Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі қаржылық инвестиция есебі
Қазақстандағы инвестициялар және оның бухгалтериясы
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Тарау. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі қаржылық инвестиция есебі 14
1.1. Инвестицияның жiктелуi және оның есебінің міндеті 14
1.2. Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық субъектісіндегі
инвестиция есебі 22
1.3. Қаржылық инвестициялардың есебі 28
2. Тарау. Кәсіпорындағы инвестициялар аудиті 44
2.1. Инвестиция аудитінің міндеттері және ақпараттық қоры 44
2.2. Инвестиция аудиті 46
2.3. Инвестиция тиімділігі мен инвестициялау бойынша шешімдерді бағалау
56
2.4. Инвестицияланатын кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау 64
Қорытынды 73
Қолданылған әдебиеттер 75
Кіріспе
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға көшу барысында қаржылық
ресурстар, өздерінің жүктелген міндеттеріне ие болып, ал оның реттеушілері
қоғамның алға дамуының анықтаушы факторы болып есептелiнедi. Сонымен қатар
еліміздегі мол табиғат ресурстары, қоғам мен экономиканың дамуының
Мемлекеттік стратегиялық мақсаттарын қорландыру және қор жинау
механизмдерін жоғалтып, бүгінгі күнгі ауадай қажет болып отырған қаржы
тапшылығын жауып отыр.
Экономика - әрбір қоғамдық құрылыстың негізгі іргетасы, ол материалдық
өндірістердің даму дәрежесін сипаттайды, қоғамдағы аса маңызды барлық
үрдістерді белгілейді.
Бүгінгі күні, Республикада Мемлекеттік шектеулік саясаты нәтижесінде
макроэкономикалық тепе-теңдікке жетеміз, - деп айтуға болады. Мемлекеттің
экономикалық саясатының белгіленген деңгейіне жету барысында реформалардың
келесі кезеңі ұсынылады. Бұл – экономикалық өсу және құрылымдық өзгерістер
кезеңі. Осы кезең Қазақстан халқына жіберілген Мемлекет Президентінің
жолдауында 2030 жылға дейін ұзақ мерзімді ең маңызды мақсаты болып
белгіленген, яғни “Экономикалық өсудің” іске асатын тұрақты және өсімді
қарқындарына жету ретінде (Н.Ә. Назарбаев, Қазақстан 2030) үлкен маңыз
беріліп отыр.
Нарықтық экономикаға өту кезеңінде бухгалтерлік есепті одан әрі дамыту
және осы кезеңге тән жаңа қағидаларды басшылыққа ала отырып, экономиканы
жандандыру, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.
Бухгалтерлік есеп, нарықтық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектiлерiнде ерекше маңызды орынға ие. Ол “Бухгалтерлік есеп” пен “Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер” туралы Қазақстан
Республикасының Заңдарына сәйкес жасалынған. Бухгалтерлік есепке алу
стандарттарында субъектілердің қаржы- шаруашылық қызметті бухгалтерлік
есебінің Бас шоттар тізбегінде бекітілген, ортақ принциптер мен ережелер,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есепке алу жөніндегі
ұлттық комиссиясының бухгалтерлік есепке алу жөніндегі шығарған нұсқаулары,
ережелері мен ұсынымдары негізінде ұйымдастырылады. Оның үстіне
Республикамызда қолданып жүрген бухгалтерлік есепке алу жүйесі халықаралық
бухгалтерлік есеп стандарттарына барынша жақындатылған.
Елімізде бухгалтерлік есептің тиянақты дамуына бірден-бір негіз
болған, заң тұрғысынан жұмыс жүргізуге, құқығын анықтап отырған 1995-жылы
26-желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Президентінің “Бухгалтерлік есеп
туралы” заң күші бар жарлығында көрсетіліп отыр. Бұл заң бухгалтерлік
есепті бір жүйеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы
заңға сүйене отырып еліміздегі бухгалтерлік есепті бір жүйеге, келтіре
отырып, даму жолы анықталынады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында тиянақты,
қатаң бақылау, тексеру ерекше орын алатыны шетел үлгісінен белгілі. Себебі,
нарықтық қатынас принципімен, дамуды қамтамасыз ету үшін, ол елде -
бәсекелестік шешуші роль болып атқарылады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету
үшін, өте қатал бақылауді тексеру қажет. Соның нәтижесінде ғана, нарықтық
қатынас жолымен дамудың тиімділігі іске асырылады. Сондықтан аудит
жұмысының қажеттілігі, көптеген себептермен анықталынады. Біріншіден,
кәсіпкерлер өз шаруашылығының тиянақтылығын қамтамасыз ету үшін; екіншіден,
өз жұмысын өзі сенімді түрде басқару, жүргізу үшін; үшіншіден, кәсіпкерлер
өз-ара қарым-қатынаста сенімді жұмыс істеу үшін және де өзінің капиталының
тиімділігіне сенімді болу үшін.
Шаруашылық субектісіне қазіргі уақытта тиімді жұмыс істеу үшін, нақты
инвестициялар керек. Олар кәсіпорынды қаржыландыру үшін негізгі капиталына
және материалды - өндірістік қорлардың өсіміне салымдар ретінде табылады.
Осыған байланысты бұл диплом жұмысымның тақырыбы қаржылық инвестиция,
яғни “Қаржылық инвестицияның есебі және ішкі аудиті” түрінде бекітіліп
алынды. Қазіргі таңда бұл тақырып бүгінгі күннің талабын қанағаттандыратын
ең негізгі (актуалды) тақырыптың бірі болып отыр.
“Қаржылық инвестиция есебі” №8 Бухгалтерлік есеп стандартының
негізінде ұйымдастырылып, жүргізіледі.
Ол халықаралық тәжірибеге сәйкес нарық экономикасының негізгі
қозғаушыларының бірі болып бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Оларды
шығару, орналастыру, сонымен қатар, экономикаға жаңа инвестицияларды
тартуға, бюджеттің дефицитін жабуға және басқадай қажетті мақсаттарды
шешуге мүмкіндік береді. Жалпы алғанда бағалы қағаз нарығы халықтың өмір
сүру деңгейін жоғарлатуға көмектеседі, өйткені, экономикаға жаңа
инвестицияларды тарту тауарлар мен өнім өндіру көлемін ұлғайтады, ал бюджет
дефицитін қосымша ақша эмиссиясымен емес, бағалы қағаздар шығару арқылы,
жабу инфляцияның алдын алады. Сондай-ақ халықта дивидендтер мен пайыз
түрінде қосымша табыстар алуға мүмкіндігін туғызады.
Әрбір кәсіпорын табыс алу үшін, қолданылатын активтерді сатып алу және
қаржыландыруға ақша- қаражаттарды іздестіру қажет. Фирма басшылығы, оның
иелерінің бірі болатын инвесторлардан қаражат алуға немесе оның
кредиторлары болатын ссуда берушілерден алады; бұл меншікті капитал мен
ұзақ мерзімді міндеттемелерде көрсетіледі. Берілген уақытта активтерді
сатып алу және операцияларды қаржыландыру үшін, қолданылмайтын ақша
қаражаттарды дивиденд немесе пайыз әкелетін бағалы қағаздар
инвестициялануы мүмкін; қысқа мерзімді бағалы қағаздар және ұзақ мерзімді
инвестициялар шоттарында көрсетіледі. Ақша қаражаттарының қажеттілігін
жоспарлау, капиталды ұлғайту және инвестициялау, қарыз қаражаттарын тарту
процесі, бизнестің қаржылық – инвестициялық циклін құрайды:
- артық ақша қаражаттарын инвестициялау;
-ақша қаражаттары ағымын болжауды дайындау;
- ақша қаражаттарғы сұраныстарды талдау (ақша қаражаттары ағымын
түзетілген болжам);
-бағалы қағаздар немесе ақша қаражаттары белгілерің сату;
-тауарлар мен қызметтер өнімін өткізу (табыс алу циклы);
-ТМҚ және ҢҚ-ды сатып алу (сатып алулармен шығындар циклы);
-еңбек пен материалдардың дайын өнімге айналуы (өндірістік цикл).
Бағалы қағаздарды шығарып және оны орналастыру, кәсіпорын белгіленген
бағдармаларды орындау үшін жеткілікті мерзімге қажетті қаражаттарды алады,
ал инвестор қор нарығында саудада қолдана алатын қаржылық құралды алады.
Қаржылық инвестор ретінде барлық материалдық – техникалық және
қаржылық салымдардың барлық түрлері сондай-ақ, бағалы қағаздарды алу
нысанындағы кәсіпкерлік және басқа да қызмет ету түрлерінің объектілеріне
салынатын меншік құқықтары мен зиялылық құндылықтар, әлеуметік, экномикалық
және ғылыми техниқалық табыс алу мақсатында жарғылық қорға инвестициялар
немесе зайымдарды ұсынулар жатады. Қаржылық инвестициялар, мемлекеттік
бағалы қағаздарға және басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарына салынған
инвестицияларға бөлінеді. Қаржылық инвестициялардың жүргізуін растайтын
құжаттар қаржылық активтер болып табылады. Ол кәсіпорынның шығарған бір
бөлігіне құқығын растайтын құжаттар.
Инвестициялар меншік иесінің жағдайын жоғарлату мақсатында жасалынады
яғни инвестор, салымшының қазіргі кездегі сондай-ақ болашақтағы
материалдық байлығын көбейту. Қаржылық инвестор әр түрді, бір бірінен
күтілетін табыспен, шығындарді әр түрлі қорғанысымен, тәуекел дәрежесімен,
айналымдылығымен, жеңілдіктерімен және тағы басқаларымен ерекшеленеді.
Қаржылық инвестициялық циклға жатқызылатын операциялар,
кәсіпорынның келесі іс-әрекет қызметтері кезінде орындалады:
- ақша қаражаттар ағымын қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
жоспарлы болжауда;
- ақша қаражаттар ағымын болжау, қаржыландыру құралдары,
өндірісті ұлғайту жоспары және басқа да ұзақ мерзімді
жоспалар түрлеріне қаржылық қызметті жоспарлау;
- инвестициялық қызметкерлер өкілеттерімен, заңгерлермен және
тәуелсіз аудиторлармен кездесу;
- басқарманың қарауына инвестициялық қызмет жоспарларын
ұсыну;
- инвестицияларға акцияларды, облигацияларды және вексельдері
өткізу;
- басқарманың дивиденттер көлемін жоспарлау;
- дивиденттер мен пайыздарды төлеу;
- ақша қаражаттарынның артығын талдау (болжаммен
салыстырғанда);
- бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді инвестициялау;
- артық ақша қаражаттарын инвестициялау бойынша, ұсыныстар;
- дивиденттер мен пайыздарды алу.
Жоғарыда аталған қызметтердің көбісін, атап өтейік.
Мен бұл тақырыбыма сәйкес, керекті мәліметтерді Ж.А.Қ. “Халықтық
зейнетақы қорында” өндірістік іс-тәжірибе өткен кезінде қарастырдым, бұл
қор:
1. Ақша жинақтаушы зейнетақы қоры “Халықтық зейнетақы қоры” жабық
акционерлік қоғамының құқылық – ұйым нысаны бар, өзінің жұмысын
Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексіне, Қазақстан Республикасының
“Зейнетақы қамтамасыздығы туралы“ Заңына, мемлекеттік келісім –
шарттарына және басқа да Қазақстан Республика заңына сәйкес,
құрылтайшыларымен құрылған, бұдан былай “Қоғам” аталады.
2. Қордың толық аттауы:
- қазақ тілінде: Ашық жинақтаушы зейнетақы қоры “Халықтық
зейнетақы қоры” Жабық акционерлік қоғамы;
“Халықтық зейнетақы қоры” 18 март 1998 жылы №73, мемлекеттік тіркеуден
өтті.
Банктік деректемелері: Т.С.Н. 600700153564, БИК 190501601, ИИК 21467698
“Қазақстан Халық Банкі” ААҚ Алматы қаласы.
3. Қордың құрылтайшылары туралы мәліметтер:
а) заңды тұлғалар
Жарғылық
№ Аталуы Мекен-жайы Қызмет түрі капиталдағы
үлесі(%)
1.“Қазақстан Астана, көлік құралдарының
Республика-” Ауэзов жүргізушілерін
көлік қүралдары к-сі, 106 даярлау, жол
жүргізушілерінің қатынасының 11,55
Одағы”қоғамдық қауіпсіздігі,
бірлестігі делдалдық сауда
2.Жабық Алматы Сақтандыру
акционерлік қ-сы, маркетингі,инвести
қоғамы Достық д-лыци-ялық, 25
“Трансконтинеталь2961 демеушілік,
ді сақтандыру мейірмділік
қоғам” іс-әрекет
3 Жабық акционерлікАлматы Сақтандыру
қоғамы қ-сі, маркетингі,инвести
“ТранснациональдіЖансүгіров циялық, 25
қоғам” к-сі, 176-адемеушілік,
мейірмділік
іс-әрекет
4 Ашық акционерлік Алматы Банктік іс-әрекет
қоғамы “Банк қ-сы, 19,67
Центр кредит” Шевченко
к-сі, 100
5 “Евразия- Социо” Алматы Теле-радио хабар,
жауапкершілігі қ-сы, Медио-зерттеулер
шектелген Желтоқсан, 18,78
серіктестік 175
Банк-кастодиан және зейнетақы активтерін басқару жөніндегі
компания туралы мәлiметтер
№рр Аталуы Кастодиалдық
шарт жасасу
мерзімі
Банк-кастодиан “Казақстан Халық Банкі” -ААҚ
11 наурыз 1998
ж.
Зейнеақы активтерін “АВN АMRО Asset Management”
басқару жөніндегі 11 наурыз 1998 ж
компания (ЗАБЖК)
- Қоғамда 14 филиалдар бар: Ақмола, Алматы, Актөбе, Атырау, Батыс Қазақстан
облысы, Жамбыл, Шығыс Қазақстан облысы, Карағанды, Қызылорда, Қостанай,
Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы.
- Бұл қоғамның өзінің бөлек мүлкі, жеке балансы, банктегі есеп
– шоттары, дөңгелек мөрі, бланкілері, тауарлар белгісі және
басқа да өзінің атауымен керекті реквизиттері бар және
өзінің керекті реквизиттері бар және өзінің негізгі көздеген
жұмысы ретінде таза табысты тауып отыратын, белгілі тең
номиналдық бағасы бар акциялар санына бөлінген, жарияланған
жарғы капиталы бар Қазақстан Республика Заңына сәйкес Қоғам
заңды тұлға (түрі бойынша – коммерциялық ұйым) болып
табылады
“Зейнетақы қорында” жұмыс істейтін, құнды қағаздардың түрі:
- мемлекеттік қысқа мерзімді (1 жылға)
а) Меккам 3
б) Мека ВМ – 3, 6, 12, 9.
в) Меккам – 6, 12.
г) Ноты Нацбанка
д) Валютные ноты НБРК
- мемлекеттік орта және ұзақ мерзімді.
а) Меокам – 24, 120.
б) Евробонды – 04, 02.
в) АВ Мекам – 60
г) Меикам – 18
Ж.А.Қ. ,,Зейнетақы қордың,, қаржылық-шаруашылық есебінің талдауы
АУЫТҚУЫ
N КӨРСЕТКІШТЕР 2001 2002 (+,-)
жыл жыл
сома өсу
қарқы-н
ы
1 өткізуден түскен табыс, 44330 56130 -11800 127
мың.тг.
2 өнімнің өзіндік құны, - - - -
мың.тг.
3 Жалпы табыс, мың тг. 44330 56130 -11800 127
4 Кезеңдік шығындар, мың 44249 76268 -32019 173
тг.
5 Салық алынғанға дейін -81 -20138 -20219 -24862
табыс
6 Табыс салығы - - - -
7 Негізгі құралдардың 25,027 25,667 0,64 103
орташа жылдық құны, мың
тг.
8 Еңбек өнімділігі тг. 555 702 147 127
9 Қор қайтымдылығы, мың. 1772 2187 415 124
тг.
10 Таза табыс(шығын) 81 -20138 -20219 -24862
Бұл қордың 2001-ші және 2002ж. жылдың бухгалтерлік балансын салыстыра
отырып өзгерісін көре аламыз. Ж.А.Қ. ,,Зейнетақы қорының,, айналымдағы
активі бойынша материалдар 2098 мың теңгеге құрылды, ақша қаражаттар
қалдығы 1985 мың теңге. өткен жылғы (2001 ж.) зиян 24184 мың теңгеге
құрылды. 2000 жылдың мамырынан 2001 жылдың қыркүйегіне дейін, қор өзінің
келісім бойынша, филиалдың бизнес құқығымен жұмыс істейді. Шығының бәрі
оның ішінде: салық төлеу, персоналды ұстау және басқа керекті төлемдер
табыстан төленді. Есептік ағымдағы 56130 мың теңге табыс түсті. Қордың
табысы бойынша, ”шығыны” көптігін, біз көріп тұрмыз.
“Зейнетақы қордың” жұмыс істейтін: инвестиция портфелін және т.б. ақша
қаражаттар қозғалысын “Қосымшаларында” көруге болады
1. Тарау. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі қаржылық инвестиция есебі
1.1. Инвестицияның жiктелуi және оның есебінің міндеті
Инвестициялар, оларды жіктеу және бағалау. Инвестициялар ретінде,
өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына және экономиканың
басқа салаларына капиталды салу нысанында жүзеге асатын шығындардың
жиынтығы деп түсінуге болады. Инвестициялық қызметтің негізгі мақсаты
кәсіпкерлік табыс немесе пайыз (%) алу болып табылады.
Инвестициялардың көзі жаңадан жасалған құн немесе, басқаша айтқанда,
таза табыстың сақталатын бөлігі болып табылады. Кәсіпкерлер (кәсіпорындар)
оны өзінің табысынан (яғни өзін-өзі қаржыландару) және капиталдарды,
нарығынан (тартылған қаражаттар) шоғырландырады. Негізгі капиталды
жаңартуға инвестициялардың көзі амортизациялық аударымдар болып танылады.
Инвестициялар қаржылық және нақты болып бөлінеді.
Қаржылық инвестицияларға – акционерлік кәсіпорындар немесе мемлекет
шығарған акциялар, облигациялар және басқада бағалы қағаздар, банктік
депозиттерге салымдар жатады.
Нақты инвестициялар - кәсіпорынның негізгі капиталына және материалды
- өндірістік қорлардың өсіміне салымдар.
Инвестициялардың технологиялық құрлымы негізгі капиталдың активті
элементтердің (құрал жабдық, негізгі құралдар) шығындары оның пассивті
элементеріне (ғимарат, құрылыстар) қатысумен анықталады.
Қаржылық инвестициялар мерзіміне байланысты келесі категорияларға
жіктеледі:
- қысқа мерзімдi қаржылық инвестициялар – 1 (бір) жылға дейін
иелену мерзімі.
- ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар – 1 (бір) жылдан артық
иелену мерзімі.
Қозғалмайтын мүлікке инвестицияларды иемденген субъктілер, бұл
инвестицияларды ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар ретінде есептейдi:
Қаржылық инвестицияларды сатып алғанда, брокерлік сыйақы және банктік
қызметке сыйақы сияқты тікілей сатып алу құнымен бағаланады.
Алуға дейін есептелінген пайыздарды (%), дивидентерді құрылған құны
бойынша қаржылық инвестицияларды алу, бухгалтерлік есепте сатып алушы
сатушыға төленген пайыз (%) көлемін шегергендегі сатып алу құны бойынша
бейнеленеді.
Сатып алу құны мен бағалы қағаздарға инвестицияларды өтеу құны
арасындағы айырмасы (сатып алу кезінде пайда болатын жеңілдік немесе
сыйақы) инвесторлармен оларды пайдалану ішінде амортизацияланады.
Қысқа мерзімде қаржылық инвестициялар бухгалтерлік баланста: ағымдағы
құны; сатып алу мен ағымдағы құны арасындағы ең аз бағалануы бойынша
есептелінеді.
Егер қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар сатып алу мен ағымдағы құны
арасындағы ең аз бағалануы бойынша есепке алынса, баланстық құны жалпы
жиынтық құны немесе инвестициялар түрлері бойынша немесе жекелеген
инвестициялар негізінде анықталуы мүмкін.
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың ағымдағы құнның өзгеруінен,
алынған табыс немесе шығын, пайда болған есептік кезеніңде танылады.
ғзақ мерзімді қаржылық инвестициялар – бухгалтерлік баланста: сатып
алу құны; қайта бағалауды есепке алғандағы құны; портфель негізінде
анықталатын; сатып алу мен ағымдағы құны арасындағы ең аз бағалануы бойынша
есепке алынады.
ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қайта бағалау сомасы меншіктік
капиталды ұлғайтуға жатқызылады. Инвестициялық құны төменгідегі азаю
сияқты, сол инвестициялардың қосып бағалау сомасы есебінен жүргізіледі.
Сол инвестицияларының қосып бағалау сомасы болмаған (жетіспеген) кезде
оның құнның төмендеуі, шығынға жатқызылады. Бұрын, құны төмендеген
инвестицияның, қосып бағалау сомасы, сол инвестициялардан шығыны
өттелгеннен кейін, ол меншіктік капиталдың ұлғаюына жатқызылады.
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың құны, төмендеу кезінде осы
инвестициялардың баланстық құны қайта қарастырылуы тиіс. Құнның осындай
төмендеуі, әрбір инвестицияларының, әр қайсына бөлек анықталады және
есептелінеді. Бұл кезде тәуекелдің түрі мен инвестордың инвестицияланатын
субъектідегі көлемі ескеріледі.
Қаржылық инвестициялардың шығуы кезінде, сатудан алынған табыс пен
баланстық құны арасындағы айырма, шығындарды (брокер немесе дилер
қызметтері) шегергенде, табыс немесе шығын деп танылады. Егер инвестициялар
бұрын, қайта бағаланған немесе ағымдағы құны бойынша бағаланған болса, онда
қайта бағалау сомасы, қабылданған “Есептік саясатқа” сәйкес, табысқа немесе
бөлінбеген табысқа жатқызылады.
ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қысқа мерзімді категорияға
ауыстыру келесідей жүргізіледі:
- Сатып алу мен баланстық құнының ең аз бағалануы бойынша, егер
қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар сатып алу мен ағымдағы
құнынның ең ұзақ бағалануы бойынша есептелінсе. Егер
инвестициялар бұрын қайта бағаланған болса. Онда ауыстыру
кезіңде олардың қайта бағалау сомасы есептен шығарылуы тиіс;
- Баланстық құны бойынша, егер қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар ағымдағы құны бойынша есепке алынса;
Қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды ұзақ мерзімді категорияға
ауыстуру келесідей жүргізіледі:
- сатып алу мен ағымдағы құнынның ең аз бағалануы бойынша;
- ағымдағы құн бойынша бейнеленедi.
Табысқа келесілер кіреді: қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қаржылық
инвестициялар бойынша пайыздар (%), роялти, дивиденттер мен жал төлемдері
түріндегі инвестициялардан табыс, қысқа мерзімді қаржылық инвсетициялардан
шығын қалудан қаржылық нәтижелер; қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
бойынша өткізілген табыстар мен шығындар; сатып алу мен ағымдағы құнымен ең
аз бағалануы бойынша қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды көрсету
қажетті; ағымдағы құны мен құнның кері өзгеруіне дейінгі төмендеуi; ұзақ
мерзімді қаржылық инвестициялардың құнының төмендеуінің қайтарымсыздығы.
Инвестициялардың тиімділігі әдетте белсеңді элементтердің үлесі
өскенде артады.
Негізгі капиталдың заттай элементтердің (негізгі қор, тауарлы –
материалдық қорлар) артуымен қатар, материалды емес өндірістің күштердің
дамуына салымдар тез артуда, зиялылық өндірістің белсеңді элементі бола
бастауда. Капиталданған интеллектуалды меншік кәсіпорынның, негізгі
капиталына салым объектісі болуда.
Әлемде өндірістің халықаралық өзгерістер байқалуда, ол капитал
экспортының (сыртқы инвестициялар) қажеттілігінен
туандаса, сыртқы инвестициялар тура және портфельді болып бөлінеді:
- Тура инвестициялар кәсіпорынды басқаруға қатысу құқығын береді;
- Портфельді – бұл құқықты бермейді.
Инвестициялар – экономика дамуының жоғары және тұрақты қарқынын
қамтамасыз етудің, ғылыми – техникалық прогресстің жетістіктерін ендірудің,
инфрақұрлымның дамуының маңызды факторы.
Даму мәселесінде маңызды орын алатын кәсіпорындарды қаржыландыру мен
ұзақ мерзімді несиелендіру, маманданатын инвестициялық банктер және
акционерлік қоғамдарды құру үрдісін, мемлекеттің акциялар пакетін иемденуді
жүргізуге, кәсіпорындар акцияларын айырбастау және өткізуді жүргізу үшін
құрылатын инвестициялық қорлар алады.
Ішкі, сондай - ақ сыртқы инвестицияларда инвесторлар үшін қаржы
инвестициялар белгілі бір тәуекелмен байланысты болатынын есте сақтау
керек. Бұл тәуекел, есеп пен бақылаудың нашар ұйымдастырылуы, валюта
бағамдарының өзгеруі, қысқа мерзімді және орта мерзімді несиелерді тарту
қиындығы және т.б. себепші болады. Сондай – ақ, саяси тәуекел мен стихиялық
апат тәуекелділігін инвесторлар ескеруі керек.
Қаржы инвестициялар тек қана техникалық – экономикалық есептер
негізінде, инвестірлеу объектісін зерттеу негізінде ғана жүргізілуі тиіс.
Онымен нарықтық қатынастар жағдайларында тәуекел дәрежесін төмендетуді
қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының заңдамасы экономика саласындағы инвестицияны
қолдауға бағытталған. Республикада, инвестициялық өнімдерді тиімді жүзегі
асыруға бағытталған, жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі жасалған.
Инвестициялардың соңғы мақсаты болып: жаңа технологияларды, алдыңғы
қатарлы техника мен ноу-хауды өндіру; отандық тауар өндірушілерді
мемлекеттік қолдау мен ынталандыру; экспортқа бағытталған және импортты
ауыстырушы өндірістерді дамыту; Қазақстан Республикасының шикізаттың
базасын рационалды және кешенді қолдану; менеджмент пен маркетингтің жаңа
әдістерін еңгізу; жергілікті кадірлерді үздіксіз оқыту жүйесін енгiзу;
олардың мамандық деңгейін арттыру; өндірісті интенсификациялауды
қамтамасыз ету; қоршаған табиғи ортаны жақсарту.
Қазақстан Республикасының экономика салаларын көтеру және дамытуда
шетелдік инвестициялардың маңызы зор.
Шетелдік инвестициялар - пайда (табыс) табу мақсатында кәсіпкерлік
қызмет объектілеріне инвесторлар салатын, заттың- мүліктің барлық түрі мен
оларға құқығы, сондай – ақ интеллектуалдық меншіктік құқықтар.
Инвестициялармен байланысты қызмет, бiрлескен және шетелдік
кәсіпорындарды, сондай – ақ шетелдік заңды тұлғалардың филиалдарын құру,
бақылау, қызмет етуі, келісім шарттарға отыру және орындау; әр түрлі
мүлікті интеллектуалдың меншікке құқықты қосқанда, сатып алу, қолдану және
пайдаланудан; басқадай мүліктік құқықтарды алу; зайымдарды, несиелерді,
мақсатты банктің және қаржылық салымдарды ұсыну; Қазақстан Республикасының
заңдарына қайшы келмейтін, инвестициялар мен байланысты басқадай қызметтен
тұрады.
Қазақстан Республикасының шетелдік инвесторы ретінде келесілер болады:
шетелдік заңды тұлғалар; азаматтығы жоқ тұлғалар; шетелдік азаматтары;
шетелде тұрақты орны бар, Қазақстан Республикасының азаматтары; шетелдік
мемлекеттер; халықаралық ұйымдар.
Қазақстан Республикасының территориясында келесілер құрылуы мүмкін:
- шетелдік кәсіпорын - Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес құрылған, толық шетелдік инвесторға жататын, шетелдік
қатысуы бар кәсіпорын.
- бірлескен кәсіпорын - Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес құрылған, мүліктің бір бөлігі шетелдік инвесторға
жататын, шетелдік қатысуы бар кәсіпорын.
Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін кез-келген
шетелдік инвестициялар нысаны мен және олармен байланысты қызмет аса
ыңғайлы емес, шарттарында жүргізіледі.
Шетелдік инвесторлар өзінің қызметі барысында алған табыстарын
Қазақстан Республикасында қайта инвестициялау үшін Қазақстан
Республикасының заңдарына қайшы келмейтін тауарларды алуға және басқа да
мақсаттар үшін, өздерінің ұйымдары бойынша қолдана алады.
Заңдамадағы өзгерістер және (немесе) халықаралық келісім – шарттардың
өзгеруі, қүшке етеуінің нәтежесінде, шетелдік инвестордың жағдайы
нашарласа, шетелдік инвестицияларға 10 (оң) жыл ішінде, инвестициялар
жүргізілген кездегі заңдамалар қолданылады, ал өкілетті мемлекеттік
қоғамдармен ұзақ мерзімді келісім – шарттарымен ( 10 жылдан көп)
көзделмесе, келісім – шарт мерзімі аяқталғанға дейін жүреді.
Заңдамадағы өзгерістер және (немесе) халықаралық келісім – шарттардың
өзгеруі күшіне енуінің нәтижесінде, шетелдік инвестордың жағдайы нашарласа,
шетелдік инвестор мен республиканың атынан өкілетті мемлекеттік орган
арасындағы келісім – шарттың жекелеген шарттары экономикасының мүдделердің
балансына жету мақсатында екі жақты келісімімен өзгеруі мүмкін.
Шетелдік инвестициялардың есебі ішкі инвестициялардай синтетикалық
есеп шоттарында ұйымдастырылады; аналитикалық есепті шетелдік инвестициялар
жекелей есепке алады.
1.2. Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық субъектісіндегі
инвестиция есебі
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес шаруашылық
серіктестік еншілес деп танылады, егер басқа (негізгі немесе енші беруші)
шаруашылық серіктестік өзінің жарғылық капиталындағы үлесі артық болуы
немесе араларындағы келісілген келісім – шарттарға сәйкес немесе басқа да
жағдайлармен осы серіктестік қабылдайтын шешімдерді анықтауға мүмкіндігі
болса, ол акционерлік қоғам тәуелді болып танылады, егер басқа заңды тұлға
оның дауыс беруші 20 % акциясын иемденсе; бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалар – келісілген келісім – шарттарға сәйкес басқа заңды тұлғалардың
әсеріне түскен серіктестіктерге жатады .
Инвестициялардың есебі 14 “Инвестициялар” бөлімшесі шоттарында
жүргізіледі. Оның ішіне келесі синтетикалық шоттар кіреді: 141 “Еншілес
серіктестіктегi инвестициялар”, 142 “Тәуелді серіктестіктегі
инвестициялар”, 143 “Бірлесіп- бақылайтын заңды тұлғалардағы
инвестициялар”, 144 “Басқадай инвестициялар”.
Берген бөлімше шоттары тәуелді, еншілес серіктестіктердің және
бірлесіп – бақылайтын заңды тұлғалардың пайлары мен акцияларына
инвестициялардың қозғалысы туралы ақпаратты біріктіруге арналған.
141-144 шоттары активті, күрделі болып табылады. Аналитикалық есеп
инвестицияланатын кәсіпорындар мен инвестициялар түрлері бойынша
жүргізіледі:
Инвестициялардың есебі №14 “Тәуелді шаруашылық серіктестіктер
инвестициялары есебі “ бухгалтерлік есеп стандартымен реттеледі”.
Инвестицияны есепке алғанда келесі әдістер қолданылады:
Үлестік қатысу әдісі – инвестордың тәуелді шаруашылық серіктестіктің
таза активтер өзгерісіндегі үлесі артқан сайын инвестициялардың құны ары
қарай артуымен (азаюымен) сатып алу құны бойынша сатып алу кезінде
бейнеленетін есептік әдіс. Тәуелді шаруашылық серіктестіктердің таза
табысындағы инвестордың үлесінің өзгеруі, қаржылық шаруашылық қызметi
нәтижелері туралы есеп беруде табыс (шығын) ретінде танылады.
Үлестік қатысу әдісін қолданған кезде инвестициялардың баланстық құны,
тәуелді шаруашылық серіктестіктің таза табысындағы инвестордың үлесін тану
жағында артады (азаяды және табыс ,шығын) ретінде танылады.
Тәуелді шаруашылық серіктестіктің жинақталған таза табысының жалпы
сомасы, тиесілi дивиденттер, инвестицияның баланстық құнын азайтады.
Тәуелді шаруашылық серіктестіктердің активтерін қайта бағалаумен
байланысты инвесторлардың үлесінің өзгеруі, инвестицияның баланстық құнын
арттырады (азайтады) және меншіктік капитал бөлімінде бейнеленеді.
Егер инвесторлардың үлесі тәуелді шаруашылық серіктестіктің шығындары
инвестицияның баланстық құнынан асса немесе теңелсе, осындай шығындардың
есебі келесіде жүргізілмейді. Инвестициялар нөлдік бағам бойынша
бейнеленеді.
Инвестор тәуелді шаруашылық серіктестіктің таза табысындағы, өзінің
үлестік қатысуын қайтадан бейнелеуді таза табыстағы үлесі таза шығындар
үлесіне тең болғанда ғана жүргізеді.
Құн әдісi - инвестициялар сатып алу кездегі, сатып алу құны бойынша
бейнеленетін есептік әдіс. Инвестициялардан табыс, қаржы – шаруашылық
қызметi нәтижелері туралы, есеп беруде, тәуелді шаруашылық серіктестіктің,
оны сатып алудан кейін пайда болған жинақталған жалпы таза табыс сомасынан,
тиесілі дивиденттер көлемінде көрсетіледі.
Инвестицияланатын кәсіпорын, инвесторға табыстарын беру қабілеттігін
төмендететін, қатаң ұзақ мерзімді шектеулер жағдайында қызмет еткен кездегі
сатып алу құны әдісі бойынша есептелінеді.
Осындай шектеулерді тудыртатын себептер қатарына келесілер жатады.
Кәсіпорын, дивиденттерді қайта бөлу саясатына араласуы мүмкін, белгілі бір
реттеуші органның қадағалауы астында болуы; кәсіпорын шетелге дивиденттерді
(табыстарды аударуға жеткеулері бар және (немесе) валюта бағамы тез құрауы
мүмкін, шетелде өзінің қызметін жүргізуі мүмкін. Бұдан басқа, саяси
жағдайдың өзгеруі, кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүргізуіне, кедергі
жасауы мүмкін займдар туралы келісімдерде қарастырылған, дивиденттерді
төлеуге шектеулер енуі мүмкін.
Тәуелді шаруашылық серіктестікте инвестициялар біріктірілген қаржылық
есеп беру әдісі бойынша есептелінеді, келесі жағдайлардан тыс -
инвестицияларды жақын уақытта өткізу мақсатында алынса; инвесторға
қаражаттарды беру мүмкіндігін төмендейтін қатаң ұзақ мерзімді шектеулер
қойылады. Бұл кезде олар құн әдісі бойынша есептелінуі тиіс.
Тәуелді шаруашылық серіктестік анықтамасына, тәуелді шаруашылық
серіктестікке сәйкес келмейтін күннен бастап, инвестициялар ұзақ мерзімді
инвестициялардың есебі бойынша қабылданған есептік саясатқа сәйкес
есептелінуі керек.
Бөлек қаржылық есеп беруді құрастыратын инвестор, өзінің тәуелді
шаруашылық серіктестіктерге инвестициялары туралы, сол ақпаратты,
біріктірілген қаржылық есеп беруді құрастырғандағындай ұсынуы тиіс.
Біріктірілген қаржылық есеп беруді құрамайтын, инвестордың бөлек
қаржылық есеп беруіне кіргізілген тәуелді шаруашылық серіктестікке
инвестициялар: үлестік қатысу әдісімен немесе құн әдісі бойынша (құн
әдісінде тәуелді шаруашылық серіктестігі қатаң ұзақ мерзімді шектеулер
жағдайында қызмет етеді немесе инвестициялар жақын арада өткізу үшін сатып
алынса); сатып алу құны бойынша, немесе ұзақ мерзімді инвестициялардың
есебі бойынша, қабылданған есептік саясатына сәйкес сатып алу мен ағымдағы
құны арасында, ең аз бағалауы бойынша есептелінеді.
Төменде еншілес, тәуелді және қосарланып бақыланатын серіктестіктерге
инвестициялар бойынша шоттар корреспонденциясы келтірілген
Шоттар
N Шаруашылдық операциялардың мазмұны корреспонденциясы
Дт КТ
1 2 4 5
А. Үлестік қатысу әдесі бойынша
инвестициялардың есебі
1. Келесілерді салу арқылы еншілес,
тәуелді немесе қосарланып –
бақыланатын серіктесіктерге
инвестициялар жүргізілді:
А) ақша қаражаттары 141-144 441,451,431
Б) Тауарлар, дайын өнім 141-144 221-222
В) Негізгі құралдар 141-144 121-126
Г) Материалды емес активтер 141-144 101-106
2. Еншілес, тәуелді немесе қосарланып –
бақыланатын серіктестіктің
жинақталған таза табысын жалпы
сомасынан тиісті дивиденттер алынды.
Табыстар инвестицияны ұлғайтуға 141-144
бағытталған
3. Еншілес, тәуелді немесе қосарланып
бақыланатын серіктестіктің шығындары
танылды:
Шығындар инвестициялардың азаюына 141-144
бағытталған
4. Инвестицияның баланстық құнын
үлкейтетін немесе азайтатын, еншілес,
тәуелді немесе қосарланып –
бақыланатын серіктестіктің активтер
құны қайта бағаланды: активтердің 141-144 542
құнын қосып бағалау тәртібінде
жүргізіледі
Белгіленген тәртіпте активтер құнын
келітіп бағалау жүргізілді 542 141-144
542 шоттында “Инвестицияларды қайта
бағалаудағы қосымша төленбеген
капитал қаражаттардың жоқтығы
(жетіспеуі) кезінде жетіспейтін сома 821 141-144
шығынға жатқызылады
5. Егер инвестордың үлесі еншілес,
тәуелді немесе қосарланып –
бақыланатын серіктестіктің,
шығындарымен теңелсе немесе
инвестициялардың баланстық құнын
артатын болса, онда артқан сомалар
және инвестицияларды” бастапқы
сомаларын оперативті түрде 011
“Еншілес, тәуелді немесе қосарланып –011
бақыланытын серіктестіктерге
инвестициялар” баланстан тыс шотта
есепке алу керек.
6. Инвестор табыстарды, таза табыс
сомасының үлесі таза шығып сомасына
теңелгеннен кейін (011 шоттардың
дебеттік қалдығы бойынша шығын,табыс
сомасымен өтеледі) есепте көрсетеді:
Табыс алғанда 141-144 708
Б. Құн әдісі бойынша инвестициялардың
есебі
1. Еншілес, тәуелді және қосарланып –
бақыланатын серіктестіктерге 441,451,
инвестициялар жүргізілді (“А” 431,701,
пунктінің 1-ші операциясын қара), 702, 721,
сатып алумен байланысты шығындарды 141-144 722 және
(брокерлік, банктік қызметтер) т.б.
қосқанда.
2. Еншілес, тәуелді және қосарланып-
бақыланатын серіктестіктің
жинақталған таза табысының жалпы
сомасынан тиісті дивиденттер 441-451 708
(табыстар) алынды
3. Инвестициялардың құны қайтарымсыз
түрде төмендеуі жағдайында, осы
инвестициялардың құны әрбір жекелеген
инвестиция бойынша бөлек
қарастырылады: осы инвестицияның 542 141-144
құнын қосып бағалау сомасы есебінен
1.3. Қаржылық инвестициялардың есебі
Қаржылық инвестициялардың есебі 40 бөлімше “Қаржылық инвестициялар”
шоттарында жүргізіледі. Оның ішіне 401 “Акциялар”, 402 “Облигациялар” және
“Басқадай қаржылық инвестициялар” шоттары кіреді.
401-403 шоттары активті, күрделі, негізгі. Осы шоттардың дебеті
бойынша, айды” басы мен соныңда қаржылық салымдарының қалдықтары,
инвестициялардың ұлғаюы бойынша операциялар; кредиті бойынша, қаржылық
инвестициялардың азаю операциялары жазылады.
Қаржылық инвестицияларының шоттары бойынша, аналитикалық есебі осы
инвестициялар жүргізілген объектілер мен инвестициялар түрлері бойынша
жүргізіледі.
401 “Акциялар” шотында кәсіпорынның басқа кәсіпорындардың, банктердің
және тағы басқа акцияларын сатып алуға құқық беретін, акционерлік қоғам
капиталына белгілі бір соманы енгізілгені туралы куәландыратын бағалы
қағаз.
Акцияларды алған кезде, келесі шоттар кореспонденциясы беріледі.
Дт 401,,Акциялар,, Кт 671 “Жабдықтаушылармен және мердігерлерімен
есептесулер,, Кт 687 “Басқадай кредиторлық қарыз” Кт 641 “Еншілес
серіктестіктердің қарызы” Кт 642 “Тәуелді серіктестіктердің қарызы”
Кт 643 “Қосарланып – бақылайтын түлғалардың қарызы” - алынған акциялардың
сатып алу құнына.
Акцияларды алу, есеп айырысу шоттарына тиістілері жүргізуге болады:
Дт 401 “Акциялар” Кт 431 ,,Ел ішіндегі валютталық шоттағы қолма-қол
ақша,, Кт 432 “Шетелде валюталық шоттағы қолма-қол ақша” шетел
мемлекеттердің банктері мен компаниялар акцияларын алған кезде. Кт 441
,,Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша,, Кт 451 “ұлттық валютадағы
кассадағы қолма-қол ақша” - Қазақстан Республикасының ішкі нарығында
акцияларын сатып алған кезде.
402 “Облигациялар” шотында қаржылық инвестициялар мемлекеттік және
жергілікті зайымдар облигациялары және басқадай ұқсас бағалы қағаздарды
сатып алу құны бойынша, қозғалысы мен бар болуы есепке алынады. Облигация –
тұрақты % төлеумен иесі номиналдық құнын өтеу міндеттемесін куәландыратын
бағалы қағаз. Облигацияның келесі түрлері бар: мемлекеттік және
жекеменшіктік (коммерциалық банктер, акционерлік қоғамдар және т.б.,
шығарады); атаулы және ұстаушыға, пайыздық (%) және пайызсыз (%); еркін
айналымды және шектелген айналымды.
Облигациялардың келесі реквизиттері бар болуы керек: элементтің
(облигацияны айналымға шығарған мемлекет, кәсіпорын, ұйым) атауы, фирмалық
атауы және орналасқан жері; фирмалық атауы немесе сатып алушының атауы,
немесе ұсынушыға жазылғанын көрсететін жазу; егер қарастырылған болса;
номиналдық құны, пайыздық (%) мөлшері; пайыздарды (%) өтеу және төлеу
мерзімдері, шығарылған жері және мерзімі, облигацияның сериясы және нөмері,
эмитенттің өкілетті тұлғалардың қолдар көшірмесі. Мақсатты облигациялардың
міндетті реквизиттері болып, оларға шығарған тауар (қызмет) түрін көрсету
болып табылады.
Облигацияларды алған кезде келесі проводкалар беріледі:
Дт 402 “Облигациялар” Кт 687 ,,Басқалары,, Кт 431,,Ел ішіндегі
валюталық шотындағы ақшалар,, Кт 441 ,,Есеп айырысу шотындағы ақшалар,,
Кт 451 “Кассадағы ұлттық валюта” .
Облигацияларға қаражаттарды инвестициялау номиналдық құнның көлеміне
байланысты тұрақты % -т алуды, осындай- ақ оның өтелуінен кейін
облигацияның номиналдық құнын алуды көздейді.
Облигацияларды алудың екі варианты бар: номиналдық құнынан жоғары және
номиналдық құнынан төмен алу. Нақты және номиналды құны арасындағы айырма
амортизацияланып, оның нақты құны номиналды құнына теңесуі керек.
Облигацияларды номиналдан жоғарғы бағамен алу. Егер алынған
облигациялардың сатып алу құны номиналдық құнынан жоғары болса, онда олар
бойынша тиісті табыстарды есептеген кезде, сатып алу мен номиналдық құны
арасындағы айырма есептен шығарылады. Бұл операция келесі шоттарда көрініс
табады:
Дт 332 “ Есептелінген (%) – проценттер”
Кт 724 “Акциялар дивиденді және процент” түріндегі табыстар - бағалы
қағаздар бойынша табыс алуға жататын сомалар;
Дт 845 “Негізгі қызметтен емес басқада шығындар”.
Кт 402 “Облигациялар” - сатып алу және номиналдық құны арасындағы
айырма сомасын.
Облигацияларды номиналдық құнынан төлем бағаға сатып алған кезде
Егер алынған облигациялардың және басқадай ұқсас бағалы қағаздардың
сатып алу құны номиналдық құнынан төмен болса онда ол бойынша тиістi
есептеген кезде сатып алу мен номиналдық құны арасындағы айырма сомасына
қосымша есептеу жүргізілуі керек:
Дт 332 “ Еспетелінген пайыздар” - бағалы қағаздар бойынша алынуға
тиісті табыс сомасына.
Дт 402 “ Облигациялар” - сатып алумен номиналдық құны арасындағы
айырма сомасына.
Кт 724 “Акциялар дивиденді және процент түріндегі табыстар” - 332, 402
шоттарынның Дт-не жатқызылған жалпы сомаға.
Жоғарыда келтірілген екі жағдайда да, сатып алу мен номиналдық құны
арасындағы айырманы, кәсіпорынға бағалы қағаздар бойынша тиісті табысты
есептеген сайын қосып немесе есептен шығарады.
Облигацияларды өтеген (кері сатып алу) және сатқан кезде келесі шоттар
корреспонденциясы беріледі:
Дт 843 “Бағалы қағаздарды сату шығындары”
Кт 402 “Облигациялар”
Кт 403 “Басқадай қаржылық инвестициялар” шотында депозиттік
сертификаттар, депозиттер, бондар, қазынашылық вексельдер, қазынашылық
ноталар, ұсынылған қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді зайымдар.
Депозиттік сертификат – салымынның депозитті бойынша алуға құқығын
растайтын, ақша қаражаттар бойынша депонентелгені туралы несиелік ұйымының
жазбаша куәлігі.
Сертификаттар талап етілгенге дейін (депозиттік сертификатты ұсыну
бойынша белгілі бір соманы алуға құқық береді) және мерзімді (салымды алу
мерзімі мен оған тиімді % сомасы көрсетіледі) болып бөлінеді.
Депозиттік сертификаттар салымымен банкке немесе дилерге (тауарлар,
валютаны және бағалы қағаздарды сатып алу- сату нәтежелеріндегі делдал)
барлық % жоғарлатумен сатылып алады немесе бір тұлғаның екінші тұлғаға
беру туралы жазба арқылы беріледі.
Депозиттер - банктерге уақытша салынған, ақша қаражаттар салымдары.
Мерзімді депозиттер және шартты депозиттер болып бөлінеді. Мерзімді- талап
етілгенге дейінгі депозиттер, шартты депозиттер-бір тұлғаның,салымыны атына
салған қаражаттар. Салынушы оларды белгілі бір шарттарды орындағанда немесе
шотты ашқан кезде, көрсетілген жағдайлар болғанда ғана, қолдана алады.
Бондар – мемлекеттік қазынашылық пен, жекелеген ұйымдар мен
кәсіпорындармен шығарылатын борыштық міндеттемелер. Бондар сатып алу және
төлем құралдары ретінде қолданылуы мүмкін; олар ақша суррогаттары рөлін
атқарады.
Қазынашылық вексельдер - мемлекеттің қысқа мерзімді міндеттемелер
түрі. Әдетте банктерге жеңілдікпен сатылып, ал кері сатып алғанда толық
номиналдық құны бойынша алынады. Вексельді ұстаушылар олар өтелінетін
номиналдық бағасы мен сату бағасы арасындағы айырмаға тең табыс алады.
Қазынашылық ноталар – қазынашылық эмиссия тәртібінде шығарылатын
ақшалар түрі. Қазынашылық билеттердің синонимі (бағалы металдармен
қамтамасыз етілмеген және алтын мен күміске айырбасқа жатпайды).
ұсынылған зайымдар - қарыз берушінің қарыз алушыға белгілі бір
пайыздар мен гарантияларға берілген қарызы (қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді).
Төменде 403 “Басқадай қаржылық инвестициялар” шоты бойынша шоттар
корреспонденциясы келтіріледі.
403 шоты бойынша аналитикалық есебі салымдар жүргізілген (ел ішінде
және шетелде) объектілер мен қаржының салымдар түрлері бойынша, айналым
ведомосі немесе ұқсас машинограмма нысаны бар аналитикалық есеп ведомісінде
жүргізіледі.
№ ретті Шаруашылық операциялар Шоттар корреспонденциясы
номер мазмұны
Дт Кт
1. Депозиттерге,
сертификаттарға, депозиттік
сертификаттарға, бөндарға,
қазынашылық ноталарға,
ұсынылған қарыздарға ақша 441,451,
қаражаттардың инвестициясы 403 431,432
жүргізіледі
2. Негізгі құралдар, материалды
емес активтер, материалдар, 722,721,
дайын өнім, тауарлар түрінде 403 727,701,
зайымдра берілді 702
3. ғсынылған зайымдарды,
депозиттерді және басқа да 441,451,
салымдарды қайтару 431,432 403
4. Материалды түрде ұсынылған 122-125,
зайымдарды қайтару 101-103,106.
201-206,208
221-223 403
5. Депозиттер, ұсынылған
зайымдар және басқалары
бойынша процентер 332 724
есептелінеді
6. Есептелінген процентер 441,451,
төленді 431,432 332
7. Қазынашылық вексельдермен
бондар өткізілді:
- вексельдер мен бондардың
сатып алу құнына 843 403
- вексельдер мен бондардың 441,451,
сату құнына 431,432 723.
1.4. Инвестицияны қайта бағалау және түгендеу
Инвестициялардың инвентаризациясы. Инвентаризациялауды жүргізу, әр
кәсіпорындардың бағалы қағаздарына ұзақ және қысқа мерзімді
инвестициялардың, мемлекеттік және жергілікті зайымдарға пайыздық
облигацияларды, анықтауға мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздардың нақты барын тексерген кезде (бағалы қағаздар
ретінде заңдамаға сәйкес шығарылатын акциялар, облигациялар, чектер,
вексельдер, коносаменттер және басқа да құжаттар); баланста көрсетілген
бағалы қағаздардың нақты құны белгіленеді; бағалы қағаздардың сақталуын
(бухгалтерлік есеп мәліметтері мен нақты қолда барын салыстыру арқылы)
тексеру; бағалы қағаздар бойынша табыстарды алудың уақыттылығы мен
толықтығын тексеру керек.
Кәсіпорында бағалы қағаздарды сақтаған кезде, кәсіпорында бекіткен,
сондай-ақ, ол жүргізілген кезде, кассадағы ақша қаражаттарын
инвентаризациялаумен бірге жүреді.
Бағалы қағаздарды инвентаризациялау актіде атаудың, серияның,
номердің, номиналдық құнын, өтеу мерзімін және жалпы сомасын көрсетумен
бөлек эмитенттер бойынша жүргізіледі.
Әр бір бағалы қағаздың реквизиттері, кәсіпорынның бухгалтериясында
сақталатын тізім мәліметтерімен, (реестр, кітаптар) салыстырылады.
Банкке немесе депозитаринге, (бағалы қағаздардың арнайы қоймасы)
өткізілген бағалы қағаздардың инвентаризациясы, кәсіпорынның бухгалтерлік
есептің, сәйкесінше шотындағы сомалар қалдықтарын, банк немесе депозитарий
мәліметтерімен салыстыру арқылы жүзеге асырылады. Көрсетілген мәліметтер,
барысында банкке немесе депозитарийге ұсынылған сұрау бойынша, алынған
мәліметтермен салыстырылады.
Кәсіпорынға тиісті бағалы қағаздарды инвентаризациялау кезінде,
олардың құнының нақты бағасы, акциялары, кәсіпорынға тиісті акционерлік
қоғамдардың, қор биржасының жағдайы мен оның акциялардың котировкасы
туралы, ақпаратты ескерумен, басқа қағаздар эмитентерінің бухгалтерлік есеп
берулерін талдау арқылы белгіленеді.
Ел ішінде және шетелде құрылған, басқадай кәсіпорындардың жарғылық
капиталына, аударылған ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар құралдары,
сондай - ақ басқа кәсіпорынға ұсынылған ұзақ мерзімді ақшалай және басқадай
зайымдар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Тарау. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі қаржылық инвестиция есебі 14
1.1. Инвестицияның жiктелуi және оның есебінің міндеті 14
1.2. Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық субъектісіндегі
инвестиция есебі 22
1.3. Қаржылық инвестициялардың есебі 28
2. Тарау. Кәсіпорындағы инвестициялар аудиті 44
2.1. Инвестиция аудитінің міндеттері және ақпараттық қоры 44
2.2. Инвестиция аудиті 46
2.3. Инвестиция тиімділігі мен инвестициялау бойынша шешімдерді бағалау
56
2.4. Инвестицияланатын кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау 64
Қорытынды 73
Қолданылған әдебиеттер 75
Кіріспе
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға көшу барысында қаржылық
ресурстар, өздерінің жүктелген міндеттеріне ие болып, ал оның реттеушілері
қоғамның алға дамуының анықтаушы факторы болып есептелiнедi. Сонымен қатар
еліміздегі мол табиғат ресурстары, қоғам мен экономиканың дамуының
Мемлекеттік стратегиялық мақсаттарын қорландыру және қор жинау
механизмдерін жоғалтып, бүгінгі күнгі ауадай қажет болып отырған қаржы
тапшылығын жауып отыр.
Экономика - әрбір қоғамдық құрылыстың негізгі іргетасы, ол материалдық
өндірістердің даму дәрежесін сипаттайды, қоғамдағы аса маңызды барлық
үрдістерді белгілейді.
Бүгінгі күні, Республикада Мемлекеттік шектеулік саясаты нәтижесінде
макроэкономикалық тепе-теңдікке жетеміз, - деп айтуға болады. Мемлекеттің
экономикалық саясатының белгіленген деңгейіне жету барысында реформалардың
келесі кезеңі ұсынылады. Бұл – экономикалық өсу және құрылымдық өзгерістер
кезеңі. Осы кезең Қазақстан халқына жіберілген Мемлекет Президентінің
жолдауында 2030 жылға дейін ұзақ мерзімді ең маңызды мақсаты болып
белгіленген, яғни “Экономикалық өсудің” іске асатын тұрақты және өсімді
қарқындарына жету ретінде (Н.Ә. Назарбаев, Қазақстан 2030) үлкен маңыз
беріліп отыр.
Нарықтық экономикаға өту кезеңінде бухгалтерлік есепті одан әрі дамыту
және осы кезеңге тән жаңа қағидаларды басшылыққа ала отырып, экономиканы
жандандыру, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.
Бухгалтерлік есеп, нарықтық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектiлерiнде ерекше маңызды орынға ие. Ол “Бухгалтерлік есеп” пен “Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер” туралы Қазақстан
Республикасының Заңдарына сәйкес жасалынған. Бухгалтерлік есепке алу
стандарттарында субъектілердің қаржы- шаруашылық қызметті бухгалтерлік
есебінің Бас шоттар тізбегінде бекітілген, ортақ принциптер мен ережелер,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есепке алу жөніндегі
ұлттық комиссиясының бухгалтерлік есепке алу жөніндегі шығарған нұсқаулары,
ережелері мен ұсынымдары негізінде ұйымдастырылады. Оның үстіне
Республикамызда қолданып жүрген бухгалтерлік есепке алу жүйесі халықаралық
бухгалтерлік есеп стандарттарына барынша жақындатылған.
Елімізде бухгалтерлік есептің тиянақты дамуына бірден-бір негіз
болған, заң тұрғысынан жұмыс жүргізуге, құқығын анықтап отырған 1995-жылы
26-желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Президентінің “Бухгалтерлік есеп
туралы” заң күші бар жарлығында көрсетіліп отыр. Бұл заң бухгалтерлік
есепті бір жүйеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы
заңға сүйене отырып еліміздегі бухгалтерлік есепті бір жүйеге, келтіре
отырып, даму жолы анықталынады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында тиянақты,
қатаң бақылау, тексеру ерекше орын алатыны шетел үлгісінен белгілі. Себебі,
нарықтық қатынас принципімен, дамуды қамтамасыз ету үшін, ол елде -
бәсекелестік шешуші роль болып атқарылады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету
үшін, өте қатал бақылауді тексеру қажет. Соның нәтижесінде ғана, нарықтық
қатынас жолымен дамудың тиімділігі іске асырылады. Сондықтан аудит
жұмысының қажеттілігі, көптеген себептермен анықталынады. Біріншіден,
кәсіпкерлер өз шаруашылығының тиянақтылығын қамтамасыз ету үшін; екіншіден,
өз жұмысын өзі сенімді түрде басқару, жүргізу үшін; үшіншіден, кәсіпкерлер
өз-ара қарым-қатынаста сенімді жұмыс істеу үшін және де өзінің капиталының
тиімділігіне сенімді болу үшін.
Шаруашылық субектісіне қазіргі уақытта тиімді жұмыс істеу үшін, нақты
инвестициялар керек. Олар кәсіпорынды қаржыландыру үшін негізгі капиталына
және материалды - өндірістік қорлардың өсіміне салымдар ретінде табылады.
Осыған байланысты бұл диплом жұмысымның тақырыбы қаржылық инвестиция,
яғни “Қаржылық инвестицияның есебі және ішкі аудиті” түрінде бекітіліп
алынды. Қазіргі таңда бұл тақырып бүгінгі күннің талабын қанағаттандыратын
ең негізгі (актуалды) тақырыптың бірі болып отыр.
“Қаржылық инвестиция есебі” №8 Бухгалтерлік есеп стандартының
негізінде ұйымдастырылып, жүргізіледі.
Ол халықаралық тәжірибеге сәйкес нарық экономикасының негізгі
қозғаушыларының бірі болып бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Оларды
шығару, орналастыру, сонымен қатар, экономикаға жаңа инвестицияларды
тартуға, бюджеттің дефицитін жабуға және басқадай қажетті мақсаттарды
шешуге мүмкіндік береді. Жалпы алғанда бағалы қағаз нарығы халықтың өмір
сүру деңгейін жоғарлатуға көмектеседі, өйткені, экономикаға жаңа
инвестицияларды тарту тауарлар мен өнім өндіру көлемін ұлғайтады, ал бюджет
дефицитін қосымша ақша эмиссиясымен емес, бағалы қағаздар шығару арқылы,
жабу инфляцияның алдын алады. Сондай-ақ халықта дивидендтер мен пайыз
түрінде қосымша табыстар алуға мүмкіндігін туғызады.
Әрбір кәсіпорын табыс алу үшін, қолданылатын активтерді сатып алу және
қаржыландыруға ақша- қаражаттарды іздестіру қажет. Фирма басшылығы, оның
иелерінің бірі болатын инвесторлардан қаражат алуға немесе оның
кредиторлары болатын ссуда берушілерден алады; бұл меншікті капитал мен
ұзақ мерзімді міндеттемелерде көрсетіледі. Берілген уақытта активтерді
сатып алу және операцияларды қаржыландыру үшін, қолданылмайтын ақша
қаражаттарды дивиденд немесе пайыз әкелетін бағалы қағаздар
инвестициялануы мүмкін; қысқа мерзімді бағалы қағаздар және ұзақ мерзімді
инвестициялар шоттарында көрсетіледі. Ақша қаражаттарының қажеттілігін
жоспарлау, капиталды ұлғайту және инвестициялау, қарыз қаражаттарын тарту
процесі, бизнестің қаржылық – инвестициялық циклін құрайды:
- артық ақша қаражаттарын инвестициялау;
-ақша қаражаттары ағымын болжауды дайындау;
- ақша қаражаттарғы сұраныстарды талдау (ақша қаражаттары ағымын
түзетілген болжам);
-бағалы қағаздар немесе ақша қаражаттары белгілерің сату;
-тауарлар мен қызметтер өнімін өткізу (табыс алу циклы);
-ТМҚ және ҢҚ-ды сатып алу (сатып алулармен шығындар циклы);
-еңбек пен материалдардың дайын өнімге айналуы (өндірістік цикл).
Бағалы қағаздарды шығарып және оны орналастыру, кәсіпорын белгіленген
бағдармаларды орындау үшін жеткілікті мерзімге қажетті қаражаттарды алады,
ал инвестор қор нарығында саудада қолдана алатын қаржылық құралды алады.
Қаржылық инвестор ретінде барлық материалдық – техникалық және
қаржылық салымдардың барлық түрлері сондай-ақ, бағалы қағаздарды алу
нысанындағы кәсіпкерлік және басқа да қызмет ету түрлерінің объектілеріне
салынатын меншік құқықтары мен зиялылық құндылықтар, әлеуметік, экномикалық
және ғылыми техниқалық табыс алу мақсатында жарғылық қорға инвестициялар
немесе зайымдарды ұсынулар жатады. Қаржылық инвестициялар, мемлекеттік
бағалы қағаздарға және басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарына салынған
инвестицияларға бөлінеді. Қаржылық инвестициялардың жүргізуін растайтын
құжаттар қаржылық активтер болып табылады. Ол кәсіпорынның шығарған бір
бөлігіне құқығын растайтын құжаттар.
Инвестициялар меншік иесінің жағдайын жоғарлату мақсатында жасалынады
яғни инвестор, салымшының қазіргі кездегі сондай-ақ болашақтағы
материалдық байлығын көбейту. Қаржылық инвестор әр түрді, бір бірінен
күтілетін табыспен, шығындарді әр түрлі қорғанысымен, тәуекел дәрежесімен,
айналымдылығымен, жеңілдіктерімен және тағы басқаларымен ерекшеленеді.
Қаржылық инвестициялық циклға жатқызылатын операциялар,
кәсіпорынның келесі іс-әрекет қызметтері кезінде орындалады:
- ақша қаражаттар ағымын қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
жоспарлы болжауда;
- ақша қаражаттар ағымын болжау, қаржыландыру құралдары,
өндірісті ұлғайту жоспары және басқа да ұзақ мерзімді
жоспалар түрлеріне қаржылық қызметті жоспарлау;
- инвестициялық қызметкерлер өкілеттерімен, заңгерлермен және
тәуелсіз аудиторлармен кездесу;
- басқарманың қарауына инвестициялық қызмет жоспарларын
ұсыну;
- инвестицияларға акцияларды, облигацияларды және вексельдері
өткізу;
- басқарманың дивиденттер көлемін жоспарлау;
- дивиденттер мен пайыздарды төлеу;
- ақша қаражаттарынның артығын талдау (болжаммен
салыстырғанда);
- бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді инвестициялау;
- артық ақша қаражаттарын инвестициялау бойынша, ұсыныстар;
- дивиденттер мен пайыздарды алу.
Жоғарыда аталған қызметтердің көбісін, атап өтейік.
Мен бұл тақырыбыма сәйкес, керекті мәліметтерді Ж.А.Қ. “Халықтық
зейнетақы қорында” өндірістік іс-тәжірибе өткен кезінде қарастырдым, бұл
қор:
1. Ақша жинақтаушы зейнетақы қоры “Халықтық зейнетақы қоры” жабық
акционерлік қоғамының құқылық – ұйым нысаны бар, өзінің жұмысын
Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексіне, Қазақстан Республикасының
“Зейнетақы қамтамасыздығы туралы“ Заңына, мемлекеттік келісім –
шарттарына және басқа да Қазақстан Республика заңына сәйкес,
құрылтайшыларымен құрылған, бұдан былай “Қоғам” аталады.
2. Қордың толық аттауы:
- қазақ тілінде: Ашық жинақтаушы зейнетақы қоры “Халықтық
зейнетақы қоры” Жабық акционерлік қоғамы;
“Халықтық зейнетақы қоры” 18 март 1998 жылы №73, мемлекеттік тіркеуден
өтті.
Банктік деректемелері: Т.С.Н. 600700153564, БИК 190501601, ИИК 21467698
“Қазақстан Халық Банкі” ААҚ Алматы қаласы.
3. Қордың құрылтайшылары туралы мәліметтер:
а) заңды тұлғалар
Жарғылық
№ Аталуы Мекен-жайы Қызмет түрі капиталдағы
үлесі(%)
1.“Қазақстан Астана, көлік құралдарының
Республика-” Ауэзов жүргізушілерін
көлік қүралдары к-сі, 106 даярлау, жол
жүргізушілерінің қатынасының 11,55
Одағы”қоғамдық қауіпсіздігі,
бірлестігі делдалдық сауда
2.Жабық Алматы Сақтандыру
акционерлік қ-сы, маркетингі,инвести
қоғамы Достық д-лыци-ялық, 25
“Трансконтинеталь2961 демеушілік,
ді сақтандыру мейірмділік
қоғам” іс-әрекет
3 Жабық акционерлікАлматы Сақтандыру
қоғамы қ-сі, маркетингі,инвести
“ТранснациональдіЖансүгіров циялық, 25
қоғам” к-сі, 176-адемеушілік,
мейірмділік
іс-әрекет
4 Ашық акционерлік Алматы Банктік іс-әрекет
қоғамы “Банк қ-сы, 19,67
Центр кредит” Шевченко
к-сі, 100
5 “Евразия- Социо” Алматы Теле-радио хабар,
жауапкершілігі қ-сы, Медио-зерттеулер
шектелген Желтоқсан, 18,78
серіктестік 175
Банк-кастодиан және зейнетақы активтерін басқару жөніндегі
компания туралы мәлiметтер
№рр Аталуы Кастодиалдық
шарт жасасу
мерзімі
Банк-кастодиан “Казақстан Халық Банкі” -ААҚ
11 наурыз 1998
ж.
Зейнеақы активтерін “АВN АMRО Asset Management”
басқару жөніндегі 11 наурыз 1998 ж
компания (ЗАБЖК)
- Қоғамда 14 филиалдар бар: Ақмола, Алматы, Актөбе, Атырау, Батыс Қазақстан
облысы, Жамбыл, Шығыс Қазақстан облысы, Карағанды, Қызылорда, Қостанай,
Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы.
- Бұл қоғамның өзінің бөлек мүлкі, жеке балансы, банктегі есеп
– шоттары, дөңгелек мөрі, бланкілері, тауарлар белгісі және
басқа да өзінің атауымен керекті реквизиттері бар және
өзінің керекті реквизиттері бар және өзінің негізгі көздеген
жұмысы ретінде таза табысты тауып отыратын, белгілі тең
номиналдық бағасы бар акциялар санына бөлінген, жарияланған
жарғы капиталы бар Қазақстан Республика Заңына сәйкес Қоғам
заңды тұлға (түрі бойынша – коммерциялық ұйым) болып
табылады
“Зейнетақы қорында” жұмыс істейтін, құнды қағаздардың түрі:
- мемлекеттік қысқа мерзімді (1 жылға)
а) Меккам 3
б) Мека ВМ – 3, 6, 12, 9.
в) Меккам – 6, 12.
г) Ноты Нацбанка
д) Валютные ноты НБРК
- мемлекеттік орта және ұзақ мерзімді.
а) Меокам – 24, 120.
б) Евробонды – 04, 02.
в) АВ Мекам – 60
г) Меикам – 18
Ж.А.Қ. ,,Зейнетақы қордың,, қаржылық-шаруашылық есебінің талдауы
АУЫТҚУЫ
N КӨРСЕТКІШТЕР 2001 2002 (+,-)
жыл жыл
сома өсу
қарқы-н
ы
1 өткізуден түскен табыс, 44330 56130 -11800 127
мың.тг.
2 өнімнің өзіндік құны, - - - -
мың.тг.
3 Жалпы табыс, мың тг. 44330 56130 -11800 127
4 Кезеңдік шығындар, мың 44249 76268 -32019 173
тг.
5 Салық алынғанға дейін -81 -20138 -20219 -24862
табыс
6 Табыс салығы - - - -
7 Негізгі құралдардың 25,027 25,667 0,64 103
орташа жылдық құны, мың
тг.
8 Еңбек өнімділігі тг. 555 702 147 127
9 Қор қайтымдылығы, мың. 1772 2187 415 124
тг.
10 Таза табыс(шығын) 81 -20138 -20219 -24862
Бұл қордың 2001-ші және 2002ж. жылдың бухгалтерлік балансын салыстыра
отырып өзгерісін көре аламыз. Ж.А.Қ. ,,Зейнетақы қорының,, айналымдағы
активі бойынша материалдар 2098 мың теңгеге құрылды, ақша қаражаттар
қалдығы 1985 мың теңге. өткен жылғы (2001 ж.) зиян 24184 мың теңгеге
құрылды. 2000 жылдың мамырынан 2001 жылдың қыркүйегіне дейін, қор өзінің
келісім бойынша, филиалдың бизнес құқығымен жұмыс істейді. Шығының бәрі
оның ішінде: салық төлеу, персоналды ұстау және басқа керекті төлемдер
табыстан төленді. Есептік ағымдағы 56130 мың теңге табыс түсті. Қордың
табысы бойынша, ”шығыны” көптігін, біз көріп тұрмыз.
“Зейнетақы қордың” жұмыс істейтін: инвестиция портфелін және т.б. ақша
қаражаттар қозғалысын “Қосымшаларында” көруге болады
1. Тарау. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі қаржылық инвестиция есебі
1.1. Инвестицияның жiктелуi және оның есебінің міндеті
Инвестициялар, оларды жіктеу және бағалау. Инвестициялар ретінде,
өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына және экономиканың
басқа салаларына капиталды салу нысанында жүзеге асатын шығындардың
жиынтығы деп түсінуге болады. Инвестициялық қызметтің негізгі мақсаты
кәсіпкерлік табыс немесе пайыз (%) алу болып табылады.
Инвестициялардың көзі жаңадан жасалған құн немесе, басқаша айтқанда,
таза табыстың сақталатын бөлігі болып табылады. Кәсіпкерлер (кәсіпорындар)
оны өзінің табысынан (яғни өзін-өзі қаржыландару) және капиталдарды,
нарығынан (тартылған қаражаттар) шоғырландырады. Негізгі капиталды
жаңартуға инвестициялардың көзі амортизациялық аударымдар болып танылады.
Инвестициялар қаржылық және нақты болып бөлінеді.
Қаржылық инвестицияларға – акционерлік кәсіпорындар немесе мемлекет
шығарған акциялар, облигациялар және басқада бағалы қағаздар, банктік
депозиттерге салымдар жатады.
Нақты инвестициялар - кәсіпорынның негізгі капиталына және материалды
- өндірістік қорлардың өсіміне салымдар.
Инвестициялардың технологиялық құрлымы негізгі капиталдың активті
элементтердің (құрал жабдық, негізгі құралдар) шығындары оның пассивті
элементеріне (ғимарат, құрылыстар) қатысумен анықталады.
Қаржылық инвестициялар мерзіміне байланысты келесі категорияларға
жіктеледі:
- қысқа мерзімдi қаржылық инвестициялар – 1 (бір) жылға дейін
иелену мерзімі.
- ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар – 1 (бір) жылдан артық
иелену мерзімі.
Қозғалмайтын мүлікке инвестицияларды иемденген субъктілер, бұл
инвестицияларды ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар ретінде есептейдi:
Қаржылық инвестицияларды сатып алғанда, брокерлік сыйақы және банктік
қызметке сыйақы сияқты тікілей сатып алу құнымен бағаланады.
Алуға дейін есептелінген пайыздарды (%), дивидентерді құрылған құны
бойынша қаржылық инвестицияларды алу, бухгалтерлік есепте сатып алушы
сатушыға төленген пайыз (%) көлемін шегергендегі сатып алу құны бойынша
бейнеленеді.
Сатып алу құны мен бағалы қағаздарға инвестицияларды өтеу құны
арасындағы айырмасы (сатып алу кезінде пайда болатын жеңілдік немесе
сыйақы) инвесторлармен оларды пайдалану ішінде амортизацияланады.
Қысқа мерзімде қаржылық инвестициялар бухгалтерлік баланста: ағымдағы
құны; сатып алу мен ағымдағы құны арасындағы ең аз бағалануы бойынша
есептелінеді.
Егер қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар сатып алу мен ағымдағы құны
арасындағы ең аз бағалануы бойынша есепке алынса, баланстық құны жалпы
жиынтық құны немесе инвестициялар түрлері бойынша немесе жекелеген
инвестициялар негізінде анықталуы мүмкін.
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың ағымдағы құнның өзгеруінен,
алынған табыс немесе шығын, пайда болған есептік кезеніңде танылады.
ғзақ мерзімді қаржылық инвестициялар – бухгалтерлік баланста: сатып
алу құны; қайта бағалауды есепке алғандағы құны; портфель негізінде
анықталатын; сатып алу мен ағымдағы құны арасындағы ең аз бағалануы бойынша
есепке алынады.
ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қайта бағалау сомасы меншіктік
капиталды ұлғайтуға жатқызылады. Инвестициялық құны төменгідегі азаю
сияқты, сол инвестициялардың қосып бағалау сомасы есебінен жүргізіледі.
Сол инвестицияларының қосып бағалау сомасы болмаған (жетіспеген) кезде
оның құнның төмендеуі, шығынға жатқызылады. Бұрын, құны төмендеген
инвестицияның, қосып бағалау сомасы, сол инвестициялардан шығыны
өттелгеннен кейін, ол меншіктік капиталдың ұлғаюына жатқызылады.
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың құны, төмендеу кезінде осы
инвестициялардың баланстық құны қайта қарастырылуы тиіс. Құнның осындай
төмендеуі, әрбір инвестицияларының, әр қайсына бөлек анықталады және
есептелінеді. Бұл кезде тәуекелдің түрі мен инвестордың инвестицияланатын
субъектідегі көлемі ескеріледі.
Қаржылық инвестициялардың шығуы кезінде, сатудан алынған табыс пен
баланстық құны арасындағы айырма, шығындарды (брокер немесе дилер
қызметтері) шегергенде, табыс немесе шығын деп танылады. Егер инвестициялар
бұрын, қайта бағаланған немесе ағымдағы құны бойынша бағаланған болса, онда
қайта бағалау сомасы, қабылданған “Есептік саясатқа” сәйкес, табысқа немесе
бөлінбеген табысқа жатқызылады.
ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қысқа мерзімді категорияға
ауыстыру келесідей жүргізіледі:
- Сатып алу мен баланстық құнының ең аз бағалануы бойынша, егер
қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар сатып алу мен ағымдағы
құнынның ең ұзақ бағалануы бойынша есептелінсе. Егер
инвестициялар бұрын қайта бағаланған болса. Онда ауыстыру
кезіңде олардың қайта бағалау сомасы есептен шығарылуы тиіс;
- Баланстық құны бойынша, егер қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар ағымдағы құны бойынша есепке алынса;
Қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды ұзақ мерзімді категорияға
ауыстуру келесідей жүргізіледі:
- сатып алу мен ағымдағы құнынның ең аз бағалануы бойынша;
- ағымдағы құн бойынша бейнеленедi.
Табысқа келесілер кіреді: қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қаржылық
инвестициялар бойынша пайыздар (%), роялти, дивиденттер мен жал төлемдері
түріндегі инвестициялардан табыс, қысқа мерзімді қаржылық инвсетициялардан
шығын қалудан қаржылық нәтижелер; қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
бойынша өткізілген табыстар мен шығындар; сатып алу мен ағымдағы құнымен ең
аз бағалануы бойынша қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды көрсету
қажетті; ағымдағы құны мен құнның кері өзгеруіне дейінгі төмендеуi; ұзақ
мерзімді қаржылық инвестициялардың құнының төмендеуінің қайтарымсыздығы.
Инвестициялардың тиімділігі әдетте белсеңді элементтердің үлесі
өскенде артады.
Негізгі капиталдың заттай элементтердің (негізгі қор, тауарлы –
материалдық қорлар) артуымен қатар, материалды емес өндірістің күштердің
дамуына салымдар тез артуда, зиялылық өндірістің белсеңді элементі бола
бастауда. Капиталданған интеллектуалды меншік кәсіпорынның, негізгі
капиталына салым объектісі болуда.
Әлемде өндірістің халықаралық өзгерістер байқалуда, ол капитал
экспортының (сыртқы инвестициялар) қажеттілігінен
туандаса, сыртқы инвестициялар тура және портфельді болып бөлінеді:
- Тура инвестициялар кәсіпорынды басқаруға қатысу құқығын береді;
- Портфельді – бұл құқықты бермейді.
Инвестициялар – экономика дамуының жоғары және тұрақты қарқынын
қамтамасыз етудің, ғылыми – техникалық прогресстің жетістіктерін ендірудің,
инфрақұрлымның дамуының маңызды факторы.
Даму мәселесінде маңызды орын алатын кәсіпорындарды қаржыландыру мен
ұзақ мерзімді несиелендіру, маманданатын инвестициялық банктер және
акционерлік қоғамдарды құру үрдісін, мемлекеттің акциялар пакетін иемденуді
жүргізуге, кәсіпорындар акцияларын айырбастау және өткізуді жүргізу үшін
құрылатын инвестициялық қорлар алады.
Ішкі, сондай - ақ сыртқы инвестицияларда инвесторлар үшін қаржы
инвестициялар белгілі бір тәуекелмен байланысты болатынын есте сақтау
керек. Бұл тәуекел, есеп пен бақылаудың нашар ұйымдастырылуы, валюта
бағамдарының өзгеруі, қысқа мерзімді және орта мерзімді несиелерді тарту
қиындығы және т.б. себепші болады. Сондай – ақ, саяси тәуекел мен стихиялық
апат тәуекелділігін инвесторлар ескеруі керек.
Қаржы инвестициялар тек қана техникалық – экономикалық есептер
негізінде, инвестірлеу объектісін зерттеу негізінде ғана жүргізілуі тиіс.
Онымен нарықтық қатынастар жағдайларында тәуекел дәрежесін төмендетуді
қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының заңдамасы экономика саласындағы инвестицияны
қолдауға бағытталған. Республикада, инвестициялық өнімдерді тиімді жүзегі
асыруға бағытталған, жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі жасалған.
Инвестициялардың соңғы мақсаты болып: жаңа технологияларды, алдыңғы
қатарлы техника мен ноу-хауды өндіру; отандық тауар өндірушілерді
мемлекеттік қолдау мен ынталандыру; экспортқа бағытталған және импортты
ауыстырушы өндірістерді дамыту; Қазақстан Республикасының шикізаттың
базасын рационалды және кешенді қолдану; менеджмент пен маркетингтің жаңа
әдістерін еңгізу; жергілікті кадірлерді үздіксіз оқыту жүйесін енгiзу;
олардың мамандық деңгейін арттыру; өндірісті интенсификациялауды
қамтамасыз ету; қоршаған табиғи ортаны жақсарту.
Қазақстан Республикасының экономика салаларын көтеру және дамытуда
шетелдік инвестициялардың маңызы зор.
Шетелдік инвестициялар - пайда (табыс) табу мақсатында кәсіпкерлік
қызмет объектілеріне инвесторлар салатын, заттың- мүліктің барлық түрі мен
оларға құқығы, сондай – ақ интеллектуалдық меншіктік құқықтар.
Инвестициялармен байланысты қызмет, бiрлескен және шетелдік
кәсіпорындарды, сондай – ақ шетелдік заңды тұлғалардың филиалдарын құру,
бақылау, қызмет етуі, келісім шарттарға отыру және орындау; әр түрлі
мүлікті интеллектуалдың меншікке құқықты қосқанда, сатып алу, қолдану және
пайдаланудан; басқадай мүліктік құқықтарды алу; зайымдарды, несиелерді,
мақсатты банктің және қаржылық салымдарды ұсыну; Қазақстан Республикасының
заңдарына қайшы келмейтін, инвестициялар мен байланысты басқадай қызметтен
тұрады.
Қазақстан Республикасының шетелдік инвесторы ретінде келесілер болады:
шетелдік заңды тұлғалар; азаматтығы жоқ тұлғалар; шетелдік азаматтары;
шетелде тұрақты орны бар, Қазақстан Республикасының азаматтары; шетелдік
мемлекеттер; халықаралық ұйымдар.
Қазақстан Республикасының территориясында келесілер құрылуы мүмкін:
- шетелдік кәсіпорын - Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес құрылған, толық шетелдік инвесторға жататын, шетелдік
қатысуы бар кәсіпорын.
- бірлескен кәсіпорын - Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес құрылған, мүліктің бір бөлігі шетелдік инвесторға
жататын, шетелдік қатысуы бар кәсіпорын.
Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін кез-келген
шетелдік инвестициялар нысаны мен және олармен байланысты қызмет аса
ыңғайлы емес, шарттарында жүргізіледі.
Шетелдік инвесторлар өзінің қызметі барысында алған табыстарын
Қазақстан Республикасында қайта инвестициялау үшін Қазақстан
Республикасының заңдарына қайшы келмейтін тауарларды алуға және басқа да
мақсаттар үшін, өздерінің ұйымдары бойынша қолдана алады.
Заңдамадағы өзгерістер және (немесе) халықаралық келісім – шарттардың
өзгеруі, қүшке етеуінің нәтежесінде, шетелдік инвестордың жағдайы
нашарласа, шетелдік инвестицияларға 10 (оң) жыл ішінде, инвестициялар
жүргізілген кездегі заңдамалар қолданылады, ал өкілетті мемлекеттік
қоғамдармен ұзақ мерзімді келісім – шарттарымен ( 10 жылдан көп)
көзделмесе, келісім – шарт мерзімі аяқталғанға дейін жүреді.
Заңдамадағы өзгерістер және (немесе) халықаралық келісім – шарттардың
өзгеруі күшіне енуінің нәтижесінде, шетелдік инвестордың жағдайы нашарласа,
шетелдік инвестор мен республиканың атынан өкілетті мемлекеттік орган
арасындағы келісім – шарттың жекелеген шарттары экономикасының мүдделердің
балансына жету мақсатында екі жақты келісімімен өзгеруі мүмкін.
Шетелдік инвестициялардың есебі ішкі инвестициялардай синтетикалық
есеп шоттарында ұйымдастырылады; аналитикалық есепті шетелдік инвестициялар
жекелей есепке алады.
1.2. Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық субъектісіндегі
инвестиция есебі
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес шаруашылық
серіктестік еншілес деп танылады, егер басқа (негізгі немесе енші беруші)
шаруашылық серіктестік өзінің жарғылық капиталындағы үлесі артық болуы
немесе араларындағы келісілген келісім – шарттарға сәйкес немесе басқа да
жағдайлармен осы серіктестік қабылдайтын шешімдерді анықтауға мүмкіндігі
болса, ол акционерлік қоғам тәуелді болып танылады, егер басқа заңды тұлға
оның дауыс беруші 20 % акциясын иемденсе; бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалар – келісілген келісім – шарттарға сәйкес басқа заңды тұлғалардың
әсеріне түскен серіктестіктерге жатады .
Инвестициялардың есебі 14 “Инвестициялар” бөлімшесі шоттарында
жүргізіледі. Оның ішіне келесі синтетикалық шоттар кіреді: 141 “Еншілес
серіктестіктегi инвестициялар”, 142 “Тәуелді серіктестіктегі
инвестициялар”, 143 “Бірлесіп- бақылайтын заңды тұлғалардағы
инвестициялар”, 144 “Басқадай инвестициялар”.
Берген бөлімше шоттары тәуелді, еншілес серіктестіктердің және
бірлесіп – бақылайтын заңды тұлғалардың пайлары мен акцияларына
инвестициялардың қозғалысы туралы ақпаратты біріктіруге арналған.
141-144 шоттары активті, күрделі болып табылады. Аналитикалық есеп
инвестицияланатын кәсіпорындар мен инвестициялар түрлері бойынша
жүргізіледі:
Инвестициялардың есебі №14 “Тәуелді шаруашылық серіктестіктер
инвестициялары есебі “ бухгалтерлік есеп стандартымен реттеледі”.
Инвестицияны есепке алғанда келесі әдістер қолданылады:
Үлестік қатысу әдісі – инвестордың тәуелді шаруашылық серіктестіктің
таза активтер өзгерісіндегі үлесі артқан сайын инвестициялардың құны ары
қарай артуымен (азаюымен) сатып алу құны бойынша сатып алу кезінде
бейнеленетін есептік әдіс. Тәуелді шаруашылық серіктестіктердің таза
табысындағы инвестордың үлесінің өзгеруі, қаржылық шаруашылық қызметi
нәтижелері туралы есеп беруде табыс (шығын) ретінде танылады.
Үлестік қатысу әдісін қолданған кезде инвестициялардың баланстық құны,
тәуелді шаруашылық серіктестіктің таза табысындағы инвестордың үлесін тану
жағында артады (азаяды және табыс ,шығын) ретінде танылады.
Тәуелді шаруашылық серіктестіктің жинақталған таза табысының жалпы
сомасы, тиесілi дивиденттер, инвестицияның баланстық құнын азайтады.
Тәуелді шаруашылық серіктестіктердің активтерін қайта бағалаумен
байланысты инвесторлардың үлесінің өзгеруі, инвестицияның баланстық құнын
арттырады (азайтады) және меншіктік капитал бөлімінде бейнеленеді.
Егер инвесторлардың үлесі тәуелді шаруашылық серіктестіктің шығындары
инвестицияның баланстық құнынан асса немесе теңелсе, осындай шығындардың
есебі келесіде жүргізілмейді. Инвестициялар нөлдік бағам бойынша
бейнеленеді.
Инвестор тәуелді шаруашылық серіктестіктің таза табысындағы, өзінің
үлестік қатысуын қайтадан бейнелеуді таза табыстағы үлесі таза шығындар
үлесіне тең болғанда ғана жүргізеді.
Құн әдісi - инвестициялар сатып алу кездегі, сатып алу құны бойынша
бейнеленетін есептік әдіс. Инвестициялардан табыс, қаржы – шаруашылық
қызметi нәтижелері туралы, есеп беруде, тәуелді шаруашылық серіктестіктің,
оны сатып алудан кейін пайда болған жинақталған жалпы таза табыс сомасынан,
тиесілі дивиденттер көлемінде көрсетіледі.
Инвестицияланатын кәсіпорын, инвесторға табыстарын беру қабілеттігін
төмендететін, қатаң ұзақ мерзімді шектеулер жағдайында қызмет еткен кездегі
сатып алу құны әдісі бойынша есептелінеді.
Осындай шектеулерді тудыртатын себептер қатарына келесілер жатады.
Кәсіпорын, дивиденттерді қайта бөлу саясатына араласуы мүмкін, белгілі бір
реттеуші органның қадағалауы астында болуы; кәсіпорын шетелге дивиденттерді
(табыстарды аударуға жеткеулері бар және (немесе) валюта бағамы тез құрауы
мүмкін, шетелде өзінің қызметін жүргізуі мүмкін. Бұдан басқа, саяси
жағдайдың өзгеруі, кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүргізуіне, кедергі
жасауы мүмкін займдар туралы келісімдерде қарастырылған, дивиденттерді
төлеуге шектеулер енуі мүмкін.
Тәуелді шаруашылық серіктестікте инвестициялар біріктірілген қаржылық
есеп беру әдісі бойынша есептелінеді, келесі жағдайлардан тыс -
инвестицияларды жақын уақытта өткізу мақсатында алынса; инвесторға
қаражаттарды беру мүмкіндігін төмендейтін қатаң ұзақ мерзімді шектеулер
қойылады. Бұл кезде олар құн әдісі бойынша есептелінуі тиіс.
Тәуелді шаруашылық серіктестік анықтамасына, тәуелді шаруашылық
серіктестікке сәйкес келмейтін күннен бастап, инвестициялар ұзақ мерзімді
инвестициялардың есебі бойынша қабылданған есептік саясатқа сәйкес
есептелінуі керек.
Бөлек қаржылық есеп беруді құрастыратын инвестор, өзінің тәуелді
шаруашылық серіктестіктерге инвестициялары туралы, сол ақпаратты,
біріктірілген қаржылық есеп беруді құрастырғандағындай ұсынуы тиіс.
Біріктірілген қаржылық есеп беруді құрамайтын, инвестордың бөлек
қаржылық есеп беруіне кіргізілген тәуелді шаруашылық серіктестікке
инвестициялар: үлестік қатысу әдісімен немесе құн әдісі бойынша (құн
әдісінде тәуелді шаруашылық серіктестігі қатаң ұзақ мерзімді шектеулер
жағдайында қызмет етеді немесе инвестициялар жақын арада өткізу үшін сатып
алынса); сатып алу құны бойынша, немесе ұзақ мерзімді инвестициялардың
есебі бойынша, қабылданған есептік саясатына сәйкес сатып алу мен ағымдағы
құны арасында, ең аз бағалауы бойынша есептелінеді.
Төменде еншілес, тәуелді және қосарланып бақыланатын серіктестіктерге
инвестициялар бойынша шоттар корреспонденциясы келтірілген
Шоттар
N Шаруашылдық операциялардың мазмұны корреспонденциясы
Дт КТ
1 2 4 5
А. Үлестік қатысу әдесі бойынша
инвестициялардың есебі
1. Келесілерді салу арқылы еншілес,
тәуелді немесе қосарланып –
бақыланатын серіктесіктерге
инвестициялар жүргізілді:
А) ақша қаражаттары 141-144 441,451,431
Б) Тауарлар, дайын өнім 141-144 221-222
В) Негізгі құралдар 141-144 121-126
Г) Материалды емес активтер 141-144 101-106
2. Еншілес, тәуелді немесе қосарланып –
бақыланатын серіктестіктің
жинақталған таза табысын жалпы
сомасынан тиісті дивиденттер алынды.
Табыстар инвестицияны ұлғайтуға 141-144
бағытталған
3. Еншілес, тәуелді немесе қосарланып
бақыланатын серіктестіктің шығындары
танылды:
Шығындар инвестициялардың азаюына 141-144
бағытталған
4. Инвестицияның баланстық құнын
үлкейтетін немесе азайтатын, еншілес,
тәуелді немесе қосарланып –
бақыланатын серіктестіктің активтер
құны қайта бағаланды: активтердің 141-144 542
құнын қосып бағалау тәртібінде
жүргізіледі
Белгіленген тәртіпте активтер құнын
келітіп бағалау жүргізілді 542 141-144
542 шоттында “Инвестицияларды қайта
бағалаудағы қосымша төленбеген
капитал қаражаттардың жоқтығы
(жетіспеуі) кезінде жетіспейтін сома 821 141-144
шығынға жатқызылады
5. Егер инвестордың үлесі еншілес,
тәуелді немесе қосарланып –
бақыланатын серіктестіктің,
шығындарымен теңелсе немесе
инвестициялардың баланстық құнын
артатын болса, онда артқан сомалар
және инвестицияларды” бастапқы
сомаларын оперативті түрде 011
“Еншілес, тәуелді немесе қосарланып –011
бақыланытын серіктестіктерге
инвестициялар” баланстан тыс шотта
есепке алу керек.
6. Инвестор табыстарды, таза табыс
сомасының үлесі таза шығып сомасына
теңелгеннен кейін (011 шоттардың
дебеттік қалдығы бойынша шығын,табыс
сомасымен өтеледі) есепте көрсетеді:
Табыс алғанда 141-144 708
Б. Құн әдісі бойынша инвестициялардың
есебі
1. Еншілес, тәуелді және қосарланып –
бақыланатын серіктестіктерге 441,451,
инвестициялар жүргізілді (“А” 431,701,
пунктінің 1-ші операциясын қара), 702, 721,
сатып алумен байланысты шығындарды 141-144 722 және
(брокерлік, банктік қызметтер) т.б.
қосқанда.
2. Еншілес, тәуелді және қосарланып-
бақыланатын серіктестіктің
жинақталған таза табысының жалпы
сомасынан тиісті дивиденттер 441-451 708
(табыстар) алынды
3. Инвестициялардың құны қайтарымсыз
түрде төмендеуі жағдайында, осы
инвестициялардың құны әрбір жекелеген
инвестиция бойынша бөлек
қарастырылады: осы инвестицияның 542 141-144
құнын қосып бағалау сомасы есебінен
1.3. Қаржылық инвестициялардың есебі
Қаржылық инвестициялардың есебі 40 бөлімше “Қаржылық инвестициялар”
шоттарында жүргізіледі. Оның ішіне 401 “Акциялар”, 402 “Облигациялар” және
“Басқадай қаржылық инвестициялар” шоттары кіреді.
401-403 шоттары активті, күрделі, негізгі. Осы шоттардың дебеті
бойынша, айды” басы мен соныңда қаржылық салымдарының қалдықтары,
инвестициялардың ұлғаюы бойынша операциялар; кредиті бойынша, қаржылық
инвестициялардың азаю операциялары жазылады.
Қаржылық инвестицияларының шоттары бойынша, аналитикалық есебі осы
инвестициялар жүргізілген объектілер мен инвестициялар түрлері бойынша
жүргізіледі.
401 “Акциялар” шотында кәсіпорынның басқа кәсіпорындардың, банктердің
және тағы басқа акцияларын сатып алуға құқық беретін, акционерлік қоғам
капиталына белгілі бір соманы енгізілгені туралы куәландыратын бағалы
қағаз.
Акцияларды алған кезде, келесі шоттар кореспонденциясы беріледі.
Дт 401,,Акциялар,, Кт 671 “Жабдықтаушылармен және мердігерлерімен
есептесулер,, Кт 687 “Басқадай кредиторлық қарыз” Кт 641 “Еншілес
серіктестіктердің қарызы” Кт 642 “Тәуелді серіктестіктердің қарызы”
Кт 643 “Қосарланып – бақылайтын түлғалардың қарызы” - алынған акциялардың
сатып алу құнына.
Акцияларды алу, есеп айырысу шоттарына тиістілері жүргізуге болады:
Дт 401 “Акциялар” Кт 431 ,,Ел ішіндегі валютталық шоттағы қолма-қол
ақша,, Кт 432 “Шетелде валюталық шоттағы қолма-қол ақша” шетел
мемлекеттердің банктері мен компаниялар акцияларын алған кезде. Кт 441
,,Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша,, Кт 451 “ұлттық валютадағы
кассадағы қолма-қол ақша” - Қазақстан Республикасының ішкі нарығында
акцияларын сатып алған кезде.
402 “Облигациялар” шотында қаржылық инвестициялар мемлекеттік және
жергілікті зайымдар облигациялары және басқадай ұқсас бағалы қағаздарды
сатып алу құны бойынша, қозғалысы мен бар болуы есепке алынады. Облигация –
тұрақты % төлеумен иесі номиналдық құнын өтеу міндеттемесін куәландыратын
бағалы қағаз. Облигацияның келесі түрлері бар: мемлекеттік және
жекеменшіктік (коммерциалық банктер, акционерлік қоғамдар және т.б.,
шығарады); атаулы және ұстаушыға, пайыздық (%) және пайызсыз (%); еркін
айналымды және шектелген айналымды.
Облигациялардың келесі реквизиттері бар болуы керек: элементтің
(облигацияны айналымға шығарған мемлекет, кәсіпорын, ұйым) атауы, фирмалық
атауы және орналасқан жері; фирмалық атауы немесе сатып алушының атауы,
немесе ұсынушыға жазылғанын көрсететін жазу; егер қарастырылған болса;
номиналдық құны, пайыздық (%) мөлшері; пайыздарды (%) өтеу және төлеу
мерзімдері, шығарылған жері және мерзімі, облигацияның сериясы және нөмері,
эмитенттің өкілетті тұлғалардың қолдар көшірмесі. Мақсатты облигациялардың
міндетті реквизиттері болып, оларға шығарған тауар (қызмет) түрін көрсету
болып табылады.
Облигацияларды алған кезде келесі проводкалар беріледі:
Дт 402 “Облигациялар” Кт 687 ,,Басқалары,, Кт 431,,Ел ішіндегі
валюталық шотындағы ақшалар,, Кт 441 ,,Есеп айырысу шотындағы ақшалар,,
Кт 451 “Кассадағы ұлттық валюта” .
Облигацияларға қаражаттарды инвестициялау номиналдық құнның көлеміне
байланысты тұрақты % -т алуды, осындай- ақ оның өтелуінен кейін
облигацияның номиналдық құнын алуды көздейді.
Облигацияларды алудың екі варианты бар: номиналдық құнынан жоғары және
номиналдық құнынан төмен алу. Нақты және номиналды құны арасындағы айырма
амортизацияланып, оның нақты құны номиналды құнына теңесуі керек.
Облигацияларды номиналдан жоғарғы бағамен алу. Егер алынған
облигациялардың сатып алу құны номиналдық құнынан жоғары болса, онда олар
бойынша тиісті табыстарды есептеген кезде, сатып алу мен номиналдық құны
арасындағы айырма есептен шығарылады. Бұл операция келесі шоттарда көрініс
табады:
Дт 332 “ Есептелінген (%) – проценттер”
Кт 724 “Акциялар дивиденді және процент” түріндегі табыстар - бағалы
қағаздар бойынша табыс алуға жататын сомалар;
Дт 845 “Негізгі қызметтен емес басқада шығындар”.
Кт 402 “Облигациялар” - сатып алу және номиналдық құны арасындағы
айырма сомасын.
Облигацияларды номиналдық құнынан төлем бағаға сатып алған кезде
Егер алынған облигациялардың және басқадай ұқсас бағалы қағаздардың
сатып алу құны номиналдық құнынан төмен болса онда ол бойынша тиістi
есептеген кезде сатып алу мен номиналдық құны арасындағы айырма сомасына
қосымша есептеу жүргізілуі керек:
Дт 332 “ Еспетелінген пайыздар” - бағалы қағаздар бойынша алынуға
тиісті табыс сомасына.
Дт 402 “ Облигациялар” - сатып алумен номиналдық құны арасындағы
айырма сомасына.
Кт 724 “Акциялар дивиденді және процент түріндегі табыстар” - 332, 402
шоттарынның Дт-не жатқызылған жалпы сомаға.
Жоғарыда келтірілген екі жағдайда да, сатып алу мен номиналдық құны
арасындағы айырманы, кәсіпорынға бағалы қағаздар бойынша тиісті табысты
есептеген сайын қосып немесе есептен шығарады.
Облигацияларды өтеген (кері сатып алу) және сатқан кезде келесі шоттар
корреспонденциясы беріледі:
Дт 843 “Бағалы қағаздарды сату шығындары”
Кт 402 “Облигациялар”
Кт 403 “Басқадай қаржылық инвестициялар” шотында депозиттік
сертификаттар, депозиттер, бондар, қазынашылық вексельдер, қазынашылық
ноталар, ұсынылған қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді зайымдар.
Депозиттік сертификат – салымынның депозитті бойынша алуға құқығын
растайтын, ақша қаражаттар бойынша депонентелгені туралы несиелік ұйымының
жазбаша куәлігі.
Сертификаттар талап етілгенге дейін (депозиттік сертификатты ұсыну
бойынша белгілі бір соманы алуға құқық береді) және мерзімді (салымды алу
мерзімі мен оған тиімді % сомасы көрсетіледі) болып бөлінеді.
Депозиттік сертификаттар салымымен банкке немесе дилерге (тауарлар,
валютаны және бағалы қағаздарды сатып алу- сату нәтежелеріндегі делдал)
барлық % жоғарлатумен сатылып алады немесе бір тұлғаның екінші тұлғаға
беру туралы жазба арқылы беріледі.
Депозиттер - банктерге уақытша салынған, ақша қаражаттар салымдары.
Мерзімді депозиттер және шартты депозиттер болып бөлінеді. Мерзімді- талап
етілгенге дейінгі депозиттер, шартты депозиттер-бір тұлғаның,салымыны атына
салған қаражаттар. Салынушы оларды белгілі бір шарттарды орындағанда немесе
шотты ашқан кезде, көрсетілген жағдайлар болғанда ғана, қолдана алады.
Бондар – мемлекеттік қазынашылық пен, жекелеген ұйымдар мен
кәсіпорындармен шығарылатын борыштық міндеттемелер. Бондар сатып алу және
төлем құралдары ретінде қолданылуы мүмкін; олар ақша суррогаттары рөлін
атқарады.
Қазынашылық вексельдер - мемлекеттің қысқа мерзімді міндеттемелер
түрі. Әдетте банктерге жеңілдікпен сатылып, ал кері сатып алғанда толық
номиналдық құны бойынша алынады. Вексельді ұстаушылар олар өтелінетін
номиналдық бағасы мен сату бағасы арасындағы айырмаға тең табыс алады.
Қазынашылық ноталар – қазынашылық эмиссия тәртібінде шығарылатын
ақшалар түрі. Қазынашылық билеттердің синонимі (бағалы металдармен
қамтамасыз етілмеген және алтын мен күміске айырбасқа жатпайды).
ұсынылған зайымдар - қарыз берушінің қарыз алушыға белгілі бір
пайыздар мен гарантияларға берілген қарызы (қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді).
Төменде 403 “Басқадай қаржылық инвестициялар” шоты бойынша шоттар
корреспонденциясы келтіріледі.
403 шоты бойынша аналитикалық есебі салымдар жүргізілген (ел ішінде
және шетелде) объектілер мен қаржының салымдар түрлері бойынша, айналым
ведомосі немесе ұқсас машинограмма нысаны бар аналитикалық есеп ведомісінде
жүргізіледі.
№ ретті Шаруашылық операциялар Шоттар корреспонденциясы
номер мазмұны
Дт Кт
1. Депозиттерге,
сертификаттарға, депозиттік
сертификаттарға, бөндарға,
қазынашылық ноталарға,
ұсынылған қарыздарға ақша 441,451,
қаражаттардың инвестициясы 403 431,432
жүргізіледі
2. Негізгі құралдар, материалды
емес активтер, материалдар, 722,721,
дайын өнім, тауарлар түрінде 403 727,701,
зайымдра берілді 702
3. ғсынылған зайымдарды,
депозиттерді және басқа да 441,451,
салымдарды қайтару 431,432 403
4. Материалды түрде ұсынылған 122-125,
зайымдарды қайтару 101-103,106.
201-206,208
221-223 403
5. Депозиттер, ұсынылған
зайымдар және басқалары
бойынша процентер 332 724
есептелінеді
6. Есептелінген процентер 441,451,
төленді 431,432 332
7. Қазынашылық вексельдермен
бондар өткізілді:
- вексельдер мен бондардың
сатып алу құнына 843 403
- вексельдер мен бондардың 441,451,
сату құнына 431,432 723.
1.4. Инвестицияны қайта бағалау және түгендеу
Инвестициялардың инвентаризациясы. Инвентаризациялауды жүргізу, әр
кәсіпорындардың бағалы қағаздарына ұзақ және қысқа мерзімді
инвестициялардың, мемлекеттік және жергілікті зайымдарға пайыздық
облигацияларды, анықтауға мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздардың нақты барын тексерген кезде (бағалы қағаздар
ретінде заңдамаға сәйкес шығарылатын акциялар, облигациялар, чектер,
вексельдер, коносаменттер және басқа да құжаттар); баланста көрсетілген
бағалы қағаздардың нақты құны белгіленеді; бағалы қағаздардың сақталуын
(бухгалтерлік есеп мәліметтері мен нақты қолда барын салыстыру арқылы)
тексеру; бағалы қағаздар бойынша табыстарды алудың уақыттылығы мен
толықтығын тексеру керек.
Кәсіпорында бағалы қағаздарды сақтаған кезде, кәсіпорында бекіткен,
сондай-ақ, ол жүргізілген кезде, кассадағы ақша қаражаттарын
инвентаризациялаумен бірге жүреді.
Бағалы қағаздарды инвентаризациялау актіде атаудың, серияның,
номердің, номиналдық құнын, өтеу мерзімін және жалпы сомасын көрсетумен
бөлек эмитенттер бойынша жүргізіледі.
Әр бір бағалы қағаздың реквизиттері, кәсіпорынның бухгалтериясында
сақталатын тізім мәліметтерімен, (реестр, кітаптар) салыстырылады.
Банкке немесе депозитаринге, (бағалы қағаздардың арнайы қоймасы)
өткізілген бағалы қағаздардың инвентаризациясы, кәсіпорынның бухгалтерлік
есептің, сәйкесінше шотындағы сомалар қалдықтарын, банк немесе депозитарий
мәліметтерімен салыстыру арқылы жүзеге асырылады. Көрсетілген мәліметтер,
барысында банкке немесе депозитарийге ұсынылған сұрау бойынша, алынған
мәліметтермен салыстырылады.
Кәсіпорынға тиісті бағалы қағаздарды инвентаризациялау кезінде,
олардың құнының нақты бағасы, акциялары, кәсіпорынға тиісті акционерлік
қоғамдардың, қор биржасының жағдайы мен оның акциялардың котировкасы
туралы, ақпаратты ескерумен, басқа қағаздар эмитентерінің бухгалтерлік есеп
берулерін талдау арқылы белгіленеді.
Ел ішінде және шетелде құрылған, басқадай кәсіпорындардың жарғылық
капиталына, аударылған ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар құралдары,
сондай - ақ басқа кәсіпорынға ұсынылған ұзақ мерзімді ақшалай және басқадай
зайымдар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz