша айырмашылықтар (немесе уақыт жағынан алшақтықтар) - бұл есепті
кезең ішіндегі салық салынатын және бухгалтерлік табыс арасындағы
айырмашылықтар. Олардың туындау себептері мынада: жоғарыда атап
көрсетілгеніндей салық салынатын табысқа жататын табыстар мен шығыстардың
кейбір баптарының кезеңі олардың бухгалтерлік табысқа жататын кезеңімен
сәйкес келмейді. Уақытша айырмашылықтар бір кезеңде туындайды және бүдан
кейінгі есепі бір немесе бірнеше кезеңдерде жойылады.
Тұрақты айырмашылықтар - бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және
бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері
мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлұматта көрініс
табатын деректер арасындағы айырмашылықтар) салық салынатын және
бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.
Уақытша айырмашылықтардың салықтық тиімділігі - уақытша
айырмашылықтардың туындауы нәтижесінде алдағы кезеңде төленуге немесе
ағымдағы кезеңде ертерек төленуге тиісті салық төлемінің сомасы[29].
Есепті кезең ішіндегі салық төлемі міндеттемелер әдісімен салық
тиімділігін есептеу негізінде белгіленеді. Бұл әдіс жағдайында табыс салығы
заңды тұлғаның табыс алу барысында шеккен зияны ретінде қаралады және
тиісті табыстар пайда болған кезеңде есептеледі. Уақытша айырмашылықтардың
есепті кезеңде туындаған салықтық тиімділігі салық төлеміне жатқызылады
және есепте 4300 Кейінге қалдырылған табыс салығы шотында көрініс табады.
Ол дебеттік немесе кредиттік, яғни не активті, не пассивті (дебеттік
сальдосы болашақтағы салықтардың мерзімінен бұрын өтелуі, ал кредиттік
сальдосы - болашақтағы өтемақы жөніндегі міндеттемені көрсетеді) болуы
мүмкін.
Міндеттемелер әдісіне сәйкес кезең үшін салық төлеміне мыналар жатады:
төленуге тиісті табыс салығы; ағымдағы кезеңде туындайтын немесе жойылатын
уақытта айырмашылықтардың салықтық тиімділігі; есепті кезеңнін басындағы
мерзімі өткен салықты түзету.
Алдағы уақытта салық ставкаларын өзгерту туралы хабарлама болмаған
жағдайда уақытша айырмашылықтардың салықтық тиімділігі есепті кезеңде
қолданылған салық ставкасы бойынша белгіленеді.
Салық ставкаларының өзгеруіне байланысты мерзімі өткен салықтар
сальдосы тиісінше түзетілуге тиіс.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (27-бап) кәсіпкерлік қызметтен
шеккен зиянды болашақтағы кезеңдердің салық салынатын табыс есебінен өтеу
үшін бес жылға дейін мерзімге кейінге қалдыруға жол береді. Орын алған зиян
оны есепке алу нәтижесінде салық төлемін азайту есебінен елеулі басымдықпен
үнемдеуді алуды қамтамасыз етеді. Осындай үнемдеу таза табыс есебіне
жатқызылатын есепті кезең өзгеріп түруы мүмкін[7].
Салық төлемдері бойынша үнемдеуді таза табыс (зиян) есебіне жатқызуды
мына төмендегі жағдайларды қоспағанда, зиянды, есепке алу кезеңінде, жүзеге
асырады.
1. Егер сақтық приципі негізінде заңды тұлғаның болашақта салық
салынатын табысы осы зиянды өтеуге жеткілікті болатынына кәміл сенімі
болса, салық төлемі бойынша үнем осы зиян орын алған кезең ішіндегі таза
табыс (зиян) есебіне жатқызылады. Бұл орайда сенім кепілдігі қызметін
зиянның себебі болған төтенше жағдайлар атқарады, ал өндірістің ұзақ
кезеңдер бойы тұрақты тиімділігі осы заңды тұлға болашақта да тиімді жұмыс
атқаратқаратындығына негіз болды.
2. Салық төлемі бойынша үнем 4300 Кейінге қалдырылған табыс салығы
шоты бойынша кредиттік сальдодан артып кетпейтін сома мөлшерінде зиянға жол
берілген кезең ішіндегі таза табыс (зиян) есебіне жатқызылады.
Басқа бір әдістің мәні мынада болып табылады: қайта бағалаумен
байланысты болашақ салық тиімділігінің сомасын қаржы есептері жөніндегі
түсіндірме жазбада ашып көрсеткен жөн. Бұдан кейінгі есепті кезеңдерде
болашақ салық тиімділлгінің сомасы айырмашылықтың салық тиімділігін көрсету
мақсатында қайта қаралады.
Қаржылық есеп - беруде мына төмендегі ақпараттар ашып көрсеіілуге тиіс:
әдеттегі қызметтен түсетін табысқа жататын салық төлемі (салық төлемі
бойынша үнем); елеулі қателіктер түзетулеріне, сондай-ақ есеп саясатындағы
өзгерістерге жататын салық төлемі (салық төлемі бойынша үнем); төтенше
жағдайларға жататын салық төлемі (салық төлемі бойынша үнем); қайта
бағаланған активтерге жататын салық тиімділіктері; салық төлемі мен
бухгалтерлік кіріс арасындапғы қатынасқа ықпал ететін тұрақты
айырмашылықтар және осы сияқты басқа да факторлар, егер бұл есепті кезеңде
қолданылып жүрген салық ставкаларымен түсіндірілмейтін болса.
4300 шот бойынша талдамалық есеп табыс салығы бойынша уақытша және
тұрақты айырмашылықтардың түрлері бойынша тізімдемеде немесе машинограммада
жүргізіледі[6].
1.3 Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Шаруашылық
басқармасы РМҚК ұйымдастырушылық–экономикалық сипаттамасы және
бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы
Жедел басқару құқындағы Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігінің Шаруашылық басқармасы Республикалық мемлекеттік қазыналық
кәсіпорны Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 желтоқсандағы
№1724 қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің
Шаруашылық басқармасы шаруашылық жүргізу құқындағы Республикалық
кәсіпорнын қайта ұйымдастыру жолымен құрылды.
Кәсіпорынға қатысты республикалық мемлекеттік меншік құқығы
субъектісінің функциясын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің
Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру коитеті орындайды.
Кәсіпорынды мемлекеттік басқару органы ҚР сыртқы істер министрлігі
болып табылады.
Кәсіпорын өзінің қызметін Қазақстан Республикасы заңнамасы мен өзге де
нормативтік құқықтық актілеріне, сондай-ақ өз Жарғысына сәйкес жүзеге
асырады.
ҚР СІМ ШБ РМҚК республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорынның
ұйымдастыру-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, жеке балансы,
банктерде шоттары, мөрі, өз атауы бар фирмалық бланкілері, мөрлері,
мөртабандары және басқа ресми атрибуттары бар.
Кәсіпорынның орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, 010000, Астана
қаласы, Есіл ауданы, Д. Қонаев, 31-ғимарат.
Кәсіпорын қызметінің мәні ҚР Сыртқы істер министрлігі мен Қазақстан
Республикасының шетелдердегі мекемелерінің қызметтік ғимараттарын пайдалану
және жабдықтау функцияларын жүзеге асыру болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты ҚР Сыртқы істер министрлігінің және
Қазақстан Республикасының шетелдердегі мекемелерінің қызметтік
ғимараттарын, қызметтік және арнаулы автокөліктерін тоқтаусыз және сенімді
пайдалану жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру болып табылады.
ҚР СІМ ШБ РМҚК - ды мемлекеттік басқару органының мынадай
өкілеттіктері бар:
- Кәсіпорын қызметінің басым бағыттарын анықтайды;
- кәсіпорынның шаруашылық қызметінің ағымдағы және перспективалық
жоспарларын, оның ішінде жоспарлы қаржы көрсеткіштерін қарайды және
бекітеді, оларды беру мерзімділігі мен тәртібін анықтайды;
- тиісті есептілікті уәкілетті органға олар белгілеген мерзімде бере
отырып, кәсіпорынның қаржы - шаруашылық қызметінің жоспарлы
көрсеткіштерінің орындалуын бақылауды және талдауды жүзеге асырады;
- Кәсіпорын мүлкінің мақсатқа сай пайдалануын және сақталуын бақылауды
жүзеге асырады;
- Мемлекеттік тапсырысты бөле отырып, кәсіпорын сметасын бекітеді;
- Еңбекақы қорын белгілейді;
- Қазақстан Республикасының заңдарымен оның құзыретіне жатқызылған өзге
де мәселелерді шешеді[25].
ҚР СІМ ШБ РМҚК - ның органы мемлекеттік басқару органына есеп беретін
Директор болып табылады. Директор кәсіпорындағы іс жағдайы жөнінде
уәкілетті органның және мемлекеттік басқару органы алдында дербес жауап
береді. Директор өзінің құзыреті шегінде:
- Сенімхатсыз кәсіпорынның атынан іс-қимыл жасайды;
- шарттар жасасады және мәмілелер жасайды;
- кәсіпорын мүдделерін білдіреді;
- Филиалдарға бекітіліп берліген құралдарға өзіне берілген құқықтар
шегінде иелік етеді;
- Қазақстан Республикасының заңдарында және Жарғыда белгіленген шекте
мүлікке иелік етеді;
- Банк мекемелерінде есеп шоттарды ашады;
- сенімхаттар береді;
- өзінің міндеттерін орындауға қажетті өзге де іс қимылдар жасайды.
- Қазақстан Республикасының заңдарында және Жарғымен жүктелген өзге де
міндеттерді орындайды.
Кәсіпорынның мүлкі негізгі және айналыс құралдары, сондай-ақ
құндылықтар құрайды, олардың құны кәсіпорынның дербес балансында
көрсетіледі.
ҚР СІМ ШБ РМҚК - ның қызметі мемлекеттік басқару органы бекіткен
мемлекеттік тапсырыста бөле отырып смета бойынша жеке кірісінің есебінен
қаржыландырылады.
ҚР СІМ ШБ РМҚК сметадан сметадан тыс алған кірістер республикалық
бюджетке есептеуге жатады. Кәсіпорын өндіретін және іске асыратын
тауарларға (жұмыстарға, қызметтерге) бағаларды мемлекеттік басқару органы
белгілейді.
ҚР СІМ ШБ РМҚК өзінің міндеттемелері бойынша иелігіндегі ақшаға жауап
береді. Қызметкерлер еңбекақысын төлеу Мемлекеттік мекемелердің
мемлекеттік қызметші емес қызметкерлеріне және қазыналық кәсіпорындағы
қызметкерлеріне еңбекақы төлеу жүйесі туралы ҚР Үкіметінің 2002 жылғы 11
қаңтардағы №41 қаулысымен бекітілген еңбекақы төлеу жүйесіне сәйкес
жүргізіледі.
ҚР СІМ ШБ РМҚК Қазақстан Республикасы Заңдарына және мемлекеттік
басқару органымен келісім бойынша Директор бекіткен есеп саясатына сәйкес
бухгалтерлік есептің бекітілген стандарттарына сай өз қызметінің
нәтижелерін есепке алуды жүзеге асырады, белгіленген мерзімдерде
мемлекеттік басқару органына, қаржы, салық және статистикалық органдарға
бухгалтерлік есеп пен статистикалық есептілікті береді және оның растығына
жауап береді[26].
Кәсіпорынның қаржылық – экономикалық қызметі.
ҚР СІМ ШБ РМҚК - ның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕРДІҢ ЕСЕБІ МЕН ТАЛДАУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Кредиторлық берешектер мен оның талдауының мәні мен маңызы
5
1.2 Кредиторлық берешектер есебінің теориялық негіздері 12
1.3 Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Шаруашылық 21
басқармасы РМҚК ұйымдастырушылық–экономикалық сипаттамасы және
бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҚ 35
БАСҚАРАМАСЫ РМҚК КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІ МЕН ТАЛДАУЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Шаруашылық 35
басқармасы РМҚК кредиторлық берешектері есебі
2.2 Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Шаруашылық 41
басқармасы РМҚК кредиторлық берешектерін талдау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҚ 46
БАСҚАРАМАСЫ РМҚК КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕРІНІҢ АУДИТІ
3.1 Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Шаруашылық 46
басқармасы РМҚК кредиторлық берешектердің аудиті
3.2 Кредиторлық берешектерді ұйымдастыруды жетілдіру жолдары 53
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Экономикалық өрлеудің нақтылы, тұрақты және барған сайын арта түсетін
қарқынына қол жеткізу - Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан –
2030[3]. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері жолдауында еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық
өрлеуін қамтамасыз етіп, жаңа мүмкіндіктерге жол ашу ең негізгі басым
мақсаттарының бірі. Көрсетілген мақсаттарды жүзеге асыру үшін жекелеген
мекемелерді, салаларды және ел экономикасының құрылымды бөлімшелерін
басқарудың жүйелері мен әдістерін жетілдірудің объективті қажеттілігі
туындайды, олардың міндетті шарты барлық шаруашылық құрылымдары мен барлық
басқару жүйелерін қамтитын экономикалық ақпараттардың нақты қалыптасқан
жүйесі болуы керек[4].
Мекемелер мен кәсіпорындардың қаржылық - шаруашылық туралы экономикалық
ақпараттардың негізгі жабдықтаушыларының бірі болатын бухгалтерлік
есептің ақпараттық қызметінің әсерлілігін арттыру қажет, ол басқару
шешімдерін қабылдау үшін қажетті және басқарудың барлық қызметтерін
орныдауға мүмкіндік туғызатын ақпарат береді. Мұнда бухгалтерлік есеп тек
активтің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің жай-күйін ғана емес,
сондай-ақ елдің бюджетіне аударылатын салықтар, алымдар және басқа міндетті
төлемдер мен зейнеттік және басқа қорларға аударымдарды дұрыс анықтау және
уақтылы аудару туралы ақпараттармен қамтамасыз етеді деп танылады.
Бухгалтерлік есептің жоғарыда аталған қызметтерін тәжірибиелік жүзеге
асыру үшін оның жүйесін ХҚЕС сәйкес және нарықтық экономикаға барабар жаңа
жүйеге ауысуын қамтамасыз етуге түбегейлі қайта құру қажет. Осы мақсатпен
елімізде кейінгі жылдары ХҚЕС – тын, №1, 2 ҰҚЕС – тын, бухгалтерлік есеп
шоттарының үлгілік жоспарын және оны пайдалану бойынша нұсқаулықты,
қаржылық есептілікті дайындау және ұсыну тұжырымдылық негіздемесін енгізу
арқылы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті реформалау бойынша үлкен
жұмыс жүргізіліп жатыр[5, 9].
Кредиторлық берешек – кәсіпорынның басқа заңды, жеке тұлғаларға
міндеттемелері. Кредиторлармен есеп айырысу жағдайында бақылауды
ұйымдастыру келісімшарттық және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған
ассортиментте және төлемдік тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті арттыру
сапасы мен өнімді жеткізу жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық
берешекті қысқартуға және шаруашылық жүргізуші субъектіні қаржылық жағдайын
жақсартуға мүмкіндік береді[12].
Кәсіпорынның кредиторлық берешектері есебі және талдауының маңыздылығы
дипломдық жұмыс тақырыбын өзекті етіп тандауды анықтады.
Тандалған дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі Қазақстан
Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы жаңа заң
қабылдануына байланысты күшейді. Жаңа Заңның қабылдану мақсаты Қазақстан
Республикасы экономикасында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
жүйесінің және оған қатысты функциялардың әрі қарай жақсы атқарылуына
жағдай жасау болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы Заңның ескі заңнан
ерекшелігі: Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы ескі заң
халықаралық қаржылық есеп стандарттары бойынша есеп ұйымдастыруды 2003
жылдың 1 қаңтарынан қаржы ұйымдарын, 2005 жылдың 1 қаңтарнан акционерлік
қоғамдарды, 2006 жылдың 1 қаңтарынан басқа да ұйымдарды (мемлекеттік
мекемелерден басқа) өтуге міндеттеді. Бірақ халықаралық қаржылық есеп
стандарттарының кешенділік пен методологиялық күрделілігіне байланысты
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін қолданысқа келмейді. Заңға
сәйкес Қазақстандық көпшілік ұйымдар ХҚЕС міндетті өтуден босатылып
бухгалтерлік есебін қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттары бойынша
береді. ХҚЕС өз еркімен қабылдауға тыйым салынбайды[5, 9]. Бұл шаралар жеке
кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың мемлекеттік саясаты негізінде жүзеге
асырылды.
Жоғарыда айтылғанның бәрі берілген дипломдық жұмыс тақырыбын жаңа
шарттар негізінде өзектендіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Кәсіпорындағы кредиторлық берешектер есебі
және талдауы болып табылады.
Жұмыстың мақсатына қарай келесі міндеттер қойылған:
- Кредиторлық берешектер есебі мен талдауының теориялық - әдістемелік
негіздерін қарастыру;
- Кәсіпорынның шаруашылық-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу;
- Кәсіпорын кредиторлық берешектері есебі мен аудитіне талдау жасау;
- Кредиторлық берешектердің ұйымдастырылуын жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігінің Шаруашылық басқармасы РМҚК алынды.
1 КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕРДІҢ ЕСЕБІ МЕН ТАЛДАУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кредиторлық берешектер мен оның талдауының мәні мен маңызы
Міндеттеме - бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның
(кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті.
Борышқордың нақгы әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау,
ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну (бас
тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге
құқылы.
Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі.
Бүл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай
қаражат) ағынына әкеп соғады[22].
Қаржылық есептің халықаралық стандарттарына сәйкес бұл бухгалтерлік
есептің жалпыға бірдей ережелеріне сәйкес расталған және бағаланған
шаруашылық субъектінің экономикалық міндеттемелері болып табылады. Қарыздық
міндеттемелердің негізгі түрлеріне дебиторлық және кредиторлық қарыздар
жатады.
Кредиторлық берешектер – бұл бір ұйымның басқа заңды және жеке
тұлғаларға қарыздар сомасы. Шетел әдебиеттерінде кредиторлық қарыздарға
мыналар жатады: төленуге тиісті қарыз; ақша қаражаттарының немесе
ресурстарының күтілген шығыны; экономикалық субъектінің әлеуетті табыстан
бас тартуы және т.с.с.
Қазақстан Республикасында көбінесе кредиторлық берешектерге: сатып
алушылардың жабдықтаушылармен, тапсырыс берушілердің мердігерлермен,
кәсіпорындардың салық органдарымен, персоналмен еңбекақыны төлеу және басқа
да төлемдер бойынша есеп айырысуларынан пайда болатын және т.б. қысқа
мерзімді қарыздық міндеттемелер жатқызылады. Онымен бірге шаруашылық
қызметті қаржылық талдауда кредиторлық қарыздарға жиікелісім-шартқа сәйкес
есепті кезеңнен кейінгі 12 айдан кейін ғана төленуге тиісті алынған
несиелер мен қарыздардың төленген сомаларын жатқызады.
Алғашында кредиторлық берешектер есебін жүргізудің пайда болуы мен
қажеттілігі ақшалар мен материалдық құндылықтарды қарызға берумен
байланысты болды, яғни қайтару шартымен. Сауданың дамуына қарай қарыздық
міндеттемелер саны және сомасы бойынша өсіп қана қоймай, қарыз түрлері
бойынша да өсті. Негізінен осыған сауданың әр алуан тәсілдері мүмкіндік
жасады.
Тауарлар, жұмыс, қызметтерді несиеге беретін ұйым кредитор болып
табылады, ал оны алушы ұйым дебитор болып табылады. Кең мағынада кредитор –
бұл қарыздық міндеттемелерді өтеуді талап ету құқығы бар жақ, ал дебитор
келісі – шарттағы немесе басқа міндеттеменің қарызгері. Бухгалтерлік есепте
дебитор белгілі бір кәсіпорынға қарызы бар жеке немесе заңды тұлға болып
табылады. Бұл тиеп алған немесе сатып алған өнімі және басқа да тауарлары
үшін төлем жүргізбеген сатып алушы-ұйым, іссапар немесе басқа да шығындар
үшін аванс алған жұмыскер немесе қызметкер және көптеген басқа қарызгерлер
болуы мүмкін.
Кредитор деп белгілі бір ұйымға ақша немесе тауарларды несиеге беретін,
оларды ақшалай түрде немесе басқа тауарларға, не қызметтерге айырбастау
арқылы орнын толтыруға құқылы заңды немесе жеке тұлғаларды жатқызуға
болады. Кең мағынада кредиторларға банктер және басқа да несиелік
мекемелер, қарызға тауарлар мен өнімдерді сататын кәсіпорындар, еңбекақысы
есептелген, бірақ өтелмеген жұмыскерлер мен қызметкерлер және т.б. жатады.
Құқықтық категория ретінде ұйымның кредиторлық қарыздары – ұйым мен
оның кредиторлары арасындағы міндетті қарым-қатынас заты болып табылатын
мүлкінің ерекше бөлігі. Ұйым кредиторлық қарыздарды иеленеді және
пайдаланады, бірақ мүліктің бұл бөлігін оны талап етуге құқылы
кредиторларға қайтару немесе төлеуге міндетті. Көрсетілген мүліктің
бөлігіне қарызгер ұйымның иелігінде тұрған ұйымның қарыздары, бөгде мүлік,
бөгде ақша қаражаттары жатады.
Осылай кредиторлық қарыздардың екі формасы бар: мүліктің бір бөлігі
ретінде ол иелену құқығында немесе меншік құқығында ұйымға тиесілі,
міндеттемелі қатынастар объектісі ретінде – бұл кредиторлар алдындағы
ұйымның қарыздары, яғни ұйымнан берілген мүліктің бір бөлігін талап етпеуге
құқылы тұлғалар.
Кредиторлық қарыздар бухгалтерлік есепке алынады және ұйымның қарыздары
ретінде баланста бейнеленеді. Азаматтық заңнама нақты түрде бухгалтерлік
заңнамадан ерекшеленеді. ҚР АК 268 бабына сәйкес Мiндеттемеге сәйкес бiр
адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң) пайдасына мүлiк беру, жұмыс
орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер жасауға, не
белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi борышқордан
өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы. Несие берушi борышқордан
атқарылғанды қабылдауға мiндеттi [1].
Арнайы қаржы компанияларынан, құрылтайшы қаржыландыратын мекемелерден,
мемлекеттiк мекемелерден және қазыналық кәсiпорындардан басқа заңды
тұлғалар өз мiндеттемелерi бойынша өздерiне тиесiлi барлық мүлiкпен жауап
бередi. (ҚР АК 44 бап Заңды тұлғаның жауапкершiлiгi). Осылай азаматтық
заңнамада кредиторлық қарыздар ұғымы бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін
пайдалануына қарағанда кең мағынада көрініс табады. Азаматтық заңнамада
міндеттеме мәмілені орындау бойынша қандай да бір ақшалай құралдардың
қозғалысы болуы-болмауына қарамастан келісім-шарттан пайда болады. Бірақ
бухгалтерлік есепте кредиторлық қарыздар келісі-шарт бойынша міндеттеменің
бір жақты орындалуы барысында пайда болады. [1].
Кредиторлық берешектерге экономикалық мазмұны бойынша жабдықтаушылар
мен мердігерлерге қарыздар жатады. Бұл қарыздар олардан түскен материалдық
құндылықтардың, жасалған жұмыстардың немесе көрсетілген қызметтердің
келісілген құн сомасымен есептеледі. Ұйымның персонал алдындағы кредиторлық
қарыздары болып есептелген, бірақ төленбеген еңбекақы сомасы табылады.
Кәсіпорынның бюджет алдындағы қарыздарына есептелген, бірақ төленбеген жеке
тұлғалардың табысына салынған салықпен бірге, салықтар, алымдар бойынша
сомалар және оларға теңестірілген төлемдер жатады.
Алынған аванстар бойынша қарыздарға келісім – шарт негізінде алдағы
есеп айырысулар бойынша сыртқы ұйымдардан алынған аванстық төлемдерді
жатқызамыз. Өзге де міндеттемелер бабында ұйымның контрагенттерімен есеп
айырысу бойынша кредиторлық қарыздардың қалған барлық түрлері есепке
алынады(1 суретті қара).
Табыстарды төлеу бойынша қатысушылардың кредиторлық қарыздарына
акциялар мен облигациялар бойынша дивиденттерді, пайыздарды төлеуге
міндетті ұйымның қарыздық міндеттемелердің сомасы жатады. Бұл кредиторлық
қарыздардың топтамасы бухгалтерлік есеп пен қаржыдлық есеп беруде
қолданылады.
Кәсіпорынның ағымдағы қызметі құндылықтардың үзіліссіз қозғалысын,
сонымен бірге бұл кәсіпорынды контрагенттермен, бюджетпен, жұмыскерлермен,
меншік иелерімен байланыстыратын өзара міндеттемелердің пайда болуы мен
орындалуын көрсетеді. Мұндай міндеттемелердің негізгі үлес салмағын
кәсіпорынның сыртқы тұлғалары – жеткізілген өнім үшін – дебиторлар мен
кредиторлар құрайды.
Есеп айырысулардың нәтижесінде кәсіпорын біруақытта қаржылық донор және
рецепиент ретінде болады. Егер ақша қаражаттарын тегін уақытша қолдануға
алатын болсақ, меншікті қаражатты қолданғаннан гөрі тиімірек болады, яғни
кредиторлық қарыздар дебиторлық қарыздардан гөрі жақсы.
Бірақ ағымдық операциялар бойынша дебиторлық қарыздардың пайда болуына
бөгет болуға мүмкін емес (ол үшін барлық өнімді алдына – ала төлеу немесе
қолма-қол төлеу шартымен сату қажет, ал бұл тек сирек жағдайларда ғана
мүмкін, мысалы, егер өнімге жоғары сұраныс орныққан жағдайда ғана); бұдан
басқа, кредиторлық қарыздардың көбеюі де тұтыну шикізаттар көлеміне деген
нақты шектеулердің, міндеттемені орындамағаны үшін айыппұлдың болуы және
т.б. проблемаға соқтыртады. Сондықтан әрбір кәсіпорында контрагенттермен
қарым-қатынасты реттеудің арнайы, ресми жүйесі бар.
Сыртқы
Ішкі
Сурет 1. Ұйымдар арасындағы есеп айырысулар түрлері
Кредиторлық берешектерді басқаруға қатысты талдамалы процедуралар,
негізінен, фирма ішілік қаржылық талдау мен басқарушылық бақылау жүйесіне
жатады. Талдауды талап ететін келесі байланыстырушы жағдайларды атауға
болады:
- жабдықтаушыны таңдау (бұл жағдайда мыналарға көңіл аудару қажет:
жабдықтаушының ірілігі, ұзақ мерзімді қарым-қатынас орнату мүмкіндігі,
қаржылық-есеп айырысу қарым-қатынасын орнатудың көпнұсқалылығы, шикізат
және материалдармен жабдықтаудың әр алуан нұсқасының болуы, жеткізудің
орташа ұзақтығы және т.б.);
- есеп айырысулардың уақтылығын бақылау (жеткізіліп берілген шикізат
және материалдар үшін өтемнің мезгілінен асып кетуі айыппұл төлеуге мәжбүр
етеді.);
- нақты кредиторлармен ннақты жағдаятта есеп айырысуды таңдау (көп
жағдайда шикізаттарды жабдықтаушылар төлемнің тез орындалуын қалайды, дер
кезінде төлем жүргізілу жағдайында баға жеңілдігін ұсынады; осылай
кәсіпорын алдында дилемма пайда болады – жеңілдікті пайдаланып қалу немесе
қаржыландырудың қосымша көзін пайдаланып қалу мүмкіндігі).
Кредиторлық берешектер – бұл қаражаттар көзі, сондықтан кәсіпорын
сыртқы құралдарды максималды ұзақ қолдануға ниетті, яғни төлем мерзімін
кешіктіреді.
Кәсіпорын басқа кәсіпорындармен, тұлғалармен және т.б. шаруашылық және
қаржылық қарым-қатынасқа түседі. Осылай есеп айырысу қатынасы пайда болады.
Есеп айырысулар екі топқа бөлінеді:
- егер де кәсіпорын дайын өнімнің (жұмыс, қызмет) жеткізушісі , тауарлы-
материалдық құндылықтарды дайындаушы немесе сатып алушысы болған
жағдайындағы тауарлық операциялар бойынша;
- банк, бюджет, жұмыскерлер, бюджеттен тыс қорлар қарыздарын жабумен
байланысты тауарлы емес операциялар және басқа да есеп айырысулар.
Кредиторлық берешектер деп белгілі бір ұйымның әр түрлі шаруашылық
қызметі барысында басқа ұйымдарға, жұмыскерлер мен тұлғалар алдында пайда
болған қарыздары.
Материалдық құндылықтарды сатып алумен байланысты пайда болған
кредиторлық қарызгерлерді жабдықтаушылар деп атайды. Ұйым жұмыскерлеріне
еңбекақы бойынша, бюджетке, бюджеттен тыс қорларға, әлеуметтік қорларға
есептелген төлемдер сомалары және басқа тиісті есептеулер бойынша
қарыздарды таратылуы бойынша міндетті деп атайды. Басқа операциялар бойынша
пайда болған кредиторлық қарыздарды басқа да кредиторлар деп атайды [1, 23-
24 б.].
Жеткізушілер мен сатып алушылармен есеп айырысу қысқа және ұзақ
мерзімді дебиторлық және кредиторлық қарыздардың құрылуына әкеледі. Бұл
қарыздар төлем мерзімінің тауарды жіберу немесе алу, жұмыс жасау немесе
қызмет көрсету бойынша сәйкес келмеуінен байланысты. Дебиторлық және
кредиторлық қарыздар сәйкесінше кәсіпорынның құқықтары мен міндеттемелерін
құрайды, яғни қарызды талап ету құқығы немесе өтеу міндеттемесі бар.
Азаматтық заңнамаға сәйкес құқықтар мен міндеттемелер мүлікті құру және
сатып алу нәтижесінде жаслған келісім-шарттар мен басқа да мәмілелелер және
ҚР азаматтық кодексінің 7 бабында қарастырылған басқа да жағдайлардан пайда
болуы мүмкін. ҚР АК 16 тарауындағы жағдайларға сәйкес Мiндеттемеге сәйкес
бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң) пайдасына мүлiк беру,
жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер жасауға,
не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi
борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы. Несие берушi
борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi....
Қаржылық есептілікті пайдаланушылар бірінші кезекте кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі мен несие қабілеттіліген көңіл бөледі. Бұл көрсеткіштерді
талдау барысында ағымдағы немесе ұзақ мерзімді қаражаттарды бөлу барысында
пайда болған қарыздық көрсеткіштер қолданылады. Міндеттеменің тараптары
болып борышқор және кредитор, белгілі бір жағдайларда үшінші тұлғалар
табылады. Міндеттеменің қатысушылары арасындағы құқықтық өзара қарым-
қатынас ҚР Азаматтық кодексімен реттеледі.
Кредиторлар – кәсіпорынның белгілі бір қарызы бар заңды және жеке
тұлғалар. Бұл қарыздар сомасы кредиторлық деп аталады және ол бір кәсіпорын
қарызын белгілі бір мерзімнің аяқталуы барысында басқа кәсіпорынға өтеу
барысында пайда болады.
Кредиторлық берешектер бар болуы кәсіпорынға тиесілі емес, бірақ әр
алуан себеп бойынша оның айналымында жүрген қаражаттарды қаржылық-
шаруашылық қызмет барысында қолдануды айтады.
Кредиторлық берешектер:
- төлем мерзімі келмеген есеп айырысу құжаттары арқылы;
- мерзімінде төленбеген есеп айырысу құжаттары бойынша жабдықтаушылар
арқылы;
- өзара талап ету есебі бойынша есеп айырысулар арқылы;
- бюджетпен есеп айырысу арқылы;
- төлем мерзімі келмеген вексельдер мен мерзімі өткен төлемдер бойынша
қарастырылады.
Бухгалтерлік есептің ережелері бойынша кредиторлық қарыздар міндеттеме
ретінде анықталадаы, яғни борышкердің өз қарызын жабу міндеттемесі ретінде.
Міндеттемелерді өтеудің келесі тәсілдері бар: басқа активтерді төлеу, беру,
міндеттемені басқамен орнын ауыстыру, міндеттемені акцияға ауыстыру.
Стандарт бойынша міндеттемелер ұзақ мерзімді (несиелер, кейінге
қалдырылған салықтар) және міндеттеменің есепті мерзімнен кейін бір жыл
ішінде төленуге тиісті ағымдағы міндеттемелер деп бөлінеді.
Міндеттеменің түсінігі мен негізі және оның орындалуы ҚР АК
Міндеттемелік құқық атты ІІІ тарауымен реттеледі. Онда міндеттемелердің
сәйкесінше, бөлек-бөлек, үшінші тұлғамен орындалуы, орындалу мерзімдері
және т.б. қарастырылған.
Салық заңнамасында қарызға деген қатынасы басқаша. Кәсіпорынның үш жыл
ішінде төленбеген қарыздары бұл мерзімнің аяғында күдікті қарыздар немесе
міндеттемелер деп танылады және олардың сомасы жалпы жылдық табысқа
жатқызылады. ҚР Салық кодексінің 10 бабына сәйкес күдікті қарыздар деп
тауарларды сатып алумен, істелген жұмыс немесе көрсетілген қызмет бойынша
және де жұмыскерлерге есептелген еңбекақы сомасы, бірақ үш жыл ішінде
төленбеген қарыздар аталады. Егер біруақытта күдікті қарыздар деп танылған
табыстар төленген болса, жалпы жылдық табыс өтелген қарыз сомасына
шегерілуі керек. Жалпы жылдық табыстың төмендетілуі төлем жасалған есепті
мерзімде жасалады.
Салық есебінде міндеттемелерді есептен шығару белгіленген мерзімнің
аяқталуы нәтижесінде ғана жүргізіледі, бірақ басқа жағдайларда да
жүргізілуі мүмкін. Мысалы, кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарыздың өтеуін
талап етпейді., бұл жағдайда есептен шығарылған сомасында табыс пайда
болады. Табыс қарастырылып отырған жағдайда бухгалтерлік есепте және салық
салу мақсатында пайда болады.
Кредиторлық қарыздар қысқа және ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздар
(ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді пассивтер) деп бөлінеді.
Ұзақ мерзімді пассивтерге жататындар:
- ұзақ мерзімге капитал салымдары үшін қолданылатын ұзақ мерзімді банк
несиелері: қымбат құрылғыларды сатып алуға, ғимараттар салуға, өндірісті
модернизациялауға;
- ұзақ мерзімді несиелерге ұқсас (банкіліктен басқа) ұзақ мерзімді
қарыздар және бір жылдан артық мерзімге басқа да қатыстырылған қаржы
құралдары, оның ішінде кәсіпорын шығарған ұзақ мерзімді облигациялар мен
берілген ұзақ мерзімді вексельдер.
Қысқа мерзімді пассивтерге жататындар:
- айналым қаражаттарымен жабылатын немесе жаңа қысқа мерзімді
міндеттемелердің пайда болуы нәтижесінде өтелетін міндеттемелер Бұл
міндеттемелер қысқа уақыт мерзімде өтеледі (жыл ішінде).
Қысқа мерзімді міндеттемелер баланста не олардың ағымдағы бағасы, не
қарызды өтеу мерзімінің бағасы бойынша көрсетіледі.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге кәсіпорынға несие беру нәтижесінде пайда
болған төленуге тиісті шоттар мен вексельдер, компанияның қысқа мерзімді
қарыз алу туралы қарыздық куәлігі, салықтар бойынша қарыздар, еңбекақы
бойынша қарыздар, ағымдағы мерзімде төленуге тиісті ұзақ мерзімді
міндеттемелердің бөлігі жатады[5].
Кредиторлық беерешектерді талдаудың тікелей міндеттеріне жататындар:
- ақша қаражаттарының қозғалысы мен олардың қозғалысы бойынша
операцияларды;
- кассалық және төлем-есеп айырысу ережелерінің сақталуын бақылау;
- кредиторлық қарыздардың құрылымын өтеу мерзімі, қарыздың түрі,
қарыздың тұрақтылық деңгейі бойынша анықтау;
- мерзімі өткен кредиторлық қарыздардың құрамы мен құрылымын,
кредиторлық қарыздардың жалпы көлемінде оның үлесін анықтау;
- төленбеген есеп айырысу құжаттары бойынша, мерзімі өткен вексельдер
бойынша, алынған коммерциялық несие бойынша жабдықтаушылар туралы мәлімет
құрылымын анықтау, олардың мақсатқа сәйкестілігі мен заңдылығын анықтау;
- вексельдер, талаптар, алынған және берілген аванстар мүлікті және
персоналды сақтандыру бойынша қарыздардың көлемі мен құрылымын айқындау,
басқа кредиторлармен және дебиторлармен есеп айырысу нәтижесінде пайда
болған қарыздардың, банк несиелер және басқа қарыздардың пайда болу
себептері мен оларды алдын-алу жолдарын анықтау;
- банк қарыздарын қоланудың дұрыстығын анықтау;
- жұмыскерлермен еңбекақы бойынша, жабдықтаушылар мен мердігерлермен
басқа кредиторлармен есеп айырысулардың дұрыстығын анықтау және кредиторлар
алдындағы міндеттемелер бойынша бар қарыздарды өтеу резервтерін айқынду.
[7].
1.2 Кредиторлық берешектер есебінің теориялық негіздері
Міндеттеме – қарыз немесе міндеттеме, бір нәрсені белгілі бір жолмен
қызмет етуі немесе орындау. Міндеттеме – өткен кезең жағдайларында пайда
болған субъектінің қарызы және оларды реттеу экономикалық пайдасы бар
ресурстардың субъектіден керуне әкеледі. Міндетті түрде қазіргі және
болашақтағы міндеттемелерді ажырата білу керек.
Міндеттеме 3 белгісі бойынша анықталады:
- Міндеттемені туғызған құбылыстың орын алған жері;
- Міндеттемелерді реттеу тек активтерді ауыстыру немесе қызметті басқа
субъектіге жеткзу жолымен жүргізілуі мүмкін;
- Міндеттеме пікір таластырылмайтын болуы керек.
Осы анықтамаға сәйкес міндеттеме қабылданса, онда ол міндетті түрде
бухгалтерлік кітапқа енгізілуі керек. Міндеттеменің сомасы бірге жүретін
тәуекелге барлық болашақ төлемдерінің ағымдық құнымен есептелеуі керек
(ақшалай емес активтер немесе қызметтердің ақшалай эквиваленті).
Міндеттемеге негізгі пайыз бен сома кіреді.
Міндеттемелерді реттеу әртүрлі әдістермен жүргізіліу мүмкін:
- ақша қаражаттарын төлеу;
- басқа активтерді беру;
- қызмет көрсету;
- бір міндеттемені екішісімен ауыстыру;
-міндеттемелерді капиталға ауыстыру[23].
Реттеудің басқа да бастарту немесе кредиторлармен өз құқығын шығару
сияқты түрлі әдістері бар болуы мүмкін. Міндеттеменің пайда болуы болашақта
ресурстың кетуін білдіреді, берілген міндеттеменің орындалу мерзімі
субъектінің қаржы жағдайын дұрыс бағалау үшін маңызды. Активтермен
ұқсатығына байланысты міндеттемелер ағымдық (қысқа мерзімді кредиторлық
қарыз) және ұзақ мерзімді.
Ағымдық міндеттемелер субъектінің қызметіне әсер ете алады, ал ұзақ
мерзімді әсер ете алмайды. Өйткені ағымдағы міндеттеме ағымдағы ресурсқа
өз наразылығын көресете алады. Бұл наразылықтар ұзақ мерзімдіктен
ерекшеленеді, өтеу уақыты бірнеше жылдарды құрауы мүмкін.
Мынадай жағдайларда міндеттемелер қысқа мерзімдік болып жіктелуі керек:
- оны субъектінің операциялық циклының қалыпты жағдайымен өтеу
көзделеді;
- есепті күннен бастап 12 ай аралығында ол өтеу уақытына жатқызылады.
Ағымдық міндеттемелерге келесілер кіреді:
- Қысқа мерзімді және овердрафт;
- Ұзақ мерзімдік несиенің ағымдық бөлігі, егер ол алынып тасталынбаса;
Кредиторлық берешектер:
- төленетін шоттар мен векселдер;
- сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
- салық бойынша берешек; төленетін дивидент;
- негізгі шаруашылық серіктестік пен еншілес серіктестігі арасындағы
берешек;
- АҚ қызметті тұлғаларға берешек;
Басқа да кредиторлық берешектер:
- Төленуге есептелген шығыстар;
- Болашақ кезең кірістері;
- Күтілмеген жағдайларға байланысты есептелген төлем[24].
Төленетін шоттар – жабдықтаушылармен есеп айырысу шоты. Кәдімгі қызмет
барасында пайдаболатын қайталанатын сауда міндеттемелері үшін қолданадды.
Берілген векселдердің негізгі қайнар көзі – банктік ссуда және тауар
мен қызмет үшін төлем. Вексельдер кепілмен қамтамасыз етелген немесе
қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Вексель пайыздық немесе пайыздық емес
болуы мүмкін. Пайыздық вексельде пайыздық қойылым вексель сомасынан бөлек
көрсетіледі. Пайыздық емес вексельде дисконтты қалыптастыру жолымен пайыз
алдын ала төленеді және онда нақты пайыздық немесе пайыздық кіріс деп
аталатын нақты пайыз нормасы жанама түрінде көрсетіледі.
Атына байланыссыз барлық қарыз құралдары заемщиктерден тура несе жанама
пайызды төлеуін талап етеді. Бұл уақытқа байланысты ақшаның құнсыздануына
жол бермеу үшін жүргізіледі. Ұзақ мерзімдік міндіттеме бойынша кезеңдік
пайыз сомасы бұл – негізгі қарыз сомасы • пайыздық қойылым • уақыт = пайыз
сомасы.
Белгіленген пайыздық қойылым – бұл қарыздың құжаттарда көрсетілген
пайыз нормасы. Белгіленген пайыздық қойылым қарыздың негізгі сомасына
төленетен пайыздық төлемдердің негізгі сомасын анықтайды. Пайыздық қойылым
қаржы нарығында толығымен экономикалық жағдайынан және осы уақыт аралығында
өзгереді және ол кредиттің ұзақтығы да байланысты.
Нақты қарыз бойынша пайыздық қойылым – деп сондай уақыт мерзіміне
алынған қаржыны заемға алу кезіндегі нақты пайыздық қойылыммен әйкес
келеді. Нақты пайызды қойылым болашақта ақшалай қарыздарды төлеуде
дисконттағы қолданылады. Заемщиктен алынған ақша қаражаттарының немесе ақша
эквивалентінің сомасына нақты пайыздық қойылым қолданылады.
Қарыздың толық сомасы – бұл қарызды өтеу күнінде төленуі керек сома,
осы күнде жүргізілуі тиіс әр қандай пайыздық төлемдерді алып бастағанда.
Пайыздық емес деген сөз мұндай типтегі векселге ең жақсы анықтама
емес, өйткені бұндай векселдер шын мәнінде төлеуге жұмылдырады. Мұндай
векселдердің номиналды құнының құрамына қарыз сомасы мен төлену мерзіміне
бырыңғай соманы құрайтын осы қарызға байланысты пайыздар. Қарыз алушы
векселдің номиналды құнына емес, ал вексельдің номиналды сомасы мен
пайызының айырмашылығына тең соманы алады. Алыну ақша қаражаты түрінде
вексельде көрсетілген сома – бұл нақты пайыздық қойылымды қолданумен
номиналды соманың дисконтталған құны. Ақша қаражатының дисконттық құны мен
вексельдің номиналды құны арасындағы айырмашылықтың қалған сомасы пайыз
болып табылады. Нақты пайыздық қойылым тәуекелділіктің нақты ұқсатушы
деңгейімен құжаттарда қолданылатын нарықтық пайыздық қойылымға қарап
анықталады. Нақты пайыздық қойылым вексельде көрсетілмейді, бірақ қысқа
мерзімдік пайыздық емес векселдерге белгілі бір нақты шартпен пайыздық
қойылым анықталуы керек.
Банктердің несиелерін есепке алу ұзақ мерзімді несиелерді беру
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен ұзақ мерзімді несиелендіруді
ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Несие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген Ұлттық
Банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банктер арқылы жүзеге
асырылады. Несие негізінен оны өтеу қабілеті бар кәсіпорындарға беріледі.
Несие өтеу қабілеті болып кәсіпорынның борышты міндеттерін толығымен
және уақытында есептесе алу қабілеті деп түсінеміз. Кәсіпорындарға несие
басымды түрде өнеркәсіптің тиімділігін арттыруға, оның ғылыми-техникалық
деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғары жаңа өнім түрлерін шығаруға,
ынталандыруға, халыққа түрлі қызмет көрсетуге, халық үшін экспортқа тауар
шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға беріледі. Артықшылықтар шартты
міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз ететін клиенттерге, өз қаржыларын
осы банктің депозиттерінде және шоттарында сақтайтын банк акционерлеріне,
кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.
Несие мерзімділік, қайтарымдылық, төлену шарттарымен коммерциялық және
келісім-шарт негізінде беріледі.
Несие беру банктермен өздерінде бар несие қорларының көлемінде жүзеге
асырылады. Ссуда банк арқылы бұрын берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі
өтіп кеткен қарыздары жоқ болған жағдайда беріледі. Банк мекемесі табысы
төмен кәсіпорындарға несие беру оған үлкен қауіп туғызатын
болғандықтан,ондай кәсіпорындармен кредит қатынастарын орнату мәселесін
қарау кезінде ерекше сақтықта болған жөн. Өзін-өзі ақтамайтын қызметін
тоқтатпауы нақты бір аймақтың әлеуметтік және экономикалық мүқтаждықтарын
қанағаттандырудың қажеттілігінен туындайтын кәсіпорындарға кредит беру
мәселесі банктермен жергілікті немесе жоғары тұрған билік етуші
мекемелердің өтініш-сұраулары егжей-тегжейлі зерделенгеннен кейін шешілуі
керек. Өтініш-сұрауларда банк несиесін өтеудің нақты көздері керсетілуге
тиісті.
Кәсіпорын несие алу үшін кредиттің сомасы және мақсатты бағыты,
пайдалану мерзімі, өтеу мерзімі, сондай-ақ кредиттелетін шараның қысқаша
сипаты және оны жүзеге асырудың экономикалық тиімділігі дәлелденген жазбаша
өтініш-сұраумен банкке барады. Өіініш-сұрауды банкке ссуда алу үшін алғашқы
рет барған немесе ссуданы оқтын-оқтын пайдаланатын, тәуекелді қажет ететін
несиеге өтініш жасаған, осы банкте есеп айырысу шоты жоқ, сауда мәмілесін
жасау үшін несие алушы кәсіпорындар ұсынады.
Ұзақ мерзімді несие берудің ерекшеліктері. Банктер несиені
кәсіпорындарға күрделі қаржы бөлу үшін: құрылыс, қайта қалпына келтіру және
өнеркәсіптік және әлеуметтік-түрмыстық бағыттағы обьектілерді техникамен
қайта жабдықтау; техника, жабдық, көлік саймандарын, ғимараттар және
құрылыстар алуға; бірлескен кәсіпорындар құруға; ғылыми-техникалық өнімдер
және басқа да меншіктік обьектілер бойынша шығындар жасауға береді.
Жоспар бойынша жүзеге асырылу мерзіміне қарай әрбір ұзақ мерзімге
кредиттелетін шаралар бойынша бекітілетін несие шарты, банк пен
кәсіпорынның несие қатынасының негізі болып табылады. Қарыз алушы несие алу
үшін, қысқа мерзімді несиені алуға қандай құжат өткізсе, бұл жолы да сондай
құжаттарды ұсынады. Әдетте несие 5 жылдан аспайтын мерзімге өзін-өзі тез
арада ақтайтын және өте тиімді шараларға беріледі.
Несие құрылыс-монтаж жұмыстарының орындалуына, қондырғыға арналған
құрал-жабдықтармен, тауарлы-материалдық құндылықтардың сатылып алынуына
қарай беріледі.
Ұзақ мерзімді несиені өтеудің мерзімділігі мен нақты мерзімі, қарыз
алушы мен банктің, қарыз алушының қаражат күйін, төлем жасау
қабілеттілігін, шығынның ақталуын, несиенің тәуелділігін сондай-ақ кредит
қорларының айналымдылығын тездетудің қажеттілігін, басқа да жинақталған
жагдайларды негізге ала отырып жасалған келісімі бойынша анықталады.
Ұзақ мерзімге берілген несиелер жыл сайын 31 - желтоқсаннан
кеішктірілмей мерзімді борыштық міндеттемелермен рәсімделеді, ал осы шараны
несиелендіру тоқталғаннан кейін қарыз алушылардың міндеттемелерімен нақты
өтеу мерзімдеріне рәсімделеді.
Несиені пайдаланғаны үшін пайыз мөлшері нарық жағдайына байланысты
депозит (салынған қаржы) бойынша пайыздың өзгеруі ресми жарияланған
инфляция көрсеткіштеріне және басқа да себептерге байланысты өсу (кему)
жағына қарай қайта қарау шартыменен, реттеліп (өзгермелі процент) отыруға
тиісті. Аталғандар несие шартында, мерзімді міндеттемеде және несие шарты
мен мерзімді міндеттемелерді қайта рәсімдемей пайыз мөлшерін қайта қарау
құқығын банкке беру тапсырысында, сондай-ақ бұрын берілген кредиттер
бойынша тапсырыста көзделеді. Пайыз мөлшеріне жасалған өзгерістер жөнінде
банк қарыз алушыны жазбаша түрде хабардар етеді.
Жекелеген құрылыстар бойынша (жаңа құрылыс) құрылыс мерзімінде
есептелінген пайыздардың өндірілмеуі мүмкін, ал олардың сомасы осы
құрылысқа берілген несие бойынша жалпы қарыздарға қосылады және несиені
қайтарудың бірінші төлемінде өтеледі.
Қарыз алушы басынан уақытша қаражат қиындығын өткізіп отырған жағдайда,
банк оның қызметінің ерекшелігін есепке ала отырып, несие шарттарында
келтірілген, несие бойынша өтелмеген төлемді бір жылға дейінгі мерзімге
кейінге қалдыруды ұсына алады.
Банк баланс деректері бойынша және басқа да есеп беру үлгілері бойынша
кредит толық өтелгенге дейін құрылыстың жүргізілу барысына сондай-ақ қарыз
алушының жай-күйіне бақылау жүргізеді, ал қажет болған жағдайда өлшеп
тексеру жолымен бақылауды жүзеге асырады. Қарыз алушы өз міндеттемелерін
орындамаған жағдайда, банк кредит шартында көзделген жазалау шараларын
қолданады.
Ұзақ мерзімді несиелерді өтеу. Несие бойынша қарыздарды өтеудің
әдістері және нақты мерзімдері, тәртібі несие шаріында қарастырылады.
Әдетте қысқа мерзімді несиені өтеу қарыз алушының мерзімді
міндеттемесінің негізінде жүзеге асырылады. Сондай-ақ қарыз алушының төлем
тапсырысы болмаса, банк өкімі қолданылуы мүмкін.
Қарыз алушылар несие бойынша қайтарылуы қамсыздандырылмаған қарыздарды
және олар бойынша пайыздарды жуық уақытта өтеудің нақтылы келешегі жоқ
болған жағдайда банк қарызының сомасын өзінің өкімі бойынша даусыз түрде
кепілшінің шотынан оған алдын ала хабарламай-ақ өндіріп алады; сақтандыру
ережелерімен айқындалған мерзімнің шегінде сақтандыру компаниясынан
сақтандыру хабарламасын алады; шартта белгіленгеннен тәртіп бойынша, қарыз
алушының кепілдікке салған мүлкінің құнынан талабын қанағаттандырады; қарыз
алушылардың шотына, басқа тұлғаларға өздері банк пайдасына берген төлемдері
бойынша талап қояды. Сонымен қатар банк қарыз алушының есеп айырысу шотынан
несие шартында келісілген тұрақсыздық айыбын (айыппұл, өсім ақысын)өндіре
алады.
Ипотека жағдайында кепілге салынған мүліктер кепілге берушінің немесе
үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында қалады. Кепілдікке заттық
нысандарға ие обьектілерден басқа құқықтар (кен орындарын пайдалану және
кен шығару, кәсіпорынға, құрылысқа, ғимаратқа, қондырғыларға және т.б.
жалгерлік құқық) және бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер)
және т.б.қабылдануы мүмкін.
Облигацияларды сатып - өткізу жолымен қарыз қаржыларын тарту бойынша
операциялар. Облигация – оның иесінің ақша қаражатын салғанын куәландыратын
және көзделген мерзім ішінде осы облигацияның номиналдық құнын белгіленген
процентімен (шығару шартында өзгеше көзделмесе) ұстаушысына өтеп беру
міндеттемесін растайтын құнды қағаз. Кәсіпорынның облигациялары ерікті
шарттың негізінде таратылады, олар атаулы және ұсынушыға арналған, пайызды
және пайызсыз, еркін айналмалы, немесе айналым шеңбері шектелген болуы
мүмкін.
Кәсіпорын облигацияларын шығарудың шарты заңдармен және кәсіпорындар
мен мекемелердің жарғыларымен анықталады. Кәсіпорынның жарғылық капиталын
құру және толықтыру үшін облигация шығаруға рұқсат етілмейді[28].
Кейінге қалдырылған табыс салығының есебі. Кейінге қалдырылған салықтың
есебі үшін 4300 Кейінге қалдырылған табыс салығы шоты арналған. Бұл шотта
бухгалтерлік және салық есебінің талаптарындағы өзгешеліктер нәтижесінде
пайда болған уақытша айырмашылықтар сомаларынан белгіленетін салық
төлемдері туралы хабарлама мазмұндалады.
4300 шоты бойынша есепті ұйымдастырған кезде 11 Табыс салығы бойынша
есеп бухгалтерлік есеп стандартын басшылыққа алған жөн.
Мынаны ескеру керек: салық (жедел) есебінде жиынтық жылдық табыстан
(негізгі құрал-жабдықтарды амортизациялау, негізгі құрал-жабдықтарды
жөндеу, проценттер және тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңілдіктер)
туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді, ғимараттарды сату кезіндегі
құнның, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып
амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге
келісгені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама
қалыптасады, бұл хабарлама салық салынатын табыс сомалары да және бюджетке
төленуге тиісгі заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы
бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.
Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтер алшақты, сондай-ақ,
құнды қағаздарды сатудан шегетін зияндардың пайда болуы жағдайында орын
алады. Бір құнды қағаздарды сатудан шеккен зияндар басқа бағалы қағаздарды
сатудан түскен табыспен жабылатыны заңмен белгіленген.
Басқа құнды қағаздар бойынша орнын толтыратын (өтелетін) табыс
алынбаған жағдайда, құнды қағаздарды сатып-өткізуден шеккен зиянды жабу
кейінге қалдырылуы және бес жыл мерзім ішінде жабылуы мүмкін. Алайда
бухгалтерлік есептің стандарттары зиянды оның пайда болған кезінен бастап
тануды талап етеді.
Осының нәтижесінде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ
уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділігі туындайды.
Уақытша айырмашылықтар (немесе уақыт жағынан алшақтықтар) - бұл есепті
кезең ішіндегі салық салынатын және бухгалтерлік табыс арасындағы
айырмашылықтар. Олардың туындау себептері мынада: жоғарыда атап
көрсетілгеніндей салық салынатын табысқа жататын табыстар мен шығыстардың
кейбір баптарының кезеңі олардың бухгалтерлік табысқа жататын кезеңімен
сәйкес келмейді. Уақытша айырмашылықтар бір кезеңде туындайды және бүдан
кейінгі есепі бір немесе бірнеше кезеңдерде жойылады.
Тұрақты айырмашылықтар - бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және
бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері
мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлұматта көрініс
табатын деректер арасындағы айырмашылықтар) салық салынатын және
бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.
Уақытша айырмашылықтардың салықтық тиімділігі - уақытша
айырмашылықтардың туындауы нәтижесінде алдағы кезеңде төленуге немесе
ағымдағы кезеңде ертерек төленуге тиісті салық төлемінің сомасы[29].
Есепті кезең ішіндегі салық төлемі міндеттемелер әдісімен салық
тиімділігін есептеу негізінде белгіленеді. Бұл әдіс жағдайында табыс салығы
заңды тұлғаның табыс алу барысында шеккен зияны ретінде қаралады және
тиісті табыстар пайда болған кезеңде есептеледі. Уақытша айырмашылықтардың
есепті кезеңде туындаған салықтық тиімділігі салық төлеміне жатқызылады
және есепте 4300 Кейінге қалдырылған табыс салығы шотында көрініс табады.
Ол дебеттік немесе кредиттік, яғни не активті, не пассивті (дебеттік
сальдосы болашақтағы салықтардың мерзімінен бұрын өтелуі, ал кредиттік
сальдосы - болашақтағы өтемақы жөніндегі міндеттемені көрсетеді) болуы
мүмкін.
Міндеттемелер әдісіне сәйкес кезең үшін салық төлеміне мыналар жатады:
төленуге тиісті табыс салығы; ағымдағы кезеңде туындайтын немесе жойылатын
уақытта айырмашылықтардың салықтық тиімділігі; есепті кезеңнін басындағы
мерзімі өткен салықты түзету.
Алдағы уақытта салық ставкаларын өзгерту туралы хабарлама болмаған
жағдайда уақытша айырмашылықтардың салықтық тиімділігі есепті кезеңде
қолданылған салық ставкасы бойынша белгіленеді.
Салық ставкаларының өзгеруіне байланысты мерзімі өткен салықтар
сальдосы тиісінше түзетілуге тиіс.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (27-бап) кәсіпкерлік қызметтен
шеккен зиянды болашақтағы кезеңдердің салық салынатын табыс есебінен өтеу
үшін бес жылға дейін мерзімге кейінге қалдыруға жол береді. Орын алған зиян
оны есепке алу нәтижесінде салық төлемін азайту есебінен елеулі басымдықпен
үнемдеуді алуды қамтамасыз етеді. Осындай үнемдеу таза табыс есебіне
жатқызылатын есепті кезең өзгеріп түруы мүмкін[7].
Салық төлемдері бойынша үнемдеуді таза табыс (зиян) есебіне жатқызуды
мына төмендегі жағдайларды қоспағанда, зиянды, есепке алу кезеңінде, жүзеге
асырады.
1. Егер сақтық приципі негізінде заңды тұлғаның болашақта салық
салынатын табысы осы зиянды өтеуге жеткілікті болатынына кәміл сенімі
болса, салық төлемі бойынша үнем осы зиян орын алған кезең ішіндегі таза
табыс (зиян) есебіне жатқызылады. Бұл орайда сенім кепілдігі қызметін
зиянның себебі болған төтенше жағдайлар атқарады, ал өндірістің ұзақ
кезеңдер бойы тұрақты тиімділігі осы заңды тұлға болашақта да тиімді жұмыс
атқаратқаратындығына негіз болды.
2. Салық төлемі бойынша үнем 4300 Кейінге қалдырылған табыс салығы
шоты бойынша кредиттік сальдодан артып кетпейтін сома мөлшерінде зиянға жол
берілген кезең ішіндегі таза табыс (зиян) есебіне жатқызылады.
Басқа бір әдістің мәні мынада болып табылады: қайта бағалаумен
байланысты болашақ салық тиімділігінің сомасын қаржы есептері жөніндегі
түсіндірме жазбада ашып көрсеткен жөн. Бұдан кейінгі есепті кезеңдерде
болашақ салық тиімділлгінің сомасы айырмашылықтың салық тиімділігін көрсету
мақсатында қайта қаралады.
Қаржылық есеп - беруде мына төмендегі ақпараттар ашып көрсеіілуге тиіс:
әдеттегі қызметтен түсетін табысқа жататын салық төлемі (салық төлемі
бойынша үнем); елеулі қателіктер түзетулеріне, сондай-ақ есеп саясатындағы
өзгерістерге жататын салық төлемі (салық төлемі бойынша үнем); төтенше
жағдайларға жататын салық төлемі (салық төлемі бойынша үнем); қайта
бағаланған активтерге жататын салық тиімділіктері; салық төлемі мен
бухгалтерлік кіріс арасындапғы қатынасқа ықпал ететін тұрақты
айырмашылықтар және осы сияқты басқа да факторлар, егер бұл есепті кезеңде
қолданылып жүрген салық ставкаларымен түсіндірілмейтін болса.
4300 шот бойынша талдамалық есеп табыс салығы бойынша уақытша және
тұрақты айырмашылықтардың түрлері бойынша тізімдемеде немесе машинограммада
жүргізіледі[6].
1.3 Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Шаруашылық
басқармасы РМҚК ұйымдастырушылық–экономикалық сипаттамасы және
бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы
Жедел басқару құқындағы Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігінің Шаруашылық басқармасы Республикалық мемлекеттік қазыналық
кәсіпорны Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 желтоқсандағы
№1724 қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің
Шаруашылық басқармасы шаруашылық жүргізу құқындағы Республикалық
кәсіпорнын қайта ұйымдастыру жолымен құрылды.
Кәсіпорынға қатысты республикалық мемлекеттік меншік құқығы
субъектісінің функциясын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің
Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру коитеті орындайды.
Кәсіпорынды мемлекеттік басқару органы ҚР сыртқы істер министрлігі
болып табылады.
Кәсіпорын өзінің қызметін Қазақстан Республикасы заңнамасы мен өзге де
нормативтік құқықтық актілеріне, сондай-ақ өз Жарғысына сәйкес жүзеге
асырады.
ҚР СІМ ШБ РМҚК республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорынның
ұйымдастыру-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, жеке балансы,
банктерде шоттары, мөрі, өз атауы бар фирмалық бланкілері, мөрлері,
мөртабандары және басқа ресми атрибуттары бар.
Кәсіпорынның орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, 010000, Астана
қаласы, Есіл ауданы, Д. Қонаев, 31-ғимарат.
Кәсіпорын қызметінің мәні ҚР Сыртқы істер министрлігі мен Қазақстан
Республикасының шетелдердегі мекемелерінің қызметтік ғимараттарын пайдалану
және жабдықтау функцияларын жүзеге асыру болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты ҚР Сыртқы істер министрлігінің және
Қазақстан Республикасының шетелдердегі мекемелерінің қызметтік
ғимараттарын, қызметтік және арнаулы автокөліктерін тоқтаусыз және сенімді
пайдалану жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру болып табылады.
ҚР СІМ ШБ РМҚК - ды мемлекеттік басқару органының мынадай
өкілеттіктері бар:
- Кәсіпорын қызметінің басым бағыттарын анықтайды;
- кәсіпорынның шаруашылық қызметінің ағымдағы және перспективалық
жоспарларын, оның ішінде жоспарлы қаржы көрсеткіштерін қарайды және
бекітеді, оларды беру мерзімділігі мен тәртібін анықтайды;
- тиісті есептілікті уәкілетті органға олар белгілеген мерзімде бере
отырып, кәсіпорынның қаржы - шаруашылық қызметінің жоспарлы
көрсеткіштерінің орындалуын бақылауды және талдауды жүзеге асырады;
- Кәсіпорын мүлкінің мақсатқа сай пайдалануын және сақталуын бақылауды
жүзеге асырады;
- Мемлекеттік тапсырысты бөле отырып, кәсіпорын сметасын бекітеді;
- Еңбекақы қорын белгілейді;
- Қазақстан Республикасының заңдарымен оның құзыретіне жатқызылған өзге
де мәселелерді шешеді[25].
ҚР СІМ ШБ РМҚК - ның органы мемлекеттік басқару органына есеп беретін
Директор болып табылады. Директор кәсіпорындағы іс жағдайы жөнінде
уәкілетті органның және мемлекеттік басқару органы алдында дербес жауап
береді. Директор өзінің құзыреті шегінде:
- Сенімхатсыз кәсіпорынның атынан іс-қимыл жасайды;
- шарттар жасасады және мәмілелер жасайды;
- кәсіпорын мүдделерін білдіреді;
- Филиалдарға бекітіліп берліген құралдарға өзіне берілген құқықтар
шегінде иелік етеді;
- Қазақстан Республикасының заңдарында және Жарғыда белгіленген шекте
мүлікке иелік етеді;
- Банк мекемелерінде есеп шоттарды ашады;
- сенімхаттар береді;
- өзінің міндеттерін орындауға қажетті өзге де іс қимылдар жасайды.
- Қазақстан Республикасының заңдарында және Жарғымен жүктелген өзге де
міндеттерді орындайды.
Кәсіпорынның мүлкі негізгі және айналыс құралдары, сондай-ақ
құндылықтар құрайды, олардың құны кәсіпорынның дербес балансында
көрсетіледі.
ҚР СІМ ШБ РМҚК - ның қызметі мемлекеттік басқару органы бекіткен
мемлекеттік тапсырыста бөле отырып смета бойынша жеке кірісінің есебінен
қаржыландырылады.
ҚР СІМ ШБ РМҚК сметадан сметадан тыс алған кірістер республикалық
бюджетке есептеуге жатады. Кәсіпорын өндіретін және іске асыратын
тауарларға (жұмыстарға, қызметтерге) бағаларды мемлекеттік басқару органы
белгілейді.
ҚР СІМ ШБ РМҚК өзінің міндеттемелері бойынша иелігіндегі ақшаға жауап
береді. Қызметкерлер еңбекақысын төлеу Мемлекеттік мекемелердің
мемлекеттік қызметші емес қызметкерлеріне және қазыналық кәсіпорындағы
қызметкерлеріне еңбекақы төлеу жүйесі туралы ҚР Үкіметінің 2002 жылғы 11
қаңтардағы №41 қаулысымен бекітілген еңбекақы төлеу жүйесіне сәйкес
жүргізіледі.
ҚР СІМ ШБ РМҚК Қазақстан Республикасы Заңдарына және мемлекеттік
басқару органымен келісім бойынша Директор бекіткен есеп саясатына сәйкес
бухгалтерлік есептің бекітілген стандарттарына сай өз қызметінің
нәтижелерін есепке алуды жүзеге асырады, белгіленген мерзімдерде
мемлекеттік басқару органына, қаржы, салық және статистикалық органдарға
бухгалтерлік есеп пен статистикалық есептілікті береді және оның растығына
жауап береді[26].
Кәсіпорынның қаржылық – экономикалық қызметі.
ҚР СІМ ШБ РМҚК - ның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz